Тіл дамыту сабағында балалардың сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамыту
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Психология және педагогика факультеті
Мектепке дейінгі, бастауыш және арнайы білім беру кафедрасы
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
Ли. Е.Д._______________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамыту
5В010100 - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы бойынша
Орындаған: Тұрғанбай Б.Б.
Ғылыми жетекші: Султанбекова Ж.Х.
Мектепке дейінгі, бастауыш
және арнайы білім беру
кафедрасының педагогика магистрі,
аға оқытушысы
Қостанай 2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1 Мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамытудың теориялық негізі
0.1 Проблемалық оқыту туралы педагог-ғалымдардың зерттеулері 7
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардың сөздік қоры туралы жалпы түсінік 17
1.3 Тіл дамыту сабағында балалардың сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамыту 27
2 Мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамытуға бағытталған тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар
2.1 Мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын дамытуда жүргізілген диагностикалық жұмыстар 36
2.2 Қалыптастыру кезеңінде мектепалды даярлық тобында жүргізілген сабақтардың үлгісі 46
2.3 Қорытынды эксперименттің барысы, нәтижесі 53
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Әлем кеңістігінде болып жатқан өзгермелі жағдайлар Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіне де өзіндік әсерін тигізуде. Сондықтан қоғамдағы жаңа әлеуметтік - экономикалық жағдайлар білім беру жүйесі мен оның түпкі нәтижесін қайта қарауды талап етіп отыр. Қазақстан Республикасының көшін болашаққа сүйреп апаратын, бәсекеге түсіретін негізгі күштің бірі - білім.
Елбасының Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында Ұлттың бәсекеге қабілеттілігінің аса маңызды шарт - бұл әлемдік бәсекелестік үдерісінде табысқа жетуге мүмкіндік беретін күшті рух пен білім деген сөзі әрқайсысымызды да ойландыратыны сөзсіз [1, б.7].
Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында экономиканың және азаматтардың әл-ауқатының тұрақты дамуын қамтамасыз ететін білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, адами капиталды дамыту үшін оны түбегейлі жаңғыртуды көздейді. Сондықтан қазіргі таңда қоғам алдында қойылып отырған басты міндеттердің ең бастысы - бүкіл білім жүйесін түбегейлі жаңартып, әлемдік деңгейге сәйкес келетін, болашақ ұрпағымызға сапалы білім беруге мүмкіндік жасау. Қоғамда жүріп жатқан демократиялық өзгерістер болашағымыздың білімінің сапасымен, саяси санасымен, жоғары белсенділігінің дәрежесімен өлшенеді [2, б.5].
Мектепалды даярлық тобының балалары тіл дамыту оқу іс-әрекетінде өздеріне жоғары талаптар қоя бастайды. Олар: сюжет желісін бұзбай жеткізу, ол әртүрлі тілдік құралдарды орнымен қолдана білу, таным үрдісінде сөздік қордың мазмұнының тереңдігі, т.б. Мектепке дейінгі ұйымдағы тәрбиелеу-оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, әрі оны күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән беріледі. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамытуда жаңа сөздерді меңгерту, үйренген сөздерін тиянақтап, анықтап, әрі байытып отыру керек. Олай болса,баланың сөздік қорын байытып, нақтылау үшін, күнделікті өмірде орынды пайдалана білуде сол сөздің мәнін, мағынасын жете түсіндіріп, белсенді сөздік қорын арттыруда проблемалық оқыту технологиясының орны ерекше [3, б.36].
Проблемалық оқыту технологиясы - бұл проблемалы жағдайларды, балалардың белсенді танымдық қызметін ұйымдастыруға негізделген технология. Проблемалық оқыту технологиясы кезінде тәрбиешінің жетекшілігімен проблемалы жағдай жасалып, балалар оны шешуге белсенді түрде қатысады, өз пікірлерін ашық, еркін жеткізеді. Балаларға білім даяр күйінде бермей, олардың алдына проблемалы міндет қойып, оны өздеріне шеше білуге бағыттау - күрделі мәселе. Бұл кезде ақыл-ой операциялары, белсенді ойлау қызметі іске қосылады, танымдық қызығушылық оянады. Осы тұста қалай?, неге?, не себепті? деген сұрақтар туындайды. Сондықтан
оқытуды белсендіру идеясын ғалымдар әртүрлі аспектіде қарастырды. Мысалы, М.А.Данилов, М.Н.Скаткин, И.Т.Огородников оқыту үрдісін белсендірудің теориясын жасаса, балаларды қиындатыла түскен дәрежеде оқыту теориясын Л.В.Занков, мазмұндық қорыту теориясын В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, проблемалық оқыту теориясын М. И. Махмутов, И.Я. Лернер, А.М.Матюшкин, В.Оконь, В.И.Загвязинский, Вилькеев Д.В. т.б. эксперимент түрінде және теориялық жақтан зерттеді. Проблемалық оқыту технологиясы балаларды дербес ізденіске, зерттеу жұмыстарына баулуда, бейтаныс, белгілі емес проблемаларды өз беттерінше шешуде өте ұтымды болып келеді. Жүйелі түрде ұзақ жылдар бойы оны зерттеген көрнекті ғалым М.И Махмутов проблемалық оқыту негізінде оқу проблемасы жататындығын, ал ол проблема бұрын меңгерген білім мен берілетін жаңа білім арасынан туындайтынын сөз етеді.
Ал поляк ғалымы В.Оконь: Под проблемным обучением, мы понимаем совокупность таких действий, как организация проблемных ситуаций, формулирование проблемы (постепенно к этому привлекаются сами ученики), оказание учеником необходимой помощи в решении проблем, проверка этих
решений, руководство процессом систематизации и закрепления приобретенных знании, -дейді.
Проблемалық оқыту технологиясы проблемалық жағдаятты шешуге баланы жұмылдыру, көмек беру мәселесіне тоқталып, ең бастысы проблеманы таба білу, оны ұсынудың маңызын айқындайды. Ғалымдар пікірін талдап, саралағанда ортақ бір тұжырым шығады. Проблемалық оқыту технологиясы негізінде балаларға бейтаныс проблеманың жататыны, балалардың оны салыстыру, дәлелдеу шешу үшін болжамдар жасай отырып еңбектенуі керектігін тұжырымдайды. Проблемалық жағдаятты, проблеманы шешу-зерттеу, іздену еңбегін шығармашылық еңбекті талап етеді. Ал шығармашылық сөзінің мәні - жеке тұлғаның бір нәрсе жасап шығаруы немесе өзіне ғана тән бір нәтижеге қол жеткізуі. Проблемалық сұрақ-тапсырмалардың өзі балаларды ғылыми-ізденіс, зерттеушілік іс-әрекеттерге баулиды [4, б.17].
Қазіргі таңда мектепке дейінгі ұйымның оқу үрдісінде проблемалық оқыту технологиясының кеңінен қолданылып жүргені белгілі. Бірақ проблемалық оқыту технологиясы арқылы мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын дамыту мүмкіндіктері жайында жазылған әдістемелік құралдар жеткіліксіз. Міне, осы тұрғыдан келіп зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігі шығады.
Зерттеудің тақырыбы: Мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамыту.
Зерттеу мақсаты: Мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамытуды теориялық тұрғыдан негіздеу, тәжірибелік сынақтан өткізу.
Зерттеу нысаны: Мектепалды даярлық топ балаларының оқу үрдісі
Зерттеу пәні: Мектепке дейінгі даярлық тобындағы тіл дамыту іс-әрекеті
Зерттеудің міндеттері:
- зерттеу тақырыбы жайында жазылған педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді зерттеу, талдау жасау;
- зерттеу тақырыбына қажетті әдіс-тәсілдерді анықтау;
- мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамытуға бағытталған педагогикалық эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау;
- қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау,
қорытындылау, салыстыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектепалды даярлық топ балаларының тіл дамыту сабағында проблемалық сұрақтар қойылып, проблемалық жағдаят туғызып, эвристикалық әдісті қолданып, сонымен қатар проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамытудың теориялық негіздері айқындалып, мектепке дейінгі ұйымның оқу үрдісінде оңтайлы жүзеге асырылса, онда мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қоры дамиды.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; озат тәжірибелерді меңгеру, эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, салыстыру, сараптап қорытындылау.
Зерттеуді ұйымдастыру және зерттеудің тәжірибелік-эксперименттік базасы: Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы, Төменарық ауылының №11 Балауса балабақшасы.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
1. Балалардың сөздік қорын тіл дамыту сабақтарында қалыптастырудың теориялық негіздері айқындалып, оларға берілген сипаттамалар бір жүйеге келтірілді және негізгі ұғымдардың анықтамасы нақтыланды.
2. Ұсынылған әдістемелік жүйенің нәтижесі тәжірибелік-экспериментте тексеріліп, дәлелденді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
- мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамытудың теориялық негіздері айқындалды;
- проблемалық оқыту технологиясы арқылы балалардың сөздік қорын дамыту нақтыланды;
- мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамыту тәжірибе жүзінде тексерілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қосымшадан және пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
1 Мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамытудың теориялық негізі
1.1 Проблемалық оқыту туралы педагог-ғалымдардың зерттеулері
Проблемалық оқыту идеясы ХХ ғасырдан бастап тарады. Американ ғалымы Д.Дьюи жаттанды оқуға қарсы шығып, тұлғаның танымдық белсенділігін дамытатын, проблеманы өз бетінше шешуге үйрететін оқуды ұйымдастыру идеясын ұсынды.
1960-1970 жылдардың басында жалпы білім беретін мектептердің оқу-тәрбие үдерісін белсендіру күн тәртібіндегі басты мәселе болды. Сондықтан оқытуды белсендіру идеясын ғалымдар әртүрлі аспектіде қарастырды. Мысалы, М.А.Данилов, М.Н.Скаткин, И.Т.Огородников оқыту үрдісін активтендірудің теориясын жасаса, бастауыш сынып оқушыларын қиындатыла түскен дәрежеде оқыту теориясын Л.В.Занков, мазмұндық қорыту теориясын В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, проблемалық оқыту теориясын М. И. Махмутов, И.Я. Лернер, А.М.Матюшкин, В.Оконь, В.И.Загвязинский, Вилькеев Д.В. т.б. эксперимент түрінде және теориялық жақтан зерттеді.
Проблемалық оқыту - ойлау операциялары логикасы (талдау, қорытындылау, т.б.) мен балалардың ізденіс әрекеттерінің заңдылықтарын ескере отырып жасалған оқу мен оқытудың бұрыннан мәлім тәсілдерін қолдану ережелерінің жаңа жүйесі.
М.И.Махмутов проблемалық және дәстүрлі оқыту арасындағы негізгі айырмашылық педагогикалық үдерісті ұйымдастырудың мақсаты мен қағидасы жағынан деп көрсетеді. Яғни, проблемалық оқыту проблемалық қағидасын ескере отырып жасалған оқытудың қазіргі үдерісі.
В.И.Загвязинскийдің пікірінше, проблемалық - адамның таным әрекетінің мазмұны мен формасын анықтайтын қағида.
Проблемалық оқытудың дәстүрлі оқытудан айырмашылығын В.Оконь төмендегідей түрде береді [5, б.21].
Проблемалық оқытудың айырмашылығы Кесте 1
Дәстүрлі оқыту
Проблемалық оқыту
1. Педагог бағдарлама негізінде материалды дайын күйінде ұсынады.
1. Жаңа ақпаратты проблемаларды шешу барысында алады.
2. Ауызша баяндау немесе оқулықпен жұмыс барысында балалардың зейінінің ауысуы, т.б. байланысты қиындықтар, кемшіліктер кездеседі.
2. Туындаған проблеманы шешу барысында балалардың белсенділігі мен дербестігі жоғары деңгейге көтеріледі.
3. Ақпаратты беру темпі жақсы, орташа меңгерген балаларға есептеледі.
3. Мәліметті беру әрбір балаға не топқа есептеледі.
4. Толық бақылаудың қиындығы
4.Балалардың жоғары белсенділігі нәтижесінде формальды тексерудің қажеттігі азаяды.
5. Ақпаратты әрбір баланың практикада қолдануына мүмкіндік жасаудың қиындығы.
5. Жаңа білімді өз бетінше ізденіс арқылы алатын болғандықтан оны жаңа жағдайға бейімдеу қиындық тудырмайды.
1 - кестенің жалғасы
Проблемалап оқыту әдісін жүргізу дидактиканың заңдылықтарына байланысты мынадай кезеңдерге бөлінеді:
1. Проблемалық ахуалдар туғызу жолын алдын ала дайындау.
2. Проблемалық сұрақтарды грамматикалық және стилистикалық жағынан дұрыс құру.
3. Проблемалық мәселелерді шешу амалдарын күні бұрын дәл белгілеу.
4. Проблемалық сұрақтардың теориялық анықтамасын заңды түрде дәлелдеу.
5.Проблемалық мәселелердің дұрыс шешілгендігін тексеру, тиісті қорытындылар жасау.
