Жұмыстың практикалық қажеттілігі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ОӘЖ 636.933.2:611.018.54.
Қолжазба құқында
ҚАППАРОВА АЛТЫНАЙ ҒАБИТҚЫЗЫ
Аталық қошқардың шәуетін саулықтарды экстракорпаралды ұрықтандыруға
дайындау технологиясын жетілдіру
Диссертация 6М070100 - Биотехнология мамандағы бойынша
магистр академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
Ғылыми жетекші: аш. ғ.к., доцент
Аханов У.К.
Шымкент, 2020ж
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 4
Анықтамалар 5
Белгілер мен қысқартулар 6
Кіріспе 7
Негізгі бөлім 10
1 Әдебиетке шолу 10
1.1 Ауылшаруашылық жануарларының гендік қорын биотехнологиялық
әдіспен сақтау 10
1.2 Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларында жүргізілген селекциялық
жұмыстардың негізгі бағыттары 14
1.3 Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымы қошқарларының жыныстық
белсенділік ерекшеліктері 17
1.4 Қошқарлардың шәуетін мұздатып - қатыру және еріту технологиясы 19
2 Тәжірибелік бөлім 21
2.1 Зерттеуді жүргізу әдістемесі 21
2.2 Зерттеудің нәтижелері және оның анализі 23
2.2.1 Қошқарлардың шәуетін мұздату және еріту технологиясын жетілдіру 23
2.2.2 Эквилибрация мерзімдеріне және түйіршіктер көлеміне байланысты
ерітілген ұрықтың қозғалғыштығы мен өміршеңдігі 26
2.2.3 Саулықтарды мұздатып - қатырылған шәуетпен ұрықтандыру 28
2.2.4 Мұздатылған шәуетпен ұрықтандырылған саулықлардың ұрықтан
дырылуын салыстырмалы зерттеу 29
2.2.5 Саулықтардың жыныс жолдарында мұздатылып – қатырылғаннан соң
ерітілген аталық ұрықтың қозғалғыштығы мен өміршеңдігі 31
2.2.6 Күйге келу сатысына байланысты саулық қынап алдындағы сол 34
қабықшамен байланыстың электрлік кедергісін анықтау
3 Технологиялық бөлім 37
3.1 Технологиялық сызба-нұсқасын және режимін негіздеу және таңдау 37
3.2 Таңдалған технологиялық сызба-нұсқаның түсіндірме жазбасы 37
3.3 Негізгі және көмекші құрал-жабдықты таңдау 41
3.3.1 Негізгі құрал қошқардан ұрық алуға арналған жасанды қынап 41
3.3.2 Көмекші құрал-жабдық МБР-1 микроскопы 43
3.4 Технологиялық есептер 44
Қорытынды 48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 49
Резюме 53
Қосымша 55
Нормативтік сілтемелер
Бұл диссертациялық жұмыста келесідей сілтемелер қолданылған:
ҚР СТ 1.5-2004 Стандарттардың мазмұны, оны түзу, ресім деуге
қойылатын жалпы талаптар
ҚР СТ 1.14 – 2004 Ұйымдастық стандарт. Өндеу түрлері мен реті
ҚР СТ 1.12 – 2000 Жазбаша нормативтік құжаттар
ҚР МЖМБС 3.08.327 – 2006 Қазақстан Республикасының мемлекеттік
жалпыға міндетті білім беру стандарты.
Жоғары білім. Жалпы ережелер.
МЕСТ 2.105 – 95 КҚБЖ Жазбалық құжаттарға қойылатын жалпы талаптар
МЕСТ 2.106 – 96 КҚБЖ Жазбалық құжаттар
МЕСТ 2.109 – 73 КҚБЖ Сызуға қойылатын негізгі талаптар
МЕСТ 21.1101 – 97 КҚБЖ Жобалық және қызметтегі құжаттардың жалпы
талаптар
СМЖ ОҚМУ ПР 7.03-2012 Оқу-әдістемелік процестерді басқару.
СМЖ ОҚМУ ПР 4.01-2012 Құжаттарды басқару.
СМЖ ОҚМУ ПР 7.04-2012 Оқу сабақтары. Сабақтардың ұйымдастыру,
мазмұндау және өткізу қойылатын жалпы
талаптары
СМЖ ОҚМУ ПР 7.04-2015 Оқу сабақтары. Сабақтардың ұйымдастыру,
мазмұндау және өткізу қойылатын жалпы
талаптары
СМЖ ОҚМУ ПР 7.04-2016 Оқу сабақтары. Сабақтардың ұйымдастыру,
мазмұндау және өткізу қойылатын жалпы
талаптары
Анықтамалар
Бұл диссертациялық жұмыста келесідей анықтамаларға сәйкес терминдер
қолданылған:
Эякулят - жыныстық қатынас барысында бөлінетін шәует мөлшері.
Эмбриоинженерия – бұл мал шаруашылығының биотехнологиялық әдісі,
мал организміндегі генетикалық қорлардың алыну мүмкіндіктері мен жолдарын
іздеуге бағытталып, клеткалық және биотехнологиялық әдістерді қолдану
арқылы генетикалық конструктивтелген және экономиканың рентабльді
организмдерін алу мақсатына негізделген.
Эмбриокультура - бұл мал шаруашылығының биотехнологиялық әдісі,
малдардың эмбриондары мен гаметаларының физиологиялық қорлардың алыну
мүмкіндіктері мен жолдарын іздеуге бағытталып, олардың өмір сүру процесінің
сақталуына және мен дамуына қолайлы жағдайларды қамтамасыз етуге
негізделген.
Эмбриотрансплантация - бұл мал шаруашылығының биотехнологиялық әдісі,
малдардың репродуктивті жүйесінен физиологиялық қорлардың алыну
мүмкіндіктерімен жолдарын іздеуге бағытталып, бағалы генотиптерді жылдам
өсіп-өндіру мақсатында эмбриондардың трансплантациясы әдісін қолануға
негізделген.
Криоконсервация – бұл жыныс клеткалары мен ұрықтың мерзімі төменгі
температура жолымен әсер еткенде ұзақ мерзімде сақталуы.
Экстракорпоральдық ұрықтандыру - in vitro жағдайына байланысты жыныс
клеткасының жануар организмімінен тыс өтетін ұрықтандыруды қамтамасыз
ететін шарасы.
Өсіру дегеніміз бұл – жыныс клеткалары мен ұрықтардың табиғи және қолдан
шығару ортасына қарай, олардың тіршілікке қабилеттілігінің қызметі мен
өсуін қамтамасыз ету әдісі.
Гаметогенез - бұл жыныс клеткаларының дамуы, алғашқы диплоидты жыныс
клеткаларынык, дифференцияланған ұрғашы немесе аталық гаплоидты жыныс
клеткаларына айналу процессі.
Аналық жыныс клеткасы – гаплоидты, қозғалмайтын ұрғашы малдың клеткасы.
Сперматозоид – аталық малдардың қозғалыш, гаплоидты, ұсақ клеткасы.
Овуляция – ооциттің дамыған фолликуланың ішінен бөлініп шығуы.
Донор – ол генетикалық бағалы ооциттер мен эмбриондарды алатын, аналық;
аталық – аналықты жабатын донор.
Шағылыстыру – белгілері бойынша айырмашылығы бар бір түрдің өкілдерін
жұптау.
Эволюция – тірі табиғаттың тұқым қуу, өзгергіштік және сұрыптау арқылы
дамуы.
Белгілер мен қысқартулар
Бұл диссертациялық жұмыста келесі қысқартулар мен олардың анықтамалары
қолданылған:
ОҚМУ- Оңтүстік Қазақстан Мемілекеттік Университеті
МДА - малонды диальдегид
ДК- диенді конъюгаттардың концентрациясы
КД- кетодиенді конъюгаттардың концентрациясы
ОТ- оптикалық тығыздылығы
ЛПҚ- липидтердің пероксидті қышқылдану
ГХЦС- глюкозо-хелато-цитратты- сульфатты қоректі орта
ГЦС- глюкозо- цитратты- сарыуызды қоректі орта
ЛПҚ (ПОЛ)- липидтердің пероксидті қышқылдануы
ТБК -тиобарбитур қышқылы
ҚҚҚҚ - Казақы қылшық жүнді құйрықты қой
ЭХИНОХРОМ - шәуетті мұздатып – қатыруда қолданылатын синтездік жолмен
алынған хиноидты қосылыс
ДТБК- антиоксидант (2,6-дитрет-бутил-1,4 крезол)
мгл – литрде миллиграмм
МС-Мурасиге-Скуга
г- грамм
га- гектар
кг- килограмм
л-литр
м-метр
мин-минут
мг-миллиграмм
мм-миллиметр
мл-миллилитр
см-сантиметр
ц-центнер
сағ- сағат
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ауылшаруашылығының фундаментальды пробле
маларының ішінде ең өзектілерінің бірі қымбат бағалы асыл тұқымды малдарды
максималды пайдалана отырып мал табынын өз төлінен өсіп жетілуін жоғарылату
болып саналады, ал мұның мал шаруашлығының ары қарай өрлеуін қамтамасыз
етудегі маңызы зор. Репродукцияны жақсартудағы маңызды бағыт – қолдан
ұрықтандыру әдісін қолдану. Қолдан ұрықтандырудың нәтижелілігін анықтайтын
факторлардың бірі – малдардың шәуеттерін мұздатып немесе терең тоңазытып
сақтау әдістерін жетілдіру болып табылады [1].
Асыл тұқымды қошқарларды пайдалану тиімділігін арттыру тәсілінің бірі
қошқарларды күзгі күйек маусымынан тыс уақытта мұздатылған шәуеттерді
дайындау есебінен оларды эксплуатациялау мерзімін ұзарту болып табылады.
Осы себепті, жыл мезгілі мен әртүрлі тұқымды қошқарларды пайдалану
режимінің олардың жыныстық белсенділігіне, шәуеттің сапасы мен мөлшеріне
және терең мұздатуға төзімділігіне әсерін зерттеу үлкен ғылыми және
тәжірибелік қызығушылық тудыруда [2].
Соңғы жылдары қошқарлардың шәуеттерін криоконсервациялау әдістерін
жасауда да айтарлықтай табыстарға қол жеткізілді, соның арқасында аталған
әдіс қой шаруашылығының тәжірибесінде кеңінен таралуда және асыл тұқымды
жануарлардың генетикалық потенциалын тиімді пайдалану есебінен, селекциялық
жұмыстарды жақсартуға, тасымалдауға және шәуеттермен алмасуға мүмкіндік
береді. Бірақ, тәжірибе көрсеткендей қой шаруа шылығында бұл прогрессивті
әдістің әлеуетті мүмкіндіктері толығымен іске асырылмайды, оның басты
себебі мұздатылған шәуетпен ұрықтандырылған қойлардың нашар ұрықтануы болып
табылады. Осы себепті шәуеттерді сұйылтуға арналған қорғау орталары мен
мұздатылған шәуеттерді еріту технологиясын ойлап табу және жетілдіру
бойынша ғылыми зерттеулер жүргізу қажеттілігі туындады
Асыл тұқымды қошқар шәуеттін ұзақ уақыт сақтау мәселесінің тездетіліп
шешілуі оларды жыл бойы барынша тиімді пайдалануға, шәуеттерді жылдар бойы
сақтауға және генетикалық материалдың қажетті қорын жинақтауға, сондай-ақ
оларды іріктеу, тұқым аралық будандастыру мен жаңа тұқымдарды алу
мақсатында қошқарлардың мұздатылған шәуеттерін шектеусіз мөлшерде
тасымалдауға мүмкіндік береді [3].
Бұл саланың тиімділігі мал басын көбейтуді ұйымдастыру деңгейіне,
әсіресе қазіргі жаңа экономикалық жағдайлар мен шаруашылықты жүргізу
түрлеріне байланысты. Сонымен қатар, қолдан жасанды ұрықтандырудың
потенциалды мүмкіндігі толығымен іске асырылмайды. Мұндай жағдайдың басты
себептерінің бірі - бір қатар технологиялық операциялардың көп еңбекті
қажет ететіндігі: күйлеген саулықтарды іріктеу және оларды ұрықтандыру үшін
арнайы станокқа жіберу; іріктеуден соң күйек-қошқарларды отардан бөліп алу
және т.б. Қойларды ұрықтандырудың қолданыстағы технологиясы пунктың
стационарлы жағдайларына қатаң бекітілген, яғни оны таулы-шалғайлық
қойларды бағатын жерлерде жүргізуге болмайды. Осы себепті, қойларды
көбейтудің биотехнологиялық әдістерін жетілдірумен қатар, жаңа
технологиялық тәсілдерді және қойларды қолдан жасанды ұрықтандыру
техникасын ойлап табу өзекті мәселе болып отыр [4].
Диссертациялық жұмыстың мақсаты. Аталық қошқардың шәуетін саулықтарды
экстракорпаралды ұрықтандыруға дайындау технологиясын жетілдіру.
Жұмыстың міндеттері. Алға қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей
міндеттер бойынша зерттеулер жүргізілді:
- саулықтарды әр түрлі тәсілдермен мұздатып қатырылған шәуетпен
ұрықтандыру нәтижелерін салыстырмалы зерттеу;
- мұздатып қатырылған шәуетпен ұрықтандыру нәтижесін зигота, эмбриондар
мен қоздауды салыстырмалы есепке алу бойынша саулықтардағы эмбриондық өлім-
жітімді зерттеу;
- саулықтардың жыныс жолдарында аталық ұрықтардың тірі қалғандарының
жылжуы мен өміршеңдігінің күйге келудің түрлі сатысына тәуелділігін
салыстырмалы зерттеу;
- мұздатып қатыру алдында қошқарлардың шәуеттерін сұйылтуға арналған
синтетикалық қорғаныс ортасын жетілдіру және оның мұздатылып-ерітілген
шәуеттің биологиялық құндылығы мен сапасына әсерін зерттеу.
Жұмыстың нысандары. Зерттеу нысандары ретінде – Түркістан облысының
Арыс ауданы Жаңа - құдық елді мекенінде орналасқан Пернебек шаруа
қожалығына тиесілі етті – майлы ордабасы қой тұқымының 3-5 жастағы саулық
қойлары мен өндіруші қошқарлардың шәуеттері алынды, сондай-ақ Арыс ауданы
ауыл шаруашылығы басқармасына тиесілі малдарын қолдан ұрықтандыратын
орталық станциясы пайдаланылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Алғаш рет жүргізілген зерттеулердің
нәтижесінде аталық қошқар шәуетін мұздатып – қатырар алдында 0,5-4 сағат
ішінде 0-2ºС температурада аталық қошқар шәуетінің эквилибрлеу мерзімі,
сондай – ақ түйіршіктердің әртүрлі көлемі-0,02-0,2 мл 38º-де ағзадан тыс
жерде олардың қозғалғыштығы мен өміршеңдігін қалпына келтіруге елеулі әсер
етпейтіндігі анықталды.
Глицериннің криоқорғаныш әсері аталық қошқар шәуетін мұздатып – қатырда
оның ішне тікелей енбестен ортаның физикалық-химиялық қасиеттерінің
өзгеруіне әсер ететіндігі анықталды.
Мұздатып – қатырылып қайта ерітілген шәуеттегі аталық ұрықтардың
саулықтардың жыныстық жолдарында аналық жасушаға қарай жылжу жылдамдығы
саулықтардың күйге келу кезеңіне байланысты екені анықталды.
Саулықтардың қынап алды шырышты қабығының электрлік кедергісін өлшеуге
арналған эстрометр – аспапқа арнайы электрод жасалған. Осы аспаптың
көмегімен қынап алдындағы шырышты қабықтың электрлік талдануының аналық
бездің функционалдық жағдайына тәуелділігі анықталды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- саулықтарды әр түрлі тәсілдермен мұздатып қатырылған шәуетпен
ұрықтандыру нәтижелерін салыстырмалы зерттеу нәтижелері;
- мұздатып қатырылған шәуетпен ұрықтандыру нәтижесін зигота, эмбриондар
мен қоздауды салыстырмалы есепке алу бойынша саулықтардағы эмбриондық өлім-
жітімді зерттеу нәтижелері;
- саулықтардың жыныстық жолында аталық ұрықтардың тірі қалғандарының
жылжуы мен өміршеңдігінің күйге келудің түрлі сатысына тәуелділігін
салыстырмалы зерттеу нәтижелері;
- мұздатып қатыру алдында қошқарлардың шәуеттерін сұйылтуға арналған
синтетикалық қорғаныс ортасын жетілдіру және оның мұздатылып-ерітілген
шәуеттің биологиялық құндылығы мен сапасына әсерін зерттеу нәтижелері.
Жұмыстың практикалық қажеттілігі. Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде
өндіріске қошқардың шәуетін мүздатып – қатыру технологиясына, мүздатып –
қатыру алдында шәуетті сұйылтуға арналған жетілдірілген орта мен шәуетті
ерітудің жетілдірілген әдісі ұсынылды.
Саулықтардың қынап алды шырышты қабығының электрлік кедергісін өлшеуге
арналған эстрометр – аспапқа арнайы электрод жасалған. Осы аспаптың
көмегімен қынап алдындағы шырышты қабықтың электрлік талдануының аналық
бездің функционалдық жағдайына тәуелділігі анықталды.
Эстрометриялық әдіс саулықтарды күйге келу кезінде ұрықтандырудың
оңтайлы мерзімдерін анықтауға және бұл ретте ұрықтануды 84% - ға дейін
арттыруға мүмкіндік береді.
Қолданыстағы синтетикалық (жасанды) ортаның жетілдірілген түрі, онда
антиоксидант ретінде алғаш рет терең мұздатуға шәуеттердің төзімділігін
жоғарылататын, олардың биологиялық құндылығының сақталуына және саулықтарды
ұрықтандыру көрсеткішін жоғарылатуға оң әсерін тигізетін - синтездік жолмен
алынған хиноидты қосылыс - ЭХИНОХРОМ ұсынылды.
Теориялық және методологиялық негізі. Диссертациялық жұмыстың
әдістемелік базасы ретінде Х.А. Аубакиров, А.Т. Даулетбекова, М.А. Ескара
(2010), А.М. Айбазов (2006), С.М. Асланян (2001), К.Т. Касымов (2015),
М.Б. Керимбаев (2000) К.М. Лаханова, А. Буралхиева (2010), З.З.
Магомедовтың (2013) және басқа ғалымдардың зерттеулері қарастырылады.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс
Microsoft Word 7.0 for Windows жүйесінде компьютермен теріліп, 62 бет
көлемінде ұсынылған. Диссертациялық жоба кіріспе, әдебиетке шолу, негізгі
бөлім, зерттеу өткізу жағдайы және әдістемесі, қорытынды мен түйіннен
тұрады. Диссертациялық жобада 11 кесте, 3 сурет берілген. Пайдаланылған
әдебиеттердің жалпы саны – 53.
Негізгі бөлім
1 Әдебиетке шолу
1.1 Ауылшаруашылық жануарларының гендік қорын биотехнологиялық
әдіспен сақтау
Жаңа планета аумағында адам мен жануарлар өмір сүретін орта бір. Адамзат
өзінің шаруашылық (азық, транспорт және т.б) эстетикалық (киім дайындауға
арналған шикізат) қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін, табиғат байлықтарын
– жануарлар мен өсімдіктер әлемін қорғап, сақтап қана қоймай, оларды
көбейтуге тырысып баққан. Жануарлар әлемінің сан алуан түрлерінің тек 30
түрі ғана адамға үйренген және экономикалық маңызы бар. Қолға үйретілген
жануарлардың арасында тоғыз түрі, құстардан: тауық, күрке тауық, үйрек,
қаз, аққу, мысыр тауық, павлин және түйеқұстар, аралар және тұт жібек
құрттар насекомдарға, сондай-ақ үшеуі ит, мысық, қоян шектеулі маңызы бар
майда сүтқоректілерге жатады. Сүтқоректілердің басқа он алты түрі ауыл
шаруашылығы малдарының топтарына жылқы, есек, бір өркешті және екі өркешті
түйелер, лама, ірі қара мал, бүкір қара мал, буйвол, бантенг қой мен ешкі,
солтүстік маралы және шошқа жатады [5].
Қолға үйретілген ауыл шаруашылығы малдарының адамның өмір сүру ортасына
және қабілетіне қарай, климатқа үйренуіне, арнайы функционалды өсу
қабілетіне қарай географиялық таралу ареалы әртүрлі континентте әрқалай.
Ауыл шаруашылығы малдарының арасында әртүрлі климаттық аймақтарда таралу
саны жағынан қойлар ерекше бөлінеді. Белгілі бір климаттық аймақтарда
орналастырылған қой тұқымдары өз араларында тек экологиялық
айырмашылықтарымен бірге, өнімділігі жағынан да айырмасы болады. Әртүрлі
табиғатты климаттық жағдайда жануарларды қолға үйрету, оларды сұрыптау,
іріктеу, жұптау айырмашылығы эволюцияның табиғи жомен сәйкес келіп,
адамдардың әлеуметтік-экономикалық қажеттілігіне қарай, үй жануарларының
көптеген тұқымдарының пайда болуына әсер еткен [6]..
Қазіргі уақытта жер шарында ірі қара малының 1000 тұқымы өсіріледі,
қойдың 600-ден аса тұқымы және тауықтың 560-тан астам тұқымы өсіріледі.
Ауыл шаруашылығы малдарының жаңа тұқымдарын осындай өркендеу тәсілімен
өсіру, жоғары генетикалық өнімділік потенциалдағы тұқымды аборигенді
тұқымдармен шағылыстыру және гибриттеу жолымен көбейту, малдың бастапқы
санының тез азаюына және кейбір тұқымдардың түгелдей құрып кетуіне әкеліп
соғады. Ірі қара мал шаруашылығында жоғалған жергілікті тұқымдары
тіркелген, жоғалған топқа 7 тұқым, ал шет ел тобына 20 тұқымы жатады.Қой
шаруашылығында 19 жоғалған аборигенді қылшық жүнді тұқым тіркелген,
шағылыстыру жолымен биязы жүнді және жартылай биязы жүнді етті-жүнді
қойлардың зауыттық тұқымдары өсірілді. Жоғалған топқа 7 тұқым, тез азайып
бара жатқан топқа қойлардың 8тұқымы жатады. Шошқа шаруашылығында
жоғалғандар тобына 3 тұқым және 7 тұқым тез азаю тобына жатады, ал жылқы
шаруашылығында 2 тұқым жоғалған, ал 9 тұқымдық тобы және 6 тұқым жоғалу
барысында. Жергілікті тұқымның шеттеуі болып, олардың өнімділігінің
селекцияланған тұқымдарымен таласа алмайтындығын басты себеп деп есептейді.
Екінші фактор болып әр тұқымның санының аздығынан оларды асылтұқымды етіп
көбейтуге мүмкіншілік жоқ [7].
Сондықтан, сирек және жоғалып бара жатқан малдардың гендері, қандай
жақсы болса да, келесі ұрпаққа жүргізілмейді. Үлкен популяция үшін, бұның
көп маңызы болмайды, бірақ көп емес популяцияда мұндай кездейсоқ жатқан
геннің жиілігіне көп әсерін тигізеді, бұл жиілік тұқымның аздау санымен
анықталады. Мұндай жағдайда популяция үйренген шыңынан жайлап түседі және
бұл үрдіс генетикалық дрейф деп аталады. Сондықтан адамзат қоғамының
тарихи өсуі әртүрлі кезеңде жануарлар әлеміне әсері бірдей болмаған, олар
әртүрлі өзгеріп отырған. Бұл өз кезегінде ауылшаруашылығы малдарының
жергілікті тұқымдарының жоғалып кетуіне әкеліп соғады. Соның салдарынан
аборигенді тұқымдардың – бастапқы популяциясының гендерін резервте сақтау
проблемасы туды. Соңғы он жылдықта туған экономикалық жағдай мал
шаруашылығын, әсіресе қой шаруашылығын екінші рет жоғалуға әкеліп соқты.
Көптеген асылдандыру шаруашылықтары шығынға ұшырыды. Көптеген шаруашылықтар
базар нарығына дайын емес болып шықты. Ауылшаруашылығы малдарының жаңа
тұқымдарының генетикалық ресурстары бірден азайды, тек асылдандыру
шаруашылығының кішкене бөлімі оларды жетілдірумен және жаңартумен аздаған
мөлшерде айналысады. Мысалы, Қазақстан Республикасы Ауылшаруашылығы
министрлігі мәліметтері бойынша, соңғы он жылдықта Республикада құстардың
саны - 2,8 есеге, ірі қара мал - 2,3 есеге, шошқа - 2,9 есеге азайған. Ал,
қой мен ешкі Республика шаруашылықтарының барлық категориясында 3,4 есеге,
соның ішінде ауыл шаруашылығы ұйымдарында 32,6 есеге азайған [8]..
Мал арасында бірдей генотипті тұқымды таңдаудың маңызы жоқ, өйткені
малдың ұрығының түрін өзгертуді шаруашылықта қолдануға және бағу жағдайына
биімділігі жағынан сапасы оң болуы керек. Қаракөл қойларының қатал табиғат
жағдайларына бейімделу қабілеті, оның әлемінің көптеген елдеріне таралуына
басты себеп болып табылады.
1974-1998ж.ж ұзақ селекциялық жұмыстардың қорытындысында әлемдік
тәжірибиеде аналогы жоқ елтірі етті-майлы өнімді атырау өнімі шығарылған.
Қойдың ұрпағы қаракөлінің жоғары товарлық сапасы бар, құйрығының формасы
мен жетілуі құйрықты малдарға ұқсас келеді. Тағыда қаракөл қойының әр түрлі
түсі 14 заводтық типі құрылған. Қаракөл қойларының аса жоғары генетикалық
резерві экономикалық дағдарыс кезінде олардың тығырықтан шығуына жол
берді. Бірақ, әртүрлі аймақтарда популяцияны зерттеу қорытындысы қаракөл
тұқымының генетикалық ресурстарының жыл өткен сайын азайғандығын көрсетеді.
Мал шаруашылығы және мемлекеттік тұқым мал инспекциясы Департаментінің
ресми мәліметтері бойыша Республикада қаракөл қойларын өсірумен
айналысатын 23 тұқым мал шаруашылығында 108,408 бас қой бар. Оның
ішінде қара түсті қойлар -71,7%, сұр түсті -24,2 % және сұр түсті-
4,1% құрайды. Бұның мәні доминаттық гендердің тасымалдаушы басқа сирек
реңді және түсті жеке организмдердің жануарлардың көбеюіне жол
бермейді, сол себепті қаракөл қойының популяциялық құрылымында қара
түсті жануардың басымдылығы жоғары және селекциялық деңгейі де ерекше.
Басқа түсті немесе реңді қойдың саны (сұр) азайып кеткен, ал кейбір
сирек түсті немесе реңді (қызғылт, алтын түсті, антроцитті т.б.) қойлар
тұқымдылық құрылымына қарсы тұру принципіне және ондай жануарлардың
санының сирей бастағанына байланысты жоғалып кету шекарасында тұр.
Сол себепті Алибаев Н, Бекетауов О зерттеулерінде кейбір типтік жүйесі
жоқ популяцияларда осы сирек кездесетін қаракөл қойларының саны жуық
арада мүлдем жоғалып кетуі мүмкін деген тұжырым жасауға негіз бар [9].
Ауыл шаруашылық жануарларының генетикалық қорының жағдайын талдау
барысында айқын болғандай мал шаруашылығының ХҮІІІ-ХХ ғасырларда
өркендеуінің барысында жоғары өнімді тұқымдардың санын көбейту және
оның өрбу арасын кеңейту салдарынан көптеген жергілікті сиреп кеткен
мал тұқымдарының жойылуына және күрт төмендеуіне әкеп соққан. Сол
себепті маңызды проблемалардың бірі болып жаңа мал тұқымын өндіруде
оның типтік жүйесін, бағытын және бар тұқымды жаңартуда даму
процесіне қажет болатын генетикалық қор ретініде қолданылатын
аборигендік мал тұқымының тұқымдық қорын сақтау болып табылады. Құрып
кету қауіпі төнген ауыл шаруашылық жануарларының гендік қорын
сақтау үшін басылымдарда көбінесе екі жол көрсетіледі: ұрықтық гендік
қоры қоймасын құру және арнайы гендік қоры бар қожалықтар
ұйымдастыру. Мұндай жұмыстар ірі қара малға және қойларға осы күнге
дейін қарастырылмаған. Сол себепті мұндай сұрақтарды шешуде құс
шаруашылығында ғана қолға алынғандығы себепті тек осы салада
қолдануға мүмкіндік бар болып отыр. Осыған байланысты Алибаев Н,
Бекетауов О пайымдауынша ғылыми - методикалық негізінде бөлек алынған
отардағы ауылшаруашылық малдарының тұқымының гендік қорын сақтауды, оның
өсіру жүйесі мен ұйымдастыру тәсілін ұсынады [10].
Тұқымның гендік қорын бөлек жабық ортада сақтау. Жүргізілген зерттеулер
нәтижесінде ұрықтың жабық бөлек ортада негізгі сапасын сақтау мүмкін
деген тұжырым жасауға болады, егерде сол табында тұқымды айқындайтын
негізгі генеологиялық және генетикалық құрылымның жинақталуы соқтама.
Әдістемелік тұрғыдан алғанда отардағы жануарлар қанды (гендік жинақ)
негізгі тұқымдық өндірушілерден алады. Сондықцтан гендік қорлы
отардың гетерогендік тұқым қуалаулық негізі болуы тиіс[11].
Гендік қор үшін қожалық таңдау. Гендік қор үшін қожалық таңдауының
негізгі мақсаты болып бірінші санатты, элиталы таза тұқымды немесе
тұқымдас жоғары қанды жануардың немесе аборигендік малдың болуы саналады.
Өсіружүйесі. Бөлектенген жабық табында гендік қорды сақтау
мүмкіндігі айқын жоспарланған және ерекше өсіру жүйесінде жүргізілген
тәсілмен негізделеді. Бұл жүйедегі өзгешеліктік аналық және аталық табын
генеологиялық құрылымы іріктеу жүйесі және мал таңдау нормативінде болуы
тиіс. Мал тұқымына сай оның өнімділігін қамтамасыз ету үшін малды бағу
және пайдалану технологиясы жоғары және оларды азықтандыру толыққанды
болуы керек [12]..
Аналықтардың генеологиялық құрылымы. Барлық аналықтарды 4-5
генеологиялық топтарға бөлінеді, бөліну аталар мен аналықтардың
аталықтарымен жүргізіледі.
Белгісіз текті табынды дене бітімінде қарай топтарға бөледі.
Барлық жағдайда топтарға бөлуде әрбір жануардың қанындағы антигендік
факторын зерттей отыра оның иммуногенетикалық белгілеріне көңіл
аудару қажет.
Бұқаның генеологиялық құрылымы. Бұқаның орнына сұйық азотта сақталынатын
тоңазытылған шәуеттің көп мөлшерде болғаны тиімді. Бұқаларды таңдау басты
мәселе болып табылады. Олар белгілі бір таңдалған тұқымға типтес болуы
және иммуногенетикалық талдаумен қанның топтарын белгілеу қажет. Одан
бөлек генеологиялық айырмашылықтар антигендік факторлардың
айырмашылықтарымен де сәйкес болуы тиіс [13].
Іріктеп алу жобасы тұқым тармағымен іріктеу әдісімен жүргізіледі.
Осындай іріктеп алу жобасын қолдана отырып гетерогендік тұқымды
ұрпақтарды алдағы уақыттарда да алуға және олардың нәсілдік
негізінде бірнеше максимальді ұқсастықты қамтамасыз етуге қол
жетікізуге болады
Таңдап алудың бағыты және нормативтері.Таңдап алудың басты мақсаты
малдардың тіршілікке қабілеттілігі мен көптөлділігі болып табылады
[14].
Бүгінгі күнде ауылшаруашылық малдарының гендік ресурстарын қай
әдіспен қалпына келтіру деген сұрақ кескін қойы луда. Ауыл
шаруашылық малдарының отандық гендік қорының эрозияға шалдығуының
жылдамдығының салдарынан ресейлік ғалымдар зерттеулерінде жергілікті аз
санды және негізгі мал тұқымдарының генетикалық мониторингін үнемі
өткізуді ұсынады [15] .
Ауыл шаруашылық малдарының гендік қорының тұрақтылығының бұзылуына
генетикалық ресурстардың кеңейлуі және оның құрылымын тек бұқалармен
жақсарту жеткіліксіз және өте ұзақ мерзімді селекциялық дамуды қажет
етеді. Төмен өсімталдықтың арқасында негізгі малдардың жыныстық
органдары гаметалардың бірігуі және зигота пайда болу сияқты биологиялық
құбылыстарды аяқтаудағы репродуктивтік қабілеттілігін барынша жұмсай
алмайды. Аналық тұқымның нәсілдік қалыптанған биологиялық тосқалуы
жоғалып кету қауіпі төнген және сирек кездесетін малдардың өсіп өнуі мен
көбеюіндегі келесі алдағы селекциясында бағалы генетикалық материал
болып саналатын жылдамдығын төмендетеді. Бұл жағдайда ауыл шаруашылық
малдарының көбею популяциясының деңгейін қалыптастыруды эмбрионды
трансляциялау әдісімен яғни биотехнологиялық зерттеулердің нәтижесінде
гендік қорды сақтау негізгі маңыз болып табылады. Эмбриондарды
трансплантациялау немесе ұрықтарды көшіріп егу- мал шаруашылығындағы
селекциялаудың заманауи генетикалық тәсілдерінің бірі. Эмбриондарды
трансплантациялау қазіргі заман талабына сай жануарлар селекциясындағы
бірден – бір генетикалық әдістердің бірі болып табылады. Көптеген ғалымдар
мен мамандардың пікірлері бойынша кейінгі жұмыстармен жетілдіру әдістері
үлкен іс-тәжірибелік жетістіктерге алып келеді [16].
1.2 Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларында жүргізілген селекциялық
жұмыстардың негізгі бағыттары
Қ.Қанапин мен А.Ахатовтың мәлімдемелерінше соңғы жылдары республи
камызда құйрықты қойлардың саны биязы және жартылай биязы жүнді қойлар ына
қарағанда қарқынды түрде өсуде және де бұл көрсеткіш біраз уақытқа дейін
сақталатын сияқты.
Қазақстанның шөл және шөлейт жайылымдарында қойлар өте ыңғайлы мал түрі
болып келеді, соның ішінде құйрықты қойлар таптырмайтын тұқым, себебі олар
қатаң табиғи жағдайлардағы жайылымдарда қолдануға өте жақсы лайықталған.
Қой шаруашылығы өнімділігінің өсуі мен оның сапасының жақсаруы тауарлы
отарлардағы селекционды-асыл тұқымды жұмыстарында маңызы үлкен. Үйлесімді
азықтандыру фонындағы қойлардың өнімділігінің өсуінің қорытынды факторы
болып, селекционды-асыл тұқымдық жұмыстардың жоғары деңгейі табылады. Бұның
мәні сұрыптау және іріктеу негізіндегі қой отарларын үнемі үзіліссіз
жаңғыртуда, мұқият бонитировкалауда және оларды жыл сайын бағалы асыл
тұқымды малдармен толықтырып тұруда. Республикамыздағы тауарлы фермерлік
(шаруа) шаруашылықтарында тұқымдық есебінде және селекционды-асыл тұқымдық
жұмыстардың деңгейінде әжептеуір кемшіліктер бар: қойлардың бонитировкасы
өткізілмейді немесе жүйелі түрде өткізімейді, отарларды класс бойынша
жіктеу принципі бұзылады және жоғары өнімді өндірушілердің генетикалық
потенциалының жолын қолданумен қой басының сапалық жақсаруы жүзеге
асырылмайды.
Ет және жүн өнімділігі жоғары генетикалық потенциалды жаңа және отандық
құйрықты қойлардың тұқымдарын шығаруға бағытталған, етті-майлы қой
шаруашылығы дамуының ұзақ уақытты селекциялық бағдарламасын өңдеу, осы
саланың одан ары алға басуын қамтамасыз етеді [6].
Селекцонды-асыл тұқымды жұмыстардың эффективтілігінің жоғарылауы, оны
өңдеу және қазіргі замаңғы әдістер мен селекция жүйелерін қой шаруашылығына
енгізу, осы саланың дамуын тездетуге және жоғары сапалы қой еті мен қылшық
жүн өнімінің өсуін анықтауға мүмкіндік береді.
Соңғы 30 жылдың зерттеулерінің негізінде, қазақы құйрықты қойлар қатаң
киматтық және жайлымды-азықтық жағдайларының тұрақты әсерінен қалыптасқан
және еділбай қойларынан етті-майлы және жүнді өнімділігінің параметрлері
бойынша өзгешеленетін, құйрықты қойлардың ішіндегі дербес популяция ретінде
саналады.
Экстенсивті жайылымдар жағдайында ірілігі орташа экстерьерлі-өнімді
құйрықты қойлардың жаңа типі қалыптасты. Бұл құйрықты қойлардың бұл
популяциясын бөлек топқа бөлуге негіз болды, себебі олар (ГОСТ 46-131-83).
Ауыл шаруашылық малдары. техникалық талаптарына сай таза асыл тұқымды өсіру
мен шығару үшін өте бағалы болып келеді. Малдарды бонитировкалаудағы
(бағалау) зоотехникалық талаптарына сай қойлар құйрықты және майлы құйрықты
тұқымға жатады.
Қазақы қылшық жүнді құйрықты қойларын бонитировкасы бойынша, оларды үш
класқа бөледі: элита (таңдаулы), бірінші және екінші. Малдардың класы
олардың негізгі селекцияланатын шаруашылықтық-пайдалы белгілері бойынша,
ортақ баға негізінде айқындалады.
Элита малдары қаңқасы мықты, жақсы қалыптасқан, кең және терең кеуделі,
жақсы дамыған үлкен тартыңқы және ауыр салмақты, ІІ және І класты ақ, ақшыл
сұр және түрлі түсті ақшыл түсті ұзын жүнді болуы тиіс [7].
Сонымен қатар олар элита класына малдарды сұрыптау үшін минимальді
көрсеткіштеріне жауап беру керек. Бірінші класқа ірілігі орташа, бірақ
коституциясы мықтырақ болып келетін, жүні барлық түсті, жүнінің көп бөлігі
құрғақ және өлі талшықты қылшықтардан құралған малдар тобы жатқызылады.
Құйрықты қой шаруашылығындағы селекционды-асыл тұқымды жұмыстың негізгі
эффектті критериі болып, отарда қажетті типті элита және бірінші класты
етті-майлы және жүнді сапаларымен, сонымен қатар Қазақстанның далалы, шөл
және шөлейт жағдайларында жақсы қалыптасқан қасиеттерімен малдардың жиналуы
табылады. Құйрықты қойларды сұрыптау кезінде олардың конституциясының
мықтылығына, тез жетілгіштігіне және сүт ему кезіндегі өсу шегі жоғары
энергиясына (орташа тәуліктік өсімі 300-340 г), төлдердің жас кезінде үлкен
жоғары салмақты және жоғары сойылым шарттарына үлкен назар бөліну керек.
Қой тұқымын асылдандыру жұмысында тұқымдық қошқарларды сұрыптаудың
маңызы өте зор. Мұның бірнеше себебі бар. Біріншіден, жалпы қой тұқымына
тұқымдық қошқардың тигізетін әсері, әсіресе қой шаруашылығында саулықтарды
тегіс қолдан ұрықтандыруға байланысты өте үлкен. Екіншіден іс жүзінде
барлық қойларды жеке сұрыптаудың мүмкіндігі жоқ әсіресе өндірістік
шаруалықтарда қойлар тек өз фенотипі бойынша сұрыпталады. Қойдың генотипін
тексеру үшін көп уақыт, шығын керек. Сондықтан іс жүзінде шаруашылықтарда
қойды генотипі (нәсілдік қасиеттері бойынша) сұрыптау тұқымдық қошқарларға
қоданылады. Қазіргі уақытта, өндірістік қой шаруашылықтарында қой тұқымын
асылдандырудың, өнімін арттырудың арзан да тиімді жолы ұрпағының сапасы
бойынша (генотипі) тексерілген еті жақсы, мол өнімді қошқарларды кеңінен
пайдалану тұқымдық қошқарды кез келген шаруашылық өсіруге бомайды. Бұл
жұмыспен асыл тұқымды қой заводтары мен асыл тұқымдық қой шаруашылықтары
айналысады. Арнайы бөлінген саулықтар асыл тұқымды қошқарлармен
ұрықтандырылады. Бұлардан туған төлден тұқымға арнап өсіретін еркек
қозыларды таңдап алу үшін олар алғашқы рет 2-3 апталығында сұрыпталып,
тұқымға жарамайтын нашар еркек қозылар піштіріледі. Қошқарлыққа
қалдырылатын қозылар екінші рет енесінен бөлінгенде (4-5 айлығында)
іріктелінеді. Шаруашылықтың өзіне қажетті мөлшерден 5-6 есе көп
қалдырылады. Үшінші рет бұлар бір жасар кезінде жеке бонитировкадан өтеді.
Жарамды деп қалдырылғандары алғашқы шағылысқа түсер алдында төртінші рет
сұрыптаудан өтеді. Олардың ең таңдаулыларымен шаруашылықтың негізгі
тұқымдық қошқарының отарлары толықтырылады. Осы уақытқа дейін тұқымға арнап
өсірілген қошқарларды сұрыптау сол қошқар өнімінің (өз фенотипі бойынша)
және ата-тегі өнімінің мәліметтері негізінде жүргізіліп келді. Бірақ, бұл
мәліметтер оның тұқым қуушылық қасиеттерін толық сипаттай алмайды.
Қошқардың генотипі туралы дұрыс мағлұматты оның ұрпағының сапасын тексеру
арқылы ғана білуге болады [8].
Тұқымдық қошқарды ұрпағының сапасы бойынша сұрыптаудың тиімділігі ғылым
мен тәжірибе жүзінде толық дәлелденген. М.Н. Лущихин (1965) тәжірибесінде
ұрпағы тексерілген қошқарлардың төлдерінің сапасы, өнімі ұрпағы
тексерілмеген қошқарлардікінен көп артықшылығы толық дәлелденген. Ұрпағы
тексерілген қошқарлардың төлдері 0,1-0,3 кг артық жүн берген, олардың
ішінде элита мен 1 кластың малдары 8,9-10,2 % артық шыққан. Тұқымдық қошқар
ұрпағының сапасын тексеруді ұйымдастыруда қой шаруашылығының әртүрлі
бағытында өз ерекшеліктері бар.
Қошқарларды алғашқы рет қой ұрықтандыруға бір жарым жасында пайдаланады.
Сонда алғашқы төлін оның екі жасында аламыз. Ал биязы жүнді қой
шаруашылығында оның төлінің негізгі жүн өніміне толық баға беру үшін, тағы
да бір жыл күту керек. Сөйтіп қошқар үш жасқа толғанда одан оның ұрығының
сапасы туралы мәлімет алынады. Бұдан кейін қошқар шаруашылықта көп болса үш
жыл ғана пайдаланылады. Сонымен қошқарды үш жыл ғана пайдаланады.
Шаруашылыққа тиімді, сапалы, мол өнімді қойларды сұрыптап алғаннан
кейінгі жауапты жұмыс – жұп таңдау. Яғни сұрыпталған ең жақсы малдан бір-
біріне неғұрлым лайықты аталық және аналық жұп құрастыру.
Сұрыптау мен жұп таңдау селекция ғылымына тән ұғым. Мал тұқымын
асылдандыруда бұл екі әдісті бөлуге болмайды, олар бірін-бірі толықтырады.
Екеуін үзіліссіз қатар қолданбайынша қой тұқымын асылдандыруда ойдағыдай
нәтижеге жетуге болмайды [9].
Кез келген саулық пен қошқарды шағылыстырғаннан жақсы төл алынбайды. Сол
сияқты, мұқият іріктеп алған малдарды жөн-жобасыз, мақсатсыз шағылыстыр да
жақсы нәтиже бермейді. Белгілі бір мақсатпен жұп таңдау арқылы бір жағдайда
іріктеп алған малдардың ұнамды қасиеттерін одан әрі жетілдіріп, ұрпақтан
ұрпаққа нәсілдік негізде бекітуге болады. Сөйтіп жұп таңдау сұрыптау
бағытында белгіні жетілдіре түседі. Екінші бір жағдайда ата-енесінің ұнамды
қасиеттерін жаңа бір бағытта біріктіріп және осы ерекшеліктеріне қарай
тұқым қуалайтын төл алуға болады. Бұл сұрыптау мүмкіншілігін кеңейте
түседі.
1.3 Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымы қошқарлары ның жыныстық
белсенділік ерекшеліктері
Селекциялық жұмыста ауыл шаруашылық малдарының көбею қабілеттілігі-нің
айрықша маңызы бар, себебі мал топтарының өнімділігін жетілдіру және қой
етін өндірудің деңгейі малдардың көбею қабілеттілігіне тікелей байланыс-ты.
Ауылшаруашылық малдардың көбею қабілеттілігі олардың түріне, тұқымы-на,
жасына, жынысына, денінің саулығына, бағып-күтілу жағдайына, өсіріліп
жатқан ортаға, жыл мезгіліне, тағы да басқа көптеген факторларға
байланысты.
Отандық және шетелдік ғалымдардың жүргізген зерттеулері арқылы тиімті
мөлшерде азықтандырып, күтіп-баптаған қошқарлардан сапасы жоғары шәуеттерді
тек күзгі айларда ғана емес, сондай-ақ жылдың басқа мезгілдерінде де алуға
болатындығы анықталды. Бұл көбею маусымынан басқа уақытта мұздатылған
шәуеттерді дайынду арқылы жыл бойы өнімділігі жоғары қошқарларды пайдалану
қарқынын жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Ғалымдардың зерттеулері мен қой шарушылығының тәжірибесі отандық қой
тұқымдарын жаппай асылдандыру жұмысы тұқым ішілік селекция әдісімен де,
тұқым қуалау арқылы жақсы берілетін аса бағалы қасиеттері бар басқа қой
тұқымдарының қанын құю әдісімен де іске асырылуы тиіс екендігін
растайды. Оларға қойлардың ордабасылық тұқымы да жатады.
Қойлардың ордабасылық тұқымын отандық қой тұқымдарының сапасын
жоғарылатады деген пікір толығымен расталды деп санаймыз. Бұған көптеген
ғылыми зерттеулердің нәтижелері мен 2001 жылдан бастап еліміздің қой
шаруашлығында еділбай мен қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымының
қошқарларының тәжірибеде қолданылуы бұған дәлел болады [10].
Біздің елімізде ордабасы қой тұқымының қошқарларын екі бағытта
пайдаланады: тікелей мал өсіретін шаруашылықтарда және мемлекеттік мал
шаруашылықтарының бірлестіктері арқылы пайдалану. Ордабасы қой тұқымының
асыл тұқымды қошқарларын тиімді және ұтымды пайдаланудың тағы бір әдісі
терең мұздату мен қошқарлардың шәуеттерін ұзақ уақыт сақтау әдістері болуы
мүмкін, соңғысы еліміз үшін жаңа және сирек кездесетін немесе жойылып бара
жатқан қой тұқымдардың қошқарларының шәуеттерін жыл бойы жанақтаудың
болашағын ашады.
Жаңадан алынған, тоңазытылған немесе терең мұздатылған шәуеттерді
қолданғандығына қарамастан саулықтарды қолдан жасанды ұрықтандырудың
нәтижелілігін жоғарылату үшін қошқарларды тиісті азықтандыру мен күтіп-
баптау жағдайын жасау керек.
Егер қошқарларды ұзақ уақыт сақтау мақсатында шәуеттерін алу үшін жыл
бойы қолданса және ұзақ уақыт үзілістен кейін шәуеттері алынатын болса,
онда оларды алдын-ала пайдалануға дайындау керек [11].
Жыныстық белсенділік, бөліп шығаратын шәуеттің мөлшері мен сапасы тек
азықтандыру нормасына ғана емес, сондай-ақ азықтық рационның құрамына да
байланысты. Тек толық құрамды және теңгерімделген рационында және
қошқарларды уақытында дайындағанда ғана ұрықтандыру кезеңінде жеткілікті
мөлшерде сапасы жоғары шәует бөлетіндігі анықталған. Олардан терең
мұздатылған шәуеттерді дайындау мақсатында қошқарларды жыл бойы қарқынды
пайдалануда толық құрамды азықтың рольі одан сайын жоғарылайды. Каротин
көзі ретінде жануарлардың рационына асқабақты қосады. Асқабақ нәрлі дәрумен
көзі ретін белгілі. Біздің елімізде көпшілігі асқабаты ірі қара мал мен
шошқаларды азықтандыруда пайдаланады. Асқабақтың негізгі артықшылықтарының
бірі - ол сақтау барысында құрамындағы каротиннің мөлшерін жоғалтпайды, ал
салмағын құрамындағы судың азаюынан жоғалтады.
1.4 Қошқарлардың шәуетін мұздатып - қатыру және еріту технологиясы
Қатыру – еріту процестері жалпы судың физико – химиялық қасиеттерімен
анықталады, оның температура салқындағанда айрықша тәртіпте жүретін
реакцияларын, кристализация және мұз ерудегі процестердің объектіге
түсіретін әсерін, биологиялық өзгеруі мен салқындату шапшаңдығына зер сала
білу, қаталдығын азайту мүмкіндіктерін ұйымдастыру қажет.
Қошқарлардың шәуетін мұздату және еріту технологиясын одан әрі жетілдіру
мұздатуда ұрықтардың шығынын төмендетуді, олардың биологиялық құндылығының
сақталуын және сәйкесінше ұрықтандырудың нәтижелілігін жоғарылатуды,
сондай-ақ жеке орын алатын кейбір технологиялық қиындықтарды болдырмауды
қарастырады.
Ғылыми-өндірістік және зертханалық тәжірибелерде қошқарлардың шәуетін
сұйылтуға арналған синтетикалық ортаны жетілдіруге және оның
криопртекторлық қасиетін зерттеуге ерекше көңіл бөлінді. Сонымен қатар,
әртүрлі еріту әдістерінің қошқар шәуетінің сапасына әсері зерттелді.
Шәуетті кроиконсервациялаудың тиімділігі белгілі бір деңгейде
қолданылатын синтетикалық ортаның құрамына байланысты болады. Орталардың
міндеті қошқарлардың шәуетін криокансервация барысында төмен және аса төмен
температуралардың әсерінен қорғауды қамтамасыз ету болып табылады [12].
Биологиялық құндылығын сақтап қалу мақсатында шәутті сұйылтуға арналған
орталарда негізгі компаненттер ретінде: неэлектролиттерді (қанттар), тауық
жұмыртқасының сарыуызы мен глицеринді қолданады. Оның құрамына сонымен
қатар комплексонаттар (мысалы, CaNa2 ЭДТА тұзы) кіреді, ол қатты
ионизирленген бейорганикалық катиондарды байланыстырып, шәуетті сақтау
процесінде түзілетін сутегі асқынтотығының зиянды әсерінен ұрықтарды
қоғайды және антиоксиданттар - олар липидті асқынтотықтың түзілуіне жол
бермейді.
Егер қошқарлардың шәуеттерін мұздату процесінде ортаға қорғаныстық
қасиеттері бар антиоксиданттар қосылса, онда ұрықтандырудың нәтижелілігін
едәуір жоғарылатуға болатындығы анықталған.
Антиоксиданттардың қорғаныстық қасиеті молекулярлық құрылымының басқа
қасиеттеріне емес, олардың тотықтыру реакциясының тізбегін үзетін қасиетіне
байланысты екендігіне көз жеткізу үшін химиялық табиғаты әртүрлі және
қосылыстардың әртүрлі топтарына жататын антиоксиданттардың әсерін салыстыру
туралы шешім қабылданды. Шәуеттердің акросомаларының күйін анықтаудың
кеңінен қолданылатын әдісін іздестіре отырып, И.И. Соколовская
әріптестерімен бірге (1981) қозғалмалы және қозғалыссыз шәуеттердің ішінде
акросомаларды бөлек анықтайтын акроскопиялық әдісті ойлап тапты [13].
Аталған әдісті қолданғанда ерітілген шәуетте ұрықтардың едәуір
мөлшерінде белгілі бір деңгейде құрылымдық зақымданулардың болатындығы
анықталды, мұндай зақымдануларда ісіну, қатпарлану және мембрананың сыртқы
қабатының, әсіресе акросома аймағында жыртылуы түрінде болады. Шәуеттерде
айтарлықтай құрылымдық зақымданулар криоконсервация алдында технологиялық
өңдеу процесінде басталатындығы дәлелденген.
Соңғы жылдардағы зерттеулер шәуеттердің сапалық көрсеткішіне белгілі бір
деңгейде температуралық режим мен еріту әдісінің әсер ететіндігі анықталды.
Мұздату мен еріту бір-біріне тәуелді екі процесс ретінде шәуеттердің
құрылымы мен қызметінде әртүрлі өзгерістерге әкеп соғады. Мұздатылған
шәуетті ерітуде температуралық режим мұзату режиміне сәйкес болуы тиіс,
яғни тез мұздатылған шәуетті дәл солай тез еріту керек.
Клеткаларды аса төменгі температурада салқындатуда, температуралық
интервал өзгерісін, бірнеше температуралық зоналарға бөлуімізге болады.
-40-тан 25 градус С зат алмасу процесінің ең жоғарғы белсенділікте
жүретін зонасы деп есептелінеді;
-25-тен –5 градус С зат алмасу мөлшерінің төмендегіт зонасы және
анабиоздық жағдайға өтуге дайындық;
-0-ден –80 градус С төменгі температура зонасы, анабиоздық жағдайлардың
өтуі жалғасады, өте салқындату, жасушадан тыс және жасуша ішіндегі сулар
мен тұздар кристализациясы жүреді.
Жасуша құрамына шамамен 80% су кіреді, бұнда 10-15% молекулада күшті
байланыста болады және үсімейді. Осы зонада су сұйық кристалды жағдайға
келеді. Қату барысында бұл су гексогенальді пішіндегі кристалдарға
айналады, осыған байланысты кристализация білінбейтін жылу шығарады.
-80-нен-150 градус С ультратөменгі температуралық зонасы, бұнда толық
кристализация және рекристализациялық процестер жүреді;
-150-ден –196 градус С –аралығы ешқандай кристализация не
кристализациялық процестер жүрмейтін зонаға есептеледі [14].
Сондықтан эмриондарды және ооциттарды төменгі температурады қатырғанда
қатырғанда мұз кристалдары пайда болуы жасуша аралық кеңістіктерде жүреді.
Бұның өзі ортада иондар концентрациясының өсуіне әкеледі, соның салдарынан
жасушалар сусыздана бастайды және олардың ішінде тұздар концентрациясы
өседі.
Клетканың сусыздануы бір жағынан жасуша ішіндегі судың жоғалуына,
жасушалардың қалыпты жағдайдағы белгілі бір қашықтықты сақтауы бұзылып
беттесуіне химиялық табиғи заттардың өзгеруінен, тұрақты компоненттердің
бір беткейден екінші беткейге тасымалдануына әкелсе, екінші жағынан,
бастапқы сусыздану мұз кристалдарының бұзылуынан сақтайды.
Сусыздану иондар концентрациясыныңжасуша ішіндегі өсуі, тек қана белгілі
бір мөлшерге дейін тіршілікке дейін сыйымды, шектен өткен соң, барлық
биохимиялық процестер қайтымсыз жағдайға келеді.
Ал екі факторлы бұзылу теориясына сәйкес бірінші этапқа ( 0 ден 7
градусС( ен теріс әсер ететін фактор, яғни өте шапшаң түрде жасуша
дегидротация жүреді, екінші этапта тұздар концентрациясының көбеюі өте
қауіпті.
Бұл екі фактордың әсерлерінің белсенділігі жасуша түріне, консервациялық
орта құрамына және салқындату жылдамдығына тәуелді. Сондықтан, бірінші
этапта салқындату жылдамдығын теженкіреген дұрыс болса, екінші этапта
гиперконцентрациясының әсерін азайтуға тырысу керек [15].
Өте төменгі температурадағы клеткаға тигізетін әсерлерінен белгілі бір
реттілікпен криозияндылықтар дамиды:
1. Гидрофобтық қарым – қатынастың әлсіреуі және сұйық кристалдық
жағдайына фазалық түрде өтулері, одан басқа, мембраналар структурасында
әжептеуір өзгерістер жүреді, екінші кластерлердің пайда болуы. Липидтердің
кластер жағдайына өтуі белоктармен қатынасын бұзады және ферменттер жұмыс
дискоординацияланады, үшінші, литеральдық бөліну жүреді; төртінші,
белоктарда қайтымды не қайтымсыз өзгерістер болуы мүмкін;
2. Физико – химиялық факторлар өзгерісі-рН, электролиттік концентрация
сы көбейеді, осмос қысымы жоғарылайды;
3. Биохимиялық өзгерістер – липидтердің тотығуынан белсенділігі артады,
сульфитті сутегі тотығады. фосфолипазды активтейді, тыныс алу әртүрлі
болады және фосфорланулар ритмі бұзылады [16].
Кіші жасушалар қатырудан оңай өтеді, өйткені олар шапшаң сусызданады,
сондықтан олар гипертониялық ерітінділердің зиянды әсерлері аз болады. Сол
сияқты, салқындатқан жасушаларды қайта еріту процестерінің өте күрделі
екенін ұмытпау керек, өйкені кристализациялық процестерде осмос қысымы ның
өзгеруі мембранарға қатты әсерін тигізеді, әсіресе клетка көбею звеньесіне.
Еріту кезеңіндегі ең қалыпты зоналары –50 градус – ден 30 градус-ға
дейін және 30 градус-дан 0 градус –ке дейінгі аралықта. Эмбриондар
жасушаларының зақымдануы, олардың көлемінің кризисі максималдылығынан
ісінуінен болады, әсіресе изото-никалық дәрежеге қайту мезгілінде өте
қауіпті.
Сонымен, айтылған тәсілдің, яғни эмбриондарды өте төменгі температурада
салқындатудың уақытқа қатысымен үш этабын айтуға болады: салқындату, қатыру
және еріту. Бірінші этаптағы ( 37 градус С – тан кристализация нүктесіне
дейін ) негізгі факторы жылуды жоғалтуы, срнының салдарынан зақымдануы
температуралық шокпен байланысты. Бұл этапта керекті нәрсе баяу салқындату.
Екінші этабында ( қатыру ( негізгі зақымданулар жасушадан тыс себебі тұздар
гиперконцентрациясы қатты ықпалын тигізеді, гидротация әсерінен жасуша
көлемі азаяды, рН көрсеткіші жылжиды [17].
2 Тәжірибелік бөлім
2.1 Зерттеуді жүргізу әдістемесі
Эксперименталды зерттеулер мен ғылыми-өндірістік тәжірибелер 2018-2020
жылдар аралығында Түркістан облысының Арыс ауданы Жаңа - құдық елді
мекенінде орналасқан Пернебек шаруа қожалығында жүргізілді.
Зерттеу нысандары ретінде – Түркістан облысының Арыс ауданы Жаңа -
құдық елді мекенінде орналасқан Пернебек шаруа қожалығына тиесілі етті –
майлы ордабасы қой тұқымының 3-5 жастағы саулық қойлары мен өндіруші
қошқарлардың ұрығы, сондай-ақ Арыс ауданы ауыл шаруашылығы басқармасына
тиесілі малдарын қолдан ұрықтандыратын орталық станциясы пайдаланылды.
Тәжірибелерде клиникалық дені сау қошқарлар пайдаланылды. Малдардың
азықтық рационы Қазақ мал шаруашылығы және мал азығын өндіру ҒЗИ
талаптарына сай болды. Шәует жасанды қынапқа алынды, жаңадан алынған
шәуеттің сапасы жалпы қолданыстағы әдіс бойынша - көлемі, концентрациясы,
қозғалғыштығы арқылы анықталды, сондай-ақ тәжірибелер үшін қозғалғыштығы 8
баллдан және концентрациясы 2,5 млрдмл жоғары болатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
ОӘЖ 636.933.2:611.018.54.
Қолжазба құқында
ҚАППАРОВА АЛТЫНАЙ ҒАБИТҚЫЗЫ
Аталық қошқардың шәуетін саулықтарды экстракорпаралды ұрықтандыруға
дайындау технологиясын жетілдіру
Диссертация 6М070100 - Биотехнология мамандағы бойынша
магистр академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
Ғылыми жетекші: аш. ғ.к., доцент
Аханов У.К.
Шымкент, 2020ж
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 4
Анықтамалар 5
Белгілер мен қысқартулар 6
Кіріспе 7
Негізгі бөлім 10
1 Әдебиетке шолу 10
1.1 Ауылшаруашылық жануарларының гендік қорын биотехнологиялық
әдіспен сақтау 10
1.2 Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларында жүргізілген селекциялық
жұмыстардың негізгі бағыттары 14
1.3 Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымы қошқарларының жыныстық
белсенділік ерекшеліктері 17
1.4 Қошқарлардың шәуетін мұздатып - қатыру және еріту технологиясы 19
2 Тәжірибелік бөлім 21
2.1 Зерттеуді жүргізу әдістемесі 21
2.2 Зерттеудің нәтижелері және оның анализі 23
2.2.1 Қошқарлардың шәуетін мұздату және еріту технологиясын жетілдіру 23
2.2.2 Эквилибрация мерзімдеріне және түйіршіктер көлеміне байланысты
ерітілген ұрықтың қозғалғыштығы мен өміршеңдігі 26
2.2.3 Саулықтарды мұздатып - қатырылған шәуетпен ұрықтандыру 28
2.2.4 Мұздатылған шәуетпен ұрықтандырылған саулықлардың ұрықтан
дырылуын салыстырмалы зерттеу 29
2.2.5 Саулықтардың жыныс жолдарында мұздатылып – қатырылғаннан соң
ерітілген аталық ұрықтың қозғалғыштығы мен өміршеңдігі 31
2.2.6 Күйге келу сатысына байланысты саулық қынап алдындағы сол 34
қабықшамен байланыстың электрлік кедергісін анықтау
3 Технологиялық бөлім 37
3.1 Технологиялық сызба-нұсқасын және режимін негіздеу және таңдау 37
3.2 Таңдалған технологиялық сызба-нұсқаның түсіндірме жазбасы 37
3.3 Негізгі және көмекші құрал-жабдықты таңдау 41
3.3.1 Негізгі құрал қошқардан ұрық алуға арналған жасанды қынап 41
3.3.2 Көмекші құрал-жабдық МБР-1 микроскопы 43
3.4 Технологиялық есептер 44
Қорытынды 48
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 49
Резюме 53
Қосымша 55
Нормативтік сілтемелер
Бұл диссертациялық жұмыста келесідей сілтемелер қолданылған:
ҚР СТ 1.5-2004 Стандарттардың мазмұны, оны түзу, ресім деуге
қойылатын жалпы талаптар
ҚР СТ 1.14 – 2004 Ұйымдастық стандарт. Өндеу түрлері мен реті
ҚР СТ 1.12 – 2000 Жазбаша нормативтік құжаттар
ҚР МЖМБС 3.08.327 – 2006 Қазақстан Республикасының мемлекеттік
жалпыға міндетті білім беру стандарты.
Жоғары білім. Жалпы ережелер.
МЕСТ 2.105 – 95 КҚБЖ Жазбалық құжаттарға қойылатын жалпы талаптар
МЕСТ 2.106 – 96 КҚБЖ Жазбалық құжаттар
МЕСТ 2.109 – 73 КҚБЖ Сызуға қойылатын негізгі талаптар
МЕСТ 21.1101 – 97 КҚБЖ Жобалық және қызметтегі құжаттардың жалпы
талаптар
СМЖ ОҚМУ ПР 7.03-2012 Оқу-әдістемелік процестерді басқару.
СМЖ ОҚМУ ПР 4.01-2012 Құжаттарды басқару.
СМЖ ОҚМУ ПР 7.04-2012 Оқу сабақтары. Сабақтардың ұйымдастыру,
мазмұндау және өткізу қойылатын жалпы
талаптары
СМЖ ОҚМУ ПР 7.04-2015 Оқу сабақтары. Сабақтардың ұйымдастыру,
мазмұндау және өткізу қойылатын жалпы
талаптары
СМЖ ОҚМУ ПР 7.04-2016 Оқу сабақтары. Сабақтардың ұйымдастыру,
мазмұндау және өткізу қойылатын жалпы
талаптары
Анықтамалар
Бұл диссертациялық жұмыста келесідей анықтамаларға сәйкес терминдер
қолданылған:
Эякулят - жыныстық қатынас барысында бөлінетін шәует мөлшері.
Эмбриоинженерия – бұл мал шаруашылығының биотехнологиялық әдісі,
мал организміндегі генетикалық қорлардың алыну мүмкіндіктері мен жолдарын
іздеуге бағытталып, клеткалық және биотехнологиялық әдістерді қолдану
арқылы генетикалық конструктивтелген және экономиканың рентабльді
организмдерін алу мақсатына негізделген.
Эмбриокультура - бұл мал шаруашылығының биотехнологиялық әдісі,
малдардың эмбриондары мен гаметаларының физиологиялық қорлардың алыну
мүмкіндіктері мен жолдарын іздеуге бағытталып, олардың өмір сүру процесінің
сақталуына және мен дамуына қолайлы жағдайларды қамтамасыз етуге
негізделген.
Эмбриотрансплантация - бұл мал шаруашылығының биотехнологиялық әдісі,
малдардың репродуктивті жүйесінен физиологиялық қорлардың алыну
мүмкіндіктерімен жолдарын іздеуге бағытталып, бағалы генотиптерді жылдам
өсіп-өндіру мақсатында эмбриондардың трансплантациясы әдісін қолануға
негізделген.
Криоконсервация – бұл жыныс клеткалары мен ұрықтың мерзімі төменгі
температура жолымен әсер еткенде ұзақ мерзімде сақталуы.
Экстракорпоральдық ұрықтандыру - in vitro жағдайына байланысты жыныс
клеткасының жануар организмімінен тыс өтетін ұрықтандыруды қамтамасыз
ететін шарасы.
Өсіру дегеніміз бұл – жыныс клеткалары мен ұрықтардың табиғи және қолдан
шығару ортасына қарай, олардың тіршілікке қабилеттілігінің қызметі мен
өсуін қамтамасыз ету әдісі.
Гаметогенез - бұл жыныс клеткаларының дамуы, алғашқы диплоидты жыныс
клеткаларынык, дифференцияланған ұрғашы немесе аталық гаплоидты жыныс
клеткаларына айналу процессі.
Аналық жыныс клеткасы – гаплоидты, қозғалмайтын ұрғашы малдың клеткасы.
Сперматозоид – аталық малдардың қозғалыш, гаплоидты, ұсақ клеткасы.
Овуляция – ооциттің дамыған фолликуланың ішінен бөлініп шығуы.
Донор – ол генетикалық бағалы ооциттер мен эмбриондарды алатын, аналық;
аталық – аналықты жабатын донор.
Шағылыстыру – белгілері бойынша айырмашылығы бар бір түрдің өкілдерін
жұптау.
Эволюция – тірі табиғаттың тұқым қуу, өзгергіштік және сұрыптау арқылы
дамуы.
Белгілер мен қысқартулар
Бұл диссертациялық жұмыста келесі қысқартулар мен олардың анықтамалары
қолданылған:
ОҚМУ- Оңтүстік Қазақстан Мемілекеттік Университеті
МДА - малонды диальдегид
ДК- диенді конъюгаттардың концентрациясы
КД- кетодиенді конъюгаттардың концентрациясы
ОТ- оптикалық тығыздылығы
ЛПҚ- липидтердің пероксидті қышқылдану
ГХЦС- глюкозо-хелато-цитратты- сульфатты қоректі орта
ГЦС- глюкозо- цитратты- сарыуызды қоректі орта
ЛПҚ (ПОЛ)- липидтердің пероксидті қышқылдануы
ТБК -тиобарбитур қышқылы
ҚҚҚҚ - Казақы қылшық жүнді құйрықты қой
ЭХИНОХРОМ - шәуетті мұздатып – қатыруда қолданылатын синтездік жолмен
алынған хиноидты қосылыс
ДТБК- антиоксидант (2,6-дитрет-бутил-1,4 крезол)
мгл – литрде миллиграмм
МС-Мурасиге-Скуга
г- грамм
га- гектар
кг- килограмм
л-литр
м-метр
мин-минут
мг-миллиграмм
мм-миллиметр
мл-миллилитр
см-сантиметр
ц-центнер
сағ- сағат
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Ауылшаруашылығының фундаментальды пробле
маларының ішінде ең өзектілерінің бірі қымбат бағалы асыл тұқымды малдарды
максималды пайдалана отырып мал табынын өз төлінен өсіп жетілуін жоғарылату
болып саналады, ал мұның мал шаруашлығының ары қарай өрлеуін қамтамасыз
етудегі маңызы зор. Репродукцияны жақсартудағы маңызды бағыт – қолдан
ұрықтандыру әдісін қолдану. Қолдан ұрықтандырудың нәтижелілігін анықтайтын
факторлардың бірі – малдардың шәуеттерін мұздатып немесе терең тоңазытып
сақтау әдістерін жетілдіру болып табылады [1].
Асыл тұқымды қошқарларды пайдалану тиімділігін арттыру тәсілінің бірі
қошқарларды күзгі күйек маусымынан тыс уақытта мұздатылған шәуеттерді
дайындау есебінен оларды эксплуатациялау мерзімін ұзарту болып табылады.
Осы себепті, жыл мезгілі мен әртүрлі тұқымды қошқарларды пайдалану
режимінің олардың жыныстық белсенділігіне, шәуеттің сапасы мен мөлшеріне
және терең мұздатуға төзімділігіне әсерін зерттеу үлкен ғылыми және
тәжірибелік қызығушылық тудыруда [2].
Соңғы жылдары қошқарлардың шәуеттерін криоконсервациялау әдістерін
жасауда да айтарлықтай табыстарға қол жеткізілді, соның арқасында аталған
әдіс қой шаруашылығының тәжірибесінде кеңінен таралуда және асыл тұқымды
жануарлардың генетикалық потенциалын тиімді пайдалану есебінен, селекциялық
жұмыстарды жақсартуға, тасымалдауға және шәуеттермен алмасуға мүмкіндік
береді. Бірақ, тәжірибе көрсеткендей қой шаруа шылығында бұл прогрессивті
әдістің әлеуетті мүмкіндіктері толығымен іске асырылмайды, оның басты
себебі мұздатылған шәуетпен ұрықтандырылған қойлардың нашар ұрықтануы болып
табылады. Осы себепті шәуеттерді сұйылтуға арналған қорғау орталары мен
мұздатылған шәуеттерді еріту технологиясын ойлап табу және жетілдіру
бойынша ғылыми зерттеулер жүргізу қажеттілігі туындады
Асыл тұқымды қошқар шәуеттін ұзақ уақыт сақтау мәселесінің тездетіліп
шешілуі оларды жыл бойы барынша тиімді пайдалануға, шәуеттерді жылдар бойы
сақтауға және генетикалық материалдың қажетті қорын жинақтауға, сондай-ақ
оларды іріктеу, тұқым аралық будандастыру мен жаңа тұқымдарды алу
мақсатында қошқарлардың мұздатылған шәуеттерін шектеусіз мөлшерде
тасымалдауға мүмкіндік береді [3].
Бұл саланың тиімділігі мал басын көбейтуді ұйымдастыру деңгейіне,
әсіресе қазіргі жаңа экономикалық жағдайлар мен шаруашылықты жүргізу
түрлеріне байланысты. Сонымен қатар, қолдан жасанды ұрықтандырудың
потенциалды мүмкіндігі толығымен іске асырылмайды. Мұндай жағдайдың басты
себептерінің бірі - бір қатар технологиялық операциялардың көп еңбекті
қажет ететіндігі: күйлеген саулықтарды іріктеу және оларды ұрықтандыру үшін
арнайы станокқа жіберу; іріктеуден соң күйек-қошқарларды отардан бөліп алу
және т.б. Қойларды ұрықтандырудың қолданыстағы технологиясы пунктың
стационарлы жағдайларына қатаң бекітілген, яғни оны таулы-шалғайлық
қойларды бағатын жерлерде жүргізуге болмайды. Осы себепті, қойларды
көбейтудің биотехнологиялық әдістерін жетілдірумен қатар, жаңа
технологиялық тәсілдерді және қойларды қолдан жасанды ұрықтандыру
техникасын ойлап табу өзекті мәселе болып отыр [4].
Диссертациялық жұмыстың мақсаты. Аталық қошқардың шәуетін саулықтарды
экстракорпаралды ұрықтандыруға дайындау технологиясын жетілдіру.
Жұмыстың міндеттері. Алға қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей
міндеттер бойынша зерттеулер жүргізілді:
- саулықтарды әр түрлі тәсілдермен мұздатып қатырылған шәуетпен
ұрықтандыру нәтижелерін салыстырмалы зерттеу;
- мұздатып қатырылған шәуетпен ұрықтандыру нәтижесін зигота, эмбриондар
мен қоздауды салыстырмалы есепке алу бойынша саулықтардағы эмбриондық өлім-
жітімді зерттеу;
- саулықтардың жыныс жолдарында аталық ұрықтардың тірі қалғандарының
жылжуы мен өміршеңдігінің күйге келудің түрлі сатысына тәуелділігін
салыстырмалы зерттеу;
- мұздатып қатыру алдында қошқарлардың шәуеттерін сұйылтуға арналған
синтетикалық қорғаныс ортасын жетілдіру және оның мұздатылып-ерітілген
шәуеттің биологиялық құндылығы мен сапасына әсерін зерттеу.
Жұмыстың нысандары. Зерттеу нысандары ретінде – Түркістан облысының
Арыс ауданы Жаңа - құдық елді мекенінде орналасқан Пернебек шаруа
қожалығына тиесілі етті – майлы ордабасы қой тұқымының 3-5 жастағы саулық
қойлары мен өндіруші қошқарлардың шәуеттері алынды, сондай-ақ Арыс ауданы
ауыл шаруашылығы басқармасына тиесілі малдарын қолдан ұрықтандыратын
орталық станциясы пайдаланылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Алғаш рет жүргізілген зерттеулердің
нәтижесінде аталық қошқар шәуетін мұздатып – қатырар алдында 0,5-4 сағат
ішінде 0-2ºС температурада аталық қошқар шәуетінің эквилибрлеу мерзімі,
сондай – ақ түйіршіктердің әртүрлі көлемі-0,02-0,2 мл 38º-де ағзадан тыс
жерде олардың қозғалғыштығы мен өміршеңдігін қалпына келтіруге елеулі әсер
етпейтіндігі анықталды.
Глицериннің криоқорғаныш әсері аталық қошқар шәуетін мұздатып – қатырда
оның ішне тікелей енбестен ортаның физикалық-химиялық қасиеттерінің
өзгеруіне әсер ететіндігі анықталды.
Мұздатып – қатырылып қайта ерітілген шәуеттегі аталық ұрықтардың
саулықтардың жыныстық жолдарында аналық жасушаға қарай жылжу жылдамдығы
саулықтардың күйге келу кезеңіне байланысты екені анықталды.
Саулықтардың қынап алды шырышты қабығының электрлік кедергісін өлшеуге
арналған эстрометр – аспапқа арнайы электрод жасалған. Осы аспаптың
көмегімен қынап алдындағы шырышты қабықтың электрлік талдануының аналық
бездің функционалдық жағдайына тәуелділігі анықталды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- саулықтарды әр түрлі тәсілдермен мұздатып қатырылған шәуетпен
ұрықтандыру нәтижелерін салыстырмалы зерттеу нәтижелері;
- мұздатып қатырылған шәуетпен ұрықтандыру нәтижесін зигота, эмбриондар
мен қоздауды салыстырмалы есепке алу бойынша саулықтардағы эмбриондық өлім-
жітімді зерттеу нәтижелері;
- саулықтардың жыныстық жолында аталық ұрықтардың тірі қалғандарының
жылжуы мен өміршеңдігінің күйге келудің түрлі сатысына тәуелділігін
салыстырмалы зерттеу нәтижелері;
- мұздатып қатыру алдында қошқарлардың шәуеттерін сұйылтуға арналған
синтетикалық қорғаныс ортасын жетілдіру және оның мұздатылып-ерітілген
шәуеттің биологиялық құндылығы мен сапасына әсерін зерттеу нәтижелері.
Жұмыстың практикалық қажеттілігі. Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде
өндіріске қошқардың шәуетін мүздатып – қатыру технологиясына, мүздатып –
қатыру алдында шәуетті сұйылтуға арналған жетілдірілген орта мен шәуетті
ерітудің жетілдірілген әдісі ұсынылды.
Саулықтардың қынап алды шырышты қабығының электрлік кедергісін өлшеуге
арналған эстрометр – аспапқа арнайы электрод жасалған. Осы аспаптың
көмегімен қынап алдындағы шырышты қабықтың электрлік талдануының аналық
бездің функционалдық жағдайына тәуелділігі анықталды.
Эстрометриялық әдіс саулықтарды күйге келу кезінде ұрықтандырудың
оңтайлы мерзімдерін анықтауға және бұл ретте ұрықтануды 84% - ға дейін
арттыруға мүмкіндік береді.
Қолданыстағы синтетикалық (жасанды) ортаның жетілдірілген түрі, онда
антиоксидант ретінде алғаш рет терең мұздатуға шәуеттердің төзімділігін
жоғарылататын, олардың биологиялық құндылығының сақталуына және саулықтарды
ұрықтандыру көрсеткішін жоғарылатуға оң әсерін тигізетін - синтездік жолмен
алынған хиноидты қосылыс - ЭХИНОХРОМ ұсынылды.
Теориялық және методологиялық негізі. Диссертациялық жұмыстың
әдістемелік базасы ретінде Х.А. Аубакиров, А.Т. Даулетбекова, М.А. Ескара
(2010), А.М. Айбазов (2006), С.М. Асланян (2001), К.Т. Касымов (2015),
М.Б. Керимбаев (2000) К.М. Лаханова, А. Буралхиева (2010), З.З.
Магомедовтың (2013) және басқа ғалымдардың зерттеулері қарастырылады.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс
Microsoft Word 7.0 for Windows жүйесінде компьютермен теріліп, 62 бет
көлемінде ұсынылған. Диссертациялық жоба кіріспе, әдебиетке шолу, негізгі
бөлім, зерттеу өткізу жағдайы және әдістемесі, қорытынды мен түйіннен
тұрады. Диссертациялық жобада 11 кесте, 3 сурет берілген. Пайдаланылған
әдебиеттердің жалпы саны – 53.
Негізгі бөлім
1 Әдебиетке шолу
1.1 Ауылшаруашылық жануарларының гендік қорын биотехнологиялық
әдіспен сақтау
Жаңа планета аумағында адам мен жануарлар өмір сүретін орта бір. Адамзат
өзінің шаруашылық (азық, транспорт және т.б) эстетикалық (киім дайындауға
арналған шикізат) қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін, табиғат байлықтарын
– жануарлар мен өсімдіктер әлемін қорғап, сақтап қана қоймай, оларды
көбейтуге тырысып баққан. Жануарлар әлемінің сан алуан түрлерінің тек 30
түрі ғана адамға үйренген және экономикалық маңызы бар. Қолға үйретілген
жануарлардың арасында тоғыз түрі, құстардан: тауық, күрке тауық, үйрек,
қаз, аққу, мысыр тауық, павлин және түйеқұстар, аралар және тұт жібек
құрттар насекомдарға, сондай-ақ үшеуі ит, мысық, қоян шектеулі маңызы бар
майда сүтқоректілерге жатады. Сүтқоректілердің басқа он алты түрі ауыл
шаруашылығы малдарының топтарына жылқы, есек, бір өркешті және екі өркешті
түйелер, лама, ірі қара мал, бүкір қара мал, буйвол, бантенг қой мен ешкі,
солтүстік маралы және шошқа жатады [5].
Қолға үйретілген ауыл шаруашылығы малдарының адамның өмір сүру ортасына
және қабілетіне қарай, климатқа үйренуіне, арнайы функционалды өсу
қабілетіне қарай географиялық таралу ареалы әртүрлі континентте әрқалай.
Ауыл шаруашылығы малдарының арасында әртүрлі климаттық аймақтарда таралу
саны жағынан қойлар ерекше бөлінеді. Белгілі бір климаттық аймақтарда
орналастырылған қой тұқымдары өз араларында тек экологиялық
айырмашылықтарымен бірге, өнімділігі жағынан да айырмасы болады. Әртүрлі
табиғатты климаттық жағдайда жануарларды қолға үйрету, оларды сұрыптау,
іріктеу, жұптау айырмашылығы эволюцияның табиғи жомен сәйкес келіп,
адамдардың әлеуметтік-экономикалық қажеттілігіне қарай, үй жануарларының
көптеген тұқымдарының пайда болуына әсер еткен [6]..
Қазіргі уақытта жер шарында ірі қара малының 1000 тұқымы өсіріледі,
қойдың 600-ден аса тұқымы және тауықтың 560-тан астам тұқымы өсіріледі.
Ауыл шаруашылығы малдарының жаңа тұқымдарын осындай өркендеу тәсілімен
өсіру, жоғары генетикалық өнімділік потенциалдағы тұқымды аборигенді
тұқымдармен шағылыстыру және гибриттеу жолымен көбейту, малдың бастапқы
санының тез азаюына және кейбір тұқымдардың түгелдей құрып кетуіне әкеліп
соғады. Ірі қара мал шаруашылығында жоғалған жергілікті тұқымдары
тіркелген, жоғалған топқа 7 тұқым, ал шет ел тобына 20 тұқымы жатады.Қой
шаруашылығында 19 жоғалған аборигенді қылшық жүнді тұқым тіркелген,
шағылыстыру жолымен биязы жүнді және жартылай биязы жүнді етті-жүнді
қойлардың зауыттық тұқымдары өсірілді. Жоғалған топқа 7 тұқым, тез азайып
бара жатқан топқа қойлардың 8тұқымы жатады. Шошқа шаруашылығында
жоғалғандар тобына 3 тұқым және 7 тұқым тез азаю тобына жатады, ал жылқы
шаруашылығында 2 тұқым жоғалған, ал 9 тұқымдық тобы және 6 тұқым жоғалу
барысында. Жергілікті тұқымның шеттеуі болып, олардың өнімділігінің
селекцияланған тұқымдарымен таласа алмайтындығын басты себеп деп есептейді.
Екінші фактор болып әр тұқымның санының аздығынан оларды асылтұқымды етіп
көбейтуге мүмкіншілік жоқ [7].
Сондықтан, сирек және жоғалып бара жатқан малдардың гендері, қандай
жақсы болса да, келесі ұрпаққа жүргізілмейді. Үлкен популяция үшін, бұның
көп маңызы болмайды, бірақ көп емес популяцияда мұндай кездейсоқ жатқан
геннің жиілігіне көп әсерін тигізеді, бұл жиілік тұқымның аздау санымен
анықталады. Мұндай жағдайда популяция үйренген шыңынан жайлап түседі және
бұл үрдіс генетикалық дрейф деп аталады. Сондықтан адамзат қоғамының
тарихи өсуі әртүрлі кезеңде жануарлар әлеміне әсері бірдей болмаған, олар
әртүрлі өзгеріп отырған. Бұл өз кезегінде ауылшаруашылығы малдарының
жергілікті тұқымдарының жоғалып кетуіне әкеліп соғады. Соның салдарынан
аборигенді тұқымдардың – бастапқы популяциясының гендерін резервте сақтау
проблемасы туды. Соңғы он жылдықта туған экономикалық жағдай мал
шаруашылығын, әсіресе қой шаруашылығын екінші рет жоғалуға әкеліп соқты.
Көптеген асылдандыру шаруашылықтары шығынға ұшырыды. Көптеген шаруашылықтар
базар нарығына дайын емес болып шықты. Ауылшаруашылығы малдарының жаңа
тұқымдарының генетикалық ресурстары бірден азайды, тек асылдандыру
шаруашылығының кішкене бөлімі оларды жетілдірумен және жаңартумен аздаған
мөлшерде айналысады. Мысалы, Қазақстан Республикасы Ауылшаруашылығы
министрлігі мәліметтері бойынша, соңғы он жылдықта Республикада құстардың
саны - 2,8 есеге, ірі қара мал - 2,3 есеге, шошқа - 2,9 есеге азайған. Ал,
қой мен ешкі Республика шаруашылықтарының барлық категориясында 3,4 есеге,
соның ішінде ауыл шаруашылығы ұйымдарында 32,6 есеге азайған [8]..
Мал арасында бірдей генотипті тұқымды таңдаудың маңызы жоқ, өйткені
малдың ұрығының түрін өзгертуді шаруашылықта қолдануға және бағу жағдайына
биімділігі жағынан сапасы оң болуы керек. Қаракөл қойларының қатал табиғат
жағдайларына бейімделу қабілеті, оның әлемінің көптеген елдеріне таралуына
басты себеп болып табылады.
1974-1998ж.ж ұзақ селекциялық жұмыстардың қорытындысында әлемдік
тәжірибиеде аналогы жоқ елтірі етті-майлы өнімді атырау өнімі шығарылған.
Қойдың ұрпағы қаракөлінің жоғары товарлық сапасы бар, құйрығының формасы
мен жетілуі құйрықты малдарға ұқсас келеді. Тағыда қаракөл қойының әр түрлі
түсі 14 заводтық типі құрылған. Қаракөл қойларының аса жоғары генетикалық
резерві экономикалық дағдарыс кезінде олардың тығырықтан шығуына жол
берді. Бірақ, әртүрлі аймақтарда популяцияны зерттеу қорытындысы қаракөл
тұқымының генетикалық ресурстарының жыл өткен сайын азайғандығын көрсетеді.
Мал шаруашылығы және мемлекеттік тұқым мал инспекциясы Департаментінің
ресми мәліметтері бойыша Республикада қаракөл қойларын өсірумен
айналысатын 23 тұқым мал шаруашылығында 108,408 бас қой бар. Оның
ішінде қара түсті қойлар -71,7%, сұр түсті -24,2 % және сұр түсті-
4,1% құрайды. Бұның мәні доминаттық гендердің тасымалдаушы басқа сирек
реңді және түсті жеке организмдердің жануарлардың көбеюіне жол
бермейді, сол себепті қаракөл қойының популяциялық құрылымында қара
түсті жануардың басымдылығы жоғары және селекциялық деңгейі де ерекше.
Басқа түсті немесе реңді қойдың саны (сұр) азайып кеткен, ал кейбір
сирек түсті немесе реңді (қызғылт, алтын түсті, антроцитті т.б.) қойлар
тұқымдылық құрылымына қарсы тұру принципіне және ондай жануарлардың
санының сирей бастағанына байланысты жоғалып кету шекарасында тұр.
Сол себепті Алибаев Н, Бекетауов О зерттеулерінде кейбір типтік жүйесі
жоқ популяцияларда осы сирек кездесетін қаракөл қойларының саны жуық
арада мүлдем жоғалып кетуі мүмкін деген тұжырым жасауға негіз бар [9].
Ауыл шаруашылық жануарларының генетикалық қорының жағдайын талдау
барысында айқын болғандай мал шаруашылығының ХҮІІІ-ХХ ғасырларда
өркендеуінің барысында жоғары өнімді тұқымдардың санын көбейту және
оның өрбу арасын кеңейту салдарынан көптеген жергілікті сиреп кеткен
мал тұқымдарының жойылуына және күрт төмендеуіне әкеп соққан. Сол
себепті маңызды проблемалардың бірі болып жаңа мал тұқымын өндіруде
оның типтік жүйесін, бағытын және бар тұқымды жаңартуда даму
процесіне қажет болатын генетикалық қор ретініде қолданылатын
аборигендік мал тұқымының тұқымдық қорын сақтау болып табылады. Құрып
кету қауіпі төнген ауыл шаруашылық жануарларының гендік қорын
сақтау үшін басылымдарда көбінесе екі жол көрсетіледі: ұрықтық гендік
қоры қоймасын құру және арнайы гендік қоры бар қожалықтар
ұйымдастыру. Мұндай жұмыстар ірі қара малға және қойларға осы күнге
дейін қарастырылмаған. Сол себепті мұндай сұрақтарды шешуде құс
шаруашылығында ғана қолға алынғандығы себепті тек осы салада
қолдануға мүмкіндік бар болып отыр. Осыған байланысты Алибаев Н,
Бекетауов О пайымдауынша ғылыми - методикалық негізінде бөлек алынған
отардағы ауылшаруашылық малдарының тұқымының гендік қорын сақтауды, оның
өсіру жүйесі мен ұйымдастыру тәсілін ұсынады [10].
Тұқымның гендік қорын бөлек жабық ортада сақтау. Жүргізілген зерттеулер
нәтижесінде ұрықтың жабық бөлек ортада негізгі сапасын сақтау мүмкін
деген тұжырым жасауға болады, егерде сол табында тұқымды айқындайтын
негізгі генеологиялық және генетикалық құрылымның жинақталуы соқтама.
Әдістемелік тұрғыдан алғанда отардағы жануарлар қанды (гендік жинақ)
негізгі тұқымдық өндірушілерден алады. Сондықцтан гендік қорлы
отардың гетерогендік тұқым қуалаулық негізі болуы тиіс[11].
Гендік қор үшін қожалық таңдау. Гендік қор үшін қожалық таңдауының
негізгі мақсаты болып бірінші санатты, элиталы таза тұқымды немесе
тұқымдас жоғары қанды жануардың немесе аборигендік малдың болуы саналады.
Өсіружүйесі. Бөлектенген жабық табында гендік қорды сақтау
мүмкіндігі айқын жоспарланған және ерекше өсіру жүйесінде жүргізілген
тәсілмен негізделеді. Бұл жүйедегі өзгешеліктік аналық және аталық табын
генеологиялық құрылымы іріктеу жүйесі және мал таңдау нормативінде болуы
тиіс. Мал тұқымына сай оның өнімділігін қамтамасыз ету үшін малды бағу
және пайдалану технологиясы жоғары және оларды азықтандыру толыққанды
болуы керек [12]..
Аналықтардың генеологиялық құрылымы. Барлық аналықтарды 4-5
генеологиялық топтарға бөлінеді, бөліну аталар мен аналықтардың
аталықтарымен жүргізіледі.
Белгісіз текті табынды дене бітімінде қарай топтарға бөледі.
Барлық жағдайда топтарға бөлуде әрбір жануардың қанындағы антигендік
факторын зерттей отыра оның иммуногенетикалық белгілеріне көңіл
аудару қажет.
Бұқаның генеологиялық құрылымы. Бұқаның орнына сұйық азотта сақталынатын
тоңазытылған шәуеттің көп мөлшерде болғаны тиімді. Бұқаларды таңдау басты
мәселе болып табылады. Олар белгілі бір таңдалған тұқымға типтес болуы
және иммуногенетикалық талдаумен қанның топтарын белгілеу қажет. Одан
бөлек генеологиялық айырмашылықтар антигендік факторлардың
айырмашылықтарымен де сәйкес болуы тиіс [13].
Іріктеп алу жобасы тұқым тармағымен іріктеу әдісімен жүргізіледі.
Осындай іріктеп алу жобасын қолдана отырып гетерогендік тұқымды
ұрпақтарды алдағы уақыттарда да алуға және олардың нәсілдік
негізінде бірнеше максимальді ұқсастықты қамтамасыз етуге қол
жетікізуге болады
Таңдап алудың бағыты және нормативтері.Таңдап алудың басты мақсаты
малдардың тіршілікке қабілеттілігі мен көптөлділігі болып табылады
[14].
Бүгінгі күнде ауылшаруашылық малдарының гендік ресурстарын қай
әдіспен қалпына келтіру деген сұрақ кескін қойы луда. Ауыл
шаруашылық малдарының отандық гендік қорының эрозияға шалдығуының
жылдамдығының салдарынан ресейлік ғалымдар зерттеулерінде жергілікті аз
санды және негізгі мал тұқымдарының генетикалық мониторингін үнемі
өткізуді ұсынады [15] .
Ауыл шаруашылық малдарының гендік қорының тұрақтылығының бұзылуына
генетикалық ресурстардың кеңейлуі және оның құрылымын тек бұқалармен
жақсарту жеткіліксіз және өте ұзақ мерзімді селекциялық дамуды қажет
етеді. Төмен өсімталдықтың арқасында негізгі малдардың жыныстық
органдары гаметалардың бірігуі және зигота пайда болу сияқты биологиялық
құбылыстарды аяқтаудағы репродуктивтік қабілеттілігін барынша жұмсай
алмайды. Аналық тұқымның нәсілдік қалыптанған биологиялық тосқалуы
жоғалып кету қауіпі төнген және сирек кездесетін малдардың өсіп өнуі мен
көбеюіндегі келесі алдағы селекциясында бағалы генетикалық материал
болып саналатын жылдамдығын төмендетеді. Бұл жағдайда ауыл шаруашылық
малдарының көбею популяциясының деңгейін қалыптастыруды эмбрионды
трансляциялау әдісімен яғни биотехнологиялық зерттеулердің нәтижесінде
гендік қорды сақтау негізгі маңыз болып табылады. Эмбриондарды
трансплантациялау немесе ұрықтарды көшіріп егу- мал шаруашылығындағы
селекциялаудың заманауи генетикалық тәсілдерінің бірі. Эмбриондарды
трансплантациялау қазіргі заман талабына сай жануарлар селекциясындағы
бірден – бір генетикалық әдістердің бірі болып табылады. Көптеген ғалымдар
мен мамандардың пікірлері бойынша кейінгі жұмыстармен жетілдіру әдістері
үлкен іс-тәжірибелік жетістіктерге алып келеді [16].
1.2 Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларында жүргізілген селекциялық
жұмыстардың негізгі бағыттары
Қ.Қанапин мен А.Ахатовтың мәлімдемелерінше соңғы жылдары республи
камызда құйрықты қойлардың саны биязы және жартылай биязы жүнді қойлар ына
қарағанда қарқынды түрде өсуде және де бұл көрсеткіш біраз уақытқа дейін
сақталатын сияқты.
Қазақстанның шөл және шөлейт жайылымдарында қойлар өте ыңғайлы мал түрі
болып келеді, соның ішінде құйрықты қойлар таптырмайтын тұқым, себебі олар
қатаң табиғи жағдайлардағы жайылымдарда қолдануға өте жақсы лайықталған.
Қой шаруашылығы өнімділігінің өсуі мен оның сапасының жақсаруы тауарлы
отарлардағы селекционды-асыл тұқымды жұмыстарында маңызы үлкен. Үйлесімді
азықтандыру фонындағы қойлардың өнімділігінің өсуінің қорытынды факторы
болып, селекционды-асыл тұқымдық жұмыстардың жоғары деңгейі табылады. Бұның
мәні сұрыптау және іріктеу негізіндегі қой отарларын үнемі үзіліссіз
жаңғыртуда, мұқият бонитировкалауда және оларды жыл сайын бағалы асыл
тұқымды малдармен толықтырып тұруда. Республикамыздағы тауарлы фермерлік
(шаруа) шаруашылықтарында тұқымдық есебінде және селекционды-асыл тұқымдық
жұмыстардың деңгейінде әжептеуір кемшіліктер бар: қойлардың бонитировкасы
өткізілмейді немесе жүйелі түрде өткізімейді, отарларды класс бойынша
жіктеу принципі бұзылады және жоғары өнімді өндірушілердің генетикалық
потенциалының жолын қолданумен қой басының сапалық жақсаруы жүзеге
асырылмайды.
Ет және жүн өнімділігі жоғары генетикалық потенциалды жаңа және отандық
құйрықты қойлардың тұқымдарын шығаруға бағытталған, етті-майлы қой
шаруашылығы дамуының ұзақ уақытты селекциялық бағдарламасын өңдеу, осы
саланың одан ары алға басуын қамтамасыз етеді [6].
Селекцонды-асыл тұқымды жұмыстардың эффективтілігінің жоғарылауы, оны
өңдеу және қазіргі замаңғы әдістер мен селекция жүйелерін қой шаруашылығына
енгізу, осы саланың дамуын тездетуге және жоғары сапалы қой еті мен қылшық
жүн өнімінің өсуін анықтауға мүмкіндік береді.
Соңғы 30 жылдың зерттеулерінің негізінде, қазақы құйрықты қойлар қатаң
киматтық және жайлымды-азықтық жағдайларының тұрақты әсерінен қалыптасқан
және еділбай қойларынан етті-майлы және жүнді өнімділігінің параметрлері
бойынша өзгешеленетін, құйрықты қойлардың ішіндегі дербес популяция ретінде
саналады.
Экстенсивті жайылымдар жағдайында ірілігі орташа экстерьерлі-өнімді
құйрықты қойлардың жаңа типі қалыптасты. Бұл құйрықты қойлардың бұл
популяциясын бөлек топқа бөлуге негіз болды, себебі олар (ГОСТ 46-131-83).
Ауыл шаруашылық малдары. техникалық талаптарына сай таза асыл тұқымды өсіру
мен шығару үшін өте бағалы болып келеді. Малдарды бонитировкалаудағы
(бағалау) зоотехникалық талаптарына сай қойлар құйрықты және майлы құйрықты
тұқымға жатады.
Қазақы қылшық жүнді құйрықты қойларын бонитировкасы бойынша, оларды үш
класқа бөледі: элита (таңдаулы), бірінші және екінші. Малдардың класы
олардың негізгі селекцияланатын шаруашылықтық-пайдалы белгілері бойынша,
ортақ баға негізінде айқындалады.
Элита малдары қаңқасы мықты, жақсы қалыптасқан, кең және терең кеуделі,
жақсы дамыған үлкен тартыңқы және ауыр салмақты, ІІ және І класты ақ, ақшыл
сұр және түрлі түсті ақшыл түсті ұзын жүнді болуы тиіс [7].
Сонымен қатар олар элита класына малдарды сұрыптау үшін минимальді
көрсеткіштеріне жауап беру керек. Бірінші класқа ірілігі орташа, бірақ
коституциясы мықтырақ болып келетін, жүні барлық түсті, жүнінің көп бөлігі
құрғақ және өлі талшықты қылшықтардан құралған малдар тобы жатқызылады.
Құйрықты қой шаруашылығындағы селекционды-асыл тұқымды жұмыстың негізгі
эффектті критериі болып, отарда қажетті типті элита және бірінші класты
етті-майлы және жүнді сапаларымен, сонымен қатар Қазақстанның далалы, шөл
және шөлейт жағдайларында жақсы қалыптасқан қасиеттерімен малдардың жиналуы
табылады. Құйрықты қойларды сұрыптау кезінде олардың конституциясының
мықтылығына, тез жетілгіштігіне және сүт ему кезіндегі өсу шегі жоғары
энергиясына (орташа тәуліктік өсімі 300-340 г), төлдердің жас кезінде үлкен
жоғары салмақты және жоғары сойылым шарттарына үлкен назар бөліну керек.
Қой тұқымын асылдандыру жұмысында тұқымдық қошқарларды сұрыптаудың
маңызы өте зор. Мұның бірнеше себебі бар. Біріншіден, жалпы қой тұқымына
тұқымдық қошқардың тигізетін әсері, әсіресе қой шаруашылығында саулықтарды
тегіс қолдан ұрықтандыруға байланысты өте үлкен. Екіншіден іс жүзінде
барлық қойларды жеке сұрыптаудың мүмкіндігі жоқ әсіресе өндірістік
шаруалықтарда қойлар тек өз фенотипі бойынша сұрыпталады. Қойдың генотипін
тексеру үшін көп уақыт, шығын керек. Сондықтан іс жүзінде шаруашылықтарда
қойды генотипі (нәсілдік қасиеттері бойынша) сұрыптау тұқымдық қошқарларға
қоданылады. Қазіргі уақытта, өндірістік қой шаруашылықтарында қой тұқымын
асылдандырудың, өнімін арттырудың арзан да тиімді жолы ұрпағының сапасы
бойынша (генотипі) тексерілген еті жақсы, мол өнімді қошқарларды кеңінен
пайдалану тұқымдық қошқарды кез келген шаруашылық өсіруге бомайды. Бұл
жұмыспен асыл тұқымды қой заводтары мен асыл тұқымдық қой шаруашылықтары
айналысады. Арнайы бөлінген саулықтар асыл тұқымды қошқарлармен
ұрықтандырылады. Бұлардан туған төлден тұқымға арнап өсіретін еркек
қозыларды таңдап алу үшін олар алғашқы рет 2-3 апталығында сұрыпталып,
тұқымға жарамайтын нашар еркек қозылар піштіріледі. Қошқарлыққа
қалдырылатын қозылар екінші рет енесінен бөлінгенде (4-5 айлығында)
іріктелінеді. Шаруашылықтың өзіне қажетті мөлшерден 5-6 есе көп
қалдырылады. Үшінші рет бұлар бір жасар кезінде жеке бонитировкадан өтеді.
Жарамды деп қалдырылғандары алғашқы шағылысқа түсер алдында төртінші рет
сұрыптаудан өтеді. Олардың ең таңдаулыларымен шаруашылықтың негізгі
тұқымдық қошқарының отарлары толықтырылады. Осы уақытқа дейін тұқымға арнап
өсірілген қошқарларды сұрыптау сол қошқар өнімінің (өз фенотипі бойынша)
және ата-тегі өнімінің мәліметтері негізінде жүргізіліп келді. Бірақ, бұл
мәліметтер оның тұқым қуушылық қасиеттерін толық сипаттай алмайды.
Қошқардың генотипі туралы дұрыс мағлұматты оның ұрпағының сапасын тексеру
арқылы ғана білуге болады [8].
Тұқымдық қошқарды ұрпағының сапасы бойынша сұрыптаудың тиімділігі ғылым
мен тәжірибе жүзінде толық дәлелденген. М.Н. Лущихин (1965) тәжірибесінде
ұрпағы тексерілген қошқарлардың төлдерінің сапасы, өнімі ұрпағы
тексерілмеген қошқарлардікінен көп артықшылығы толық дәлелденген. Ұрпағы
тексерілген қошқарлардың төлдері 0,1-0,3 кг артық жүн берген, олардың
ішінде элита мен 1 кластың малдары 8,9-10,2 % артық шыққан. Тұқымдық қошқар
ұрпағының сапасын тексеруді ұйымдастыруда қой шаруашылығының әртүрлі
бағытында өз ерекшеліктері бар.
Қошқарларды алғашқы рет қой ұрықтандыруға бір жарым жасында пайдаланады.
Сонда алғашқы төлін оның екі жасында аламыз. Ал биязы жүнді қой
шаруашылығында оның төлінің негізгі жүн өніміне толық баға беру үшін, тағы
да бір жыл күту керек. Сөйтіп қошқар үш жасқа толғанда одан оның ұрығының
сапасы туралы мәлімет алынады. Бұдан кейін қошқар шаруашылықта көп болса үш
жыл ғана пайдаланылады. Сонымен қошқарды үш жыл ғана пайдаланады.
Шаруашылыққа тиімді, сапалы, мол өнімді қойларды сұрыптап алғаннан
кейінгі жауапты жұмыс – жұп таңдау. Яғни сұрыпталған ең жақсы малдан бір-
біріне неғұрлым лайықты аталық және аналық жұп құрастыру.
Сұрыптау мен жұп таңдау селекция ғылымына тән ұғым. Мал тұқымын
асылдандыруда бұл екі әдісті бөлуге болмайды, олар бірін-бірі толықтырады.
Екеуін үзіліссіз қатар қолданбайынша қой тұқымын асылдандыруда ойдағыдай
нәтижеге жетуге болмайды [9].
Кез келген саулық пен қошқарды шағылыстырғаннан жақсы төл алынбайды. Сол
сияқты, мұқият іріктеп алған малдарды жөн-жобасыз, мақсатсыз шағылыстыр да
жақсы нәтиже бермейді. Белгілі бір мақсатпен жұп таңдау арқылы бір жағдайда
іріктеп алған малдардың ұнамды қасиеттерін одан әрі жетілдіріп, ұрпақтан
ұрпаққа нәсілдік негізде бекітуге болады. Сөйтіп жұп таңдау сұрыптау
бағытында белгіні жетілдіре түседі. Екінші бір жағдайда ата-енесінің ұнамды
қасиеттерін жаңа бір бағытта біріктіріп және осы ерекшеліктеріне қарай
тұқым қуалайтын төл алуға болады. Бұл сұрыптау мүмкіншілігін кеңейте
түседі.
1.3 Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымы қошқарлары ның жыныстық
белсенділік ерекшеліктері
Селекциялық жұмыста ауыл шаруашылық малдарының көбею қабілеттілігі-нің
айрықша маңызы бар, себебі мал топтарының өнімділігін жетілдіру және қой
етін өндірудің деңгейі малдардың көбею қабілеттілігіне тікелей байланыс-ты.
Ауылшаруашылық малдардың көбею қабілеттілігі олардың түріне, тұқымы-на,
жасына, жынысына, денінің саулығына, бағып-күтілу жағдайына, өсіріліп
жатқан ортаға, жыл мезгіліне, тағы да басқа көптеген факторларға
байланысты.
Отандық және шетелдік ғалымдардың жүргізген зерттеулері арқылы тиімті
мөлшерде азықтандырып, күтіп-баптаған қошқарлардан сапасы жоғары шәуеттерді
тек күзгі айларда ғана емес, сондай-ақ жылдың басқа мезгілдерінде де алуға
болатындығы анықталды. Бұл көбею маусымынан басқа уақытта мұздатылған
шәуеттерді дайынду арқылы жыл бойы өнімділігі жоғары қошқарларды пайдалану
қарқынын жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Ғалымдардың зерттеулері мен қой шарушылығының тәжірибесі отандық қой
тұқымдарын жаппай асылдандыру жұмысы тұқым ішілік селекция әдісімен де,
тұқым қуалау арқылы жақсы берілетін аса бағалы қасиеттері бар басқа қой
тұқымдарының қанын құю әдісімен де іске асырылуы тиіс екендігін
растайды. Оларға қойлардың ордабасылық тұқымы да жатады.
Қойлардың ордабасылық тұқымын отандық қой тұқымдарының сапасын
жоғарылатады деген пікір толығымен расталды деп санаймыз. Бұған көптеген
ғылыми зерттеулердің нәтижелері мен 2001 жылдан бастап еліміздің қой
шаруашлығында еділбай мен қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымының
қошқарларының тәжірибеде қолданылуы бұған дәлел болады [10].
Біздің елімізде ордабасы қой тұқымының қошқарларын екі бағытта
пайдаланады: тікелей мал өсіретін шаруашылықтарда және мемлекеттік мал
шаруашылықтарының бірлестіктері арқылы пайдалану. Ордабасы қой тұқымының
асыл тұқымды қошқарларын тиімді және ұтымды пайдаланудың тағы бір әдісі
терең мұздату мен қошқарлардың шәуеттерін ұзақ уақыт сақтау әдістері болуы
мүмкін, соңғысы еліміз үшін жаңа және сирек кездесетін немесе жойылып бара
жатқан қой тұқымдардың қошқарларының шәуеттерін жыл бойы жанақтаудың
болашағын ашады.
Жаңадан алынған, тоңазытылған немесе терең мұздатылған шәуеттерді
қолданғандығына қарамастан саулықтарды қолдан жасанды ұрықтандырудың
нәтижелілігін жоғарылату үшін қошқарларды тиісті азықтандыру мен күтіп-
баптау жағдайын жасау керек.
Егер қошқарларды ұзақ уақыт сақтау мақсатында шәуеттерін алу үшін жыл
бойы қолданса және ұзақ уақыт үзілістен кейін шәуеттері алынатын болса,
онда оларды алдын-ала пайдалануға дайындау керек [11].
Жыныстық белсенділік, бөліп шығаратын шәуеттің мөлшері мен сапасы тек
азықтандыру нормасына ғана емес, сондай-ақ азықтық рационның құрамына да
байланысты. Тек толық құрамды және теңгерімделген рационында және
қошқарларды уақытында дайындағанда ғана ұрықтандыру кезеңінде жеткілікті
мөлшерде сапасы жоғары шәует бөлетіндігі анықталған. Олардан терең
мұздатылған шәуеттерді дайындау мақсатында қошқарларды жыл бойы қарқынды
пайдалануда толық құрамды азықтың рольі одан сайын жоғарылайды. Каротин
көзі ретінде жануарлардың рационына асқабақты қосады. Асқабақ нәрлі дәрумен
көзі ретін белгілі. Біздің елімізде көпшілігі асқабаты ірі қара мал мен
шошқаларды азықтандыруда пайдаланады. Асқабақтың негізгі артықшылықтарының
бірі - ол сақтау барысында құрамындағы каротиннің мөлшерін жоғалтпайды, ал
салмағын құрамындағы судың азаюынан жоғалтады.
1.4 Қошқарлардың шәуетін мұздатып - қатыру және еріту технологиясы
Қатыру – еріту процестері жалпы судың физико – химиялық қасиеттерімен
анықталады, оның температура салқындағанда айрықша тәртіпте жүретін
реакцияларын, кристализация және мұз ерудегі процестердің объектіге
түсіретін әсерін, биологиялық өзгеруі мен салқындату шапшаңдығына зер сала
білу, қаталдығын азайту мүмкіндіктерін ұйымдастыру қажет.
Қошқарлардың шәуетін мұздату және еріту технологиясын одан әрі жетілдіру
мұздатуда ұрықтардың шығынын төмендетуді, олардың биологиялық құндылығының
сақталуын және сәйкесінше ұрықтандырудың нәтижелілігін жоғарылатуды,
сондай-ақ жеке орын алатын кейбір технологиялық қиындықтарды болдырмауды
қарастырады.
Ғылыми-өндірістік және зертханалық тәжірибелерде қошқарлардың шәуетін
сұйылтуға арналған синтетикалық ортаны жетілдіруге және оның
криопртекторлық қасиетін зерттеуге ерекше көңіл бөлінді. Сонымен қатар,
әртүрлі еріту әдістерінің қошқар шәуетінің сапасына әсері зерттелді.
Шәуетті кроиконсервациялаудың тиімділігі белгілі бір деңгейде
қолданылатын синтетикалық ортаның құрамына байланысты болады. Орталардың
міндеті қошқарлардың шәуетін криокансервация барысында төмен және аса төмен
температуралардың әсерінен қорғауды қамтамасыз ету болып табылады [12].
Биологиялық құндылығын сақтап қалу мақсатында шәутті сұйылтуға арналған
орталарда негізгі компаненттер ретінде: неэлектролиттерді (қанттар), тауық
жұмыртқасының сарыуызы мен глицеринді қолданады. Оның құрамына сонымен
қатар комплексонаттар (мысалы, CaNa2 ЭДТА тұзы) кіреді, ол қатты
ионизирленген бейорганикалық катиондарды байланыстырып, шәуетті сақтау
процесінде түзілетін сутегі асқынтотығының зиянды әсерінен ұрықтарды
қоғайды және антиоксиданттар - олар липидті асқынтотықтың түзілуіне жол
бермейді.
Егер қошқарлардың шәуеттерін мұздату процесінде ортаға қорғаныстық
қасиеттері бар антиоксиданттар қосылса, онда ұрықтандырудың нәтижелілігін
едәуір жоғарылатуға болатындығы анықталған.
Антиоксиданттардың қорғаныстық қасиеті молекулярлық құрылымының басқа
қасиеттеріне емес, олардың тотықтыру реакциясының тізбегін үзетін қасиетіне
байланысты екендігіне көз жеткізу үшін химиялық табиғаты әртүрлі және
қосылыстардың әртүрлі топтарына жататын антиоксиданттардың әсерін салыстыру
туралы шешім қабылданды. Шәуеттердің акросомаларының күйін анықтаудың
кеңінен қолданылатын әдісін іздестіре отырып, И.И. Соколовская
әріптестерімен бірге (1981) қозғалмалы және қозғалыссыз шәуеттердің ішінде
акросомаларды бөлек анықтайтын акроскопиялық әдісті ойлап тапты [13].
Аталған әдісті қолданғанда ерітілген шәуетте ұрықтардың едәуір
мөлшерінде белгілі бір деңгейде құрылымдық зақымданулардың болатындығы
анықталды, мұндай зақымдануларда ісіну, қатпарлану және мембрананың сыртқы
қабатының, әсіресе акросома аймағында жыртылуы түрінде болады. Шәуеттерде
айтарлықтай құрылымдық зақымданулар криоконсервация алдында технологиялық
өңдеу процесінде басталатындығы дәлелденген.
Соңғы жылдардағы зерттеулер шәуеттердің сапалық көрсеткішіне белгілі бір
деңгейде температуралық режим мен еріту әдісінің әсер ететіндігі анықталды.
Мұздату мен еріту бір-біріне тәуелді екі процесс ретінде шәуеттердің
құрылымы мен қызметінде әртүрлі өзгерістерге әкеп соғады. Мұздатылған
шәуетті ерітуде температуралық режим мұзату режиміне сәйкес болуы тиіс,
яғни тез мұздатылған шәуетті дәл солай тез еріту керек.
Клеткаларды аса төменгі температурада салқындатуда, температуралық
интервал өзгерісін, бірнеше температуралық зоналарға бөлуімізге болады.
-40-тан 25 градус С зат алмасу процесінің ең жоғарғы белсенділікте
жүретін зонасы деп есептелінеді;
-25-тен –5 градус С зат алмасу мөлшерінің төмендегіт зонасы және
анабиоздық жағдайға өтуге дайындық;
-0-ден –80 градус С төменгі температура зонасы, анабиоздық жағдайлардың
өтуі жалғасады, өте салқындату, жасушадан тыс және жасуша ішіндегі сулар
мен тұздар кристализациясы жүреді.
Жасуша құрамына шамамен 80% су кіреді, бұнда 10-15% молекулада күшті
байланыста болады және үсімейді. Осы зонада су сұйық кристалды жағдайға
келеді. Қату барысында бұл су гексогенальді пішіндегі кристалдарға
айналады, осыған байланысты кристализация білінбейтін жылу шығарады.
-80-нен-150 градус С ультратөменгі температуралық зонасы, бұнда толық
кристализация және рекристализациялық процестер жүреді;
-150-ден –196 градус С –аралығы ешқандай кристализация не
кристализациялық процестер жүрмейтін зонаға есептеледі [14].
Сондықтан эмриондарды және ооциттарды төменгі температурады қатырғанда
қатырғанда мұз кристалдары пайда болуы жасуша аралық кеңістіктерде жүреді.
Бұның өзі ортада иондар концентрациясының өсуіне әкеледі, соның салдарынан
жасушалар сусыздана бастайды және олардың ішінде тұздар концентрациясы
өседі.
Клетканың сусыздануы бір жағынан жасуша ішіндегі судың жоғалуына,
жасушалардың қалыпты жағдайдағы белгілі бір қашықтықты сақтауы бұзылып
беттесуіне химиялық табиғи заттардың өзгеруінен, тұрақты компоненттердің
бір беткейден екінші беткейге тасымалдануына әкелсе, екінші жағынан,
бастапқы сусыздану мұз кристалдарының бұзылуынан сақтайды.
Сусыздану иондар концентрациясыныңжасуша ішіндегі өсуі, тек қана белгілі
бір мөлшерге дейін тіршілікке дейін сыйымды, шектен өткен соң, барлық
биохимиялық процестер қайтымсыз жағдайға келеді.
Ал екі факторлы бұзылу теориясына сәйкес бірінші этапқа ( 0 ден 7
градусС( ен теріс әсер ететін фактор, яғни өте шапшаң түрде жасуша
дегидротация жүреді, екінші этапта тұздар концентрациясының көбеюі өте
қауіпті.
Бұл екі фактордың әсерлерінің белсенділігі жасуша түріне, консервациялық
орта құрамына және салқындату жылдамдығына тәуелді. Сондықтан, бірінші
этапта салқындату жылдамдығын теженкіреген дұрыс болса, екінші этапта
гиперконцентрациясының әсерін азайтуға тырысу керек [15].
Өте төменгі температурадағы клеткаға тигізетін әсерлерінен белгілі бір
реттілікпен криозияндылықтар дамиды:
1. Гидрофобтық қарым – қатынастың әлсіреуі және сұйық кристалдық
жағдайына фазалық түрде өтулері, одан басқа, мембраналар структурасында
әжептеуір өзгерістер жүреді, екінші кластерлердің пайда болуы. Липидтердің
кластер жағдайына өтуі белоктармен қатынасын бұзады және ферменттер жұмыс
дискоординацияланады, үшінші, литеральдық бөліну жүреді; төртінші,
белоктарда қайтымды не қайтымсыз өзгерістер болуы мүмкін;
2. Физико – химиялық факторлар өзгерісі-рН, электролиттік концентрация
сы көбейеді, осмос қысымы жоғарылайды;
3. Биохимиялық өзгерістер – липидтердің тотығуынан белсенділігі артады,
сульфитті сутегі тотығады. фосфолипазды активтейді, тыныс алу әртүрлі
болады және фосфорланулар ритмі бұзылады [16].
Кіші жасушалар қатырудан оңай өтеді, өйткені олар шапшаң сусызданады,
сондықтан олар гипертониялық ерітінділердің зиянды әсерлері аз болады. Сол
сияқты, салқындатқан жасушаларды қайта еріту процестерінің өте күрделі
екенін ұмытпау керек, өйкені кристализациялық процестерде осмос қысымы ның
өзгеруі мембранарға қатты әсерін тигізеді, әсіресе клетка көбею звеньесіне.
Еріту кезеңіндегі ең қалыпты зоналары –50 градус – ден 30 градус-ға
дейін және 30 градус-дан 0 градус –ке дейінгі аралықта. Эмбриондар
жасушаларының зақымдануы, олардың көлемінің кризисі максималдылығынан
ісінуінен болады, әсіресе изото-никалық дәрежеге қайту мезгілінде өте
қауіпті.
Сонымен, айтылған тәсілдің, яғни эмбриондарды өте төменгі температурада
салқындатудың уақытқа қатысымен үш этабын айтуға болады: салқындату, қатыру
және еріту. Бірінші этаптағы ( 37 градус С – тан кристализация нүктесіне
дейін ) негізгі факторы жылуды жоғалтуы, срнының салдарынан зақымдануы
температуралық шокпен байланысты. Бұл этапта керекті нәрсе баяу салқындату.
Екінші этабында ( қатыру ( негізгі зақымданулар жасушадан тыс себебі тұздар
гиперконцентрациясы қатты ықпалын тигізеді, гидротация әсерінен жасуша
көлемі азаяды, рН көрсеткіші жылжиды [17].
2 Тәжірибелік бөлім
2.1 Зерттеуді жүргізу әдістемесі
Эксперименталды зерттеулер мен ғылыми-өндірістік тәжірибелер 2018-2020
жылдар аралығында Түркістан облысының Арыс ауданы Жаңа - құдық елді
мекенінде орналасқан Пернебек шаруа қожалығында жүргізілді.
Зерттеу нысандары ретінде – Түркістан облысының Арыс ауданы Жаңа -
құдық елді мекенінде орналасқан Пернебек шаруа қожалығына тиесілі етті –
майлы ордабасы қой тұқымының 3-5 жастағы саулық қойлары мен өндіруші
қошқарлардың ұрығы, сондай-ақ Арыс ауданы ауыл шаруашылығы басқармасына
тиесілі малдарын қолдан ұрықтандыратын орталық станциясы пайдаланылды.
Тәжірибелерде клиникалық дені сау қошқарлар пайдаланылды. Малдардың
азықтық рационы Қазақ мал шаруашылығы және мал азығын өндіру ҒЗИ
талаптарына сай болды. Шәует жасанды қынапқа алынды, жаңадан алынған
шәуеттің сапасы жалпы қолданыстағы әдіс бойынша - көлемі, концентрациясы,
қозғалғыштығы арқылы анықталды, сондай-ақ тәжірибелер үшін қозғалғыштығы 8
баллдан және концентрациясы 2,5 млрдмл жоғары болатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz