Механикалық трансмиссияның жалпы құрылысы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
І-бөлім
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

ІІ-бөлім
Автомобиль шассиі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4

ІІІ-бөлім
Негізгі бөлім
Автомобиль трансмиссиясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
Трансмиссия және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
Ажыратқыш муфта ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
Беріліс қорабы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 2
Механикалық трансмиссия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23

Кардандық беріліс пен жүргізгіш белдеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

Тежеу жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28

IV-бөлім
Еңбек қауіпсіздігіне әсер ететін психикалық - физиологиялық
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..., ... .29

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .,, ,, ... 30

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31

І бөлім
Кіріспе

Жалпы автомобиль тарихы ежелден басталады. Адам баласы өз жұмысын жеңілдетумен қатар өнімділігін арттыру үшін көптеген ізденістердің нәтіжесінде автомобиль жасаған
Қазіргі таңда автомобиль көлігінсіз бірде - бір тасымалдау жұмыстары атқарылмайды немесе тракторсыз бірде - бір ауыр жұмыс істелмейді. Сондықтан олардың халық шаруашылығында алатын орны ерекше.
Халық шаруашылығында автомобильдерді төрт түрлі жағдайларда пайдаланады. Олар ауыр жүктерді тасымальдау көптеген жалаушыларды тасымалдау, көлік орнына пайдалану және спорттық мақсаттарда қолдану.
Бүгінгі күні әлемдік өндіріс жылына 50 млн. тасымал құралын шығарып келеді. Олардың айырмашылығы мен ерекшеліктері моторды, тежеуіш жүйесін, трансмиссия жұмыстарын реттеу, басқаруды электрлендіру мен автоматтандыру болып табылады.
Машиналар сапасын, олардың сенімділігін, бұзылмайтындығын және тиімділігін арттыру техникалық прогрестің негізгі бағытына жатады және олардың өзара ауыстырмалылығын қамтамасыз етуді талап етеді.
Автокөлік агрегаттарының құрылысы мен оларды пайдалану ережелерін жақсы білгенде ғана халық шаруашылық өндіріс еңбеккерлері алдында тұрған міндеттерді ойдағыдай шешуге болады.
Халық шаруашылығында автомобильдерді төрт түрлі жағдайларда пайдаланады. Олар ауыр жүктерді тасымалдау, көптеген жолаушыларды тасымалдау, көлік орнына пайдалану және спорттық мақсаттарда қолдану.
XXI ғасырда автомобиль негізгі технологиялық құрал есебінде саналады. Жүздеген миллион тонна жүк, миллиондаған адам, т.б. жүктер автомобильдермен тасымалданады. Барлық алдыңғы қатардағы мемлекеттер өте тиімді саналатын автомобилъдер шығарумен айналысады. Олар талантты адамдардың бірнеше ұрпақтарының ғылыми ізденісі нәтижесінде шығарылуда.

ІІ- бөлім
АВТОМОБИЛЬ ШАССИІ
Барлық автомобильдер үш негізгі компоненттен тұрады:
қозғалтқыш
корпус;
шасси.
Шасси - бұл көлік құралы емес. Кейде бұл термин машинаның тірек құрылымына қатысты болады.

Шындығында, шасси - бұл автомобильдің дөңгелектері мен мойынтіректерімен өзара әрекеттесетін механизмдер жиынтығы. Бұл автомобильді басқаруды, оның берілісін, демпферлік жүйесін және шассиді біріктіретін қондырғы. Бұл жүйелердің барлығы ортақ негізде қосылған және олардың жұмысы синхрондалып, бүкіл автомобиль қозғалысты орындай алады. Сондай-ақ, шассиде рамалық плюс күш қондырғылары бар - қозғалтқыш, беріліс қорабы және суспензия. Оның автомобильге аяқталған көрінісін беретін корпусы бар.

Автомобильдің шассиі сонымен қатар көлік құралы қозғалысы мен маневрі байланысты болатын бөлшектер мен жинақтардың жиынтығын білдіреді. Автокөліктің техникалық құжаттамасында оның таңбасы бар, ол корпустың нөміріне сәйкес келеді (бұл не шасси нөмірі).
Автокөлік шассиінің негізгі компоненттері екі суспензия - алдыңғы және артқы бөліктер, сондай-ақ дөңгелектер. Аспалар қозғалыс кезінде дірілді жұмсарту немесе жою үшін қажет, соның арқасында автомобиль жолдағы барлық соққыларды тегіс жеңеді.
Қозғалысқа қажетті барлық қондырғылар вагонның негізіне айналмалы энергия қозғалтқыштан жетек доңғалақтарына берілетін етіп орнатылады. Барлық түйіндер синхрондалған:
Ішкі жақтау орнатылған мотор... Одан момент алдыңғы немесе артқы оське беріледі (толық немесе артқы доңғалақ жағдайында). Нәтижесінде дөңгелектер бұрыла бастайды және машина алға немесе артқа жылжиды.

Руль бағытын өзгерту үшін автомобильге қосылған. Жүргізуші дөңгелектер көлікті қозғалысқа келтіреді, ал рульдік доңғалақтар оған бағытты белгілейді. Бұл жинақта міну кезінде тегіс маневрларды қамтамасыз ететін көптеген бөлшектер бар.

Көлік құралының жылдамдығын өзгерту үшін қуат блогы мен жетек доңғалақтарының арасында беріліс қорабы орнатылған. Ол болуы мүмкін механикалық немесе автоматты. Бұл жинақта момент беріліс жиынтығымен көбейтіледі, бұл қозғалтқыштың артық жүктемесін азайтады.
Діріл әр түрлі жолдарда келе жатқанда пайда болады. Діріл және діріл жылдам беріліс және руль компоненттерінің істен шығуына әкеледі. Бұл жүктемені өтеу үшін подкладкаға рычагтар мен амортизаторлар қосылады.

Көріп отырғаныңыздай, автомобильдің шассиі бүкіл құрылымды қозғалыста орнатуға, бағытын өзгертуге және жүргізу кезінде пайда болатын діріл жүктемелерінің орнын толтыруға мүмкіндік береді. Осы дамудың арқасында ішкі жану қозғалтқышынан алынған энергия адамдарды және үлкен жүктерді ыңғайлы және қауіпсіз тасымалдау үшін пайдаланыла алады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
АВТОМОБИЛЬ ШАССИІНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ
Көліктің және жүк машинасының шассиі дәл сол қағида бойынша жасалады: ол қозғалысқа қажетті қондырғылар бекітілген тірек бөлігінен тұрады.
Машинаның негізі үдету, тежеу және дірілдеу кезінде барлық жүктемені алады, сондықтан жасалған материал әсіресе берік. Көлік шассиінің екі түрі бар.
1. Жақтау. Бұрын тасымалдаушының бұл түрі барлық көлік құралдарында қолданылған. Рамка күшті арналар мен арқалықтар болып табылады, оған машинаның барлық элементтері, оның ішінде корпус қосылады. Бұл база жүк тиелген көліктерге жолдан тыс жүру кезінде ауыр жүктемелерге төтеп беруге мүмкіндік береді. Заманауи автомобиль өнеркәсібінде шассидің бұл түрі жүк машиналарында және толыққанды жол талғамайтын көліктерде қолданылады.

2. Мойынтірек денесі. Шассидің бұл түрі жаңа буын жолаушылар вагондарының дамуында қолданылады. Бұл жағдайда дененің негізгі бөлігі рамалық функцияны орындайды. Мұндай құрылымдардың арасында тағы екі сорт бар: тірек негізі және тірек корпусы. Бұл дизайнның идеясы инженерлердің күш блогының өнімділігін арттыру үшін автомобильді жеңілдетуге деген ұмтылысына негізделген. Мұндай шассиде үлкен және ауыр элементтер болмайтындығына байланысты, автомобиль төмен ICE қуаттылығымен динамикалық бола алады.
Рама құрылымымен салыстырғанда, монококты корпусы бар шасси үлкен жүктерді тасымалдауға мүмкіндік бермейді. Көбінесе бұл спорттық және атқарушы класстағы автомобильдер.
Ең практикалық автомобиль жасау үшін, өндірушілер дененің аэродинамикасын, қозғалтқыш қуатын үнемі жетілдіріп отырады, бірақ сонымен бірге оның шассиіне үлкен көңіл бөлінеді. Біртіндеп күшті, бірақ жеңіл металдардың қорытпаларынан жеңіл материалдар пайда болады.

ІІІ-бөлім
Негізгі бөлім
АВТОМОБИЛЬ ТРАНСМИССИЯСЫ

Автомобиль трансмиссиясының негізгі қызметі двигательдің иінді білігіндегі айналдыру моментін жетекші дөңгелектерге көбейтіп жеткізу болып табылады. Себебі иінді біліктен алынған айналдыру моментінің шамасы жетекші дөңгелекті айналдыруға жетпейді. Сондықтан иінді білік моментін көбейтуге тура келеді, ал оны көбейткенде айналыс жылдамдығы азаяды. Себебі энергияның сақтау заңы бойынша күштен ұтсақ, жылдамдықтан ұтыламыз немесе керісінше.

Автомобильдің жетекші дөңгелегі біреу ғана болмайды, кем дегенде екеу немесе одан да көп болуы мүмкін. Трансмиссия сол жетекші дөңгелектерге айналдыру моментін таратып бөліп беруге тиіс. Осыларға қосымша, автомобиль орнында тұрғанда оталып тұрған двигательден трансмиссия ажырап, дөңгелектерге қозғалыс бермеуге тиіс, яғни трасмиссия двигательге тұрақты жалғанып тұрмай, оны ажыратып тастайтын мүмкіндігі болуы қажет.

Сонымен автомобиль трансмиссиясы иінді біліктен алынған айналдыру моментін жетекші дөңгелектерге көбейтіп, бөліп таратып берумен қатар, жұмыс кезінде берілетін моменттің мәнін өзгертіп отырады. Әрі трансмиссияны двигательге баптап қөосу мен ажырату қызметін атқарады.

Жалпы қозғалатын машиналардың трансмиссияларын үш түрге бөледі. Олар механикалық, электромеханикалық және гидромеханикалық. Механикалық трансмиссияның барлық тораптары механикалық берілістерден, яғни тісті берілістер, шынжырлы берілістер, белдікті берілістер, фрикционды берілістерден құралады.

Электромеханикалық трансмиссияда жетекші дөңгелекке двигатель қуаты электр өткізгіш сымдармен жеткізіледі. Ол үшін іштен жанатын двигательден кейін механикалық энергияны электр энергиясына айналдыратын генератор қойылады. Осы электромеханикалық трансмиссия берілісті сатысыз өзгерткенменімен, пайдалы әсер коэффициенті аз болады және құрылысы қымбат түсті металдардан жасалатындықтан өзіндік құны артық болады. Сол себепті қазіргі автомобильдерде қолданылмайды.

Гидромеханикалық трансмиссияның негізін гидротроансформатор құрайды. Ол сұйық майдың көмегімен иінді біліктегі қуатты турбина дөңгелектеріне жеткізіп, айналдыру моментін аздап көбейтеді. Сондықтанда онда гидротрансформатормен қоса механикалық редуктор қолданылады. Бұл трансмиссия да берілісті сатысыз өзгерткенімен, ПӘК аз болады. Сондықтанда онша көп қолдану тапқан жоқ.

Сонымен, қазіргі автомобильдерде көп қолданылатын трансмиссияда механикалық трансмиссия жатады. Оның негізгі артықшылығы ПӘК берілетін қуат мөлшеріне тәуелді емес. Яғни автомобиль қандай жағдайда жұмыс атқарса да трансмиссияның ПӘК тұрақты болады.

Механикалық трансмиссияның жалпы құрылысы.Механикалық трансмиссияның құрылысы автомобильдің дөһңгелек схемасына байланысты әртүрлі болуы мүмкін. Оның үстіне двигатель мен жетекші дөңгелектің өзара орналасу жағдайы да трансмиссияның құрылысына үлкен әсерін тигізеді. Дегенмен осылардың ішіндегі ең қарапайым, көп қолданылатын трансмиссияның схемасы 3,1 - суретте көрсетілген.

Бұл көрсетілгшен трансмиссия дөңгелек схемасы 4х2, двигателі алдында, ал жетекші дөңгелектері артқы осьте орналасқан автомобильдер үшін. Сол схемаға жүгінсек трансмиссия мынандай негізгі тораптардан құралған: ілінісу муфтасы (2), беріліс қорабы (3), карданды беріліс (4), басты беріліс (6), дифференциал (7). Сонда двигательдің (1) айналдыру моменті (Ме) жетекші дөңгелектерге (8) осы тораптар арқылы көбейіп (Мп, Мл) жетеді. Сол моменттің көбею схемасы 3.1 суретте көрсетілген.
Ілінісу муфтасы (2) моментті өзгертпей беріліс қорабына (3) береді. Тек ол трансмиссия тоаптарын двигательмен қосып, ажырату қызметін атқарады.
Беріліс қорабы (3) автомобильдің жүріс жағдайына байланысты айналдыру моментін әртүрлі мөлшерге өзгертуге арналған. Сондықтанда беріліс қорабында бірнеше саты жасалады. Беріліс сатысының номері артқан сайы, моменттің көбеюі азайып, жүріс жылдамдығы арта береді. Суретте үш сатылы беріліс қорабының моментті өзгерту схемасы көрсетілген. Сонда алғашқы ( I )берілісте момент ең көп мөлшерге өзгерсе, соңғы (III) берілісте аз ғана мөлшерге, тіпті кейбір автомобильдерде ешбір өзгермейді.
Карданды берілістер (4) бір - бірінен алшақ орналасқан трансмиссия тораптарының аралығына айналдыру моментін тасымалдауға арналға. Ондай кезде екі жалғанатын тораптың осьтері бір - біріне дәл келмейтіндіктен, олар моментті белгілі бір бұрыш жасап бере алады. Бірақ, бұл карданды берілістер айналдыру моментінің шамасын өзгертпейді.
Басты беріліс (6) көбінесе автомобильдің жетекші белдемесінде (5) орналасады, ал беріліс қорбымен (3) карданды беріліс арқылы жалғасады.Құрылысы тісті берілістен құралады. Берілетін айналдыру моментінің бағытын тік бағытқа өзгерту үшін, көбінесе конусты тісті берілістер немесе черякты тісті берілістер қолдданылады.
Дифференциал (7) жетекші дөңгелектерге (8) айналдыру моментін әртүрлі етіп бөліп береді. Сондықтан оны дөңгелек аралық дифференциал деп атайды. Көбінесе әртүрлі момент автомобиль бұрылған кезде керек болапды. Себебі бұрылған кезде ішкі дөңгелек аз жылдамдықпен, ал сыртқы дөңгелек көп жылдамдықпен айналуы керек.
Осы жоғарыда көрсетілген негізгі тораптармен қоса, автомобильдердің түрлеріне байланысты басқа да қосымша тораптар болады. Мысалы жетекші белдеме автомобильде біреу ғана емес, одан көп болса, онда әрбір осьтің аралығына ось аралық дифференциал немесе таратқыш қорап сияқты тораптар қолданылады. Кейбір автомобильде басты берілістен кейін соңғы беріліс пайдаланылады. Ол көбінесе дөңгелек редукторы деп аталады.
Шасси белдемелері. Шасси белдемелері негізгі қызметі дөңгелек аспалары арқылы келген машина тұғырының салмағыцн дөңгелектерге беру болып табылады. Осыған қосымша, автомобильдің жүріс кезінде пайда болатын итеру, тежеу сияқты күштері де машина тұғырына береді.
Құрылысы жөнінде жетекші белдемені үш түрге бөлуге болады (3.11 - сурет): екіге бөлінетін (3.11 а - сурет), штампталып жасалған бөлінбейтін (3.11 б - сурет) және құйылып жасалған бөлінбейтін (3.11 в - сурет).

Екіге бөлінетін жетекші белдеменің ортасында трансмиссия механизмдері орналасатын қуыс жасалған. Ол қуыс ортасынан екіге (2,3) жиырылады және олардың әрқайсысына жартылай осьтің қаптары (1) пресстеліп бекітіледәі. Сол қаптардың сыртына дөңгелек аспасы бекітілетін алаң (4) мен ұш жағына дөңгелек бекітілетін фланец (5) орналасады. Мұндай белдемелер жеңіл машиналар мен жүк көтергіштігі онша көп емес жүк машиналарында пайдаланылады. Олардың негізгі кемшілігі, трансмиссия бөлшектерін (басты беріліс, дифференциал) тексеріп, жөндеу кезінде тұтас белдемені бөлшектеу керекутігі жатады.
Екіге бөлінбейтін, штампталып жасалған белдемелер (3.11 б - сурет) салмағы жағынан жеңіл болатындықтан жеңіл машиналардж\а қолданылады. Мұның ерекшелігі, трансмиссия бөлшектері бекітілген қуыстың (9) алды - артын ашық етіп жасайды. Сол ашық жер арқылы басты берілісті, дифференциалды құрастыра беруге болады. Белдеменің басқа құрылыстары жоғарғы белдеме сияқты.
Екіге бөлінбейтін, құйылып жасалған белдемелерді (3.11 в - сурет) ауыр жүк машиналарда қолданылады.. Себебі оларды шойыннан немесе болаттан құйып жасағандықтан салмақтары ауыр болады. Дөңгелек аспалары үшін арнаулы алаңдар бекітіп жатпау үшін, белдеменің қимасын төрт бұрышты етіп жасайды. Мұндағы трансмиссия бөлшектерін бекітетін қуыс та алды - арты ашық жасалған. Оның алдыңғы жағына басты беріліс қорабы бекиді да, арт жағы арнаулы қақпақпен жабылады. Белдеменің екі шетінде дөңгелек подшипниктері орналасатын трубалар (11), ал тежегіш механизмді бекітетін диск (12) бар. Осылайша жасалған белдемелердің беріктіктері өте жоғары болады.
Басқару белдемелері көбінесе автомобильдің алдыңғы осьтерінде қолданылады. Олар да автомобильдің түрлері мен дөңгелек схемаларына байланысты әртүрлі болады. Жалпы құрылысына қарай басқару белдемелерін екі түрге бөлуге болады: тұтас немесе бөлініп жасалған белдемелер. Тұтас жасалған белдемелер көбінесе салмағы ауыр машиналарда және тәуелді дөңгелек аспасын қолданғанда пайдаланылады. Ал жеңіл машиналарда басқару белдемесі бөлініп жасалады, яғни әрбір дөңгелектің өзінің белдемесі болады. Ол кезде тәуелсіз дөңгелек аспасын пайдалануға мүмкіндік туады.
Басқару белдемелері, құрылыстары әртүрлі болғандығына қарамастан, белгілі бір қызметтерді атқаруға міндетті. Ол қызметтердің негізгілері - алдыңғы басқару дөңгелектерін жүріс кезінде бұруға мүмкіндік туғызу. Сол үшін осы белдемеде алдыңғы дөңгелектер бекітілетін арнаулы топсалар болады.

Берілістер қорабы -- беріліс қатынастарының баспалдақты өзгеруі тісті берілістердің ажыратылып-қосылуымен жүзеге асырылатын көп буынды механизм. Берілістер қорабыметалл кескіш білдектің жетекші білігі айналуының түрақты жиілігі кезінде жетектегі біліктің айналу жиілігін өзгертуге арналған, мысалы, металл кескіш білдектердің негізгі жону қозғалысының жетегі. Берілістер ауыстыру тәсілі бойынша жылжыма тісті жиынтығы бар берілістер қорабы (жұдырықшалы және тісті жалғастырғышты), үйлестіргіштері бар тісті жалғастырғышты, үйкеліс түзілімді жалғастырғышты жөне тежегішті, бос жүріс жалғастырғышты болып бөлінеді.

Трансмиссия және оның түрлері
Трансмиссия деп двигательдің білігіндегі қуатты қозғағыш доңғалақтарға жеткізетін механизмді атайды. Осы механизмнің негізгі қызметі иінді біліктегі айналдырғыш моментті бірнеше есе көбейтіп, қозғағыш доңғалаққа жеткізу болып табылады. Себебі, тракторды жүргізу үшін оның доңғалағына үлкен күш түседі, ал сол күшті айналдырғыш момент тудырады. Двигатель білігінен ондай қажет мөлшердегі момент алынбайды, ал оны тракторды жүргізуге пайдалану үшін бірнеше есе трансмиссияның көмегімен арттырады.
Трактордың жұмыс істеуі кезінде атқаратын жүмыс түріне қарай оған әр түрлі күш түседі. Мысалы, жер өңдеу кезінде тракторға көп күш түсетін болса, тасымалдау жұмысын атқарғанда, алғашқыға қарағанда аз күш түседі. Бір сөзбен айтқанда трактор әр түрлі күшпен жұмыс істейді. Олай болса, трактор трансмиссиясы оның күшін өзгертіп тұратын болуы керек. Трансмиссияның екінші қызметі жүріс доңғалағына берілетін күшті атқаратын жұмыс түріне қарай өзгерту болып табылады.
Осы жоғарыда көрсетілгеннен басқа трансмиссия доңғалаққа берілетін қуат бағытын реттейді. Өйткені, көпшілік жағдайда, ол двигательдің ұзындық бойымен, ал қозғағыш доңғалақтар осі көлденең бағытта орналасады. Олар осылайша бұрыш жасап орналасқандықтан берілетін қуат та бұрылып жеткізіледі.
Трансмиссияның көрсетілген қызметін атқару үшін әр түрлі механизмдер қолданылады. Оларды жұмыс істеу принциптеріне қарай механикалық, гидравликалық және электрлік трансмиссия деп бөледі.
Механикалық трансмиссия деп двигатель қуатын қозғаушы доңғалаққа механикалық энергия түрінде жеткізетін механизмді айтады. Ол үшін әр түрлі механикалық берілістер (тісті, белдікті, үйкелісті) қолданылады.
Гидравликалық трансмиссия трактор двигателінен берілетін қуатты сұйық қысымына айналдырады, ол доңғалақтағы гидравликалық моторға жеткізіліп, қайтадан механикалық қозғалысқа айналады. Бұл трансмиссия жұмыс істеу принциптеріне қарай гидравликалық және гидрокөлемді трансмиссиялар болып бөлінеді. Гидравликалық трансмиссияда берілетін қуат сұйықтықтың үлкен жылдамдығына айналдырылады да жұмысшы доңғалақтың қалақшаларына ұрылады. Сөйтіп өзінің энергиясын гидромоторға жеткізеді. Гидрокөлемдік трансмиссияда берілетін қуат сұйықтық қысымы арқылы жеткізіледі.
Электрлік трансмиссияда трактор двигателінің механикалық энергиясы генератордың көмегімен электр энергиясына айналдырылады да, қозғағыш доңғалақтарға орнатылған электр двигателіне жеткізіледі.
Гидравликалық және электрлік трансмиссиялар тек жеке түрінде қолданылмайды. Себебі, олардың пайдалы әсер коэффициенті, айналдыру моментін арттыру дәрежесі төмендеу болады. Сондықтан оларды механикалық трансмиссиямен қосып пайдаланады. Оларды гидромеханикалың немесе электромеханикалың трансмиссиялар деп атайды.
Осы жоғарыда айтылған трансмиссиялардың ішіндегі ауыл шаруашылығы тракторларында көп таралған түрі механикалық трансмиссия. Себебі, оның пайдалы әсер коэффициенті жоғары болады. Ал гидромеханикалық және электромеханикалық трансмиссиялар қуаты өте жоғары өндірістік тракторларда (Т-330, ДЭТ-250) қолданылады. Себебі, ондай трансмиссиялардың берілетін қуаты жоғарылаған сайын пайдалы әсер коэффициенті жоғарылайды. Гидромеханикалық және электромеханикалық трансмиссиялардың санаулы тракторларда ғана қолданылатындығына байланысты оларға түсінік берілмейді.
Механикалық трансмиссия құрылысына қарай екі түрге бөлінеді. Беріліс жылдамдығын сатылы және сатысыз өзгертетін трансмиссиялар болады. Жылдамдықты сатылы өзгертетін трансмиссияда беріліс санын өзгертуге мүмкіндік беретін беріліс қорабы қойылады. Сол қораптың көмегімен жүмыс бабына байланысты ілінісетін шестерняларды ауыстырып отырады. Ал жылдамдықты сатысыз өзгертетін трансмиссияда құрылысы өте күрделі механизмдер қолданылады. Қазіргі заманғы тракторларда жылдамдықты сатылы өзгертетін трансмиссиялар пайдаланылады.
Жылдамдықты сатылы өзгертетін трансмиссия көпшілік жағдайда мынадай механизмдер мен тораптардан қүралады: ажыратқыш муфта, беріліс қорабы, карданды біліктер, жүргізгіш мостылар. Тракторлардың кейбір түрлерінде ғана жоғарыдағыдан аздаған өзгешелігі болады. Атап айтқанда, ДТ-75 тракторында айналдырғыш моментті арттырғыш қондырғы болады, ал К-701 тракторында ажыратқыш муфта болмайды да, оның қызметін беріліс қорабы атқарады. Т-150 тракторында екі ағынды беріліс қорабы қолданылуына байланысты жүргізгіш мостының қүрылысына бірнеше өзгеріс енгізілген. Осындай өзгешеліктер туралы әрбір механизмді жеке-жеке талдағанда толығырақ тоқталамыз.
Ажыратқыш муфта
Ажыратқыш муфтаның негізгі қызметі двигатель білігіндегі қуатты трансмиссияға беру болып табылады. Керек кезінде ол двигательден трансмиссияны ажыратып, қайтадан ңосады. Мұндай жағдай трансмиссиядағы беріліс жылдамдығын өзгерткен кезде немесе тракторды тоқтатқан кезде болады. Ажыратқыш муфта двигательден трансмиссияны тракторды тоқтатқан кезде ажыратып, қосқанда біртіндеп қосуды қамтамасыз етуге тиіс. Себебі, трактор орнынан қозғалған кезде оның жылдамдығын бірте-бірте арттырмаса, онда двигатель мен трансмиссия механизмдеріне қалыптан артық күш түскендіктен, олардың сынып, зақымдануы мүмкін.
Ажыратқыш муфталардың бірнеше түрлері болады. Тракторлардағы көп қолданылатын түрі -- ол үйкелісті муфта. Мұндай муфталар өзі арқылы берілетін қуатты үйкеліс күші арқылы іске асыратын болғандықтан, оларды үйкелісті муфталар деп атайды. Ол үшін жетекші және жетектелуші бөліктері бір-бірімен жанасады да арасындағы пайда болған үйкеліс күші арқылы бірін-бірі жетектейді.
Ажыратқыш муфта жұмыс кезінде үйкелістің әсерінен қызады. Ал оның температурасы өте жоғарылап кетсе, оның істен шығуы мүмкін. Себебі, жетекші және жетектелуші бөліктердің үйкелетін беттері үйкеліс әсері өте жоғары арнаулы материалмен қапталады. Ондай материалдар жоғары температура әсерінен күйіп кетуі мүмкін. Сондықтан ажыратқыш муфта бөлшектерін жылуды тез өткізетін материалдардан жасайды. Осыған қосымша оларды ажыраған қалпында немесе жартылай қосылған қалпында ұзақ жұмыс істеуге болмайды. Мұндай кездерде жетекші және жетектелуші бөліктер бір-бірімен үйкеле сырғанайды да тез қызып кетеді.
Ажыратқыш муфта екі бөліктен құралады, олар: бас муфта және басқару механизмі. Бас муфтаның өзі жоғарыда айтылған жетекші және жетектелуші бөліктен құралады, ал басқару механизмі құрылыстарына қарай бірнеше түрге бөлінеді.
Басқару қызметінің негізгі міндеті жетекші және жетектелуші бөліктерді бір-біріне қысатын серіппенің күшін өзгерту болып табылады. Муфтаны ажыратқан кезде серіппе мүлде қыспайды, ал қосылған кезде толық күшімен қысады. Осы екі аралықтағы серіппе жағдайы басқару механизмімен басқарылады.
Ажыратқыш муфтаның басқару механизмі құрылысына қарай механикалық, гидравликалық, электр магнитті және пневматикалық болып бөлінеді. Осы аталған аттарының өзі-ақ олардың жұмыс принципін анықтайды, яғни қозғалыс басқару педалінен ажыратқыш қондырғыға қандай жолмен жеткізілетіндігіне байланысты. Бұлардың ішіндегі тракторларда көп таралған түрі -- механикалық басқару механизмі. Бұл механизм муфтаны басқаратын педальді ажыратқыш қондырғымен механикалық рычагтар мен тізгіндер арқылы жалғастырылады. Мұның құрылысы қарапайым болып келеді, жұмыста сенімділігімен қатар кемшіліктері де бар. Көбінесе рычагтар мен тізгіндердің майысуына байланысты оларды жиі-жиі тексеріп, дер кезінде реттеп отыруды қажет етеді.
Ажыратқыш муфтаны жетектелуші дискінің санына қарай бірнеше түрге бөлуге болады. Ең бірінші берілетін қуат ағынының санына қарай бір немесе екі ағынды муфталар деп бөледі. Бір ағынды муфтада қуат двигательден трансмиссияға ғана беріледі, ал екі ағынды муфтада осыған қосымша қуат алу білігіне де беріледі. Ондай қуат алу білігі арқылы ауыл шаруашылығы машиналарының жұмысшы мүшелерін іске қосады.
Екі ағынды муфталар басқару механизмінің құрылысына қарай жеке немесе бірге басқарылатын муфталар болып екіге бөлінеді. Жеке басқарылатын муфтада трансмиссия мен қуат алу білігі бір-біріне байланыссыз жеке-жеке педальмен басқарылады. Дәлірек айтқанда, трактордың жүрісін тоқтатса да қуат алу білігі айнала береді. Мұндай ажыратқыш муфта Т-40 тракторында қолданылады.
Бірге басқарылатын екі ағынды муфта ЮМЗ-6 тракторында қолданылады және ол бір ғана педальмен басқарылады, яғни бас муфтаны ажыратқанда, қуат алу білігі де тоқтайды.
Ажыратқыш муфта жетектелуші дискінің санына қарай дара немесе көп дискілі муфталар болып бөлінеді. Ондай жетектелуші дискінің саны берілетін қуатқа байланысты. Қуатты тракторларда көп дискілі, қуаты аз тракторларда дара дискілі муфталар қолданылады. Олардың жұмысында айтарлықтай өзгешелік болмайды.
Муфтаны ажыратқан кезде оның білігін тез тоқтату үшін арнаулы тежеуіш ңондырғы қойылады. Ол тек муфтаны ажыратқан кезде ғана іске қосылады.
Жоғарыда айтылғандай, басқару механизмдері қазіргі тракторларда көбінесе біріктіріліп қолданылады, яғни олардың негізгісі механикалық механизм де, оған ңосымша гидравликалық немесе пневматикалық механизмдер қойылады. Ондағы мақсат муфтаны ажырату немесе қосуға байланысты тракторшының жүмысын жеңілдету болып табылады. Мысалы, Т-150К тракторы-ның муфтасын басқаратын механизмге пневматикалың, Т-4А тракторына -- гидравликалық күшейткіштер қолданылады. Осылардан басқа тракторларда (Т-150, ДТ- 75, МТЗ-8082, Т-40М және Т-40М) механикалық күшейткіштер қолданылады. Ондай механизм муфтаны ажыратар кезде ажыратқыш қондырғыға қажет күшті арттырады.
Енді төменде осы ажыратқыш муфталардың жұмыстарын реттеуге тоқталамыз.
Олардың негізгі көрсеткіштері мен реттелетін шамалары 3.1, 3.2-кестелерде көрсетілген.
Трактор муфтасының түрлеріне қарай төмендегідей реттеулер жүргізіледі: 1) қайтаратын рычаг ұштарының барлығы бірдеңгейде болатындығы; 2) басқару педалінің бос жүрісі немесе қайтаратын рычаг ұштары мен ажыратқыш подшипник аралықтарындағы саңылау; 3) тежеуіш қондырғының іске қосылу кезеңі; 4) егер муфта көп дискілі болса, онда ішкі жетекші дискілердің жүріс мөлшері.
Екі ағынды муфталарды олардың басқару механизмдерінің құрылысына қарай реттейді. Мысалы, екі ағынды муфта жеке-жеке басқарылатын болса, онда әрбір муфтаны өзінше бөлек реттейді, ал бірге басқарылатын болса, онда оларды өзара байланыстыра реттейді.
Муфта жұмысын реттеуді МТЗ-80 тракторында қолданылатын муфтаны мысалға алып түсіндіреміз (3.1-сурет).
Муфтаның жетекші бөлігіне маховик (1) беті мен қысқыш диск (9) жатады. Бұл бөлік двигательдің иінді білігіне берік етіп бекітілген және онымен бірге айналады. Қысқыш дискінің құлақшаларына қайтарғыш рычаг (3) топсалы түрде жалғасқан және реттеуіш винттер (4) арқылы тірек дискісіне (8) жанасып тұрады. Осыларға қосымша қысқыш диск пен тірек дискінің аралығына серіппелер ңойылған. Қалыпты жағдайда қысқыш дискіні серіппелер итеріп тұрады.
Ажыратқыш муфтаның жетектелуші бөлігінде жетектелуші диск (2) пен оның білігі (11) орналасқан. Олар өзара шлицалы тістермен жалғасқан, яғни жетектелуші диск айналған кезде өзімен бірге білікті де айналдырады. Шлицалы жалғасудың арқасында жетектелуші диск білік бойымен жылжи алады. Оған ажыратқыш подшипник (5) пен оның корпусы жатады. Подшипник корпусы айыр рычаг арқылы басқару тұтқасымен (3.2-сурет) жалғасады. Муфта білігінің соңында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.