Дәстүрлі оқыту әдісі бойынша педагог сабақ тақырыбын хабарлайды, мазмұнын түсіндіреді, есептер шығартады, талдау жүргізеді, қорытынды жасайды. Ал, балалар педагогтың әңгімесін тыңдайды, тапсырмаларды орындайды. Мұнда игеруге тиісті оқу мазмұны күні бұрын дайындалған күнінде балалардың қабылдауын талап етеді. Мұндай оқыту жүйесі репродуктивтік немесе дайын білім беру әдісі деп аталады.
Проблемалап оқыту әдісінің екі түрлі айырмашылығы бар. Біріншісі, оқыту мақсатына байланысты, мұнда оқу материалының мазмұны зерттеледі, ол белгілі бір дәрежеде қорытылады. Нәтижесі практикада сыналып, оқу программаларына, оқулықтарға және қосымша оқу құралдарына жазылады. Екіншісі, педагогикалық үрдісті ұйымдастыру қағидасы тұрғысынан қарастырылады. Бұл кезде әдебиеттерде дайындалып көрсетілген білім мазмұнының көшірмесін қайталап өз қалпында түсіну талап етілмейді. Проблемалап оқыту әдісінде мұғалім кейбір теориялық материалды баяндай отырып, тақырыпқа байланысты мәселелерді балалардың өздерінің шешуіне жағдай жасайды, яғни проблемалық ахуал туғызады. Демек, дәстүрлі оқыту жүйесінде балаларға ғылымның дайын қорытындылары берілсе, ал проблемалық оқытуда бала жаңа білімді оқу-танымдық ізденіс әрекеті арқылы игереді [6, б.42].
А.В.Хуторской проблемалық оқытудың мақсаты - педагогтың арнайы танымдық проблемді тапсырмаларды ұсынуы арқылы берілген пәндік материалды игеруі,- деп түсіндіреді.
М.И.Махмутовтың пікірінше: проблемалық оқытудың мақсаты - балалардың ұғымдарды меңгеру дәрежесін көтеріп, кездейсоқ, стихиялы түрде қалыптасқан тәртіптегі жекелеген ойлау операцияларына емес, қайта стереотипті емес міндеттерді шешуге арналған ақыл-ой әрекеттерінің жүйесіне үйрету. Осы берілген анықтамалардан шығатын қорытынды: проблемалық оқытудың мақсаты - балаларға білімді дайын күйінде бермей, олардың алдына проблема қойып, оны өздеріне шеше білуге бағыттау, нәтижесінде жаңа білімді өз бетінше игерту.
М.И.Махмутов проблемалық оқытудың міндеттерін жалпы және арнайы деп екіге бөледі және осы міндеттерді проблемалық оқытудың жалпы қызметіне жатқызады.
Проблемалық оқытудың жалпы міндеттері:
- балалардың білім жүйелері мен ақыл-ой және практикалық қызмет тәсілдерін меңгеруі;
- балалардың танымдық дербестігі мен шығармашылық қабілеттерін дамыту
[7, б.28].
Проблемалық оқытудың арнайы міндеттері:
- білімді шығармашылық меңгеру дағдыларына тәрбиелеу;
- білімді шығармашылық қолдану дағдыларына (меңгерген білімдерді жаңа жағдаяттарға қолдану);
- шығармашылық қызмет тәжірибесін қалыптастыру және жинақтау.
М.И.Махмутов проблемалық оқытудың өзіне тән ерекшеліктері мен белгілерін былайша көрсетеді:
- проблемалық оқытудың маңызды ерекшелігі - бұл балалардың жаңа ұғымды өз бетінше оқу проблемасын шешу арқылы меңгеруі;
- проблемалық оқытуда теориялық және практикалық проблемалардың өзара байланыстылығы туындайды және өмірмен байланысты оқытудың дидактикалық қағидасы анықталады;
- проблемалық оқытуда балалардың өз бетінше жұмысының типі мен түрін үйлестіріп, оны педагогтың жүйелі түрде пайдалануы;
- проблемалық оқыту оның динамикасынан тұрады;
- балалардың жоғары эмоционалдық белсенділігі, яғни проблемалық жағдаят - қозғаушы күштің көзі болып табылады. Демек, проблемалық оқыту оқытудың басқа түрлерінен мақсаты, міндеті, ерекшелігі мен белгісі, т.б. арқылы дараланады [8, б.33].
Проблемалық оқытудың күшті жақтары:
oo балалардың логикалық ойлау қабілетін арттырады;
oo оқу еңбегіне қызығушылығын арттырады;
oo оларды өздігінен саналы жұмыс істеуге үйретеді;
oo берік білімге, оқытудың жоғары нәтижесіне жеткізеді.
oo проблемалық оқытудың кемшіліктері:
oo балалардың танымдық іс-әрекетін басқаруға әлсіз ықпал ету;
oo мақсатқа жету үшін көп уақыт жұмсау.
Оқыту үрдісі екіжақты үрдіс болғандықтан, проблемалық оқыту кезінде педагог пен баланың қызметі қандай болады? Осыған тоқталайық.
Проблемалық оқытуда балаларға білім дайын күйінде берілмейді. Педагог қажет жағдайда ғана балаға қиындық тудырған күрделі ұғымдардың мазмұнын түсіндіреді, проблемалық жағдаят тудырады, ізденіс жұмыстарын ұйымдастырады. Балалар шағын зерттеу жұмыстарымен айналысып, ізденіс барысында жаңа білімдерді игереді.
М.И.Махмутов проблемалық сабақты әзірлеуде педагог үшін жиі кездесетін төрт қиындықты атайды. Олар:
Бірінші қиындық тек қана оқу материалын меңгеруді ғана емес, сонымен қатар балалардың дербес танымдық қызметін, олардың ақыл-ойының даму үдерісін басқаруды қамтамасыз ете алатындай сабақты және оқыту әдісін ұйымдастыруды іздестірумен байланысты.
Екінші қиындық проблемалық жағдаяттың типтерін айқындау мен оларды сынып үшін және балалардың жекелеген топтары үшін арнап жасаудың тәсілдері мен әдістерін табудан тұрады. Ол педагогта проблемалық сұрақтарды, есептерді және тапсырмаларды тұжырымдау шеберлігі мен дағдыларының жоқтығымен байланысты.
Үшінші қиындық педагогтың қайсыбір баланың жаңа ұғымдар мен әрекет тәсілдерін өздігінен меңгеру үдерісін сөзсіз дараландыруға тап болуымен де байланысты, өйткені әркім проблеманы және оны шешу тәсілін өзінше түсінеді, танымдық есептерді тұжырымдаудың нұсқалары болуы керек.
Төртінші қиындық педагог балалардың сабаққа деген ынтасын қоздырудың жаңа әдістерін үнемі іздестіруі мен олардың эмоциялық көңіл күйін жасаумен байланысты пайда болады [9, б.29].
Проблемалық оқыту кезінде ақыл-ой операциялары, белсенді ойлау қызметі іске қосылады, балалардың танымдық қызығушылығы оянады. Проблеманың болуы - адамның дұрыс тану әрекетінің негізгі бір сипаты.
Таным дегеніміз - сыртқы заттар мен құбылыстардың, олардың қатынастарының адам санасында идеалды образдар жүйесі ретінде бейнелеуінің қайшылыққа толы күрделі үдерісі.
Проблема - зерттеуді, шешуді керек ететін күрделі мәселе, міндет.
Проблемалық жағдаят, проблемалық сұрақ, проблемалық тапсырма, оқу проблемасы - проблемалық оқытудың ұғымдары.
Проблемалық жағдаят - күнделікті өмірде және арнайы тәжірибелік зерттеулер белгілі бір түйінді мәселені шешуде адамның ақыл-ой белсенділігі талап етілетін жағдай.
Проблемалық жағдаят - адам пайда болған құбылысты, фактіні, шындық үдерісін қалай түсіндіруді білмеген, мақсатқа өзіне мәлім әрекет тәсілімен жете алмайтын жағдайда туған оның интеллектуалдық қиналуы.
Кез-келген сұрақ, тапсырма проблемалық сұрақ бола бермейді. Сұрақ дегеніміз не? Сұрақ қандай жағдайда проблемалы болады?
Сұрақ - таным процесінде талапты оятатын, бала ойын жауап іздеуге бағыттайтын проблеманы жеткізу формасы.
Сұрақ - мазмұнында жауап ретінде анықтай немесе толықтыра түсуді қажет ететін хабары бар ойлаудың ерекше түрі. Егер сұрақ балаларда интеллектуалдық қиналыс тудырып, оларға жауап іздеуге өзінің білетіні мен білмейтінінің арасында қайшылық туатын болса, онда ол проблемалық сұрақ болғаны. Сұрақ тек төмендегі жағдайларда ғана проблемалық сұраққа айналады:
- оның бұрын меңгерілген ұғымдармен де, сондай-ақ белгілі оқу жағдаятында меңгерілуге тиісті ұғымдармен де логикалық байланысы болуы қажет; онда танымдық қиыншылық және белгілі мен белгісіздің көзге түсетін шекаралары болуы керек;
- жаңаны бұрыннан белгілімен салыстыру таң қалу сезімін, өзінде бар білім, шеберлік және дағды қорымен қанағаттанбаушылық тудыруы тиіс.
Проблемалық сұрақтар фактілерді зерттеп шешуге мүмкіндік беріп, қарама-қайшылық тудырады. Қарама-қайшылық - дамудың көзі [10, б.53].
Проблемалық жағдаяттардың төрт типі бар. Олар:
Бірінші типті неғұрлым жалпы және көп тараған тип деп санаған жөн: проблемалық жағдаят балалар қойылған міндетті шешудің тәсілін білмеген, проблемалық сұраққа - жауап, оқу немесе өмірлік жағдаяттағы жаңа фактіге - түсінік бере алмаған жағдайда, яғни балалар бұрынғы білімдерінін жаңа фактіні түсіндіруге жеткіліксіздігін сезген жағдайда пайда болады.
Екінші типі - проблемалық жағдаят балалар бұрын меңгерген білімдерін жаңа практикалық жағдайда пайдалану қажеттілігіне тап болған кезде пайда болады.
Үшінші тип - міндетті шешудің теориялық тұрғыдан мүмкін болатын жолы мен таңдап алған тәсілдің практикада жүзеге аспайтындығы арасында қайшылық болғанда проблемалық жағдаят оңай пайда болады.
Төртінші тип - проблемалық жағдаят оқу тапсырмасын орындаудың практикалық жақтан қол жеткен нәтижесі мен балаларды оны теориялық негіздеуге керекті білімдердің жоқтығы арасында қайшылық болған кезде пайда болады [11, б.25].
Проблемалық жағдаятты құрастыруда А.М.Матюшкин төмендегідей алты ережені ұсынады:
Бірінші ереже: Проблемалық жағдаят туғызу үшін балалардың алдына жаңа білім мен әрекеттерді ашуға мүмкіндік беретін практикалық не теориялық тапсырмалар берілді. Ол үшін мынадай шарттар орындалуы тиіс:
1. Тапсырмалар балалардың бұрын игерген білімдері мен біліктеріне негізделеді. Себебі ол тапсырманың шартын түсінуге және қойылған мақсатқа жету үшін қажет. Тапсырмаға тек бір ғана белгісіз элемент қосылады.
2. Орындалған проблемалық тапсырма балалардың игерген біліміне қажеттілігін оятуы керек.
Екінші ереже: Балаларға ұсынылатын проблемалық тапсырма олардың интеллектуалдық мүмкіндіктеріне сәйкес болуы керек.
Үшінші ереже: Проблемалық тапсырма оқу материалын игеруге негіз болуы керек.
Төртінші ереже: Проблемалық тапсырмалар оқу тапсырмалары, сұрақтар т.б негізінде қызмет етеді.
Бесінші ереже: Бір және сол проблемалық жағдаят әртүрлі типтегі тапсырмалар түрінде болуы мүмкін.
Алтыншы ереже: Проблемалық жағдаят баланың педагог берген тапсырманы игермеу себебінен туындайды [12, б.18].
Кез-келген жағдаят проблемалық болмайды. Проблемалық жағдаятты жасау үшін мынадай дидактикалық мақсаттар ескерілуі керек:
1) баланың назарын сабаққа, міндетке, оқу материалына аудару, онда танымдық қызығушылық пен қызметтің басқа да мотивтерін ояту.
2) оны шамасы келетін танымдық қиыншылықтарға кездестіру керек.
3) бала алдында өзінде пайда болған танымдық қажеттілік пен сол қажеттілікті білімнің, шеберліктің, дағдының қолда бар қоры арқылы қанағаттандырудың мүмкін еместігі арасындағы қайшылықты ашу.
4) балаға танымдық міндеттегі, сұрақтағы, тапсырмадағы негізгі проблеманы анықтауға және пайда болған қиыншылықтан шығу жолдарын іздестіру жоспарын белгілеуге көмектесу, оны белсенді ізденіс әрекетіне ынталандыру.
5) оған бұрын меңгерілген актуалдандырылатын білімдердің шекараларын анықтауға көмектесіп, қиыншылық жағдаятынан шығудың неғұрлым ұтымды жолын іздеу бағытын көрсету [13, б.47].
Қазіргі кезде мектепке дейінгі ұйымдарда түсіндірмелі және проблемалық оқыту түрлері бірге қатар қолданылады. Білім беру - оқытудың тәрбие мен дамытудың үздіксіз үдерісі. Белгілі балалар психологы Д.Б.Эльконин дәлелдегендей, 3-10 жас аралығындағы балалар біріккен мәдени - білім беру саласында ортақ өмірмен дами отырып, ортақ тәрбиеленіп, ортақ оқып үйреніп өмір сүру керек. Яғни бұдан шығатын қорытынды - бұл сабақтастықтың яғни мектепке дейінгі сатыда мазалайтын сұрақтар проблемалары біреу ғана. Ол баланың тілін ой-өрісін, қиялы мен шығармашылығын дамыту болып, жаңа заман талабына сай жан-жақты дамыған жеке тұлға ретінде оқытып тәрбиелеу. Көрнекті психолог Л.С.Выготскийдің негізі бойынша Бала дамуының ең шарықтау шегі - бұл тіл мен ойдың шығармашылығы,- деген екен.
Оқу-тәрбиесінде мынадай өзекті проблемалар бар:
Мектеп жасына дейінгі балалардың өз бетінше ойланып, әрекет етулері жеткіліксіз. Бір оқу міндетін басқа түрлі жолдармен өзгертіп, шеше білу қабілеттері, сонымен қатар алынған білім-білік дағдыларын қазіргі өмір мен ғылым, техника жаңалықтарымен байланыстырып, салыстырып, зерттеп өз болжамдарын жасау қабілеттері әлі де төмен деңгейде. Ал мұның себебі қайда жатыр және бұл проблемаларды шешу үшін, білім үрдісінде инновациялық технологияларды оқып үйреніп өз іс-әрекетімде енгізу қажет екені түсінікті. Білім берудің әртүрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылымға және тәрбиеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар бар [14, б.37].
Проблемалық оқыту технологиясының мақсаты - ғылыми таным нәтижелерін, білімдер жүйесін ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге бұл нәтижелерге жету жолының өзіне де, процесінде меңгеру, баланың таным дербестігін қалыптастырып, оның шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Проблемалық оқыту - ойлау операциялары логикасы талдау, қорытындылау және т.б. балалардың ізденіс әрекетінің заңдылықтарын проблемалық жағдаят, танымдық қызығушылығының, қажетсінуінің және т.б. ескере отырып оқу мен оқытудың бұрыннан мәлім тілдердің қолдану ережелерінің жаңа жүйесі.
Проблемалық оқыту шығармашылық жұмыстарды жүргізудің ең өнімді жолы болып табылады. Проблемалық оқытуда балалар бейтаныс, белгілі емес мәселелерді өз беттерінше шешуге жұмсайды. Проблемалық оқыту арқылы өнімді, тиімді нәтижеге қол жеткізу үшін педагог тарапынан проблеманы дәл, нақты қоя білудің де маңызы зор. Балалар проблеманы шешуде қиындыққа кезіксе, педагог оларды жетелеп, әдіс-тәсілдерін ұсынады.
Проблемалық оқыту жағдайындағы педагогтың қызметі мынадан тұрады: ол қажетті жағдайда неғұрлым күрделі ұғымдардың мазмұнын түсіндіре отырып, ұдайы проблемалық жағдаяттар жасайды, балаларға фактілерді хабарлап, олардың оқу-танымдық қызметін фактілерді талдау негізінде балалар өздіктерінен қорытындылар мен жинақтауларды жасайтындай, ұғымдарды тұжырымдайтындай немесе белгілі жаңа жағдаятқа өздігінен қолданатындай (ойлап табады, жоспарлайды, әдемілеп жасайды). Соның нәтижесінде балаларда ақыл-ой операциялары мен әрекет дағдылары, білімдерді тасымалдау дағдылары қалыптасады, зейін, ерік, қиял, ойлап тапқыштық дамиды, жаңа білімдер мен болжамдар ұсыну және оларды негіздеп дәлелдеу жолымен әрекеттің жаңа тәсілдерін табу қабілеті қалыптасады.
Педагог проблемалық оқытудың барысында бала ойына, пікір қайшылықтарына дұрыс бағдар жасай отыра, жауап табу әдістерін үйретеді. Әдетте, оқытудың бұл түрі оқу материалын түсіндірудің барлық кезеңінде қолданылады. Сонымен, проблемалы оқыту технологиясының ерекшелігі: балаға дайын білім берілмей, одан проблемаларды ізденіс арқылы шешу талап етіледі [15, б.48].
Проблемалық оқыту барысында ойлау операциялары проблемалық жағдаяттың пайда болуынан басталып, проблема шешілгенге дейін бірнеше кезеңнен өтеді.
Ойлау дегеніміз - сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс-қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі. Ойлау - өзіндік қарама-қайшылыққа толы үрдіс. Осы қарама-қайшылықтар оның қозғаушы күштері болады. Ойлау нәтижесінде адам баласы өзіне таныс емес жаңа нәрселерге зер салады, оның мәнін түсінуге тырысады, қызығады. Ойлау - сұраққа жауап қайтарудан, мәселені шешуден, оның мән-мағынасына түсіне білуден жақсы байқалады. Ойлау анализ, синтез үрдістерінен басталады. Анализ - ой арқылы түрлі заттар мен құбылыстардың мәнді жақтарын жеке бөліктерге бөлу болса, синтезде ой арқылы заттың құбылыстық барлық элементтері біріктіріледі. Осы екі үрдіс бір-бірімен тығыз байланыста. Анализ бен синтездің негізінде салыстыру пайда болады [16, б.75].
Проблемалық тапсырма балаға проблемалық мәселе туғызып, оны оңтайлы шешім қабылдай отырып шешуіне бейімдейтін тапсырманың түрі проблемалық тапсырма деп аталады. Мысалы, балалардың алдына мағынасы жағынан жақын сөздер (синоним) қатары беріліп, оның мағынасын қалай анықтау проблемалық тапсырма ретінде қойылады. Тапсырманы орындау барысында бала өзінің ақыл-ойы арқылы кез-келген сәтте тығырықтан шығуына болатынына баланың көзін жеткізеді.
Танымдық тапсырма баланың ойлау қабілетін, дүниетанымын, ой-өрісін, сөздік қорын, қатысымдық әрекетін дамытуға арналған тапсырманың түрі танымдық тапсырма деп аталады. Танымдық тапсырмаларға сызба бойынша жұмыс, сурет бойынша жұмыс, сөйлем құрастыруды жатқызуға болады.
Ізденімдік жаттығулары балаға тапсырма беріп, өз бетінше жеке жұмыс жасауға бейімдейтін жаттығудың түрі ізденімдік жаттығулары деп аталады. Мысалы, 1-жаттығу: Жеті ата дегенді қалай түсінесің? Өзіңнің жеті атаңды білесің бе? деген тақырыпта әңгіме құрасытруға болады.
Жаттығудың мақсаты - мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын дамыту. Жаттығудың тиімділігі - өз бетінше ізденуге жетелейді, әңгіме құрастыру арқылы балалардың ауызша сөз байлығы дамиды, ойлау қабілеті жетіледі, ойын еркін айта алуға дағдыланады [17, б.23].
Жаттығудың маңызы - сөздік қорды меңгертуге мүмкіндік береді, тілдесім әрекетінің түрлерін игеруге ықпалын тигізеді, ой-өрісін дамытады, ізденуге, өз тарапынан білуге талпынады.
Қатысымдық жаттығулары баланың жеке ойын, пікірін, көзқарасын қалыптастырып, өзінің ұсынысын ашық айтуға бағыттайтын жаттығудың түрі қатысымдық жаттығулары деп аталады
Бекіту жаттығулары баланың өткен сабақтардан алған білімін тиянақтайтын, жаңа материал туралы негізгі білік, дағдыларын қалыптастыратын жаттығудың түрі бекіту жаттығулары деп аталады.
Жоғарыда берілген жаттығулар сөздің мағынасын анықтау арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытуға, тілдік қатынасты меңгеруге көмек көрсетеді.
М.И.Махмутов оқу проблемасын қоюды үш кезеңге бөліп қарастырады:
1) проблемалық жағдаятты талдау;
2) қиындықтың мәнін ұғыну - проблеманы көру;
3) проблеманы сөзбен тұжырымдау сияқты кезеңдер арқылы жүзеге асады дейді.
Кез-келген проблема талдаудан басталуы керек. Проблемалық жағдаятты талдау - танымдық қызметтің бірінші кезеңі. Екінші кезекте проблеманы шешу үшін оны тұжырымдай білу керек. Проблеманы тұжырымдау дегеніміз не? Проблеманы тұжырымдау - проблемалық міндетті түсініп, белгілі мөлшерде оны шешу жолдарын көру. Проблеманы тұжырымдау сол проблеманы білдіретін сұрақтың мағынасына байланысты болады, яғни проблемалық сұрақ нақты қойылуы керек.
Демек, проблемалық жағдаятты шешудің жолын дұрыс түсінген бала жаңа проблемалық жағдаят туғанда, бұрын шешілген проблемалардың шешу алгоритмін қолдана алады. Бұл жөнінде Д.Пойа Как решать задачу? деген еңбегінде оқу проблемасын шешуде эвристикалық қызмет принципін ұсынады, мұнда бала бұл міндетке ұқсас не осы тектес міндетті бұрын орындадым ба? Қалай? Оны пайдалануға болмас па екен? Міндетті басқаша тұжырымдауға бола ма? Қалай? Ол үшін неден бастауым керек? - деген сияқты өткен тәжірибені пайдаланатынын атап көрсетеді.
Олай болса, оқу проблемасы талдау, проблеманы көре білу, оның мәнін жете түсіну, проблеманы сөзбен тұжырымдау сияқты кезеңдерден тұрады
[18, б.47].
Проблемалық оқыту проблема пайда болған кезден шешілгенге дейін бірнеше кезеңнен өтеді. Сол кезеңдерді зерттеуші ғалымдар былайша қарастырады.
Д.Дьюи проблемалық оқытудың мынадай кезеңдерін ұсынады:
- барлық шешу мүмкіндіктерін есепке алу;
- кездескен қиындыққа байланысты шешетін проблеманы айқындау;
- болжамға негіз болатын деректер жинау;
- фактілерді болжамды дәлелдеу үшін реттеу;
- болжамды практикалық жұмыс арқылы тексеру.
М.И.Махмутов проблемалық жағдаяттың пайда болуынан, шешілгенге дейін төмендегідей кезеңдерден өтетінін айтады:
- проблемалық жағдаяттың пайда болуы;
- қиындық мәнін ұғыну мен проблема қою;
- ойлап табу немесе жорамал жасау мен гипотезаны негіздеу жолымен шешу тәсілін табу;
- гипотезаның дәлелдемесі;
- проблеманы шешудің дұрыстығын тексеру.
Д.В. Вилькеев проблемалық жағдаятты шешудің мынадай бес кезеңін атап көрсетеді. Олар:
Бірінші кезең: проблемалық жағдаятты талдау;
Екінші кезең: проблеманы анықтау және түсіну;
Үшінші кезең: проблеманы шешу үшін жорамал ұсыну;
Төртінші кезең: ұсынылған жорамалды дәлелдеу мен негіздеу арқылы проблеманы шешу;
Бесінші кезең: практикада проблеманың шешімін тексеру.
В.Оконь проблеманы шешудің үш буынын (звеньев):
Бірінші: проблеманың қойылуы;
Екінші: проблеманы шешу;
Үшінші: шешімді тексеру -деп атап көрсетеді.
А.М.Матюшкин проблеманы шешу кезеңдерін төртке бөледі:
Бірінші кезең: белгілі тәсілдерді пайдалану - проблеманы шешудің жабық кезеңі;
Екінші кезең: шешімнің жаңа тәсілдерін іздеу аймағының кеңеюі - проблеманы шешудің ашық кезеңі немесе әрекеттің жаңа қағидасын табу;
Үшінші кезең: табылған қағиданың жүзеге асуы;
Төртінші кезең: шешімнің дұрыстығын тексеру.
Ж.Әбиев, С.Бабаев, А.Құдиярованың Педагогика оқу құралында проблемалық оқытуды ойдағыдай жүзеге асыратын негізгі төрт кезеңді атап көрсетеді:
Бірінші кезең: проблемалық жағдаят туғызу, проблемалық сұрақ қою;
Екінші кезең: ізденіс, яғни бала іштей өз білімін талдап, таңдап, олардың жауап алуға жеткіліксіз екенін анықтайды да ізденіс жолына белсенділікпен түседі.
Үшінші кезең: шешім, яғни сұрақтың жауабын дұрыс шеше білу амалдарын, жаңа білімді меңгереді.
Төртінші кезең: тексеру, яғни дұрыс жауапты алғашқы гипотезамен салыстырады, алынған білім мен білікті қорытындылайды, жинақтайды.
И.П. Подласый проблеманы шешудің төмендегідей кезеңдерін атайды:
Бірінші кезең: оқу проблемасының берілуі.
Екінші кезең: балалар берілген сұрақ бойынша білімдерін талдайды.
Үшінші кезең: проблеманы шешу үшін қажетті әртүрлі тәсілдерді
қолдануға бағытталады.
Төртінші кезең: проблеманы шешу, алынған нәтижені тексеру, алғашқы болжаммен салыстыру, игерілген білім мен іскерлікті жүйелеу.
Ж..Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев проблеманы шешу кезеңдерін беске бөледі:
Бірінші кезең: проблемалық жағдаяттың пайда болуы.
Екінші кезең: проблеманы - сұрақты қою және оның қиыншылық мәніне жете түсіну.
Үшінші кезең: болжам арқылы шешім тәсілдерін табу.
Төртінші кезең: болжамды дәлелдеу.
Бесінші кезең: проблема шешімінің дұрыстығын тексеру.
Ш.Х.Құрманалина, Б.Ж.Мұқанова, т.б. Педагогика оқулығында проблемалық оқыту кезеңдерін төмендегіше көрсетеді:
1) Проблемалық жағдай жасау және мәселе қою;
2) Мәселені шешу жолдарын - болжамды ұсыну;
3) Таңдап алған болжамның дұрыстығын тексеру;
4) Нәтижелерді қорыту: жаңа білім, іскерліктерді балалардың бұрынғы білім, іскерліктеріне қосу, оларды теория мен тәжірибе арқылы бекіту [19, б.56].
Практикада оқытудың проблемалығы төрт деңгейде қарастырылып жүр:
1) педагог проблеманы өзі қойып, балалардың қызыға тыңдауы белсенді қатысымын қамтамасыз етеді, бірақ шешімді өзі ұсынады;
2) педагог проблема қояды, балалар өз бетінше не педагогтың көмегімен оны шешеді;
3) бала проблеманы өзі байқап, өзі қояды. Педагог оның шешімін табуға бағыт береді;
4) бала проблеманы өзі белгілеп, өзі шешеді.
Логиктер мен психологтар проблеманы шеше білудің екі жолын көрсетеді. Оның біріншісі аналитикалық жол, екіншісі эвристикалық жол. Аналитикалық жол амалдардың жүйелі, бірізді болуын көздесе, эвристикалық жолмен шешуде сол проблеманы шешуге болжам ұсынылады.
Болжам проблема негізінде пайда болады. Болжам - логикалық дәлелденбеген, тәжірибемен нақтыланбаған алдын ала ойластырылған білім. Зерттеушілік пен шығармашылық ойлаудың негізі болжам құра білу болып табылады. Болжамда мынадай сөздер қолданылады: егер ..., онда ... ; ... мүмкін; ... ойлаймын; ... болуы мүмкін. Мұнда бұрын игерілген білім, білік, дағды пайдаланылады. Ол жеткіліксіз болған кезде, оны шешудің басқа да жолдары қарастырыла бастайды. Себебі болжам үнемі проблеманы шешуде дәлелдене бермеуі мүмкін.
Ғалымдардың жоғарыда ұсынған проблеманы шеше білу кезеңдерін салыстыра келе, барлығына ортақ мынадай белгілерді анықтадық:
проблемалық жағдаяттың пайда болуы;
қиындық мәнін ұғыну мен проблема қою, мақсатты талдау;
ойлап табу немесе жорамал жасау мен гипотезаны негіздеу жолымен шешу тәсілін табу;
гипотезаның дәлелдемесі;
проблеманы шешудің дұрыстығын тексеру.
Сонымен, біз бұл бөлімде проблемалық оқыту идеясы,проблемалық және дәстүрлі оқыту арасындағы негізгі айырмашылықтар, проблемалық оқытудың мақсат-міндеттері, проблемалық оқытудың өзіне тән ерекшеліктері мен белгілері, проблемалық сабақты әзірлеуде педагог үшін жиі кездесетін қиындықтар, проблемалық жағдаяттардың типтері, проблемалық жағдаятты құрастырудың ережесі, проблемалық жағдаятты жасаудағы дидактикалық мақсаттар және проблеманың пайда болып, шешілгенге дейінгі кезеңдерін қарастырдық [20, б.39].
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардың сөздік қоры туралы жалпы түсінік
Білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың басым бағыты өскелең ұрпақты тәрбиелеу жүйесін дамыту болып табылады. Қазіргі қоғамның басты негізі баланың жан-жақты дамуына, өз пікірі мен ойын ашық жеткізуіне, өзін-өзі танып, келешегін айқындауға саналы түрде дайын болуға, қоғамның экономикалық, мәдени, саяси, өміріне белсенді араласа алатындай тұлғаны қалыптастыру болып отыр.
Біздің ана тіліміз, қасиетті қазақ тілі - өзінің мемлекеттік мәртебесін абыроймен атқарып, міндет жүгін қиналмай көтере алатын аса бай, оралымды да көркем тіл. Ресей ғалымдарының Қазақтың жай сөзінің өзі әлем боп құйылып жатады... (В.В.Радлов), Түркі халықтарының ішіндегі ең суретшіл, бейнелі тіл - қазақ тілі... (С.В.Малов) деп, тамсана таңырқағанын, бұл тілдің айтқыш та айшықтығын, сұлу да сұңғылалығын есімізден шығармауға тиіспіз [21, б.53].
А.Байтұрсынұлы Сөздік құрамның ең басты және тұрақты бөлшегі - негізгі сөздік қор. Негізгі сөздік қор - бүкіл лексикалық байлықтың басты тұлғасы, негізгі ұйытқысы деп атап өткен.
Тілдің негізгі өлшемі - сөздік қор. Ал сөздік қор дегеніміз - тілдің құрамының ең тұрақты, талай ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан, жалпы күнделікті өмірде кеңінен қолданылатын халыққа ортақ сөздер жиынтығы.
Тілдің негізгі сөздік қоры - тілдің сөздік құрамының ең тұрақты бөлігі. Сөздік қор тілдегі сөздерді ғасырлар бойы сақтай отырып, тілдегі жаңа, туынды сөздер мен жаңа мағынаның жасалуына ұйытқы болады.
Бала тілінің дамып қалыптасуы жоғарғы жүйке жүйесінің жетілуімен тығыз байланысты. Баланың айналасындағы дүниені танып, білудегі басты жәрдемшісі - тіл. Ал тілдің дамуы оның сана-сезімінің, ой-өрісінің, басқа да психологиялық үрдістің жетіле түсуіне негіз болады. Балалар жасының әр кезеңінде әртүрлі сөздер дамиды. Үш - жеті жасқа дейін - мың сөз, бастауыш сыныпты бітірген оқушылар сегіз - он бес мыңға дейін жаңа сөз үйренеді. Күніне орта есеппен алғанда бес - сегіз жаңа сөз үйренеді, негізгі әдебиет жанрларымен танысады; өлең, ертегі, әңгіме қолдану арқылы байланыстыра сөйлеуге үйренеді.
Мектепалды даярлық топ балаларының тілін дамыту мақсатын шешуде:
біріншіден, балалардың меңгерген сөзі, сөз байлығы қаншалықты дәрежеде екендегін;
екіншіден, балада сөз байлығының, сөз қорының аз болуының себебін, өзіндік ерекшелігін;
үшіншіден, тілін байыту мен дамытуда тиімді әдіс-тәсілдерін алдын ала анықтап белгілеу керек [22, б.38].
Психологтардың айтуынша, балалардың сөздік қорын байыту мақсатында жүргізілетін сөздік жұмысының әдістемесіндегі басты талап - сөзбен балалар санасындағы бейнені түрлі жолдармен үнемі ұштастырып отыру болып табылады, өйткені сөз бала санасындағы нақты елестің жеткілікті қорынсыз пайда болмайды.
Сөздердің мағынасын ашып түсіндіру тәсілдері алуан түрлі. Оның ішіндегі бастылары:
1. Затты табиғи жағдайда бақылау немесе оны топта көрсету, саяхат ұйымдастыру.
2. Заттың өзін немесе суретін көрсету арқылы сөздердің мағынасын ашып түсіндіру.
3. Синоним сөздер қолдану: қандай сөздермен ауыстыруға болады?, басқаша қалай айтар едіңдер? деген сияқты сұрақтар қою арқылы синоним табуға балалардың өздерін қатыстырып отыру.
4. Сөздерге анықтама беру арқылы түсіндіру: аэродром - ұшақ ұшып, қонатын алаң.
5. Абстракциялық ұғымдарды түсіндіру үшін тұрмыстан мысалдар, фактілер келтіріп, әңгіме айту. Мысалы: батырлық, намыс, қамқорлық, қайғы-қасірет, адамгершілік, т.с.с.
6. Жаңа сөздің мағынасын түсіндіруде техникалық құралдарды қолдану [23, б.49].
Мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын байытуда сөздерді үйретудегі ұстанымдары:
- сөздің балалардың күнделікті өмірмен байланыстылығын ескеру;
- үйретілетін сөздердің жеңілділігі;
- мектепалды даярлық топ балаларының ұғымына сөз мағынасының сай келуі;
- сөздерді түсіндірілетін тақырыппен байланысты таңдап алу;
- сөздердің мағыналық ерекшеліктерін ескеру;
Балалар сөздігін мынадай жолдармен толықтыруға болады:
- қоршаған ортаны байқату, аңғарту (табиғат пен адамдардың қоғамдық және өндірістік еңбегімен таныстыру, танымжорықтар ұйымдастыру);
- үлкендермен қарым-қатынас әңгіме өткізу, кездесу ұйымдастыру;
- арнаулы тілдік жаттығулар жүргізу;
Сондықтан да тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру - балалардың ойлау қабілетін, сауаттылығын және сөздік қорын байытудың бірден-бір тиімді жолы. Олай болса, тіл дамыту дегеніміздің өзі - балалардың сөз байлығын арттырып, әр сөзді орынды қолдануы болып табылады [24, б.51].
Мектепалды даярлық балалардың психикасының басты ерекшелігі - баланың тез қабылдайтындығы. Осыған байланысты мағлұмат беретін сөздерді оңай меңгереді. Балада тіл мен танымдық процестерді игеруге деген құлшыныс байқалады. Осы шақта тіл екі бағытта дамиды: бірінші бағытта сөздік қоры қарқынды жинақталып, айналадағы адамдармен сөйлейтін тілдің морфологиялық жүйесі меңгеріледі, тілдің әсерімен танымдық процестер: зейін, қабылдау, ес, елестету, ойлау жаңаша өзгерістерге ұшырайды. Сөздік қордың артуы мен танымдық процесінің дамуы тұрмыс пен тәрбие жағдайына тікелей байланысты.
Баланың психикасын дамытудағы басты фактор - баланың өзіндік нанымын дамытуға көңіл аудару. Баланың жан дүниесімен сырласу арқылы оның бойында ұнамды қылық пен жағымды мінез қалыптастыру, айналасындағы адамдармен қарым-қатынас жасауға үйрету. Көңілі көтеріңкі бала өзі істеген әрекеттерді сенімдіділікпен орындайды. Сабақ процесінде баланың ойлау әрекеттерін өрістету үшін оқып-үйретуге қажетті нәрселерін ұстатып, түрлі әрекеттер жасау тиімді. Әр алуан қимыл-қозғалыстар арқылы бойындағы күш-қуаты мен іс-қимылын жетілдіретін қызықты ойындармен шұғылдандыру қажет. Ондай ойын түрлері баланың сан қилы ситуациялық жағдайға шапшаң икемделуін дамытып, олардың тапқырлығы мен оралымды болуын талап ететін жарыс түрінде ұйымдастырған негіз.
Мектепалды даярлық тобында оларды оқыта отырып, алдына мынадай қағидаларды мақсат етеді:
1. Әр баланың бойындағы жеке қабілетін анықтау.
2. Баланың бейімділігіне қарай қабілетін шығармашылық дағдысын қалыптастыру үшін оларды жеткілікті түрде жаттығу жұмыстарымен, көмекші құралдармен қамтамасыз ету.
3. Балалардың ерекше және пайдалы деген ойларын, пікірлерін, еңбектерін бағалап, мадақтап отыру.
4. Сұрақ қоя білуге және жауап беруге үйрету [25, б.26].
Мектепалды даярлық тобындағы балалар өзінің алдына қойған белгілі бір ойларын, мақсаттарын шындық жолмен шешуге тырысады. Ол өзіне нақты жағдайды көз алдына келтіріп, өзінің танымында әрекет етеді. Мектепалды даярлық тобындағы балалардың жеке тұлғалық дамуы жаңа білімді меңгеруімен, жаңа сапа мен қажеттіліктің пайда болуымен сипатталады.
Тіл дамытудың негізгі мақсаты: балалардың ана тілінің ережелері мен нормаларын меңгеруі негізінде тілдік құзыреттіліктерін қалыптастыру.
Міндеттері:
oo сөздер мен барлық дыбыстарды дұрыс айтуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Психология және педагогика факультеті
Мектепке дейінгі, бастауыш және арнайы білім беру кафедрасы
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
Ли. Е.Д._______________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамыту
5В010100 - Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мамандығы бойынша
Орындаған: Тұрғанбай Б.Б.
Ғылыми жетекші: Султанбекова Ж.Х.
Мектепке дейінгі, бастауыш
және арнайы білім беру
кафедрасының педагогика магистрі,
аға оқытушысы
Қостанай 2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
1 Мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамытудың теориялық негізі
0.1 Проблемалық оқыту туралы педагог-ғалымдардың зерттеулері 7
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардың сөздік қоры туралы жалпы түсінік 17
1.3 Тіл дамыту сабағында балалардың сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамыту 27
2 Мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамытуға бағытталған тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар
2.1 Мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын дамытуда жүргізілген диагностикалық жұмыстар 36
2.2 Қалыптастыру кезеңінде мектепалды даярлық тобында жүргізілген сабақтардың үлгісі 46
2.3 Қорытынды эксперименттің барысы, нәтижесі 53
ҚОРЫТЫНДЫ 63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі: Әлем кеңістігінде болып жатқан өзгермелі жағдайлар Қазақстан Республикасының білім беру жүйесіне де өзіндік әсерін тигізуде. Сондықтан қоғамдағы жаңа әлеуметтік - экономикалық жағдайлар білім беру жүйесі мен оның түпкі нәтижесін қайта қарауды талап етіп отыр. Қазақстан Республикасының көшін болашаққа сүйреп апаратын, бәсекеге түсіретін негізгі күштің бірі - білім.
Елбасының Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында Ұлттың бәсекеге қабілеттілігінің аса маңызды шарт - бұл әлемдік бәсекелестік үдерісінде табысқа жетуге мүмкіндік беретін күшті рух пен білім деген сөзі әрқайсысымызды да ойландыратыны сөзсіз [1, б.7].
Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында экономиканың және азаматтардың әл-ауқатының тұрақты дамуын қамтамасыз ететін білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, адами капиталды дамыту үшін оны түбегейлі жаңғыртуды көздейді. Сондықтан қазіргі таңда қоғам алдында қойылып отырған басты міндеттердің ең бастысы - бүкіл білім жүйесін түбегейлі жаңартып, әлемдік деңгейге сәйкес келетін, болашақ ұрпағымызға сапалы білім беруге мүмкіндік жасау. Қоғамда жүріп жатқан демократиялық өзгерістер болашағымыздың білімінің сапасымен, саяси санасымен, жоғары белсенділігінің дәрежесімен өлшенеді [2, б.5].
Мектепалды даярлық тобының балалары тіл дамыту оқу іс-әрекетінде өздеріне жоғары талаптар қоя бастайды. Олар: сюжет желісін бұзбай жеткізу, ол әртүрлі тілдік құралдарды орнымен қолдана білу, таным үрдісінде сөздік қордың мазмұнының тереңдігі, т.б. Мектепке дейінгі ұйымдағы тәрбиелеу-оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, әрі оны күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән беріледі. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамытуда жаңа сөздерді меңгерту, үйренген сөздерін тиянақтап, анықтап, әрі байытып отыру керек. Олай болса,баланың сөздік қорын байытып, нақтылау үшін, күнделікті өмірде орынды пайдалана білуде сол сөздің мәнін, мағынасын жете түсіндіріп, белсенді сөздік қорын арттыруда проблемалық оқыту технологиясының орны ерекше [3, б.36].
Проблемалық оқыту технологиясы - бұл проблемалы жағдайларды, балалардың белсенді танымдық қызметін ұйымдастыруға негізделген технология. Проблемалық оқыту технологиясы кезінде тәрбиешінің жетекшілігімен проблемалы жағдай жасалып, балалар оны шешуге белсенді түрде қатысады, өз пікірлерін ашық, еркін жеткізеді. Балаларға білім даяр күйінде бермей, олардың алдына проблемалы міндет қойып, оны өздеріне шеше білуге бағыттау - күрделі мәселе. Бұл кезде ақыл-ой операциялары, белсенді ойлау қызметі іске қосылады, танымдық қызығушылық оянады. Осы тұста қалай?, неге?, не себепті? деген сұрақтар туындайды. Сондықтан
оқытуды белсендіру идеясын ғалымдар әртүрлі аспектіде қарастырды. Мысалы, М.А.Данилов, М.Н.Скаткин, И.Т.Огородников оқыту үрдісін белсендірудің теориясын жасаса, балаларды қиындатыла түскен дәрежеде оқыту теориясын Л.В.Занков, мазмұндық қорыту теориясын В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, проблемалық оқыту теориясын М. И. Махмутов, И.Я. Лернер, А.М.Матюшкин, В.Оконь, В.И.Загвязинский, Вилькеев Д.В. т.б. эксперимент түрінде және теориялық жақтан зерттеді. Проблемалық оқыту технологиясы балаларды дербес ізденіске, зерттеу жұмыстарына баулуда, бейтаныс, белгілі емес проблемаларды өз беттерінше шешуде өте ұтымды болып келеді. Жүйелі түрде ұзақ жылдар бойы оны зерттеген көрнекті ғалым М.И Махмутов проблемалық оқыту негізінде оқу проблемасы жататындығын, ал ол проблема бұрын меңгерген білім мен берілетін жаңа білім арасынан туындайтынын сөз етеді.
Ал поляк ғалымы В.Оконь: Под проблемным обучением, мы понимаем совокупность таких действий, как организация проблемных ситуаций, формулирование проблемы (постепенно к этому привлекаются сами ученики), оказание учеником необходимой помощи в решении проблем, проверка этих
решений, руководство процессом систематизации и закрепления приобретенных знании, -дейді.
Проблемалық оқыту технологиясы проблемалық жағдаятты шешуге баланы жұмылдыру, көмек беру мәселесіне тоқталып, ең бастысы проблеманы таба білу, оны ұсынудың маңызын айқындайды. Ғалымдар пікірін талдап, саралағанда ортақ бір тұжырым шығады. Проблемалық оқыту технологиясы негізінде балаларға бейтаныс проблеманың жататыны, балалардың оны салыстыру, дәлелдеу шешу үшін болжамдар жасай отырып еңбектенуі керектігін тұжырымдайды. Проблемалық жағдаятты, проблеманы шешу-зерттеу, іздену еңбегін шығармашылық еңбекті талап етеді. Ал шығармашылық сөзінің мәні - жеке тұлғаның бір нәрсе жасап шығаруы немесе өзіне ғана тән бір нәтижеге қол жеткізуі. Проблемалық сұрақ-тапсырмалардың өзі балаларды ғылыми-ізденіс, зерттеушілік іс-әрекеттерге баулиды [4, б.17].
Қазіргі таңда мектепке дейінгі ұйымның оқу үрдісінде проблемалық оқыту технологиясының кеңінен қолданылып жүргені белгілі. Бірақ проблемалық оқыту технологиясы арқылы мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын дамыту мүмкіндіктері жайында жазылған әдістемелік құралдар жеткіліксіз. Міне, осы тұрғыдан келіп зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігі шығады.
Зерттеудің тақырыбы: Мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамыту.
Зерттеу мақсаты: Мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамытуды теориялық тұрғыдан негіздеу, тәжірибелік сынақтан өткізу.
Зерттеу нысаны: Мектепалды даярлық топ балаларының оқу үрдісі
Зерттеу пәні: Мектепке дейінгі даярлық тобындағы тіл дамыту іс-әрекеті
Зерттеудің міндеттері:
- зерттеу тақырыбы жайында жазылған педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерді зерттеу, талдау жасау;
- зерттеу тақырыбына қажетті әдіс-тәсілдерді анықтау;
- мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамытуға бағытталған педагогикалық эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау;
- қалыптастырушы эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, талдау,
қорытындылау, салыстыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер мектепалды даярлық топ балаларының тіл дамыту сабағында проблемалық сұрақтар қойылып, проблемалық жағдаят туғызып, эвристикалық әдісті қолданып, сонымен қатар проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамытудың теориялық негіздері айқындалып, мектепке дейінгі ұйымның оқу үрдісінде оңтайлы жүзеге асырылса, онда мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қоры дамиды.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша психологиялық, педагогикалық, әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау; озат тәжірибелерді меңгеру, эксперимент материалдарын дайындау, жүргізу, салыстыру, сараптап қорытындылау.
Зерттеуді ұйымдастыру және зерттеудің тәжірибелік-эксперименттік базасы: Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы, Төменарық ауылының №11 Балауса балабақшасы.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
1. Балалардың сөздік қорын тіл дамыту сабақтарында қалыптастырудың теориялық негіздері айқындалып, оларға берілген сипаттамалар бір жүйеге келтірілді және негізгі ұғымдардың анықтамасы нақтыланды.
2. Ұсынылған әдістемелік жүйенің нәтижесі тәжірибелік-экспериментте тексеріліп, дәлелденді.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы:
- мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамытудың теориялық негіздері айқындалды;
- проблемалық оқыту технологиясы арқылы балалардың сөздік қорын дамыту нақтыланды;
- мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамыту тәжірибе жүзінде тексерілді.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, қосымшадан және пайдаланылған әдебиеттердің тізімінен тұрады.
1 Мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын проблемалық оқыту технологиясы арқылы дамытудың теориялық негізі
1.1 Проблемалық оқыту туралы педагог-ғалымдардың зерттеулері
Проблемалық оқыту идеясы ХХ ғасырдан бастап тарады. Американ ғалымы Д.Дьюи жаттанды оқуға қарсы шығып, тұлғаның танымдық белсенділігін дамытатын, проблеманы өз бетінше шешуге үйрететін оқуды ұйымдастыру идеясын ұсынды.
1960-1970 жылдардың басында жалпы білім беретін мектептердің оқу-тәрбие үдерісін белсендіру күн тәртібіндегі басты мәселе болды. Сондықтан оқытуды белсендіру идеясын ғалымдар әртүрлі аспектіде қарастырды. Мысалы, М.А.Данилов, М.Н.Скаткин, И.Т.Огородников оқыту үрдісін активтендірудің теориясын жасаса, бастауыш сынып оқушыларын қиындатыла түскен дәрежеде оқыту теориясын Л.В.Занков, мазмұндық қорыту теориясын В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин, проблемалық оқыту теориясын М. И. Махмутов, И.Я. Лернер, А.М.Матюшкин, В.Оконь, В.И.Загвязинский, Вилькеев Д.В. т.б. эксперимент түрінде және теориялық жақтан зерттеді.
Проблемалық оқыту - ойлау операциялары логикасы (талдау, қорытындылау, т.б.) мен балалардың ізденіс әрекеттерінің заңдылықтарын ескере отырып жасалған оқу мен оқытудың бұрыннан мәлім тәсілдерін қолдану ережелерінің жаңа жүйесі.
М.И.Махмутов проблемалық және дәстүрлі оқыту арасындағы негізгі айырмашылық педагогикалық үдерісті ұйымдастырудың мақсаты мен қағидасы жағынан деп көрсетеді. Яғни, проблемалық оқыту проблемалық қағидасын ескере отырып жасалған оқытудың қазіргі үдерісі.
В.И.Загвязинскийдің пікірінше, проблемалық - адамның таным әрекетінің мазмұны мен формасын анықтайтын қағида.
Проблемалық оқытудың дәстүрлі оқытудан айырмашылығын В.Оконь төмендегідей түрде береді [5, б.21].
Проблемалық оқытудың айырмашылығы Кесте 1
Дәстүрлі оқыту
Проблемалық оқыту
1. Педагог бағдарлама негізінде материалды дайын күйінде ұсынады.
1. Жаңа ақпаратты проблемаларды шешу барысында алады.
2. Ауызша баяндау немесе оқулықпен жұмыс барысында балалардың зейінінің ауысуы, т.б. байланысты қиындықтар, кемшіліктер кездеседі.
2. Туындаған проблеманы шешу барысында балалардың белсенділігі мен дербестігі жоғары деңгейге көтеріледі.
3. Ақпаратты беру темпі жақсы, орташа меңгерген балаларға есептеледі.
3. Мәліметті беру әрбір балаға не топқа есептеледі.
4. Толық бақылаудың қиындығы
4.Балалардың жоғары белсенділігі нәтижесінде формальды тексерудің қажеттігі азаяды.
5. Ақпаратты әрбір баланың практикада қолдануына мүмкіндік жасаудың қиындығы.
5. Жаңа білімді өз бетінше ізденіс арқылы алатын болғандықтан оны жаңа жағдайға бейімдеу қиындық тудырмайды.
1 - кестенің жалғасы
Проблемалап оқыту әдісін жүргізу дидактиканың заңдылықтарына байланысты мынадай кезеңдерге бөлінеді:
1. Проблемалық ахуалдар туғызу жолын алдын ала дайындау.
2. Проблемалық сұрақтарды грамматикалық және стилистикалық жағынан дұрыс құру.
3. Проблемалық мәселелерді шешу амалдарын күні бұрын дәл белгілеу.
4. Проблемалық сұрақтардың теориялық анықтамасын заңды түрде дәлелдеу.
5.Проблемалық мәселелердің дұрыс шешілгендігін тексеру, тиісті қорытындылар жасау.
Дәстүрлі оқыту әдісі бойынша педагог сабақ тақырыбын хабарлайды, мазмұнын түсіндіреді, есептер шығартады, талдау жүргізеді, қорытынды жасайды. Ал, балалар педагогтың әңгімесін тыңдайды, тапсырмаларды орындайды. Мұнда игеруге тиісті оқу мазмұны күні бұрын дайындалған күнінде балалардың қабылдауын талап етеді. Мұндай оқыту жүйесі репродуктивтік немесе дайын білім беру әдісі деп аталады.
Проблемалап оқыту әдісінің екі түрлі айырмашылығы бар. Біріншісі, оқыту мақсатына байланысты, мұнда оқу материалының мазмұны зерттеледі, ол белгілі бір дәрежеде қорытылады. Нәтижесі практикада сыналып, оқу программаларына, оқулықтарға және қосымша оқу құралдарына жазылады. Екіншісі, педагогикалық үрдісті ұйымдастыру қағидасы тұрғысынан қарастырылады. Бұл кезде әдебиеттерде дайындалып көрсетілген білім мазмұнының көшірмесін қайталап өз қалпында түсіну талап етілмейді. Проблемалап оқыту әдісінде мұғалім кейбір теориялық материалды баяндай отырып, тақырыпқа байланысты мәселелерді балалардың өздерінің шешуіне жағдай жасайды, яғни проблемалық ахуал туғызады. Демек, дәстүрлі оқыту жүйесінде балаларға ғылымның дайын қорытындылары берілсе, ал проблемалық оқытуда бала жаңа білімді оқу-танымдық ізденіс әрекеті арқылы игереді [6, б.42].
А.В.Хуторской проблемалық оқытудың мақсаты - педагогтың арнайы танымдық проблемді тапсырмаларды ұсынуы арқылы берілген пәндік материалды игеруі,- деп түсіндіреді.
М.И.Махмутовтың пікірінше: проблемалық оқытудың мақсаты - балалардың ұғымдарды меңгеру дәрежесін көтеріп, кездейсоқ, стихиялы түрде қалыптасқан тәртіптегі жекелеген ойлау операцияларына емес, қайта стереотипті емес міндеттерді шешуге арналған ақыл-ой әрекеттерінің жүйесіне үйрету. Осы берілген анықтамалардан шығатын қорытынды: проблемалық оқытудың мақсаты - балаларға білімді дайын күйінде бермей, олардың алдына проблема қойып, оны өздеріне шеше білуге бағыттау, нәтижесінде жаңа білімді өз бетінше игерту.
М.И.Махмутов проблемалық оқытудың міндеттерін жалпы және арнайы деп екіге бөледі және осы міндеттерді проблемалық оқытудың жалпы қызметіне жатқызады.
Проблемалық оқытудың жалпы міндеттері:
- балалардың білім жүйелері мен ақыл-ой және практикалық қызмет тәсілдерін меңгеруі;
- балалардың танымдық дербестігі мен шығармашылық қабілеттерін дамыту
[7, б.28].
Проблемалық оқытудың арнайы міндеттері:
- білімді шығармашылық меңгеру дағдыларына тәрбиелеу;
- білімді шығармашылық қолдану дағдыларына (меңгерген білімдерді жаңа жағдаяттарға қолдану);
- шығармашылық қызмет тәжірибесін қалыптастыру және жинақтау.
М.И.Махмутов проблемалық оқытудың өзіне тән ерекшеліктері мен белгілерін былайша көрсетеді:
- проблемалық оқытудың маңызды ерекшелігі - бұл балалардың жаңа ұғымды өз бетінше оқу проблемасын шешу арқылы меңгеруі;
- проблемалық оқытуда теориялық және практикалық проблемалардың өзара байланыстылығы туындайды және өмірмен байланысты оқытудың дидактикалық қағидасы анықталады;
- проблемалық оқытуда балалардың өз бетінше жұмысының типі мен түрін үйлестіріп, оны педагогтың жүйелі түрде пайдалануы;
- проблемалық оқыту оның динамикасынан тұрады;
- балалардың жоғары эмоционалдық белсенділігі, яғни проблемалық жағдаят - қозғаушы күштің көзі болып табылады. Демек, проблемалық оқыту оқытудың басқа түрлерінен мақсаты, міндеті, ерекшелігі мен белгісі, т.б. арқылы дараланады [8, б.33].
Проблемалық оқытудың күшті жақтары:
oo балалардың логикалық ойлау қабілетін арттырады;
oo оқу еңбегіне қызығушылығын арттырады;
oo оларды өздігінен саналы жұмыс істеуге үйретеді;
oo берік білімге, оқытудың жоғары нәтижесіне жеткізеді.
oo проблемалық оқытудың кемшіліктері:
oo балалардың танымдық іс-әрекетін басқаруға әлсіз ықпал ету;
oo мақсатқа жету үшін көп уақыт жұмсау.
Оқыту үрдісі екіжақты үрдіс болғандықтан, проблемалық оқыту кезінде педагог пен баланың қызметі қандай болады? Осыған тоқталайық.
Проблемалық оқытуда балаларға білім дайын күйінде берілмейді. Педагог қажет жағдайда ғана балаға қиындық тудырған күрделі ұғымдардың мазмұнын түсіндіреді, проблемалық жағдаят тудырады, ізденіс жұмыстарын ұйымдастырады. Балалар шағын зерттеу жұмыстарымен айналысып, ізденіс барысында жаңа білімдерді игереді.
М.И.Махмутов проблемалық сабақты әзірлеуде педагог үшін жиі кездесетін төрт қиындықты атайды. Олар:
Бірінші қиындық тек қана оқу материалын меңгеруді ғана емес, сонымен қатар балалардың дербес танымдық қызметін, олардың ақыл-ойының даму үдерісін басқаруды қамтамасыз ете алатындай сабақты және оқыту әдісін ұйымдастыруды іздестірумен байланысты.
Екінші қиындық проблемалық жағдаяттың типтерін айқындау мен оларды сынып үшін және балалардың жекелеген топтары үшін арнап жасаудың тәсілдері мен әдістерін табудан тұрады. Ол педагогта проблемалық сұрақтарды, есептерді және тапсырмаларды тұжырымдау шеберлігі мен дағдыларының жоқтығымен байланысты.
Үшінші қиындық педагогтың қайсыбір баланың жаңа ұғымдар мен әрекет тәсілдерін өздігінен меңгеру үдерісін сөзсіз дараландыруға тап болуымен де байланысты, өйткені әркім проблеманы және оны шешу тәсілін өзінше түсінеді, танымдық есептерді тұжырымдаудың нұсқалары болуы керек.
Төртінші қиындық педагог балалардың сабаққа деген ынтасын қоздырудың жаңа әдістерін үнемі іздестіруі мен олардың эмоциялық көңіл күйін жасаумен байланысты пайда болады [9, б.29].
Проблемалық оқыту кезінде ақыл-ой операциялары, белсенді ойлау қызметі іске қосылады, балалардың танымдық қызығушылығы оянады. Проблеманың болуы - адамның дұрыс тану әрекетінің негізгі бір сипаты.
Таным дегеніміз - сыртқы заттар мен құбылыстардың, олардың қатынастарының адам санасында идеалды образдар жүйесі ретінде бейнелеуінің қайшылыққа толы күрделі үдерісі.
Проблема - зерттеуді, шешуді керек ететін күрделі мәселе, міндет.
Проблемалық жағдаят, проблемалық сұрақ, проблемалық тапсырма, оқу проблемасы - проблемалық оқытудың ұғымдары.
Проблемалық жағдаят - күнделікті өмірде және арнайы тәжірибелік зерттеулер белгілі бір түйінді мәселені шешуде адамның ақыл-ой белсенділігі талап етілетін жағдай.
Проблемалық жағдаят - адам пайда болған құбылысты, фактіні, шындық үдерісін қалай түсіндіруді білмеген, мақсатқа өзіне мәлім әрекет тәсілімен жете алмайтын жағдайда туған оның интеллектуалдық қиналуы.
Кез-келген сұрақ, тапсырма проблемалық сұрақ бола бермейді. Сұрақ дегеніміз не? Сұрақ қандай жағдайда проблемалы болады?
Сұрақ - таным процесінде талапты оятатын, бала ойын жауап іздеуге бағыттайтын проблеманы жеткізу формасы.
Сұрақ - мазмұнында жауап ретінде анықтай немесе толықтыра түсуді қажет ететін хабары бар ойлаудың ерекше түрі. Егер сұрақ балаларда интеллектуалдық қиналыс тудырып, оларға жауап іздеуге өзінің білетіні мен білмейтінінің арасында қайшылық туатын болса, онда ол проблемалық сұрақ болғаны. Сұрақ тек төмендегі жағдайларда ғана проблемалық сұраққа айналады:
- оның бұрын меңгерілген ұғымдармен де, сондай-ақ белгілі оқу жағдаятында меңгерілуге тиісті ұғымдармен де логикалық байланысы болуы қажет; онда танымдық қиыншылық және белгілі мен белгісіздің көзге түсетін шекаралары болуы керек;
- жаңаны бұрыннан белгілімен салыстыру таң қалу сезімін, өзінде бар білім, шеберлік және дағды қорымен қанағаттанбаушылық тудыруы тиіс.
Проблемалық сұрақтар фактілерді зерттеп шешуге мүмкіндік беріп, қарама-қайшылық тудырады. Қарама-қайшылық - дамудың көзі [10, б.53].
Проблемалық жағдаяттардың төрт типі бар. Олар:
Бірінші типті неғұрлым жалпы және көп тараған тип деп санаған жөн: проблемалық жағдаят балалар қойылған міндетті шешудің тәсілін білмеген, проблемалық сұраққа - жауап, оқу немесе өмірлік жағдаяттағы жаңа фактіге - түсінік бере алмаған жағдайда, яғни балалар бұрынғы білімдерінін жаңа фактіні түсіндіруге жеткіліксіздігін сезген жағдайда пайда болады.
Екінші типі - проблемалық жағдаят балалар бұрын меңгерген білімдерін жаңа практикалық жағдайда пайдалану қажеттілігіне тап болған кезде пайда болады.
Үшінші тип - міндетті шешудің теориялық тұрғыдан мүмкін болатын жолы мен таңдап алған тәсілдің практикада жүзеге аспайтындығы арасында қайшылық болғанда проблемалық жағдаят оңай пайда болады.
Төртінші тип - проблемалық жағдаят оқу тапсырмасын орындаудың практикалық жақтан қол жеткен нәтижесі мен балаларды оны теориялық негіздеуге керекті білімдердің жоқтығы арасында қайшылық болған кезде пайда болады [11, б.25].
Проблемалық жағдаятты құрастыруда А.М.Матюшкин төмендегідей алты ережені ұсынады:
Бірінші ереже: Проблемалық жағдаят туғызу үшін балалардың алдына жаңа білім мен әрекеттерді ашуға мүмкіндік беретін практикалық не теориялық тапсырмалар берілді. Ол үшін мынадай шарттар орындалуы тиіс:
1. Тапсырмалар балалардың бұрын игерген білімдері мен біліктеріне негізделеді. Себебі ол тапсырманың шартын түсінуге және қойылған мақсатқа жету үшін қажет. Тапсырмаға тек бір ғана белгісіз элемент қосылады.
2. Орындалған проблемалық тапсырма балалардың игерген біліміне қажеттілігін оятуы керек.
Екінші ереже: Балаларға ұсынылатын проблемалық тапсырма олардың интеллектуалдық мүмкіндіктеріне сәйкес болуы керек.
Үшінші ереже: Проблемалық тапсырма оқу материалын игеруге негіз болуы керек.
Төртінші ереже: Проблемалық тапсырмалар оқу тапсырмалары, сұрақтар т.б негізінде қызмет етеді.
Бесінші ереже: Бір және сол проблемалық жағдаят әртүрлі типтегі тапсырмалар түрінде болуы мүмкін.
Алтыншы ереже: Проблемалық жағдаят баланың педагог берген тапсырманы игермеу себебінен туындайды [12, б.18].
Кез-келген жағдаят проблемалық болмайды. Проблемалық жағдаятты жасау үшін мынадай дидактикалық мақсаттар ескерілуі керек:
1) баланың назарын сабаққа, міндетке, оқу материалына аудару, онда танымдық қызығушылық пен қызметтің басқа да мотивтерін ояту.
2) оны шамасы келетін танымдық қиыншылықтарға кездестіру керек.
3) бала алдында өзінде пайда болған танымдық қажеттілік пен сол қажеттілікті білімнің, шеберліктің, дағдының қолда бар қоры арқылы қанағаттандырудың мүмкін еместігі арасындағы қайшылықты ашу.
4) балаға танымдық міндеттегі, сұрақтағы, тапсырмадағы негізгі проблеманы анықтауға және пайда болған қиыншылықтан шығу жолдарын іздестіру жоспарын белгілеуге көмектесу, оны белсенді ізденіс әрекетіне ынталандыру.
5) оған бұрын меңгерілген актуалдандырылатын білімдердің шекараларын анықтауға көмектесіп, қиыншылық жағдаятынан шығудың неғұрлым ұтымды жолын іздеу бағытын көрсету [13, б.47].
Қазіргі кезде мектепке дейінгі ұйымдарда түсіндірмелі және проблемалық оқыту түрлері бірге қатар қолданылады. Білім беру - оқытудың тәрбие мен дамытудың үздіксіз үдерісі. Белгілі балалар психологы Д.Б.Эльконин дәлелдегендей, 3-10 жас аралығындағы балалар біріккен мәдени - білім беру саласында ортақ өмірмен дами отырып, ортақ тәрбиеленіп, ортақ оқып үйреніп өмір сүру керек. Яғни бұдан шығатын қорытынды - бұл сабақтастықтың яғни мектепке дейінгі сатыда мазалайтын сұрақтар проблемалары біреу ғана. Ол баланың тілін ой-өрісін, қиялы мен шығармашылығын дамыту болып, жаңа заман талабына сай жан-жақты дамыған жеке тұлға ретінде оқытып тәрбиелеу. Көрнекті психолог Л.С.Выготскийдің негізі бойынша Бала дамуының ең шарықтау шегі - бұл тіл мен ойдың шығармашылығы,- деген екен.
Оқу-тәрбиесінде мынадай өзекті проблемалар бар:
Мектеп жасына дейінгі балалардың өз бетінше ойланып, әрекет етулері жеткіліксіз. Бір оқу міндетін басқа түрлі жолдармен өзгертіп, шеше білу қабілеттері, сонымен қатар алынған білім-білік дағдыларын қазіргі өмір мен ғылым, техника жаңалықтарымен байланыстырып, салыстырып, зерттеп өз болжамдарын жасау қабілеттері әлі де төмен деңгейде. Ал мұның себебі қайда жатыр және бұл проблемаларды шешу үшін, білім үрдісінде инновациялық технологияларды оқып үйреніп өз іс-әрекетімде енгізу қажет екені түсінікті. Білім берудің әртүрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылымға және тәрбиеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар бар [14, б.37].
Проблемалық оқыту технологиясының мақсаты - ғылыми таным нәтижелерін, білімдер жүйесін ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге бұл нәтижелерге жету жолының өзіне де, процесінде меңгеру, баланың таным дербестігін қалыптастырып, оның шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Проблемалық оқыту - ойлау операциялары логикасы талдау, қорытындылау және т.б. балалардың ізденіс әрекетінің заңдылықтарын проблемалық жағдаят, танымдық қызығушылығының, қажетсінуінің және т.б. ескере отырып оқу мен оқытудың бұрыннан мәлім тілдердің қолдану ережелерінің жаңа жүйесі.
Проблемалық оқыту шығармашылық жұмыстарды жүргізудің ең өнімді жолы болып табылады. Проблемалық оқытуда балалар бейтаныс, белгілі емес мәселелерді өз беттерінше шешуге жұмсайды. Проблемалық оқыту арқылы өнімді, тиімді нәтижеге қол жеткізу үшін педагог тарапынан проблеманы дәл, нақты қоя білудің де маңызы зор. Балалар проблеманы шешуде қиындыққа кезіксе, педагог оларды жетелеп, әдіс-тәсілдерін ұсынады.
Проблемалық оқыту жағдайындағы педагогтың қызметі мынадан тұрады: ол қажетті жағдайда неғұрлым күрделі ұғымдардың мазмұнын түсіндіре отырып, ұдайы проблемалық жағдаяттар жасайды, балаларға фактілерді хабарлап, олардың оқу-танымдық қызметін фактілерді талдау негізінде балалар өздіктерінен қорытындылар мен жинақтауларды жасайтындай, ұғымдарды тұжырымдайтындай немесе белгілі жаңа жағдаятқа өздігінен қолданатындай (ойлап табады, жоспарлайды, әдемілеп жасайды). Соның нәтижесінде балаларда ақыл-ой операциялары мен әрекет дағдылары, білімдерді тасымалдау дағдылары қалыптасады, зейін, ерік, қиял, ойлап тапқыштық дамиды, жаңа білімдер мен болжамдар ұсыну және оларды негіздеп дәлелдеу жолымен әрекеттің жаңа тәсілдерін табу қабілеті қалыптасады.
Педагог проблемалық оқытудың барысында бала ойына, пікір қайшылықтарына дұрыс бағдар жасай отыра, жауап табу әдістерін үйретеді. Әдетте, оқытудың бұл түрі оқу материалын түсіндірудің барлық кезеңінде қолданылады. Сонымен, проблемалы оқыту технологиясының ерекшелігі: балаға дайын білім берілмей, одан проблемаларды ізденіс арқылы шешу талап етіледі [15, б.48].
Проблемалық оқыту барысында ойлау операциялары проблемалық жағдаяттың пайда болуынан басталып, проблема шешілгенге дейін бірнеше кезеңнен өтеді.
Ойлау дегеніміз - сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс-қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі. Ойлау - өзіндік қарама-қайшылыққа толы үрдіс. Осы қарама-қайшылықтар оның қозғаушы күштері болады. Ойлау нәтижесінде адам баласы өзіне таныс емес жаңа нәрселерге зер салады, оның мәнін түсінуге тырысады, қызығады. Ойлау - сұраққа жауап қайтарудан, мәселені шешуден, оның мән-мағынасына түсіне білуден жақсы байқалады. Ойлау анализ, синтез үрдістерінен басталады. Анализ - ой арқылы түрлі заттар мен құбылыстардың мәнді жақтарын жеке бөліктерге бөлу болса, синтезде ой арқылы заттың құбылыстық барлық элементтері біріктіріледі. Осы екі үрдіс бір-бірімен тығыз байланыста. Анализ бен синтездің негізінде салыстыру пайда болады [16, б.75].
Проблемалық тапсырма балаға проблемалық мәселе туғызып, оны оңтайлы шешім қабылдай отырып шешуіне бейімдейтін тапсырманың түрі проблемалық тапсырма деп аталады. Мысалы, балалардың алдына мағынасы жағынан жақын сөздер (синоним) қатары беріліп, оның мағынасын қалай анықтау проблемалық тапсырма ретінде қойылады. Тапсырманы орындау барысында бала өзінің ақыл-ойы арқылы кез-келген сәтте тығырықтан шығуына болатынына баланың көзін жеткізеді.
Танымдық тапсырма баланың ойлау қабілетін, дүниетанымын, ой-өрісін, сөздік қорын, қатысымдық әрекетін дамытуға арналған тапсырманың түрі танымдық тапсырма деп аталады. Танымдық тапсырмаларға сызба бойынша жұмыс, сурет бойынша жұмыс, сөйлем құрастыруды жатқызуға болады.
Ізденімдік жаттығулары балаға тапсырма беріп, өз бетінше жеке жұмыс жасауға бейімдейтін жаттығудың түрі ізденімдік жаттығулары деп аталады. Мысалы, 1-жаттығу: Жеті ата дегенді қалай түсінесің? Өзіңнің жеті атаңды білесің бе? деген тақырыпта әңгіме құрасытруға болады.
Жаттығудың мақсаты - мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын дамыту. Жаттығудың тиімділігі - өз бетінше ізденуге жетелейді, әңгіме құрастыру арқылы балалардың ауызша сөз байлығы дамиды, ойлау қабілеті жетіледі, ойын еркін айта алуға дағдыланады [17, б.23].
Жаттығудың маңызы - сөздік қорды меңгертуге мүмкіндік береді, тілдесім әрекетінің түрлерін игеруге ықпалын тигізеді, ой-өрісін дамытады, ізденуге, өз тарапынан білуге талпынады.
Қатысымдық жаттығулары баланың жеке ойын, пікірін, көзқарасын қалыптастырып, өзінің ұсынысын ашық айтуға бағыттайтын жаттығудың түрі қатысымдық жаттығулары деп аталады
Бекіту жаттығулары баланың өткен сабақтардан алған білімін тиянақтайтын, жаңа материал туралы негізгі білік, дағдыларын қалыптастыратын жаттығудың түрі бекіту жаттығулары деп аталады.
Жоғарыда берілген жаттығулар сөздің мағынасын анықтау арқылы оқушылардың сөздік қорын дамытуға, тілдік қатынасты меңгеруге көмек көрсетеді.
М.И.Махмутов оқу проблемасын қоюды үш кезеңге бөліп қарастырады:
1) проблемалық жағдаятты талдау;
2) қиындықтың мәнін ұғыну - проблеманы көру;
3) проблеманы сөзбен тұжырымдау сияқты кезеңдер арқылы жүзеге асады дейді.
Кез-келген проблема талдаудан басталуы керек. Проблемалық жағдаятты талдау - танымдық қызметтің бірінші кезеңі. Екінші кезекте проблеманы шешу үшін оны тұжырымдай білу керек. Проблеманы тұжырымдау дегеніміз не? Проблеманы тұжырымдау - проблемалық міндетті түсініп, белгілі мөлшерде оны шешу жолдарын көру. Проблеманы тұжырымдау сол проблеманы білдіретін сұрақтың мағынасына байланысты болады, яғни проблемалық сұрақ нақты қойылуы керек.
Демек, проблемалық жағдаятты шешудің жолын дұрыс түсінген бала жаңа проблемалық жағдаят туғанда, бұрын шешілген проблемалардың шешу алгоритмін қолдана алады. Бұл жөнінде Д.Пойа Как решать задачу? деген еңбегінде оқу проблемасын шешуде эвристикалық қызмет принципін ұсынады, мұнда бала бұл міндетке ұқсас не осы тектес міндетті бұрын орындадым ба? Қалай? Оны пайдалануға болмас па екен? Міндетті басқаша тұжырымдауға бола ма? Қалай? Ол үшін неден бастауым керек? - деген сияқты өткен тәжірибені пайдаланатынын атап көрсетеді.
Олай болса, оқу проблемасы талдау, проблеманы көре білу, оның мәнін жете түсіну, проблеманы сөзбен тұжырымдау сияқты кезеңдерден тұрады
[18, б.47].
Проблемалық оқыту проблема пайда болған кезден шешілгенге дейін бірнеше кезеңнен өтеді. Сол кезеңдерді зерттеуші ғалымдар былайша қарастырады.
Д.Дьюи проблемалық оқытудың мынадай кезеңдерін ұсынады:
- барлық шешу мүмкіндіктерін есепке алу;
- кездескен қиындыққа байланысты шешетін проблеманы айқындау;
- болжамға негіз болатын деректер жинау;
- фактілерді болжамды дәлелдеу үшін реттеу;
- болжамды практикалық жұмыс арқылы тексеру.
М.И.Махмутов проблемалық жағдаяттың пайда болуынан, шешілгенге дейін төмендегідей кезеңдерден өтетінін айтады:
- проблемалық жағдаяттың пайда болуы;
- қиындық мәнін ұғыну мен проблема қою;
- ойлап табу немесе жорамал жасау мен гипотезаны негіздеу жолымен шешу тәсілін табу;
- гипотезаның дәлелдемесі;
- проблеманы шешудің дұрыстығын тексеру.
Д.В. Вилькеев проблемалық жағдаятты шешудің мынадай бес кезеңін атап көрсетеді. Олар:
Бірінші кезең: проблемалық жағдаятты талдау;
Екінші кезең: проблеманы анықтау және түсіну;
Үшінші кезең: проблеманы шешу үшін жорамал ұсыну;
Төртінші кезең: ұсынылған жорамалды дәлелдеу мен негіздеу арқылы проблеманы шешу;
Бесінші кезең: практикада проблеманың шешімін тексеру.
В.Оконь проблеманы шешудің үш буынын (звеньев):
Бірінші: проблеманың қойылуы;
Екінші: проблеманы шешу;
Үшінші: шешімді тексеру -деп атап көрсетеді.
А.М.Матюшкин проблеманы шешу кезеңдерін төртке бөледі:
Бірінші кезең: белгілі тәсілдерді пайдалану - проблеманы шешудің жабық кезеңі;
Екінші кезең: шешімнің жаңа тәсілдерін іздеу аймағының кеңеюі - проблеманы шешудің ашық кезеңі немесе әрекеттің жаңа қағидасын табу;
Үшінші кезең: табылған қағиданың жүзеге асуы;
Төртінші кезең: шешімнің дұрыстығын тексеру.
Ж.Әбиев, С.Бабаев, А.Құдиярованың Педагогика оқу құралында проблемалық оқытуды ойдағыдай жүзеге асыратын негізгі төрт кезеңді атап көрсетеді:
Бірінші кезең: проблемалық жағдаят туғызу, проблемалық сұрақ қою;
Екінші кезең: ізденіс, яғни бала іштей өз білімін талдап, таңдап, олардың жауап алуға жеткіліксіз екенін анықтайды да ізденіс жолына белсенділікпен түседі.
Үшінші кезең: шешім, яғни сұрақтың жауабын дұрыс шеше білу амалдарын, жаңа білімді меңгереді.
Төртінші кезең: тексеру, яғни дұрыс жауапты алғашқы гипотезамен салыстырады, алынған білім мен білікті қорытындылайды, жинақтайды.
И.П. Подласый проблеманы шешудің төмендегідей кезеңдерін атайды:
Бірінші кезең: оқу проблемасының берілуі.
Екінші кезең: балалар берілген сұрақ бойынша білімдерін талдайды.
Үшінші кезең: проблеманы шешу үшін қажетті әртүрлі тәсілдерді
қолдануға бағытталады.
Төртінші кезең: проблеманы шешу, алынған нәтижені тексеру, алғашқы болжаммен салыстыру, игерілген білім мен іскерлікті жүйелеу.
Ж..Б.Қоянбаев, Р.М.Қоянбаев проблеманы шешу кезеңдерін беске бөледі:
Бірінші кезең: проблемалық жағдаяттың пайда болуы.
Екінші кезең: проблеманы - сұрақты қою және оның қиыншылық мәніне жете түсіну.
Үшінші кезең: болжам арқылы шешім тәсілдерін табу.
Төртінші кезең: болжамды дәлелдеу.
Бесінші кезең: проблема шешімінің дұрыстығын тексеру.
Ш.Х.Құрманалина, Б.Ж.Мұқанова, т.б. Педагогика оқулығында проблемалық оқыту кезеңдерін төмендегіше көрсетеді:
1) Проблемалық жағдай жасау және мәселе қою;
2) Мәселені шешу жолдарын - болжамды ұсыну;
3) Таңдап алған болжамның дұрыстығын тексеру;
4) Нәтижелерді қорыту: жаңа білім, іскерліктерді балалардың бұрынғы білім, іскерліктеріне қосу, оларды теория мен тәжірибе арқылы бекіту [19, б.56].
Практикада оқытудың проблемалығы төрт деңгейде қарастырылып жүр:
1) педагог проблеманы өзі қойып, балалардың қызыға тыңдауы белсенді қатысымын қамтамасыз етеді, бірақ шешімді өзі ұсынады;
2) педагог проблема қояды, балалар өз бетінше не педагогтың көмегімен оны шешеді;
3) бала проблеманы өзі байқап, өзі қояды. Педагог оның шешімін табуға бағыт береді;
4) бала проблеманы өзі белгілеп, өзі шешеді.
Логиктер мен психологтар проблеманы шеше білудің екі жолын көрсетеді. Оның біріншісі аналитикалық жол, екіншісі эвристикалық жол. Аналитикалық жол амалдардың жүйелі, бірізді болуын көздесе, эвристикалық жолмен шешуде сол проблеманы шешуге болжам ұсынылады.
Болжам проблема негізінде пайда болады. Болжам - логикалық дәлелденбеген, тәжірибемен нақтыланбаған алдын ала ойластырылған білім. Зерттеушілік пен шығармашылық ойлаудың негізі болжам құра білу болып табылады. Болжамда мынадай сөздер қолданылады: егер ..., онда ... ; ... мүмкін; ... ойлаймын; ... болуы мүмкін. Мұнда бұрын игерілген білім, білік, дағды пайдаланылады. Ол жеткіліксіз болған кезде, оны шешудің басқа да жолдары қарастырыла бастайды. Себебі болжам үнемі проблеманы шешуде дәлелдене бермеуі мүмкін.
Ғалымдардың жоғарыда ұсынған проблеманы шеше білу кезеңдерін салыстыра келе, барлығына ортақ мынадай белгілерді анықтадық:
проблемалық жағдаяттың пайда болуы;
қиындық мәнін ұғыну мен проблема қою, мақсатты талдау;
ойлап табу немесе жорамал жасау мен гипотезаны негіздеу жолымен шешу тәсілін табу;
гипотезаның дәлелдемесі;
проблеманы шешудің дұрыстығын тексеру.
Сонымен, біз бұл бөлімде проблемалық оқыту идеясы,проблемалық және дәстүрлі оқыту арасындағы негізгі айырмашылықтар, проблемалық оқытудың мақсат-міндеттері, проблемалық оқытудың өзіне тән ерекшеліктері мен белгілері, проблемалық сабақты әзірлеуде педагог үшін жиі кездесетін қиындықтар, проблемалық жағдаяттардың типтері, проблемалық жағдаятты құрастырудың ережесі, проблемалық жағдаятты жасаудағы дидактикалық мақсаттар және проблеманың пайда болып, шешілгенге дейінгі кезеңдерін қарастырдық [20, б.39].
1.2 Мектепке дейінгі жастағы балалардың сөздік қоры туралы жалпы түсінік
Білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың басым бағыты өскелең ұрпақты тәрбиелеу жүйесін дамыту болып табылады. Қазіргі қоғамның басты негізі баланың жан-жақты дамуына, өз пікірі мен ойын ашық жеткізуіне, өзін-өзі танып, келешегін айқындауға саналы түрде дайын болуға, қоғамның экономикалық, мәдени, саяси, өміріне белсенді араласа алатындай тұлғаны қалыптастыру болып отыр.
Біздің ана тіліміз, қасиетті қазақ тілі - өзінің мемлекеттік мәртебесін абыроймен атқарып, міндет жүгін қиналмай көтере алатын аса бай, оралымды да көркем тіл. Ресей ғалымдарының Қазақтың жай сөзінің өзі әлем боп құйылып жатады... (В.В.Радлов), Түркі халықтарының ішіндегі ең суретшіл, бейнелі тіл - қазақ тілі... (С.В.Малов) деп, тамсана таңырқағанын, бұл тілдің айтқыш та айшықтығын, сұлу да сұңғылалығын есімізден шығармауға тиіспіз [21, б.53].
А.Байтұрсынұлы Сөздік құрамның ең басты және тұрақты бөлшегі - негізгі сөздік қор. Негізгі сөздік қор - бүкіл лексикалық байлықтың басты тұлғасы, негізгі ұйытқысы деп атап өткен.
Тілдің негізгі өлшемі - сөздік қор. Ал сөздік қор дегеніміз - тілдің құрамының ең тұрақты, талай ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан, жалпы күнделікті өмірде кеңінен қолданылатын халыққа ортақ сөздер жиынтығы.
Тілдің негізгі сөздік қоры - тілдің сөздік құрамының ең тұрақты бөлігі. Сөздік қор тілдегі сөздерді ғасырлар бойы сақтай отырып, тілдегі жаңа, туынды сөздер мен жаңа мағынаның жасалуына ұйытқы болады.
Бала тілінің дамып қалыптасуы жоғарғы жүйке жүйесінің жетілуімен тығыз байланысты. Баланың айналасындағы дүниені танып, білудегі басты жәрдемшісі - тіл. Ал тілдің дамуы оның сана-сезімінің, ой-өрісінің, басқа да психологиялық үрдістің жетіле түсуіне негіз болады. Балалар жасының әр кезеңінде әртүрлі сөздер дамиды. Үш - жеті жасқа дейін - мың сөз, бастауыш сыныпты бітірген оқушылар сегіз - он бес мыңға дейін жаңа сөз үйренеді. Күніне орта есеппен алғанда бес - сегіз жаңа сөз үйренеді, негізгі әдебиет жанрларымен танысады; өлең, ертегі, әңгіме қолдану арқылы байланыстыра сөйлеуге үйренеді.
Мектепалды даярлық топ балаларының тілін дамыту мақсатын шешуде:
біріншіден, балалардың меңгерген сөзі, сөз байлығы қаншалықты дәрежеде екендегін;
екіншіден, балада сөз байлығының, сөз қорының аз болуының себебін, өзіндік ерекшелігін;
үшіншіден, тілін байыту мен дамытуда тиімді әдіс-тәсілдерін алдын ала анықтап белгілеу керек [22, б.38].
Психологтардың айтуынша, балалардың сөздік қорын байыту мақсатында жүргізілетін сөздік жұмысының әдістемесіндегі басты талап - сөзбен балалар санасындағы бейнені түрлі жолдармен үнемі ұштастырып отыру болып табылады, өйткені сөз бала санасындағы нақты елестің жеткілікті қорынсыз пайда болмайды.
Сөздердің мағынасын ашып түсіндіру тәсілдері алуан түрлі. Оның ішіндегі бастылары:
1. Затты табиғи жағдайда бақылау немесе оны топта көрсету, саяхат ұйымдастыру.
2. Заттың өзін немесе суретін көрсету арқылы сөздердің мағынасын ашып түсіндіру.
3. Синоним сөздер қолдану: қандай сөздермен ауыстыруға болады?, басқаша қалай айтар едіңдер? деген сияқты сұрақтар қою арқылы синоним табуға балалардың өздерін қатыстырып отыру.
4. Сөздерге анықтама беру арқылы түсіндіру: аэродром - ұшақ ұшып, қонатын алаң.
5. Абстракциялық ұғымдарды түсіндіру үшін тұрмыстан мысалдар, фактілер келтіріп, әңгіме айту. Мысалы: батырлық, намыс, қамқорлық, қайғы-қасірет, адамгершілік, т.с.с.
6. Жаңа сөздің мағынасын түсіндіруде техникалық құралдарды қолдану [23, б.49].
Мектепалды даярлық топ балаларының сөздік қорын байытуда сөздерді үйретудегі ұстанымдары:
- сөздің балалардың күнделікті өмірмен байланыстылығын ескеру;
- үйретілетін сөздердің жеңілділігі;
- мектепалды даярлық топ балаларының ұғымына сөз мағынасының сай келуі;
- сөздерді түсіндірілетін тақырыппен байланысты таңдап алу;
- сөздердің мағыналық ерекшеліктерін ескеру;
Балалар сөздігін мынадай жолдармен толықтыруға болады:
- қоршаған ортаны байқату, аңғарту (табиғат пен адамдардың қоғамдық және өндірістік еңбегімен таныстыру, танымжорықтар ұйымдастыру);
- үлкендермен қарым-қатынас әңгіме өткізу, кездесу ұйымдастыру;
- арнаулы тілдік жаттығулар жүргізу;
Сондықтан да тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру - балалардың ойлау қабілетін, сауаттылығын және сөздік қорын байытудың бірден-бір тиімді жолы. Олай болса, тіл дамыту дегеніміздің өзі - балалардың сөз байлығын арттырып, әр сөзді орынды қолдануы болып табылады [24, б.51].
Мектепалды даярлық балалардың психикасының басты ерекшелігі - баланың тез қабылдайтындығы. Осыған байланысты мағлұмат беретін сөздерді оңай меңгереді. Балада тіл мен танымдық процестерді игеруге деген құлшыныс байқалады. Осы шақта тіл екі бағытта дамиды: бірінші бағытта сөздік қоры қарқынды жинақталып, айналадағы адамдармен сөйлейтін тілдің морфологиялық жүйесі меңгеріледі, тілдің әсерімен танымдық процестер: зейін, қабылдау, ес, елестету, ойлау жаңаша өзгерістерге ұшырайды. Сөздік қордың артуы мен танымдық процесінің дамуы тұрмыс пен тәрбие жағдайына тікелей байланысты.
Баланың психикасын дамытудағы басты фактор - баланың өзіндік нанымын дамытуға көңіл аудару. Баланың жан дүниесімен сырласу арқылы оның бойында ұнамды қылық пен жағымды мінез қалыптастыру, айналасындағы адамдармен қарым-қатынас жасауға үйрету. Көңілі көтеріңкі бала өзі істеген әрекеттерді сенімдіділікпен орындайды. Сабақ процесінде баланың ойлау әрекеттерін өрістету үшін оқып-үйретуге қажетті нәрселерін ұстатып, түрлі әрекеттер жасау тиімді. Әр алуан қимыл-қозғалыстар арқылы бойындағы күш-қуаты мен іс-қимылын жетілдіретін қызықты ойындармен шұғылдандыру қажет. Ондай ойын түрлері баланың сан қилы ситуациялық жағдайға шапшаң икемделуін дамытып, олардың тапқырлығы мен оралымды болуын талап ететін жарыс түрінде ұйымдастырған негіз.
Мектепалды даярлық тобында оларды оқыта отырып, алдына мынадай қағидаларды мақсат етеді:
1. Әр баланың бойындағы жеке қабілетін анықтау.
2. Баланың бейімділігіне қарай қабілетін шығармашылық дағдысын қалыптастыру үшін оларды жеткілікті түрде жаттығу жұмыстарымен, көмекші құралдармен қамтамасыз ету.
3. Балалардың ерекше және пайдалы деген ойларын, пікірлерін, еңбектерін бағалап, мадақтап отыру.
4. Сұрақ қоя білуге және жауап беруге үйрету [25, б.26].
Мектепалды даярлық тобындағы балалар өзінің алдына қойған белгілі бір ойларын, мақсаттарын шындық жолмен шешуге тырысады. Ол өзіне нақты жағдайды көз алдына келтіріп, өзінің танымында әрекет етеді. Мектепалды даярлық тобындағы балалардың жеке тұлғалық дамуы жаңа білімді меңгеруімен, жаңа сапа мен қажеттіліктің пайда болуымен сипатталады.
Тіл дамытудың негізгі мақсаты: балалардың ана тілінің ережелері мен нормаларын меңгеруі негізінде тілдік құзыреттіліктерін қалыптастыру.
Міндеттері:
oo сөздер мен барлық дыбыстарды дұрыс айтуға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz