Жаһандану жағдайына болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың мазмұны, әдістемесі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
ӘОЖ: 378(574)(091) Қолжазба құқығында
ОРАЗБАЕВА КУЛЬДАРХАН ОНАЛБЕКҚЫЗЫ
Жаhандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру
6D010300 - Педагогика және психология Философия докторы (PhD)
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші:
Халитова И.Р. п.ғ.д., профессор Шет елдік кеңесші
PhD доктор, профессор
Сервет Өздемир
(Түркия)
Қазақстан Республикасы Алматы, 2016
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
3
АНЫҚТАМАЛАР
4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
6
КІРІСПЕ 7
1 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕР- ДІҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТ ЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
15
1.1
Жаһандану - білім беру саласын жаңғырту негізі
15
1.2 Болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру - педагогикалық проблема
31
1.3 Болашақ мұғалімдердің жаһандану жағдайындағы кәсіби
құзыреттіліктерінің, мәні мен мазмұны
46
1.4 Жаhандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық
моделі
62
1 бөлім бойынша тұжырым
82
2 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАРЫ
84
2.1 Жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби
құзыреттілігін қалыптастырға арналған айқындаушы эксперимент нәтижелері
84
2.2 Жаһандану жағдайына болашақ мұғалімдердің кәсіби
құзыреттілігін қалыптастырудың мазмұны, әдістемесі
96
2.3 Зерттеу жұмысы бойынша жүргізілген қалыптастырушы
эксперимент жұмыстарының қорытындылары
115
2 бөлім бойынша тұжырым
131
ҚОРЫТЫНДЫ
132
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
134
ҚОСЫМШАЛАР
145
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер көрсетілген:
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. 07.12.2010, ҚР Президентінің №1118 Жарлығы, Астана (2014.12.08. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан - 2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан, №828-831 (желтоқсан, 2012).
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына Жолдауы (17 қаңтар, 2014ж)
ҚР Президенті - Н.Ә.Назарбаевтың 2014 жылғы 11 қараша Қазақстан халқына Нұрлы жол - болашаққа бастар жол Жолдауы
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Ұздік отыздыққа апарар 100 нақты қадам бағдарламасы (20 мамыр, 2015ж)
ҚР Президенті - Н.Ә.Назарбаевтың 2015 жылғы 30 қараша Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахлауда: өсім, реформалар, даму Қазақстан халқына Жолдауы.
Нұрлы Жол Жаңа Экономикалық саясатын және Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2015-2019
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
Қaзaқcтaн Pecпубликacының Бiлiм туpaлы 2007 жылғы 27 шiлдeдeгi № 319-III Қaзaқcтaн Pecпубликacының Зaңы (2015.21.07. бepiлгeн өзгepicтep мeн тoлықтыpулapымeн)
Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016
oo 2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2016 жылғы 1 наурыздағы № 205 Жарлығы
"Aқпapaтты Қaзaқcтaн - 2020" мeмлeкeттiк бaғдapлaмacы, 2013 жылғы 8 қaңтapдaғы № 464 Жapлығы
Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 130 бұйрығы (2012 жыл 24 тамыздағы толықтыруымен)
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Жаһандану - жаңа жалпыәлемдік саяси, экономикалық, мәдени және ақпараттық тұтастық құрылуының үдерісі.
Құзырет - дара тұлғаның бойындағы өзара байланысты сапалардың (білім, білік, дағды, іскерлік, әрекет тәсілі) жиынтығы.
Құзыреттілік - алынған білімдер мен біліктерді іс-жүзінде, күнделікті өмірде қандай да бір практикалық және теориялық мәселелерді шешуге қолдана алу қабілеттілігі.
Кәсіби құзыреттілік - педагогикалық қызметін атқару дайындығы мен қабілетін анықтайтын кәсіби білімдер жиынтығы немесе жекелік кәсіби сипаттама.
Интеграция - экономика, әлеуметтік және саяси салада халықаралық байланыстар жүйесінің жаңа даму кезеңін сипаттайды.
Пәнаралық интеграция - болашақ педагог даярлығының барлық кезеңіндегі білімдер мен практикалық іс-әрекеттер бірлігі.
Білім берудің жаһандануы - білім берудің қашықтығына бағытталған, яғни білім алудың жалпыға қол жетімділігі, оны игерудің мол мүмкіндіктерінің болуы.
Жаһандық ойлау - жеке тұлғаның өзін қоршаған дүниені бірегей қабылдауы, дүниеде болып жатқан үдерістердің бір-бірімен өзара байланыста және өзара бір-біріне әсер ететіндігін сезіну, көп ұлтты, көп мәдениетті әлемде табысты өмір сүру қабілетінің болуы және өзін-өзі жетілдіріп отыруға ұмтылу.
Жеке тұлға - әлеуметтік қатынастар мен саналы іс - әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид.
Aқпapaт - дeгeнiмiз aқпapaтты aлушы кiciгe дeйiн қaбылдaу мexaнизмiнiң қaбылдaнды - түciнiктi - бaғaлaнды дeгeн үш cүзгiciнeн өткeн нәpce.
Ақпараттандыру - ғылымның дамуына байланысты пайда болатын, ақпараттық технологиялар мен жаңа телекоммуникация құралдарын педагогиканы оқыту үдерісі кезінде қолдану, педагогикалық білім беру мазмұнын жаңа ақпараттармен толықтыру.
Әдіс (грек. methodos - шындыққа жетудің жолы) ретке келтірілген іс- әрекеттің белгілі бір тұрғыда мақсатқа жету жолын білдіреді.
Модельдендіру - педагогикалық үдеріс туралы теориялық түсінік. Модель педагогикалық үдерістің қызметінің шарттарын, байланысын, элементтер жүйесін бейнелейді.
Педагогикалық жүйе - жеке тұлға білім беру, дамыту мақсатында бір- бірімен біріккен көптеген құрылымдар мен компоненттен тұратын педагогикалық үдеріс.
Әлем мәдениеті - салт-дәстүрлік құндылықтарды алмастыра алмайды, олар тек өздерінің әр түрлілігін сақтай отырып, мәдениеттер арасындағы сұхбаттың негізі бола алады.
Мәдениет - халықтың туған топырағында жинақта лған өмірлік тәжірибесінің, тәлімі мен тәрбиесінің, өмір сүру бейнесінің жиынтығы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы
ЮНЕСКО - Біріккен ҰлттарҰйымының Білім, Ғылым және Мәдениет жөніндегі Ұйымы.
БҰҰ - Біріккен ұлттар ұйымы АҚШ - Америка Құрама Штаттары
БАҚ - Бұқаралық ақпарат құралдары АҚ - Ақпараттық құралдар
ЖОО - Жоғары оқу орны
ҚР МЖМББС - Қазақстан Республикасы мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты
ХҒПК - Халықаралық ғылыми- практикалық конференция PhD - философия докторы
ҚазҰПУ - Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті СОӨЖ - Студенттердің оқытушымен өзіндік жұмыстары
ЭТ - Эксперименттік топ БТ - Бақылау топ
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің әлеуметтік экономикалық құрылымында болып жатқан өзгерістер жоғары мектептің білімдік үдерісін ұйымдастыруға жаңа талаптар қоюда.
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Нұрлы жол - болашаққа бастар жол халқына Жолдауында еліміздің болашағын қазақстандықтардың әлеуетін ашу үшін жаңа мүмкіндіктер құрумен байланыстыра келе, ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз - белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар екендігіне тоқталды [1]. Бұл өз кезегінде бес институционалдық реформаларды жүзеге асыру үшін ұлттың идеясы, жарияланған ұлт жоспары, 100 нақты қадам бағдарламасында әлемнің отыз дамыған елінің қатарына кіруі негізінде адам капиталының сапасын көтеру, он алдыңғы қатарлы колледж бен он жоғары оқу орнында білікті кадрларды әзірлеу, халықаралық тәжірибеге сәйкестендіру үшін еліміздің оқу мекемелерінде білім беруді дамытудың басым бағыттарын алға қойды [2].
Білім саласында қазіргі кездегі жаңғырту үдерістері ең алдымен XXI ғасыр тұлғасы мен оларды тәрбиелейтін педагогтардың ұлттық және трансұлттық білімдік кеңістіктердегі орны мен роліне, жаһандану жағдайында халықаралық өзара әрекеттестікке дайын болу тұрғысынан жүргізілуде.
Өйткені жаңа жағдайда педагог алдында жалпыадамзаттық демократиялық және гуманистік құндылықтар негізінде бір адамнан өз елінің білімді, саналы азаматын және әлем азаматын тәрбиелеу міндеті тұр. Мұндай тұлға интеллектуалды, дүниетанымы кең, жаңаша ойлау қабілеті жоғары, білімге құштар, отансүйгіштік қасиеті қалыптасқан, бәсекеге қабілетті болуымен қатар, ел экономикасын, мәдениетін алға тартатын, ұтқыр күш, әлеует ретінде қалыптасуы тиіс.
Біздің тілімізде: ғаламдану, жаһандасу, ғаламшарлану түрінде қолданылып жүрген жаhандану дегеніміз қандай да болсын үдерістің, іс-әрекет барысының немесе мәдени-әлеуметтік феноменнің, құбылыстың бір ғана ұлт, халық, мәдениет, өркениет немесе құрлық шеңберімен шектелмей, бүкіл планеталық, жұмыр жерлік, бүкіл әлемдік деңгейде көрініс тауып, маңызға ие болуын танытатын ұғым. Жаһандану - үдеріс, орын алып отырған, әлі өз мәресіне жетпеген, аяқталмаған іс. Жаһандану бүкіл жер жүзінде жайылу, таралу деген мағынаны да, әлемдік елдердің біртұтас адамзаттық мәдениет қалыптастыру екпініне ілесу дегенді де білдіреді.
Қазақ қоғамы қазір қарқынды түрде жүріп жатқан жаһандану үдерісінің ықпалынан, өзі қаламаса да, оқшау бола алмайтындығы белгілі. Жаһандануды әрбір ұлт, әрбір этнос, әрбір мемлекет өзінің болмысына бейімдеп сіңіре алғанда ғана осынау қауіптілеу болып көрінетін құбылыстың игілігін көреді.
Еліміз енген Болонья жүйесі бойынша педагогтарды кәсіби дайындау үдерісі де осы мәселенің бізде таралуының көрінісі. Бұл ретте оқытудың барлық деңгейінде білім мазмұнының қайта қаралып, технологияларының жаңғыртылуы сапаға бағытталу мен нәтижеге қол жеткізудің бірден - бір
жолы. Осыған орай жоғары білімнің нәтижесі болып табылатын болашақ маман бойында жаһандық білімге қатысты құзыреттіліктер қалыптастыру өзекті мәселе қатарына жатады.
Білім беру саласы алдында тұрған бұл мәселені тиімді шешудің нормативтік - құқықтық негіздерін Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңы [3], Қазақстан Республикасында білімді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы [4], Қазақстан Республикасы жоғарғы педагогикалық білім беру тұжырымдамасы [5], Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттары [6], және Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың жыл сайын Қазақстан халқына ұсынатын Жолдауының стратегиялық бағдарламалары құрайды.
Жаһандану және жаһандық білім беруді ұйымдастыру қажеттілігі мәселесі еуропалық ғалымдар (А.Габезудо, Ф.Гальбартшлагер, X.Христидис [7]), американдық (Дж.Коэн, М.Мелин, Е.Морри [8], Д.Девлин-Фолтс [9]), канадалық (Д. Браун, Д. Прайсверк, М. Сэнд, И.Стокко и А. Янг [10]), ресейлік (И.Ю.Алексашина [11], В.С.Кукушин [12], Е.С.Устинова [13], Г.Ф.Шайдуллина [14], және т.б.) еңбектерінде қарастырылған.
Құзыреттілік амал Еуропалық білім беру жобасында (1996 ж.) негізі қаланып, еліміздегі білім беруді ұйымдастыруға қатысты барлық құжаттардың басты парадигмалық идеясы ретінде басшылыққа алынады.
Болашақ педагогтарды дайындау мәселесі психология мен педагогикада кең түрде қарастырылған деуге болады. Зерттеу барысында зерделенген еңбектер төмендегідей топтастырылды:
oo студенттердің кәciби ic-әpeкeткe дaяpлығын қaлыптacтыpу жәнe өзiн-өзi әpi қapaй үздiкciз бiлiм aлу apқылы дaмытуының мoдeлiн құpылымдaу (C.И.Apxaнгeльcкий [15], A.A.Вepбицкий [16], В.A.Cлacтeнин [17], және т.б.);
oo маманды кәсіби даярлау үдерісінің психологиялық-педагогикалық негіздері, мамандықтың мәні, өзіндік ерекшеліктері мен қызметтері және өздігінен дербес білімін жетілдіруге байланысты ғылыми-әдістемелік бағдар ұсыну (Ю.К.Бабанский [18], Н.В.Кузьмина [19], В.В.Сериков [20], Н.Д.Хмель [21], С.М.Кеңесбаев[22], К.М.Беркімбаев [23], Ұ.М. Әбдіғапарова [24], және т.б.);
oo білім алушылардың танымдық, коммуникативтік әрекеттерінің түрлері мен оларды белсендіру мәселелері (Қ.Б.Жарықбаев [25], С.М.Жақыпов [26], М.Ә.Перленбетов [27], Н.Б.Жиенбаева [28], А.Р.Ерментаева [29], және т.б.);
oo болашақ мұғалімдердің шығармашылық әлеуетін, кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру (Ж.Ы.Намазбаева [30], Б.А.Тұрғынбаева [31], М.А.Абсатова [32], және т.б.);
oo студенттерінің кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастырудың теориялық және практикалық аспектілерін (Ш.Х.Құрманалина [33], К.С.Кудайбергенева [34], Б.Т.Кенжебеков [35], Г.Ж.Меңлібекова [36], Б.Р.Қасқатаева [37], М.В.Семёнова [38], С.И.Ферхо [39], және т.б.).
Дегенмен зерттеу барысында жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды кәсіби әрекетке дайындау үдерісін жаһандық талаптарға сай
қайта қарау, оның теориясы мен ғылыми-әдістемелік негіздерін жаңарту мәселесі арнайы зерттелмегендігі анықталды. Мамандар дайындаудың практикалық пәндер бойынша жоғары оқу орынында беріліп жатқан педагогикалық білімнің ғаламдық үдерістермен байланысының аздығын, олардың әлемнің кез-келген жерінде білім алып, еңбек етуге дайын азаматтарын қалыптастырудағы әлеуетінің жеткіліксіз екендігін байқатты.
Бұл жағдай:
oo ЖОО болашақ педагог мамандарды жаһандық талаптарға сай дайындауға деген қоғамдық сұраныс пен оған негіз болатын теориялық тұғырлардың айқындалмауы арасындағы;
oo болашақ мамандарда жаһандану жағдайына байланысты құзыреттіліктерін қалыптастырудың объективті қажеттілігі мен оның жүзеге асуын қамтамасыз ететін ғылыми негізделген тиімді әдістері мен жолдарының айқындалмауы арасындағы қарама-қайшылықтардың бар екендігін көрсетеді.
Осы аталған қарама-қайшылықтардан жаһандану жағдайындағы мұғалімдердің өз педагогикалық іс-әрекетін тиімді атқаруларына қажетті құзыреттіліктердің құрылымы қандай, оны кәсіби білім алу барысында қалыптастыру қандай жолдар мен әдістер арқылы іске асырылуы тиіс деген зерттеу мәселесі туындайды.
Мәселенің көкейкестілігі мен аталған қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру зерттеу тақырыбын Жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру - деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орындағы біртұтас педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: болашақ мұғалімдердің жаһандану жағдайында еңбек етуге қажетті кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастыру.
Зерттеу болжамы: егер, болашақ мұғалімдерді дайындау үдерісінде мотивациялық, танымдық, іс-әрекеттік компоненттерден тұратын, әдіс, құралдары, көрсеткіштері айқындалған модель жүзеге асырылып, студент жаһандану жайлы білімдер мен кәсіби білік, дағдыларды өзіндік белсенді әрекет нәтижесінде меңгерсе, онда олардың жаһандану жағдайындағы кәсіби құзыреттіліктерін кіріктірілген тұлғалық сапа ретінде қалыптастырудың тиімділігі артады, өйткені бұл жағдайда жоғары оқу орынының педагогикалық үдерісінің жаһандық білім беру талаптарына сәйкестенуі мүмкін болады.
Зерттеу міндеттері
oo жаһандану үдерісі дамуының тарихи кезеңдері мен олардың білім беру саласына әсеріне сипаттама беру;
oo жаһандану жағдайында болашақ мұғалі мдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың құрылымын, мәнін, мазмұнын айқындау;
oo жаһандану жағдайында болашақ мұғалі мдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың құрылымдық - мазмұндық моделін жасау;
oo жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыруың әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелік- эксперименттік жұмыста сынақтан өткізу.
Зерттеудің жетекші идеясы: ЖОО білім мазмұны мен әдістерінің ғаламдық жаңарулар талаптарына сай жаңғыртылуы болашақ мұғалімдердің жаһандану жағдайына қажетті құзыреттіліктерін қалыптастыруға негіз болады.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері болып құзыреттілік амал (А.К.Маркова, А.А.Вербицкий, Б.Т.Кенжебеков, Г.Ж.Меңлібекова және т.б.); жүйелік амал. (В.В. Краевский, Н.В. Кузьмина т.б.); тұлғалық, (В.В.Сериков, В.А.Сластенин, И.С.Якиманская және т.б.); іс-әрекеттік (Т.Г.Браже, Л.С.Рубинштейн, Л.Ф.Спирин және т.б.); мәдениеттанулық (Е.В.Бондаревская, Б.С.Гершунский, И.Ф.Исаев және т.б.); синергетикалық (П.Анохин, З.Ж.Жаңабаев т.б.); рефлексиялық (В.В.Давыдов, А.И.Зимняя, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин және т.б.) тұлға құзыреттілігінің мәні философиялық қағидалармен, құбылыстардың өзара байланыстары мен сабақтастығының логикалық қағидаларымен, зерттеу мәселесі бойынша жазылған ғылыми педагогикалық - психологиялық еңбектермен, кәсіби педагогикалық сапаларды, құзыреттілік, мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру, болашақ мұғалімдерді оқытудың психологиялық-педагогикалық, әдістемелік, технологиялық негіздері туралы тұжырымдамалар және идеялармен анықталады.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселес і бойынша философтардың, психологтардың, педагогтардың және әлеуметтану бойынша мамандардың ғылыми еңбектері, Қазақстан Республ икасы Білім туралы Заңдары; Қазақстан Республикасы жалпыға міндетті білім және жоғары білім берудің мемлекеттік стандарттары; Қазақста н Республикасы Білім және ғылым министрлігінің білім беру мәселеле ріне қатысты нормативті құжаттары; Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы , ғылыми педагогикалық мерзімді басылымдар және автордың педагогикалық тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері: диссертациялық жұмысты жүргізу барысында қолданылған теориялық (зерттеу мәселесі бойынша философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық, педагогикалық ғылыми әдебиеттерге теориялық әдіснамалық талдау жасау, салыстыру, озық іс-тәжірибелерді жинақтау; зерттеудің нәтижесін жобалау, үлгілеу, тұжырымдау); эмпирикалық (сауалнама, тест, педагогикалық бақылау, тәжірибелік- эксперименттік жұмыстар жүргізу); статистикалық (зерттеу бойынша алынған нәтижелерді математикалық-статистикалық тұрғыдан өңдеу).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі
oo жаһандану үдерісі дамуының тарихи кезеңдері мен олардың білім беру саласына әсеріне сипаттама берілді;
oo жаһандану жағдайында болашақ мұғалі мдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың құрылымы, мәні, мазмұны айқындалды;
oo жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін
қалыптастырудың құрылымдық - мазмұндық моделі жасалды;
oo жаһандану жағдайында болашақ мұғалі мдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың әдістемесі жасалып және оның тиімділігі тәжірибелік- эксперименттік жұмыста сынақтан өткізілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы зерттеу барысында қол жеткізген теориялық қағидалар мен тұжырымдар білім беру мазмұнын жаңартуға арналған практикалық оқу материалдарын жасауға мүмкіндік берді.
Жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру негіздері тақырыбында дайындалған элективті курсының бағдарламасын жоғары оқу орындарында, педагогикалық колледждерде қолдану арқылы мұғалімдерді дайындау ісін модернизациялау, сапасын арттыруға ықпал етеді.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар
1 Жаһандану - жалпы саяси экономикалық, басқа да әлемдік даму кезеңі, өндірістік дамудың жоғары сатысы, ұлттардың, мемлекеттердің, технологиялардың, нарықтың бірігуі, әр текті әлемнің біртұтастыққа айналуына байланысты өзгерістердің жиынтығы. Жаһандану дегеніміз обьективті, бірақ өте қарама-қайшы үдеріс, адам қызметінің барлық: экономика, саясат, білім беру, әлеуметтік-мәдени т.б. саласына жағымды не жағымсыз әсер ететін құбылыс Ол - түбегейлі жаңа нәрсе ретінде жаһандық мәселелерді Фшешуге бағытталады. Білім беру саласындағы жаһандану үдерісінің мақсаты
oo бірегей әлемдік білім беру кеңістігін құру болып табылады. Бұл үдеріс адамзаттың бірігуін жаһандық ауқымды мойындау үшін жағдай жасауға бағытталған шаралар жүйесі арқылы үлкен нәтижелерге жету мүмкіндігін береді.
2 Жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігі өзгеріп жатқан әлемнің білім беру кеңістігінде өзара қарым-қатынастар мен іс-әрекет тәжірибесіне қажетті бойында білімділіктің, іскерліктің жиынтығы, әлем азаматын қалыптастыруға дай ындығын көрсететін педагогтың кіріктірілген күрделі тұлғалық cа пасы. Бұл сапа жалпы адамзаттық, демократиялық, гуманистік құндылықтар негізінде жаһандық ауқымда ойлап, жергілікті ауқымда жұмыс істейтін тұлғаны тәрбиелеуге негіз болады. Болашақ мұғалімдердің аталмыш кәсіби құзыреттілігі әлемдік мәселелер, өмірдің жаңа бейнесі, ондағы мәдениеттер әртүрл ілігі жайындағы білімдер, ғаламдық ортамен тиімді әрекеттесе алу білі ктері, ақпараттық сауаттылық, қоғ ам алдындағы азаматтық борышын атқа рудағы және өзіне жүктелген жауапкершілікті сезіну сияқты сапаны өзгеріп жатқан әлемнің білім беру кеңістігіндегі педагогикалық әрекетте жүзеге асыруда көрінетін мұғалімнің кәсіби даярлығының көрсеткіші.
3 Жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың моделі, тұғырлары, мазмұнының әдістемелік жолдарының қалыптасу деңгейлерінің мотивациялық, танымдық және іс-әрекеттік компоненттер мен көрсеткіштердің бірлігін құрайды. Ұсынылып отырған модель болашақ мұғалімдердің жаһандану жағдайында бәсекелестікке
қабілеттілігін, олардың әмбебап және кәсіби құзыреттілігін қалыптастыруды көздейді.
4 Жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру негіздері атты элективті курс мазмұны студенттердің өз пәні аясында ғаламдық мәселелерге бағыттала алуға қатысты білімдерін, мәдениаралық, ақпараттық біліктерін, жергілікті және ғаламдық жауапкершілікке қатысты дағдыларын қалыптастыруға негіз болады.
Зерттеу базасы: Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті және Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің (217) студенттері.
Зерттеу кезеңдері: Болашақ мұғалімдердің жаhандану жағдайында кәсіби құзыреттілігін қалыптастыруға арналған тәжірибелік - педагогикалық жұмысқа қойылған мақсатқа сай үш кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезең (2012-2013жж.) зерттеу мәселесі анықталып, оның мақсаты мен міндеттері айқындалды, зерттеудің ғылыми аппараты дайындалды. Отандық, шетелдік іргелі ғылыми зерттеулерге талдау жасау барысында қарастырылып отырған мәселенің теориялық - әдіснамалық негіздері анықталды. Тақырып бойынша материалдар сұрыпталып, жинақталды. Ғылыми мақалалар дайындалып, басылымдарда жарық көрді. Тәжірибелік алаңдар анықталып, эксперименттік жұмыстың жоспары, таңдау курсының оқу бағдарламасы дайындалды.
Екінші кезең (2013-2014жж.) теориялық материалдарды жүйелеу жалғасын тапты, анықтау эксперименті барысында болашақ мұғалімдердің тест, сауалнама арқылы алғашқы білім деңгейлері тексерілді, нәтижелері қорытындыланды, қалыптастыру эксперименті жүргізіліді. Студенттерге арналған элективті курсы үшін жұмыстар (семинар, тренинг) байқаудан өткізіліп, тәжірибеге енгізілді.
Үшінші кезең (2014-2015жж.) қалыптастыру эксперименті жалғасын тапты, алынған нәтижелер сұрыпталып, өңделіп, құрылымы бойынша жүйеленді, ұсыныстар әзірленді, диссертация талаптарға сай рәсімделді.
Зерттеудің дәлелділігі мен негізділігі: теориялық - әдіснамалық және тәжірибелік тұрғыда негізделуімен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігімен, зерттеу мақсатына сай кешенді әдіс-тәсілдер қолданылумен; теориялық білімді және тәжірибеден алынған деректерді салыстырумен, докторанттың өзіндік іс-әрекетінің қалыптасуына арналған философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектердегі қағидалардың басшылыққа алынуымен, ЖОО оқу үдерісіне зерттеудің нәтижелерін енгізуімен дәлелденді.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы: Диссертациялық жұмыстың мазмұны 13 еңбекте жарық көрген. Соның ішінде 4-еуі Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұсынған басылымдарда, 1-еуі Scopus деректер қорына енетін жарияланымда, 2-еуі халықаралық ғылыми журналда, 6-уы халықаралық ғылыми-практикалық конференциялар (оның 3-еуі шетелдік) материалдарында жарияланды.
Сондай-ақ ЖОО ғылыми-әдістемелік семинарларда, педагогика және психология кафедрасында іс-тәжірибе жұмысы үдерісінде жүзеге асырылды.
1. Педагог мамандардың жаhандану құзыреттілігін қалыптастырудың кейбір мәселелері. Абай атындағы ҚазҰПУ Магистратура және PhD докторантура институты ЖОО кейінгі білім беру жағдайында ғылыми педагогикалық әлеуетті дайындаудың өзекті мәселелері ХҒПК материалдары.
28 қараша. Алматы. -2012. 263-268б. 2. Ұлттық құндылықтар - педагогтің жаһандану құзыреттілігінің негізі ретінде. С.Торайғыров атындағы ПМУ
Мәшһүр Жүсіп-әлемдік Ғаламат атты ХҒПК материалдары. 13-желтоқсан. 2013. 229-231б. 3. Жаhандану жағдайында сапалы педагог мамандар даярлау мәселесі. С.Торайғыров атындағы ПМУ Хабаршы. -Павлодар, -2013. -173- 179бб. 4.Scientific and Theoretical Analysis of the Issue of Teachers' Global Competence Formation. Life Science Journal 2013. - V.10. - Iss.12(s). (Scopus) Р. 266-270. 5. Жаhандану - педагогика ғылымының даму факторы ретінде. Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысы. - Алматы, -2013. №3 (39). -191-195бб. 6. Педагог мамандардың жаhандық құзырттілігін қалыптастырудың теориялық тұстары. Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысы. - Алматы, 2014. №1(41), 82- 85б. 7. Болашақ педагог мамандардың жаhандық құзыреттілігін қалыптастыруда ұлттық құндылықтардың алатын орны. Ш.Уәлиханов атындағы КМУ Шоқан оқулары-18 ХҒПК материалдары. 24-26 сәуір Көкшетау. 2014. 232-238б. 8.Leadership interntional Conference "Leadership in Educalion, Business and Culture" Icet international center for education & technology. -25[th] April, -2014. Almaty-Seattle, 93-95р. 9.Bilimin ıçığında eğitimsel liderlik üzerine uluslararası konferanssiirt-TÜRKİYE. 22-24. Mayıs -2014.Р.148. 10.Научно-теоретический анализ формирования глобальной компетентности педагога ХХІ века. VI Mеждународная научная конференция Проблемы и перспективы развития образования Пермь. апрель, 2015.9-13с. 11.Структурная модель формирования профессиональной компетентности будущих пелагогов в условиях глобализации. SCIENCE AND WORLD International scientific journal,
№ 1 (29), -2016, -80-84Vol. III Impact factor of the journal Science and world -
0.325. 12.Болашақ мұғалімдердің жаhандық құзыреттілігін қалыптастыру мәселелеріне ғылыми теориялық талдау. Қазақстанның ғылымы мен өмірі - Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. Халықаралық ғылыми журналы. Международный научно-популярный журнал. №22 (37), 2016. 161- 164б. 13.Professional Competence of Teachers in the Age of Globalization. International journal of environmental & science education. -2016, V. 11. - Iss. 9. (Scopus) - P. 2659-2672. SJR. 0,326.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертация мазмұнын кіріспе, екі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымшалар құрайды.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты: нысаны, пәні, мақсаты, болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, теориялық-әдіснамалық негіздері, зерттеу көздері, әдістері, негізгі кезеңдері мен базасы, қорғауға
ұсынылатын қағидалары, ғылыми жаңалығы мен теориялық және тәжірибелік мәні, нәтижелердің дәлелділігі мен негізділігі ашып көрсетіледі.
Жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың теориялық - әдіснамалық негіздері атты бірінші бөлімде жаһандану жағдайында болып жатқан құбылыстарға сәйкес білім беру жүйесінің даму тенденцияларына, болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігі туралы ғылыми зерттеулерге талдау жүргізу арқылы оны жаһандану жағдайында дамытудың жаңа бағыттарына, болашақ мұғалімдердің жаһандану жағдайында кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделіне сипаттама беріледі.
Жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың тәжірибелік-эксперименттік жұмыстары атты екінші бөлімде болашақ мұғалімнің жаһандану жағдайында кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың барысы, мазмұны және оның нәтижелері келтіріледі.
Қорытындыда зерттеу жұмысы бойынша жүргізілген жұмыстың нәтижелеріне негізделген тұжырымдар жасалынып, ғылыми тұрғыдан ұсыныстар берілді.
Қосымшада зерттеу барысында пайдаланылған диагностикалық материалдар, студенттерге арналған сауалнамалар, тренингтер және тест сұрақтары ұсынылады.
1 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жаһандану - білім беру саласын жаңғырту негізі
Болашақта бәсекеге қабілетті XXI ғасыр шәкіртін тәрбиелеу білім беру саласының алдында тұрған басты міндеттердің бірі. Соған сай ұстаз - ізденімпаз ғалым, нәзік психолог, тынымсыз еңбеккер, ортаның ұйтқысы, жан- жақты шебер, терең қазыналы білімпаз, гуманист, белсенді патриот, ғаламдық мәселелер туралы пайымы бар, өз ісін жаһандық талаптар деңгейінде жүргізе алатын болғанда ғана қоғамның мықты да білікті, мәдениетті, жан-жақты дамыған, шығармашылығы жоғары жеке тұлғаны қалыптастырып, тәрбиелеу нәтижелі болады.
Жаһандану, ғаламдану, әлемдік ауқымдану, глобализация (ағылш. Global - әлемдік, дүниежүзілік, жалпы) - жаңа жалпыәлемдік саяси, экономикалық, мәдени және ақпараттық тұтастық құру үдерісі. Жаһандану терминін алғаш рет 1983 жылы Гарвард бизнес ревью журналында жарияланған Нарықтың жаһандануы деген мақаласында Гарвард бизнес мектебінің профессоры Теодор Левитт ұсынған болатын [40]. Осы ұғым арқылы ол жаһандық фирмалар деп аталған кәсіпорындардың жаңа нышандағы іс-әрекеті арқылы дүниежүзіндегі нарықтардың бірігуін атады. Оның пікірінше, жаһандану және технологиялар халықаралық қатынастарды анықтайтын басты екі факторға айналды. Сол жылы жарияланған Тһе Магкеtіng Іmаgіnаtіоn атты монографиясында Т.Левитт технологияларды әлемді біркелікке қарай жылжуға итермелейтін қуатты күш деп бағалады. Мұның арқасында жаңа коммерциялық шындық дүниеге келіп, барынша бірқалыпқа түскен өнімдер үшін жаһандық нарықтар пайда болады. Олардың көлемі мен ауқымын бұған дейін көзге елестету де мүмкін болмаған.
Жаһанданудың нақты нәтижелерін шартты шекараларын эканомикалық, мәдени және саяси қызмет үшін барған сайын айқындалып жатқанынан көруге болады және трансұлттық жүйелер - өнеркәсіп монополиялары, ғаламтор, студенттермен және кәсіби мамандармен өзара алмасу қызмет көрсету саласы,
жасылдардың ұйымы және адам құқын қорғау қозғалысы - шын мәнінде жаһандық мәдениет пен экономика жүйесін құруға ықпал етті [41].
Осы факторлардың арқасында XX ғасыр үшін әлемдік кеңістіктерге, аумақтарға және идеологиялық блоктарға бөліп қараудан тұрған дәстүрлі геосаясаттың іргесі шайқалып, ағыстар мен жүйелерден тұратын жаһандану барған сайын бір тұтастықтың бейнесін қабылдаған әлемге жаңаша қарауды қалыптастыруға алып келді. Жаhандануды жалпы әлеуметтік мәселе ретінде зерттеу оның феноменін терең түсінуде жатыр.
Көптеген зерттеушілердің көзқарасы бойынша жаhандану ұғымы өзара тәуелділік, интеграция немесе кірігушілік деген мағына береді және халықаралық экономикада, әлеуметтік және саяси салада жүйенің жаңа даму кезеңін сипаттайды. Олар жаһандануды әр текті, бірақ әлемнің біртұтастыққа
айналу логикасымен біріктірілетін өзгерістердің жиынтығы деп түсіндіреді. Жаһандық өзара тәуелділік және бүкіләлемдік даму үдерісі жаһандануға алып келмей қоймайды. Бұл үдеріс трансұлттық экономика мен жалпыадамдық құндылықтарды қорғауға негізделген халықаралық ұйымдар жүйесі ықпалын күшейтеді.
Жаһандану әлеуметтік феномен ретінде көп қырлы және көптеген құрамдас бөліктерді қамтиды. Негізінен, оны ұлттық және әлемдік шаруашылықтың техникалық және қаржылық жағынан дамуының нәтижесі деп есептейді. Алайда әлеуметтік-мәдени өзгерістер, адамдар тұрмысының өзгеруі, адамзаттың қоршаған ортамен қарым-қатынасының күрделенуі де Жаһандануға елеулі ықпал жасап отыр. Ғалымдардың барлығы дерлік жаhанданудың объективтілік сипатын атап өтеді. Сондықтан бұл ұғым академиялық сөздік құрамында ғана емес, сонымен бірге, журналистер, саясаткерлер, іскерлік және білім беру орталықтарына да кең тарады.
Ғылыми әдебиеттерде келтірілетін жаhанданудың қашан басталғандығы, оның дамуының ерекшеліктері жөніндегі әр-түрлі ой-пікірлерге қарамастан, аталмыш үдерісті өткен ғасырдың 60-жылдарының басымен байланыстырады. Бұл кезде ақпараттық және коммуникациялық технологиялардағы ғылыми- техникалық төңкеріс жаппай дами бастаған болатын [42]. Осы кезеңде
жаhандық қоғам деген термин солтүстік американдық ғалымдардың еңбектерінде жарық көрген (университет Ман Луан, Торонто), жаhандық ауыл термині алғаш рет жалпы ақпаратты бір уақытта планетамыздың кез- келген нүктесінен дүниенің төрт бұрышына коммуникация құралдары арқылы таралу феноменін көрсету үшін қолданылған [43].
Тағы бір американдық зерттеуші Т.Фридманның көзқарасы бойынша,
жаhандану - ұлттардың, мемлекеттердің, технологиялардың, нарықтың бірігуі, ол жеке тұлғаларға, корпорацияларға, ұлт - мемлекеттерге бұрын - соңды болып көрмеген жылдамдықпен әлемнің кез-келген нүктесіне жылдам әрі арзан жетуге мүмкіндік береді - деген [44].
Профессор И.Ф.Кефели жаhанданудың көп қырлылығын атап өте отырып, оны - мәдени-тарихи тұрғыда ұлттық мәдениеттің барлық түрін қамтитын жалпы адамзаттық мәдениет ретінде қарастырады [45].
Ағылшын зерттеушісі П.Скотт жаһандануды түбегейлі жаңа нәрсе болғандықтан, оны интернационалдандырудың жоғары түрі ретінде қарастырмау керектігіне тоқталады, себебі жаһандану интернационалдандыруға қарағанда ұлттық шекараларды бұзады, жаһандық капитализмді жаппай қолданудың төменгі жерлерінде жүзеге асырылады, және ол жаһандық мәселелерді шешуге бағытталған деген пікірін білдіреді [46].
Американдық және Батыс Еуропалық ғалымдардан кейін жаhандану үдерісін зерттеудің қажеттілігіне ресейлік ғалымдар да көңіл аудара бастады. Ресейлік энциклопедиялық басылымдарда жаhандану, соған сәйкес
жаhандануды зерттеу ілімі, жаhанданушылық сынды терминдер XX ғасырдың 90-жылдарында пайда болды. Бұл сөздіктер мен анықтамаларда
жаhандық мәселелер, жаhанданушылық ұғымдары қарастырыла отырып,
соңынан жаhандану феноменінің анықтамалары пайда бола бастады [47, с. 25]. Атап айтсақ, 1993 жылы саясаттану саласы бойынша жарық көрген энциклопедиялық сөздікте алғаш рет жаһанданушылық, жаһандану ұғымдарына талдау беріліп, аталған бағыттың дамуының үш кезеңі қарастырылылады [48].
Бірінші кезең XX ғасырдың 60-шы жылдарын қамтиды, бұл кезеңде адамзат тарихында тұңғыш рет өндіріс арқылы табиғаттың антропогендік мүмкіндігіне қауіп төнгізе бастағаны және жер бетіне апат әкелетін стратегиялық құралдардың қанат жаюы болып табылады.
Екінші кезеңге әдіснамалық тұрғыдан болсын, қолданбалы тұрғыдан болсын, глобализмнің шарықтауы жатады. Бұл кезеңде қоғамдық дамуды танып-білуге қомақты үлес қосқан Э. Ласло, С.Медловиц, А.Тоффлер сынды зерттеушілердің еңбектерін атап айтуға болады. XX ғасырдың 80- жылдарының ортасында басталған жаһандану дамуының үшінші кезеңінің ерекшелігі, даму динамикасының өте жоғары болуында, яғни жаhандық мәселелер әлемінің саяси бет әлпетіндегі тарихи өзгерістер нәтижесінде екінші орынға шығып қалды [49].
Еліміздің саяси және экономикалық, әлеуметтік салаларының дерлік әлемдік кеңістікке кірігуі жаһандасуды осы ұғым жайында айтылған пікірлер мен көзқарастарды зерделеуді талап етеді. Ғалым М.Делятиннің жаhандану- бірегей қаржылық ақпараттық кеңістікті құру және оны дамыту үдерісі, бұл үдеріс бүкіл әлемді қамтиды және капиталды тез қолданумен, ақпаратқа оңай қол жеткізумен байланысты. Ол ұлы географиялық ашылулар дәуірінен басталып, әлі күнге дейін жалғасып келеді. Ең бастысы жаңа технологияларға негізделген сапа мен нәтижелер емес, сананы жаңаша құру болып отыр - деген түйінді ойымен біз де келісеміз [50].
Жаһандану мәселесін Б.Пядышев былай тұжырымдайды: жаhандану - жалпы саяси экономикалық, басқа да әлемдік дамудың алдағы кезеңі, өндірістік дамудың жоғары сатысы, толығырақ айтсақ, капиталистік, саяси, әлеуметтік, философиялық қоршаған орта болып табылады - дейді [51].
Ғалым И.О.Радионова жаһандану - XX ғасырдың екінші жартысында бүкіл ғаламшарды қамтыған әлеуметтік және экономикалық дағдарыстың ғаламдануы - деп көрсетеді [52]. Автордың пікірінше, қазіргі кезде қиындап, неше түрлі түрге еніп отырған дағдарыстың себебі өркениет пен қоршаған ортаның арасындағы белгілі бір тепе-теңдікті сақтап отыруға мүмкіндік беретін тетіктердің күрт кейін кетуі, тиімділігін жоғалтуында.
М.А.Чешковтың пайымдауынша, жаhандану термині әлемдік қоғамдастықтың әр түрлі бөліктерінің бір-біріне тәуелділік, өзара бірігу және өзара шарттасу үдерісі ретінде көрсетуге болатын үдерістер мен құрылымдардың кең жиынтығын білдіреді [53]. Басқаша айтқанда, қазіргі заманда аумақтағы жағдайлармен анықталатын біртұтас нәрсе құрылады делінген.
Жаһандану - бұл күрделі әрі көпқырлы құбылыс. Оның маңызды аспектілерінің бірі - әлдебір жалпы адами гуманитарлық: мәденитанымдық,
идеологиялық, моральдық-этикалық негіздерді біртіндеп қалыптастыру, осы арқылы түрлі өркениетке, әрі түрлі тарихқа, дәстүр мен мәдениетке ие ұлттар мен халықтарды жақындата түседі. Жаһандану жағдайында атап айтқанда, оның гуманитарлық негіздерін қалыптастыруда адамзаттың барлық өркениеттік ағындарының мәдени мұрасын пайдаланылуы керек, мұның өзі әр халықты және әлемдік қауымдастықты байыта түседі [54].
Әлеуметтік-мәдени өзгерістер, адамдар тұрмысының өзгеруі, адамзаттың қоршаған ортамен қарым-қатынасының күрделенуі де жаһандануға елеулі ықпал жасап отырғаны белгілі. Осы ойымыздың дәлелі ретінде отандық зерттеуші А.А. Арыстанбекованың жаһандану кезінде-экономика, ақпарат, экология, технология салаларында, әлеуметтік қоғамның түрлі аспектілерінде шекараның соншалықты маңызы бола қоймайды, - деген тұжырымымен келісеміз. Ғалымның пайымдауынша ақша, тауарлар, технологиялар, ақпараттар мен уланатын заттар шекара жоқ сияқты оп-оңай өтіп кетеді. Тіпті, үкімет өткізгісі келмейтін адамдар мен олардың ой-пікірлері, идеялары, заттар, мысалы, есірткілер т.б. жаңа территорияға кірудің өз жолын тауып алады. Тура осы жолмен жаһандану кез-келген қашықтықты болдырмайды. Бұл адамдардың кейде өздері түсініп болмайтын, өздері қабылдамайтын" трансұлттық өмір сүру дағдысын қабылдауларына тура келеді деген сөз [42, с.16].
Зерттеу барысында жаңа түсініктер мен бұл құбылыстың төменде келтірілетін негізгі сипаттамаларын анықтадық:
oo жаһандану дегеніміз обьективті, бірақ өте қарама-қайшы үдеріс, адам қызметінің барлық: экономика, саясат, білім беру, әлеуметтік-мәдени т.б. саласына жағымды не жағымсыз әсер ететін құбылыс;
oo жаһандану көптеген елдердің қызмет салалары бойынша өзара біріккен күшін білдіреді.
Бұл жерде маңызды рөл адамға тиесілі, оның дүниетанымы, құндылықтар жүйесі, ақыл-ойы, білімі, адамгершілігі, руханилығы - бәрі қазіргі кезде түбегейлі өзгерістерге ұшырауы мүмкін [55].
Жаһандану ұғымына берілген сипаттамаларды талдай отырып, оның XXІ ғасырдың басындағы дүниежүзінің даму үдерістерін сипаттайтынын, халықтар мен мемлекеттер арасындағы байланыс пен өзара тәуекелділікті қиындатып, жалпы ғаламшар аумағындағы қоғамдық дамудың жаңа кезеңін көрсететінін және әлеуметтік байланыстар мен қоғамдық үдерістердің жаңа сапасын байқатады [56, с. 29] (сурет 1).
Сурет 1- Жаһандану (ғаламдану) үдерісінің бағыттары
Жаһандану интернационалдандырудың сапалы жаңа кезеңі, соған қарамастан ол ұлттық шекараны бұзуды ұсынған емес. Бұл қазіргі замандағы тәртіпке жаңа ғылыми-техникалық революция нәтижелерінің екі жақты әсер етуіне себепші болуы. Бір жағынан ғылыми-өндірістік кешеннің тез арада дамуы адамзатты экологиялық апатқа, яғни, түрлі елдердің тек біріге отырып шешімін табатын жаһандық проблемалардың пайда болуына әкеп соқты. Екінші жағынан, жаһандық ақпараттық-коммуникациялық желілерді құру кез- келген уақытта кез-келген жерде дерлік қажетті ақпаратты алуға, адамзат қызметінің барлық саласында мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықты жеңілдетіп, байланысты тездетуге мүмкіндік береді [57, с. 97].
А. Фурсов өзінің Мир на рубеже столетий атты еңбегінде жаһандану үдерісі төмендегідей бірқатар мәселелердің туындауына да себеп болғандығына тоқталады:
1. Әлеуметтік-экономикалық мәселелер. Жаһанданудың стихиялылығы мемлекетті әлеуметтік-экономикалық өмірді реттеу үдерісінен шығарып жібереді деген ой-пікір бар. Нарық жағдайында көп пайда табу негізгі ұстанымға айналып, әлеуметтік қорғау, мәдени құндылықтар мен экологияны қорғау сынды дүниелерді құрбандыққа шалады. БҰҰ-ның және басқа да халықаралық ұйымдардың ұстанымы бойынша олар мемлекетті командалық басқару мақсатымен емес, даму мақсатымен нарықтық жолға қайтару керек деп ойлайды. Мемлекет шетел инвесторларына жақсы жағдай туғызуға ұмтылмауы керек, өйткені бұл экологиялық мәселелердің туындауына, еңбек шарттарының бұзылуына, еңбекақының төмендеуіне , білім беру мен денсаулық сақтау салалары аясының тарылуына әкеліп соғады. Мемлекет жаһанданудың әлеуметтік салдарын халықты тікелей әлеуметтік қорғау мен қоршаған орта,
еңбек туралы заңнаманы күшейту арқылы жою керек. Жаһанданудың кері әсерлерін жою үшін жаһандық институттардың құрылуы мүмкіндік береді, олар трансұлттық корпорациялардың қызметі мен қаржы ағындарына бақылау жүргізіп отырады.
2. Жаһандық басқару - саяси мүдделерді қайта бағыттау мәселелері. Қазіргі таңда дүние жүзінде жаһандану мәселелерін арнайы реттейтін құрылым жоқ. Бұл кейбір елдер мен мемлекеттердің Халықаралық қауымдастық ұғымын теріс қолдану ына алып келеді, өздерін-өзі тағайындаған дүниежүзілік полиция қызметкері ретінде көрінгісі келеді. Жаһанданудың кері әсерлерін жою мәселесінің жаһандық сипаты барлық мүдделі жақтардың күш салуын талап етеді.
3. Мәдениет пен ұлттық құндылықтарды жаһандандыру мәселелері
Бір жағынан, ұлттық және жергілікті мәдениеттердің көзінің жойылуы, олардың жаһандық мәдениет ағынында көрінбей кетуі байқалады. Ал екінші жағынан, бір-бірін түсінушілікке, бейтаныс адамдардан қорқуды еңсеруге, т.б. мүмкіндік беретін мәдениет саласындағы ұғымдармен және құндылықтармен алмасу жүзеге асырылады. ЮНЕСКО-ның 1994 жылы қабылдаған
Мәдениет бағдарламасында көрсетілгендей әлемдік мәдени құндылықтар, салт-дәстүрлік құндылықтарды алмастыра алмайды, олар тек өздерінің әр түрлілігін сақтай отырып, мәдениеттер арасындағы сұхбаттың негізі бола алады.
4. Ақпараттық және коммуникациялық ағындар мәселесі.
Білім беру саласында компьютерлік және спутниктік технологиялардың кеңінен таралуы, кейбір елдердің қатал шаралар қолданса да, бақылаудан шығып кететін жаһандық ақпараттық кеңістіктің пайда болуына әкеп соқты [58].
Байқап отырғандай, автордың көзқарасында жаһандық үрдістің жағымды да, жағымсыз жақтарына сипаттама беріледі. Осыған ұқсас жаһандық ақпараттық кеңістік білім беру жүйесінің қайта құрылуына, халықаралық және мемлекеттің ішкі саясатын демократияландыруға үлкен қауіп туғызуы мүмкін. Адамның көңіл күйіне әсер ету арқылы шындықты жасыру, өтірік айту арқылы жаһандық бұқаралық ақпарат құралдары белгілі бір мақсаттармен көптеген елдердің қоғамдық пікірін қалыптастыра алады - деген тұжырым ЮНЕСКО-ның Әлем мәдениеті атты бағдарламасында да келтіріледі [59].
В.С.Степин мен Г.Ю.Семгин сынды зерттеушілер жаһандану- өркениеттің дамуының жалпы үдерістерімен байланысты ғаламшардағы өмір эволюциясының жаңа шарттарын пәнаралық зерттеу; жалпы адамзат және табиғат субьектісі болып табылатын жаhандық көлемдегі қарама- қайшылықтармен байланысты жаhандық мәселелерді зерттеу; адамзаттың өзін- өзі жоюының алдын алу мақсатымен ұйымдастырылған және үйлестірілген саяси стратегиялар жиынтығы деген анықтама берген [60]. Бұл пікірде білім беру саласының ғаламдық өзгерістерге байланысты жаңа міндеттерді шешуінің өзектілігін арттыруды меңзелетіндіктен біздің зерттеуіміз үшін маңызы жоғары.
И.М.Сиганатуллин жаһандану идеялары: адамдарды зерттеуге ұмтылу және адамзаттың бір-бірімен өзара әрекеттестікке кедергісіз түсе алуы сияқты жағымды жағын атап өте отырып, кері әсеріне де көңіл бөледі. Ол негізінен өскелең ұрпаққа білім беру тәрбие жұмысына қатысты мына жағдайларда көрінетіндігіне тоқталады:
1) Халықтарды ұлттық дамудың төл мәдениетінен, өзіндік жолынан тайдыру болады. Көптеген Отандық ғалымдар, таяу шетелдердегі ғалымдардың жаһандануға деген пікірлері біркелкі емес, кейде тіпті жағымсыз болып келеді, олар жаһанданудың келбетінен ұлттық сәйкестікке қауіп-қатер көреді, және олардың көбінің ойынша, білім беруді жаһандандыру отандық білім беруге де орны толмас шығын әкеледі.
2) Ақпараттық - тілдік теңсіздік пайда болады. Жаһандану мен қоғамдық жаһандық ақпараттандыру жаңа мүмкіндіктермен қоса, жаңа проблемалар туғызады. Мысалы, ақпараттық тілдік ортаның мүмкіндіктерін тиімді және мақсатты түрде қолдана алатын елдермен жеке тұлғалар осылай істей алмайтындардан артықшылықтары басым болады. Екіншілері өркениеттен тыс қалады.
3) Білімдік теңсіздік пайда болады. Білімге, ақпараттық технологияға, халықаралық қатынас тіліне қол жеткізушілік бірдей емес, сондықтан білім беру мәселесіндегі теңсіздіктің басты себептері осы болып табылады.
4) Білім берудің коммерциялануы пайда болады, ең алдымен бұл жоғары білім беруге қатысты. Білім берудің коммерциялануының өсуіне қарай жоғары оқу орындарына рыноктың құндылықтары келе бастайды, сөйтіп жаһандық білім беруді қоғамдық емес, жеке бас игілігі, яғни оқып жүргендердің игілігі үшін деп қарастырады.
5) Халық пен жаһанданушы элита арасында алшақтық пайда болады.
6) Тілдер ығыстырылып шығарылады. Жаһандану жуырда ғана адамдар арасында ақпарат алмасу мақсатымен белгілі бір рөл атқарып жүрген тілдердің бір тобын ығыстырып жатыр. Мысалы, ағылшын тілі таяу шығыс елдеріне жылыстап кіріп араб тілін, ал Латын Америкасында испан тілін ығыстырып шығарып жатыр. Мектептерде неміс және француз тілдерін үйренгісі келетін оқушылар азайып бара жатыр.
7) Қалалық және ауылдың инфрақұрылымдар арасындағы алшақтық ұлғайып бара жатыр [61].
Дегенмен де жаһандану ұлттық шекараны бұзуды ұсынбаған интернационалдандырудың сапалы жаңа кезеңі екенін мойындау керек деп ойлаймыз. Ол қазіргі замандағы тәртіпке жаңа ғылыми-техникалық революция нәтижелерінің екі жақты әсер етуіне себепші. Ғылыми-өндірістік кешеннің тез арада дамуы адамзатты экологиялық апатқа, яғни, түрлі елдердің тек біріге отырып шешімін табатын жаһандық мәселелердің пайда болуына әкелгенімен, жаһандық ақпараттық-коммуникациялық желілерді құру кез-келген уақытта кез-келген жерде дерлік қажетті ақпаратты алуға, адамзат қызметінің барлық саласында мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықты жеңілдетіп, байланысты тездетуге мүмкіндік беретіндігі ақиқат [62, с. 127].
Сонымен қатар жаһандану халықаралық бәсекелестікті өршіте түседі. Ал бәсекелестік пен нарықтың кеңеюі мамандану және халықаралық еңбек бөлінісін тереңдетуге әкеледі. Жаһанданудың тағы бір артықшылығы - өндіріс ауқымындағы үнемділік, мұның өзі ысырапшылыққа жол бермеу мен бағаның төмендеуіне, соның салдарынан тұрақты экономикалық дамуға әкеледі. Егерде жаһанданудың оң және теріс жақтарын саралайтын болсақ, оның өзі әлемдік жүйенің сипатына байланысты болады. Егер әлем қақтығыстарға толы болса, онда ол мүлдем теріс сипат алады. Керісінше, әлем ынтымақтастыққа қарай бет түзесе, онда жаһандану оң әсер береді [63, с. 15].
Бұл ретте ЮНЕСКО Бас директор К. Мацуураның және БҰҰ-ның Бас секретары К.Ананның осы ұйымның Бас Ассамблеясының 55-сессиясындағы баяндамаларында дүние жүзі азаматтарында жаһандық ой-пікір қалыптастыру саласында бағдарламалар мен жобаларды жасау және жүзеге асыруға арналған заманауи тәсілдердің қажеттілігінің атап көрсетілуі ойымыздың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ: 378(574)(091) Қолжазба құқығында
ОРАЗБАЕВА КУЛЬДАРХАН ОНАЛБЕКҚЫЗЫ
Жаhандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру
6D010300 - Педагогика және психология Философия докторы (PhD)
дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші:
Халитова И.Р. п.ғ.д., профессор Шет елдік кеңесші
PhD доктор, профессор
Сервет Өздемир
(Түркия)
Қазақстан Республикасы Алматы, 2016
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
3
АНЫҚТАМАЛАР
4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
6
КІРІСПЕ 7
1 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕР- ДІҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТ ЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ - ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
15
1.1
Жаһандану - білім беру саласын жаңғырту негізі
15
1.2 Болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру - педагогикалық проблема
31
1.3 Болашақ мұғалімдердің жаһандану жағдайындағы кәсіби
құзыреттіліктерінің, мәні мен мазмұны
46
1.4 Жаhандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық
моделі
62
1 бөлім бойынша тұжырым
82
2 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТАРЫ
84
2.1 Жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби
құзыреттілігін қалыптастырға арналған айқындаушы эксперимент нәтижелері
84
2.2 Жаһандану жағдайына болашақ мұғалімдердің кәсіби
құзыреттілігін қалыптастырудың мазмұны, әдістемесі
96
2.3 Зерттеу жұмысы бойынша жүргізілген қалыптастырушы
эксперимент жұмыстарының қорытындылары
115
2 бөлім бойынша тұжырым
131
ҚОРЫТЫНДЫ
132
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
134
ҚОСЫМШАЛАР
145
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер көрсетілген:
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. 07.12.2010, ҚР Президентінің №1118 Жарлығы, Астана (2014.12.08. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан - 2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына Жолдауы. Егемен Қазақстан, №828-831 (желтоқсан, 2012).
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ атты Қазақстан халқына Жолдауы (17 қаңтар, 2014ж)
ҚР Президенті - Н.Ә.Назарбаевтың 2014 жылғы 11 қараша Қазақстан халқына Нұрлы жол - болашаққа бастар жол Жолдауы
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Ұздік отыздыққа апарар 100 нақты қадам бағдарламасы (20 мамыр, 2015ж)
ҚР Президенті - Н.Ә.Назарбаевтың 2015 жылғы 30 қараша Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахлауда: өсім, реформалар, даму Қазақстан халқына Жолдауы.
Нұрлы Жол Жаңа Экономикалық саясатын және Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2015-2019
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы
Қaзaқcтaн Pecпубликacының Бiлiм туpaлы 2007 жылғы 27 шiлдeдeгi № 319-III Қaзaқcтaн Pecпубликacының Зaңы (2015.21.07. бepiлгeн өзгepicтep мeн тoлықтыpулapымeн)
Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016
oo 2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2016 жылғы 1 наурыздағы № 205 Жарлығы
"Aқпapaтты Қaзaқcтaн - 2020" мeмлeкeттiк бaғдapлaмacы, 2013 жылғы 8 қaңтapдaғы № 464 Жapлығы
Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 130 бұйрығы (2012 жыл 24 тамыздағы толықтыруымен)
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Жаһандану - жаңа жалпыәлемдік саяси, экономикалық, мәдени және ақпараттық тұтастық құрылуының үдерісі.
Құзырет - дара тұлғаның бойындағы өзара байланысты сапалардың (білім, білік, дағды, іскерлік, әрекет тәсілі) жиынтығы.
Құзыреттілік - алынған білімдер мен біліктерді іс-жүзінде, күнделікті өмірде қандай да бір практикалық және теориялық мәселелерді шешуге қолдана алу қабілеттілігі.
Кәсіби құзыреттілік - педагогикалық қызметін атқару дайындығы мен қабілетін анықтайтын кәсіби білімдер жиынтығы немесе жекелік кәсіби сипаттама.
Интеграция - экономика, әлеуметтік және саяси салада халықаралық байланыстар жүйесінің жаңа даму кезеңін сипаттайды.
Пәнаралық интеграция - болашақ педагог даярлығының барлық кезеңіндегі білімдер мен практикалық іс-әрекеттер бірлігі.
Білім берудің жаһандануы - білім берудің қашықтығына бағытталған, яғни білім алудың жалпыға қол жетімділігі, оны игерудің мол мүмкіндіктерінің болуы.
Жаһандық ойлау - жеке тұлғаның өзін қоршаған дүниені бірегей қабылдауы, дүниеде болып жатқан үдерістердің бір-бірімен өзара байланыста және өзара бір-біріне әсер ететіндігін сезіну, көп ұлтты, көп мәдениетті әлемде табысты өмір сүру қабілетінің болуы және өзін-өзі жетілдіріп отыруға ұмтылу.
Жеке тұлға - әлеуметтік қатынастар мен саналы іс - әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид.
Aқпapaт - дeгeнiмiз aқпapaтты aлушы кiciгe дeйiн қaбылдaу мexaнизмiнiң қaбылдaнды - түciнiктi - бaғaлaнды дeгeн үш cүзгiciнeн өткeн нәpce.
Ақпараттандыру - ғылымның дамуына байланысты пайда болатын, ақпараттық технологиялар мен жаңа телекоммуникация құралдарын педагогиканы оқыту үдерісі кезінде қолдану, педагогикалық білім беру мазмұнын жаңа ақпараттармен толықтыру.
Әдіс (грек. methodos - шындыққа жетудің жолы) ретке келтірілген іс- әрекеттің белгілі бір тұрғыда мақсатқа жету жолын білдіреді.
Модельдендіру - педагогикалық үдеріс туралы теориялық түсінік. Модель педагогикалық үдерістің қызметінің шарттарын, байланысын, элементтер жүйесін бейнелейді.
Педагогикалық жүйе - жеке тұлға білім беру, дамыту мақсатында бір- бірімен біріккен көптеген құрылымдар мен компоненттен тұратын педагогикалық үдеріс.
Әлем мәдениеті - салт-дәстүрлік құндылықтарды алмастыра алмайды, олар тек өздерінің әр түрлілігін сақтай отырып, мәдениеттер арасындағы сұхбаттың негізі бола алады.
Мәдениет - халықтың туған топырағында жинақта лған өмірлік тәжірибесінің, тәлімі мен тәрбиесінің, өмір сүру бейнесінің жиынтығы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР - Қазақстан Республикасы
ЮНЕСКО - Біріккен ҰлттарҰйымының Білім, Ғылым және Мәдениет жөніндегі Ұйымы.
БҰҰ - Біріккен ұлттар ұйымы АҚШ - Америка Құрама Штаттары
БАҚ - Бұқаралық ақпарат құралдары АҚ - Ақпараттық құралдар
ЖОО - Жоғары оқу орны
ҚР МЖМББС - Қазақстан Республикасы мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты
ХҒПК - Халықаралық ғылыми- практикалық конференция PhD - философия докторы
ҚазҰПУ - Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті СОӨЖ - Студенттердің оқытушымен өзіндік жұмыстары
ЭТ - Эксперименттік топ БТ - Бақылау топ
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің әлеуметтік экономикалық құрылымында болып жатқан өзгерістер жоғары мектептің білімдік үдерісін ұйымдастыруға жаңа талаптар қоюда.
ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Нұрлы жол - болашаққа бастар жол халқына Жолдауында еліміздің болашағын қазақстандықтардың әлеуетін ашу үшін жаңа мүмкіндіктер құрумен байланыстыра келе, ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз - белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар екендігіне тоқталды [1]. Бұл өз кезегінде бес институционалдық реформаларды жүзеге асыру үшін ұлттың идеясы, жарияланған ұлт жоспары, 100 нақты қадам бағдарламасында әлемнің отыз дамыған елінің қатарына кіруі негізінде адам капиталының сапасын көтеру, он алдыңғы қатарлы колледж бен он жоғары оқу орнында білікті кадрларды әзірлеу, халықаралық тәжірибеге сәйкестендіру үшін еліміздің оқу мекемелерінде білім беруді дамытудың басым бағыттарын алға қойды [2].
Білім саласында қазіргі кездегі жаңғырту үдерістері ең алдымен XXI ғасыр тұлғасы мен оларды тәрбиелейтін педагогтардың ұлттық және трансұлттық білімдік кеңістіктердегі орны мен роліне, жаһандану жағдайында халықаралық өзара әрекеттестікке дайын болу тұрғысынан жүргізілуде.
Өйткені жаңа жағдайда педагог алдында жалпыадамзаттық демократиялық және гуманистік құндылықтар негізінде бір адамнан өз елінің білімді, саналы азаматын және әлем азаматын тәрбиелеу міндеті тұр. Мұндай тұлға интеллектуалды, дүниетанымы кең, жаңаша ойлау қабілеті жоғары, білімге құштар, отансүйгіштік қасиеті қалыптасқан, бәсекеге қабілетті болуымен қатар, ел экономикасын, мәдениетін алға тартатын, ұтқыр күш, әлеует ретінде қалыптасуы тиіс.
Біздің тілімізде: ғаламдану, жаһандасу, ғаламшарлану түрінде қолданылып жүрген жаhандану дегеніміз қандай да болсын үдерістің, іс-әрекет барысының немесе мәдени-әлеуметтік феноменнің, құбылыстың бір ғана ұлт, халық, мәдениет, өркениет немесе құрлық шеңберімен шектелмей, бүкіл планеталық, жұмыр жерлік, бүкіл әлемдік деңгейде көрініс тауып, маңызға ие болуын танытатын ұғым. Жаһандану - үдеріс, орын алып отырған, әлі өз мәресіне жетпеген, аяқталмаған іс. Жаһандану бүкіл жер жүзінде жайылу, таралу деген мағынаны да, әлемдік елдердің біртұтас адамзаттық мәдениет қалыптастыру екпініне ілесу дегенді де білдіреді.
Қазақ қоғамы қазір қарқынды түрде жүріп жатқан жаһандану үдерісінің ықпалынан, өзі қаламаса да, оқшау бола алмайтындығы белгілі. Жаһандануды әрбір ұлт, әрбір этнос, әрбір мемлекет өзінің болмысына бейімдеп сіңіре алғанда ғана осынау қауіптілеу болып көрінетін құбылыстың игілігін көреді.
Еліміз енген Болонья жүйесі бойынша педагогтарды кәсіби дайындау үдерісі де осы мәселенің бізде таралуының көрінісі. Бұл ретте оқытудың барлық деңгейінде білім мазмұнының қайта қаралып, технологияларының жаңғыртылуы сапаға бағытталу мен нәтижеге қол жеткізудің бірден - бір
жолы. Осыған орай жоғары білімнің нәтижесі болып табылатын болашақ маман бойында жаһандық білімге қатысты құзыреттіліктер қалыптастыру өзекті мәселе қатарына жатады.
Білім беру саласы алдында тұрған бұл мәселені тиімді шешудің нормативтік - құқықтық негіздерін Қазақстан Республикасы Білім туралы Заңы [3], Қазақстан Республикасында білімді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы [4], Қазақстан Республикасы жоғарғы педагогикалық білім беру тұжырымдамасы [5], Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттары [6], және Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың жыл сайын Қазақстан халқына ұсынатын Жолдауының стратегиялық бағдарламалары құрайды.
Жаһандану және жаһандық білім беруді ұйымдастыру қажеттілігі мәселесі еуропалық ғалымдар (А.Габезудо, Ф.Гальбартшлагер, X.Христидис [7]), американдық (Дж.Коэн, М.Мелин, Е.Морри [8], Д.Девлин-Фолтс [9]), канадалық (Д. Браун, Д. Прайсверк, М. Сэнд, И.Стокко и А. Янг [10]), ресейлік (И.Ю.Алексашина [11], В.С.Кукушин [12], Е.С.Устинова [13], Г.Ф.Шайдуллина [14], және т.б.) еңбектерінде қарастырылған.
Құзыреттілік амал Еуропалық білім беру жобасында (1996 ж.) негізі қаланып, еліміздегі білім беруді ұйымдастыруға қатысты барлық құжаттардың басты парадигмалық идеясы ретінде басшылыққа алынады.
Болашақ педагогтарды дайындау мәселесі психология мен педагогикада кең түрде қарастырылған деуге болады. Зерттеу барысында зерделенген еңбектер төмендегідей топтастырылды:
oo студенттердің кәciби ic-әpeкeткe дaяpлығын қaлыптacтыpу жәнe өзiн-өзi әpi қapaй үздiкciз бiлiм aлу apқылы дaмытуының мoдeлiн құpылымдaу (C.И.Apxaнгeльcкий [15], A.A.Вepбицкий [16], В.A.Cлacтeнин [17], және т.б.);
oo маманды кәсіби даярлау үдерісінің психологиялық-педагогикалық негіздері, мамандықтың мәні, өзіндік ерекшеліктері мен қызметтері және өздігінен дербес білімін жетілдіруге байланысты ғылыми-әдістемелік бағдар ұсыну (Ю.К.Бабанский [18], Н.В.Кузьмина [19], В.В.Сериков [20], Н.Д.Хмель [21], С.М.Кеңесбаев[22], К.М.Беркімбаев [23], Ұ.М. Әбдіғапарова [24], және т.б.);
oo білім алушылардың танымдық, коммуникативтік әрекеттерінің түрлері мен оларды белсендіру мәселелері (Қ.Б.Жарықбаев [25], С.М.Жақыпов [26], М.Ә.Перленбетов [27], Н.Б.Жиенбаева [28], А.Р.Ерментаева [29], және т.б.);
oo болашақ мұғалімдердің шығармашылық әлеуетін, кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру (Ж.Ы.Намазбаева [30], Б.А.Тұрғынбаева [31], М.А.Абсатова [32], және т.б.);
oo студенттерінің кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастырудың теориялық және практикалық аспектілерін (Ш.Х.Құрманалина [33], К.С.Кудайбергенева [34], Б.Т.Кенжебеков [35], Г.Ж.Меңлібекова [36], Б.Р.Қасқатаева [37], М.В.Семёнова [38], С.И.Ферхо [39], және т.б.).
Дегенмен зерттеу барысында жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды кәсіби әрекетке дайындау үдерісін жаһандық талаптарға сай
қайта қарау, оның теориясы мен ғылыми-әдістемелік негіздерін жаңарту мәселесі арнайы зерттелмегендігі анықталды. Мамандар дайындаудың практикалық пәндер бойынша жоғары оқу орынында беріліп жатқан педагогикалық білімнің ғаламдық үдерістермен байланысының аздығын, олардың әлемнің кез-келген жерінде білім алып, еңбек етуге дайын азаматтарын қалыптастырудағы әлеуетінің жеткіліксіз екендігін байқатты.
Бұл жағдай:
oo ЖОО болашақ педагог мамандарды жаһандық талаптарға сай дайындауға деген қоғамдық сұраныс пен оған негіз болатын теориялық тұғырлардың айқындалмауы арасындағы;
oo болашақ мамандарда жаһандану жағдайына байланысты құзыреттіліктерін қалыптастырудың объективті қажеттілігі мен оның жүзеге асуын қамтамасыз ететін ғылыми негізделген тиімді әдістері мен жолдарының айқындалмауы арасындағы қарама-қайшылықтардың бар екендігін көрсетеді.
Осы аталған қарама-қайшылықтардан жаһандану жағдайындағы мұғалімдердің өз педагогикалық іс-әрекетін тиімді атқаруларына қажетті құзыреттіліктердің құрылымы қандай, оны кәсіби білім алу барысында қалыптастыру қандай жолдар мен әдістер арқылы іске асырылуы тиіс деген зерттеу мәселесі туындайды.
Мәселенің көкейкестілігі мен аталған қарама-қайшылықтардың шешімін іздестіру зерттеу тақырыбын Жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру - деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеу нысаны: жоғары оқу орындағы біртұтас педагогикалық үдеріс.
Зерттеу пәні: болашақ мұғалімдердің жаһандану жағдайында еңбек етуге қажетті кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастыру.
Зерттеу болжамы: егер, болашақ мұғалімдерді дайындау үдерісінде мотивациялық, танымдық, іс-әрекеттік компоненттерден тұратын, әдіс, құралдары, көрсеткіштері айқындалған модель жүзеге асырылып, студент жаһандану жайлы білімдер мен кәсіби білік, дағдыларды өзіндік белсенді әрекет нәтижесінде меңгерсе, онда олардың жаһандану жағдайындағы кәсіби құзыреттіліктерін кіріктірілген тұлғалық сапа ретінде қалыптастырудың тиімділігі артады, өйткені бұл жағдайда жоғары оқу орынының педагогикалық үдерісінің жаһандық білім беру талаптарына сәйкестенуі мүмкін болады.
Зерттеу міндеттері
oo жаһандану үдерісі дамуының тарихи кезеңдері мен олардың білім беру саласына әсеріне сипаттама беру;
oo жаһандану жағдайында болашақ мұғалі мдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың құрылымын, мәнін, мазмұнын айқындау;
oo жаһандану жағдайында болашақ мұғалі мдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың құрылымдық - мазмұндық моделін жасау;
oo жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыруың әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибелік- эксперименттік жұмыста сынақтан өткізу.
Зерттеудің жетекші идеясы: ЖОО білім мазмұны мен әдістерінің ғаламдық жаңарулар талаптарына сай жаңғыртылуы болашақ мұғалімдердің жаһандану жағдайына қажетті құзыреттіліктерін қалыптастыруға негіз болады.
Зерттеудің теориялық - әдіснамалық негіздері болып құзыреттілік амал (А.К.Маркова, А.А.Вербицкий, Б.Т.Кенжебеков, Г.Ж.Меңлібекова және т.б.); жүйелік амал. (В.В. Краевский, Н.В. Кузьмина т.б.); тұлғалық, (В.В.Сериков, В.А.Сластенин, И.С.Якиманская және т.б.); іс-әрекеттік (Т.Г.Браже, Л.С.Рубинштейн, Л.Ф.Спирин және т.б.); мәдениеттанулық (Е.В.Бондаревская, Б.С.Гершунский, И.Ф.Исаев және т.б.); синергетикалық (П.Анохин, З.Ж.Жаңабаев т.б.); рефлексиялық (В.В.Давыдов, А.И.Зимняя, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин және т.б.) тұлға құзыреттілігінің мәні философиялық қағидалармен, құбылыстардың өзара байланыстары мен сабақтастығының логикалық қағидаларымен, зерттеу мәселесі бойынша жазылған ғылыми педагогикалық - психологиялық еңбектермен, кәсіби педагогикалық сапаларды, құзыреттілік, мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру, болашақ мұғалімдерді оқытудың психологиялық-педагогикалық, әдістемелік, технологиялық негіздері туралы тұжырымдамалар және идеялармен анықталады.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселес і бойынша философтардың, психологтардың, педагогтардың және әлеуметтану бойынша мамандардың ғылыми еңбектері, Қазақстан Республ икасы Білім туралы Заңдары; Қазақстан Республикасы жалпыға міндетті білім және жоғары білім берудің мемлекеттік стандарттары; Қазақста н Республикасы Білім және ғылым министрлігінің білім беру мәселеле ріне қатысты нормативті құжаттары; Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы , ғылыми педагогикалық мерзімді басылымдар және автордың педагогикалық тәжірибесі.
Зерттеудің әдістері: диссертациялық жұмысты жүргізу барысында қолданылған теориялық (зерттеу мәселесі бойынша философиялық, әлеуметтанушылық, психологиялық, педагогикалық ғылыми әдебиеттерге теориялық әдіснамалық талдау жасау, салыстыру, озық іс-тәжірибелерді жинақтау; зерттеудің нәтижесін жобалау, үлгілеу, тұжырымдау); эмпирикалық (сауалнама, тест, педагогикалық бақылау, тәжірибелік- эксперименттік жұмыстар жүргізу); статистикалық (зерттеу бойынша алынған нәтижелерді математикалық-статистикалық тұрғыдан өңдеу).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі
oo жаһандану үдерісі дамуының тарихи кезеңдері мен олардың білім беру саласына әсеріне сипаттама берілді;
oo жаһандану жағдайында болашақ мұғалі мдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың құрылымы, мәні, мазмұны айқындалды;
oo жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін
қалыптастырудың құрылымдық - мазмұндық моделі жасалды;
oo жаһандану жағдайында болашақ мұғалі мдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың әдістемесі жасалып және оның тиімділігі тәжірибелік- эксперименттік жұмыста сынақтан өткізілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы зерттеу барысында қол жеткізген теориялық қағидалар мен тұжырымдар білім беру мазмұнын жаңартуға арналған практикалық оқу материалдарын жасауға мүмкіндік берді.
Жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру негіздері тақырыбында дайындалған элективті курсының бағдарламасын жоғары оқу орындарында, педагогикалық колледждерде қолдану арқылы мұғалімдерді дайындау ісін модернизациялау, сапасын арттыруға ықпал етеді.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар
1 Жаһандану - жалпы саяси экономикалық, басқа да әлемдік даму кезеңі, өндірістік дамудың жоғары сатысы, ұлттардың, мемлекеттердің, технологиялардың, нарықтың бірігуі, әр текті әлемнің біртұтастыққа айналуына байланысты өзгерістердің жиынтығы. Жаһандану дегеніміз обьективті, бірақ өте қарама-қайшы үдеріс, адам қызметінің барлық: экономика, саясат, білім беру, әлеуметтік-мәдени т.б. саласына жағымды не жағымсыз әсер ететін құбылыс Ол - түбегейлі жаңа нәрсе ретінде жаһандық мәселелерді Фшешуге бағытталады. Білім беру саласындағы жаһандану үдерісінің мақсаты
oo бірегей әлемдік білім беру кеңістігін құру болып табылады. Бұл үдеріс адамзаттың бірігуін жаһандық ауқымды мойындау үшін жағдай жасауға бағытталған шаралар жүйесі арқылы үлкен нәтижелерге жету мүмкіндігін береді.
2 Жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігі өзгеріп жатқан әлемнің білім беру кеңістігінде өзара қарым-қатынастар мен іс-әрекет тәжірибесіне қажетті бойында білімділіктің, іскерліктің жиынтығы, әлем азаматын қалыптастыруға дай ындығын көрсететін педагогтың кіріктірілген күрделі тұлғалық cа пасы. Бұл сапа жалпы адамзаттық, демократиялық, гуманистік құндылықтар негізінде жаһандық ауқымда ойлап, жергілікті ауқымда жұмыс істейтін тұлғаны тәрбиелеуге негіз болады. Болашақ мұғалімдердің аталмыш кәсіби құзыреттілігі әлемдік мәселелер, өмірдің жаңа бейнесі, ондағы мәдениеттер әртүрл ілігі жайындағы білімдер, ғаламдық ортамен тиімді әрекеттесе алу білі ктері, ақпараттық сауаттылық, қоғ ам алдындағы азаматтық борышын атқа рудағы және өзіне жүктелген жауапкершілікті сезіну сияқты сапаны өзгеріп жатқан әлемнің білім беру кеңістігіндегі педагогикалық әрекетте жүзеге асыруда көрінетін мұғалімнің кәсіби даярлығының көрсеткіші.
3 Жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың моделі, тұғырлары, мазмұнының әдістемелік жолдарының қалыптасу деңгейлерінің мотивациялық, танымдық және іс-әрекеттік компоненттер мен көрсеткіштердің бірлігін құрайды. Ұсынылып отырған модель болашақ мұғалімдердің жаһандану жағдайында бәсекелестікке
қабілеттілігін, олардың әмбебап және кәсіби құзыреттілігін қалыптастыруды көздейді.
4 Жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру негіздері атты элективті курс мазмұны студенттердің өз пәні аясында ғаламдық мәселелерге бағыттала алуға қатысты білімдерін, мәдениаралық, ақпараттық біліктерін, жергілікті және ғаламдық жауапкершілікке қатысты дағдыларын қалыптастыруға негіз болады.
Зерттеу базасы: Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті және Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің (217) студенттері.
Зерттеу кезеңдері: Болашақ мұғалімдердің жаhандану жағдайында кәсіби құзыреттілігін қалыптастыруға арналған тәжірибелік - педагогикалық жұмысқа қойылған мақсатқа сай үш кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезең (2012-2013жж.) зерттеу мәселесі анықталып, оның мақсаты мен міндеттері айқындалды, зерттеудің ғылыми аппараты дайындалды. Отандық, шетелдік іргелі ғылыми зерттеулерге талдау жасау барысында қарастырылып отырған мәселенің теориялық - әдіснамалық негіздері анықталды. Тақырып бойынша материалдар сұрыпталып, жинақталды. Ғылыми мақалалар дайындалып, басылымдарда жарық көрді. Тәжірибелік алаңдар анықталып, эксперименттік жұмыстың жоспары, таңдау курсының оқу бағдарламасы дайындалды.
Екінші кезең (2013-2014жж.) теориялық материалдарды жүйелеу жалғасын тапты, анықтау эксперименті барысында болашақ мұғалімдердің тест, сауалнама арқылы алғашқы білім деңгейлері тексерілді, нәтижелері қорытындыланды, қалыптастыру эксперименті жүргізіліді. Студенттерге арналған элективті курсы үшін жұмыстар (семинар, тренинг) байқаудан өткізіліп, тәжірибеге енгізілді.
Үшінші кезең (2014-2015жж.) қалыптастыру эксперименті жалғасын тапты, алынған нәтижелер сұрыпталып, өңделіп, құрылымы бойынша жүйеленді, ұсыныстар әзірленді, диссертация талаптарға сай рәсімделді.
Зерттеудің дәлелділігі мен негізділігі: теориялық - әдіснамалық және тәжірибелік тұрғыда негізделуімен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігімен, зерттеу мақсатына сай кешенді әдіс-тәсілдер қолданылумен; теориялық білімді және тәжірибеден алынған деректерді салыстырумен, докторанттың өзіндік іс-әрекетінің қалыптасуына арналған философиялық, психологиялық, педагогикалық еңбектердегі қағидалардың басшылыққа алынуымен, ЖОО оқу үдерісіне зерттеудің нәтижелерін енгізуімен дәлелденді.
Зерттеу нәтижелерінің мақұлдануы: Диссертациялық жұмыстың мазмұны 13 еңбекте жарық көрген. Соның ішінде 4-еуі Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті ұсынған басылымдарда, 1-еуі Scopus деректер қорына енетін жарияланымда, 2-еуі халықаралық ғылыми журналда, 6-уы халықаралық ғылыми-практикалық конференциялар (оның 3-еуі шетелдік) материалдарында жарияланды.
Сондай-ақ ЖОО ғылыми-әдістемелік семинарларда, педагогика және психология кафедрасында іс-тәжірибе жұмысы үдерісінде жүзеге асырылды.
1. Педагог мамандардың жаhандану құзыреттілігін қалыптастырудың кейбір мәселелері. Абай атындағы ҚазҰПУ Магистратура және PhD докторантура институты ЖОО кейінгі білім беру жағдайында ғылыми педагогикалық әлеуетті дайындаудың өзекті мәселелері ХҒПК материалдары.
28 қараша. Алматы. -2012. 263-268б. 2. Ұлттық құндылықтар - педагогтің жаһандану құзыреттілігінің негізі ретінде. С.Торайғыров атындағы ПМУ
Мәшһүр Жүсіп-әлемдік Ғаламат атты ХҒПК материалдары. 13-желтоқсан. 2013. 229-231б. 3. Жаhандану жағдайында сапалы педагог мамандар даярлау мәселесі. С.Торайғыров атындағы ПМУ Хабаршы. -Павлодар, -2013. -173- 179бб. 4.Scientific and Theoretical Analysis of the Issue of Teachers' Global Competence Formation. Life Science Journal 2013. - V.10. - Iss.12(s). (Scopus) Р. 266-270. 5. Жаhандану - педагогика ғылымының даму факторы ретінде. Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысы. - Алматы, -2013. №3 (39). -191-195бб. 6. Педагог мамандардың жаhандық құзырттілігін қалыптастырудың теориялық тұстары. Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысы. - Алматы, 2014. №1(41), 82- 85б. 7. Болашақ педагог мамандардың жаhандық құзыреттілігін қалыптастыруда ұлттық құндылықтардың алатын орны. Ш.Уәлиханов атындағы КМУ Шоқан оқулары-18 ХҒПК материалдары. 24-26 сәуір Көкшетау. 2014. 232-238б. 8.Leadership interntional Conference "Leadership in Educalion, Business and Culture" Icet international center for education & technology. -25[th] April, -2014. Almaty-Seattle, 93-95р. 9.Bilimin ıçığında eğitimsel liderlik üzerine uluslararası konferanssiirt-TÜRKİYE. 22-24. Mayıs -2014.Р.148. 10.Научно-теоретический анализ формирования глобальной компетентности педагога ХХІ века. VI Mеждународная научная конференция Проблемы и перспективы развития образования Пермь. апрель, 2015.9-13с. 11.Структурная модель формирования профессиональной компетентности будущих пелагогов в условиях глобализации. SCIENCE AND WORLD International scientific journal,
№ 1 (29), -2016, -80-84Vol. III Impact factor of the journal Science and world -
0.325. 12.Болашақ мұғалімдердің жаhандық құзыреттілігін қалыптастыру мәселелеріне ғылыми теориялық талдау. Қазақстанның ғылымы мен өмірі - Наука и жизнь Казахстана Science and life of Kazakhstan. Халықаралық ғылыми журналы. Международный научно-популярный журнал. №22 (37), 2016. 161- 164б. 13.Professional Competence of Teachers in the Age of Globalization. International journal of environmental & science education. -2016, V. 11. - Iss. 9. (Scopus) - P. 2659-2672. SJR. 0,326.
Диссертацияның көлемі мен құрылымы. Диссертация мазмұнын кіріспе, екі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымшалар құрайды.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты: нысаны, пәні, мақсаты, болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, теориялық-әдіснамалық негіздері, зерттеу көздері, әдістері, негізгі кезеңдері мен базасы, қорғауға
ұсынылатын қағидалары, ғылыми жаңалығы мен теориялық және тәжірибелік мәні, нәтижелердің дәлелділігі мен негізділігі ашып көрсетіледі.
Жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың теориялық - әдіснамалық негіздері атты бірінші бөлімде жаһандану жағдайында болып жатқан құбылыстарға сәйкес білім беру жүйесінің даму тенденцияларына, болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігі туралы ғылыми зерттеулерге талдау жүргізу арқылы оны жаһандану жағдайында дамытудың жаңа бағыттарына, болашақ мұғалімдердің жаһандану жағдайында кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделіне сипаттама беріледі.
Жаһандану жағдайында болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың тәжірибелік-эксперименттік жұмыстары атты екінші бөлімде болашақ мұғалімнің жаһандану жағдайында кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың барысы, мазмұны және оның нәтижелері келтіріледі.
Қорытындыда зерттеу жұмысы бойынша жүргізілген жұмыстың нәтижелеріне негізделген тұжырымдар жасалынып, ғылыми тұрғыдан ұсыныстар берілді.
Қосымшада зерттеу барысында пайдаланылған диагностикалық материалдар, студенттерге арналған сауалнамалар, тренингтер және тест сұрақтары ұсынылады.
1 ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДА БОЛАШАҚ МҰҒАЛІМДЕРДІҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жаһандану - білім беру саласын жаңғырту негізі
Болашақта бәсекеге қабілетті XXI ғасыр шәкіртін тәрбиелеу білім беру саласының алдында тұрған басты міндеттердің бірі. Соған сай ұстаз - ізденімпаз ғалым, нәзік психолог, тынымсыз еңбеккер, ортаның ұйтқысы, жан- жақты шебер, терең қазыналы білімпаз, гуманист, белсенді патриот, ғаламдық мәселелер туралы пайымы бар, өз ісін жаһандық талаптар деңгейінде жүргізе алатын болғанда ғана қоғамның мықты да білікті, мәдениетті, жан-жақты дамыған, шығармашылығы жоғары жеке тұлғаны қалыптастырып, тәрбиелеу нәтижелі болады.
Жаһандану, ғаламдану, әлемдік ауқымдану, глобализация (ағылш. Global - әлемдік, дүниежүзілік, жалпы) - жаңа жалпыәлемдік саяси, экономикалық, мәдени және ақпараттық тұтастық құру үдерісі. Жаһандану терминін алғаш рет 1983 жылы Гарвард бизнес ревью журналында жарияланған Нарықтың жаһандануы деген мақаласында Гарвард бизнес мектебінің профессоры Теодор Левитт ұсынған болатын [40]. Осы ұғым арқылы ол жаһандық фирмалар деп аталған кәсіпорындардың жаңа нышандағы іс-әрекеті арқылы дүниежүзіндегі нарықтардың бірігуін атады. Оның пікірінше, жаһандану және технологиялар халықаралық қатынастарды анықтайтын басты екі факторға айналды. Сол жылы жарияланған Тһе Магкеtіng Іmаgіnаtіоn атты монографиясында Т.Левитт технологияларды әлемді біркелікке қарай жылжуға итермелейтін қуатты күш деп бағалады. Мұның арқасында жаңа коммерциялық шындық дүниеге келіп, барынша бірқалыпқа түскен өнімдер үшін жаһандық нарықтар пайда болады. Олардың көлемі мен ауқымын бұған дейін көзге елестету де мүмкін болмаған.
Жаһанданудың нақты нәтижелерін шартты шекараларын эканомикалық, мәдени және саяси қызмет үшін барған сайын айқындалып жатқанынан көруге болады және трансұлттық жүйелер - өнеркәсіп монополиялары, ғаламтор, студенттермен және кәсіби мамандармен өзара алмасу қызмет көрсету саласы,
жасылдардың ұйымы және адам құқын қорғау қозғалысы - шын мәнінде жаһандық мәдениет пен экономика жүйесін құруға ықпал етті [41].
Осы факторлардың арқасында XX ғасыр үшін әлемдік кеңістіктерге, аумақтарға және идеологиялық блоктарға бөліп қараудан тұрған дәстүрлі геосаясаттың іргесі шайқалып, ағыстар мен жүйелерден тұратын жаһандану барған сайын бір тұтастықтың бейнесін қабылдаған әлемге жаңаша қарауды қалыптастыруға алып келді. Жаhандануды жалпы әлеуметтік мәселе ретінде зерттеу оның феноменін терең түсінуде жатыр.
Көптеген зерттеушілердің көзқарасы бойынша жаhандану ұғымы өзара тәуелділік, интеграция немесе кірігушілік деген мағына береді және халықаралық экономикада, әлеуметтік және саяси салада жүйенің жаңа даму кезеңін сипаттайды. Олар жаһандануды әр текті, бірақ әлемнің біртұтастыққа
айналу логикасымен біріктірілетін өзгерістердің жиынтығы деп түсіндіреді. Жаһандық өзара тәуелділік және бүкіләлемдік даму үдерісі жаһандануға алып келмей қоймайды. Бұл үдеріс трансұлттық экономика мен жалпыадамдық құндылықтарды қорғауға негізделген халықаралық ұйымдар жүйесі ықпалын күшейтеді.
Жаһандану әлеуметтік феномен ретінде көп қырлы және көптеген құрамдас бөліктерді қамтиды. Негізінен, оны ұлттық және әлемдік шаруашылықтың техникалық және қаржылық жағынан дамуының нәтижесі деп есептейді. Алайда әлеуметтік-мәдени өзгерістер, адамдар тұрмысының өзгеруі, адамзаттың қоршаған ортамен қарым-қатынасының күрделенуі де Жаһандануға елеулі ықпал жасап отыр. Ғалымдардың барлығы дерлік жаhанданудың объективтілік сипатын атап өтеді. Сондықтан бұл ұғым академиялық сөздік құрамында ғана емес, сонымен бірге, журналистер, саясаткерлер, іскерлік және білім беру орталықтарына да кең тарады.
Ғылыми әдебиеттерде келтірілетін жаhанданудың қашан басталғандығы, оның дамуының ерекшеліктері жөніндегі әр-түрлі ой-пікірлерге қарамастан, аталмыш үдерісті өткен ғасырдың 60-жылдарының басымен байланыстырады. Бұл кезде ақпараттық және коммуникациялық технологиялардағы ғылыми- техникалық төңкеріс жаппай дами бастаған болатын [42]. Осы кезеңде
жаhандық қоғам деген термин солтүстік американдық ғалымдардың еңбектерінде жарық көрген (университет Ман Луан, Торонто), жаhандық ауыл термині алғаш рет жалпы ақпаратты бір уақытта планетамыздың кез- келген нүктесінен дүниенің төрт бұрышына коммуникация құралдары арқылы таралу феноменін көрсету үшін қолданылған [43].
Тағы бір американдық зерттеуші Т.Фридманның көзқарасы бойынша,
жаhандану - ұлттардың, мемлекеттердің, технологиялардың, нарықтың бірігуі, ол жеке тұлғаларға, корпорацияларға, ұлт - мемлекеттерге бұрын - соңды болып көрмеген жылдамдықпен әлемнің кез-келген нүктесіне жылдам әрі арзан жетуге мүмкіндік береді - деген [44].
Профессор И.Ф.Кефели жаhанданудың көп қырлылығын атап өте отырып, оны - мәдени-тарихи тұрғыда ұлттық мәдениеттің барлық түрін қамтитын жалпы адамзаттық мәдениет ретінде қарастырады [45].
Ағылшын зерттеушісі П.Скотт жаһандануды түбегейлі жаңа нәрсе болғандықтан, оны интернационалдандырудың жоғары түрі ретінде қарастырмау керектігіне тоқталады, себебі жаһандану интернационалдандыруға қарағанда ұлттық шекараларды бұзады, жаһандық капитализмді жаппай қолданудың төменгі жерлерінде жүзеге асырылады, және ол жаһандық мәселелерді шешуге бағытталған деген пікірін білдіреді [46].
Американдық және Батыс Еуропалық ғалымдардан кейін жаhандану үдерісін зерттеудің қажеттілігіне ресейлік ғалымдар да көңіл аудара бастады. Ресейлік энциклопедиялық басылымдарда жаhандану, соған сәйкес
жаhандануды зерттеу ілімі, жаhанданушылық сынды терминдер XX ғасырдың 90-жылдарында пайда болды. Бұл сөздіктер мен анықтамаларда
жаhандық мәселелер, жаhанданушылық ұғымдары қарастырыла отырып,
соңынан жаhандану феноменінің анықтамалары пайда бола бастады [47, с. 25]. Атап айтсақ, 1993 жылы саясаттану саласы бойынша жарық көрген энциклопедиялық сөздікте алғаш рет жаһанданушылық, жаһандану ұғымдарына талдау беріліп, аталған бағыттың дамуының үш кезеңі қарастырылылады [48].
Бірінші кезең XX ғасырдың 60-шы жылдарын қамтиды, бұл кезеңде адамзат тарихында тұңғыш рет өндіріс арқылы табиғаттың антропогендік мүмкіндігіне қауіп төнгізе бастағаны және жер бетіне апат әкелетін стратегиялық құралдардың қанат жаюы болып табылады.
Екінші кезеңге әдіснамалық тұрғыдан болсын, қолданбалы тұрғыдан болсын, глобализмнің шарықтауы жатады. Бұл кезеңде қоғамдық дамуды танып-білуге қомақты үлес қосқан Э. Ласло, С.Медловиц, А.Тоффлер сынды зерттеушілердің еңбектерін атап айтуға болады. XX ғасырдың 80- жылдарының ортасында басталған жаһандану дамуының үшінші кезеңінің ерекшелігі, даму динамикасының өте жоғары болуында, яғни жаhандық мәселелер әлемінің саяси бет әлпетіндегі тарихи өзгерістер нәтижесінде екінші орынға шығып қалды [49].
Еліміздің саяси және экономикалық, әлеуметтік салаларының дерлік әлемдік кеңістікке кірігуі жаһандасуды осы ұғым жайында айтылған пікірлер мен көзқарастарды зерделеуді талап етеді. Ғалым М.Делятиннің жаhандану- бірегей қаржылық ақпараттық кеңістікті құру және оны дамыту үдерісі, бұл үдеріс бүкіл әлемді қамтиды және капиталды тез қолданумен, ақпаратқа оңай қол жеткізумен байланысты. Ол ұлы географиялық ашылулар дәуірінен басталып, әлі күнге дейін жалғасып келеді. Ең бастысы жаңа технологияларға негізделген сапа мен нәтижелер емес, сананы жаңаша құру болып отыр - деген түйінді ойымен біз де келісеміз [50].
Жаһандану мәселесін Б.Пядышев былай тұжырымдайды: жаhандану - жалпы саяси экономикалық, басқа да әлемдік дамудың алдағы кезеңі, өндірістік дамудың жоғары сатысы, толығырақ айтсақ, капиталистік, саяси, әлеуметтік, философиялық қоршаған орта болып табылады - дейді [51].
Ғалым И.О.Радионова жаһандану - XX ғасырдың екінші жартысында бүкіл ғаламшарды қамтыған әлеуметтік және экономикалық дағдарыстың ғаламдануы - деп көрсетеді [52]. Автордың пікірінше, қазіргі кезде қиындап, неше түрлі түрге еніп отырған дағдарыстың себебі өркениет пен қоршаған ортаның арасындағы белгілі бір тепе-теңдікті сақтап отыруға мүмкіндік беретін тетіктердің күрт кейін кетуі, тиімділігін жоғалтуында.
М.А.Чешковтың пайымдауынша, жаhандану термині әлемдік қоғамдастықтың әр түрлі бөліктерінің бір-біріне тәуелділік, өзара бірігу және өзара шарттасу үдерісі ретінде көрсетуге болатын үдерістер мен құрылымдардың кең жиынтығын білдіреді [53]. Басқаша айтқанда, қазіргі заманда аумақтағы жағдайлармен анықталатын біртұтас нәрсе құрылады делінген.
Жаһандану - бұл күрделі әрі көпқырлы құбылыс. Оның маңызды аспектілерінің бірі - әлдебір жалпы адами гуманитарлық: мәденитанымдық,
идеологиялық, моральдық-этикалық негіздерді біртіндеп қалыптастыру, осы арқылы түрлі өркениетке, әрі түрлі тарихқа, дәстүр мен мәдениетке ие ұлттар мен халықтарды жақындата түседі. Жаһандану жағдайында атап айтқанда, оның гуманитарлық негіздерін қалыптастыруда адамзаттың барлық өркениеттік ағындарының мәдени мұрасын пайдаланылуы керек, мұның өзі әр халықты және әлемдік қауымдастықты байыта түседі [54].
Әлеуметтік-мәдени өзгерістер, адамдар тұрмысының өзгеруі, адамзаттың қоршаған ортамен қарым-қатынасының күрделенуі де жаһандануға елеулі ықпал жасап отырғаны белгілі. Осы ойымыздың дәлелі ретінде отандық зерттеуші А.А. Арыстанбекованың жаһандану кезінде-экономика, ақпарат, экология, технология салаларында, әлеуметтік қоғамның түрлі аспектілерінде шекараның соншалықты маңызы бола қоймайды, - деген тұжырымымен келісеміз. Ғалымның пайымдауынша ақша, тауарлар, технологиялар, ақпараттар мен уланатын заттар шекара жоқ сияқты оп-оңай өтіп кетеді. Тіпті, үкімет өткізгісі келмейтін адамдар мен олардың ой-пікірлері, идеялары, заттар, мысалы, есірткілер т.б. жаңа территорияға кірудің өз жолын тауып алады. Тура осы жолмен жаһандану кез-келген қашықтықты болдырмайды. Бұл адамдардың кейде өздері түсініп болмайтын, өздері қабылдамайтын" трансұлттық өмір сүру дағдысын қабылдауларына тура келеді деген сөз [42, с.16].
Зерттеу барысында жаңа түсініктер мен бұл құбылыстың төменде келтірілетін негізгі сипаттамаларын анықтадық:
oo жаһандану дегеніміз обьективті, бірақ өте қарама-қайшы үдеріс, адам қызметінің барлық: экономика, саясат, білім беру, әлеуметтік-мәдени т.б. саласына жағымды не жағымсыз әсер ететін құбылыс;
oo жаһандану көптеген елдердің қызмет салалары бойынша өзара біріккен күшін білдіреді.
Бұл жерде маңызды рөл адамға тиесілі, оның дүниетанымы, құндылықтар жүйесі, ақыл-ойы, білімі, адамгершілігі, руханилығы - бәрі қазіргі кезде түбегейлі өзгерістерге ұшырауы мүмкін [55].
Жаһандану ұғымына берілген сипаттамаларды талдай отырып, оның XXІ ғасырдың басындағы дүниежүзінің даму үдерістерін сипаттайтынын, халықтар мен мемлекеттер арасындағы байланыс пен өзара тәуекелділікті қиындатып, жалпы ғаламшар аумағындағы қоғамдық дамудың жаңа кезеңін көрсететінін және әлеуметтік байланыстар мен қоғамдық үдерістердің жаңа сапасын байқатады [56, с. 29] (сурет 1).
Сурет 1- Жаһандану (ғаламдану) үдерісінің бағыттары
Жаһандану интернационалдандырудың сапалы жаңа кезеңі, соған қарамастан ол ұлттық шекараны бұзуды ұсынған емес. Бұл қазіргі замандағы тәртіпке жаңа ғылыми-техникалық революция нәтижелерінің екі жақты әсер етуіне себепші болуы. Бір жағынан ғылыми-өндірістік кешеннің тез арада дамуы адамзатты экологиялық апатқа, яғни, түрлі елдердің тек біріге отырып шешімін табатын жаһандық проблемалардың пайда болуына әкеп соқты. Екінші жағынан, жаһандық ақпараттық-коммуникациялық желілерді құру кез- келген уақытта кез-келген жерде дерлік қажетті ақпаратты алуға, адамзат қызметінің барлық саласында мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықты жеңілдетіп, байланысты тездетуге мүмкіндік береді [57, с. 97].
А. Фурсов өзінің Мир на рубеже столетий атты еңбегінде жаһандану үдерісі төмендегідей бірқатар мәселелердің туындауына да себеп болғандығына тоқталады:
1. Әлеуметтік-экономикалық мәселелер. Жаһанданудың стихиялылығы мемлекетті әлеуметтік-экономикалық өмірді реттеу үдерісінен шығарып жібереді деген ой-пікір бар. Нарық жағдайында көп пайда табу негізгі ұстанымға айналып, әлеуметтік қорғау, мәдени құндылықтар мен экологияны қорғау сынды дүниелерді құрбандыққа шалады. БҰҰ-ның және басқа да халықаралық ұйымдардың ұстанымы бойынша олар мемлекетті командалық басқару мақсатымен емес, даму мақсатымен нарықтық жолға қайтару керек деп ойлайды. Мемлекет шетел инвесторларына жақсы жағдай туғызуға ұмтылмауы керек, өйткені бұл экологиялық мәселелердің туындауына, еңбек шарттарының бұзылуына, еңбекақының төмендеуіне , білім беру мен денсаулық сақтау салалары аясының тарылуына әкеліп соғады. Мемлекет жаһанданудың әлеуметтік салдарын халықты тікелей әлеуметтік қорғау мен қоршаған орта,
еңбек туралы заңнаманы күшейту арқылы жою керек. Жаһанданудың кері әсерлерін жою үшін жаһандық институттардың құрылуы мүмкіндік береді, олар трансұлттық корпорациялардың қызметі мен қаржы ағындарына бақылау жүргізіп отырады.
2. Жаһандық басқару - саяси мүдделерді қайта бағыттау мәселелері. Қазіргі таңда дүние жүзінде жаһандану мәселелерін арнайы реттейтін құрылым жоқ. Бұл кейбір елдер мен мемлекеттердің Халықаралық қауымдастық ұғымын теріс қолдану ына алып келеді, өздерін-өзі тағайындаған дүниежүзілік полиция қызметкері ретінде көрінгісі келеді. Жаһанданудың кері әсерлерін жою мәселесінің жаһандық сипаты барлық мүдделі жақтардың күш салуын талап етеді.
3. Мәдениет пен ұлттық құндылықтарды жаһандандыру мәселелері
Бір жағынан, ұлттық және жергілікті мәдениеттердің көзінің жойылуы, олардың жаһандық мәдениет ағынында көрінбей кетуі байқалады. Ал екінші жағынан, бір-бірін түсінушілікке, бейтаныс адамдардан қорқуды еңсеруге, т.б. мүмкіндік беретін мәдениет саласындағы ұғымдармен және құндылықтармен алмасу жүзеге асырылады. ЮНЕСКО-ның 1994 жылы қабылдаған
Мәдениет бағдарламасында көрсетілгендей әлемдік мәдени құндылықтар, салт-дәстүрлік құндылықтарды алмастыра алмайды, олар тек өздерінің әр түрлілігін сақтай отырып, мәдениеттер арасындағы сұхбаттың негізі бола алады.
4. Ақпараттық және коммуникациялық ағындар мәселесі.
Білім беру саласында компьютерлік және спутниктік технологиялардың кеңінен таралуы, кейбір елдердің қатал шаралар қолданса да, бақылаудан шығып кететін жаһандық ақпараттық кеңістіктің пайда болуына әкеп соқты [58].
Байқап отырғандай, автордың көзқарасында жаһандық үрдістің жағымды да, жағымсыз жақтарына сипаттама беріледі. Осыған ұқсас жаһандық ақпараттық кеңістік білім беру жүйесінің қайта құрылуына, халықаралық және мемлекеттің ішкі саясатын демократияландыруға үлкен қауіп туғызуы мүмкін. Адамның көңіл күйіне әсер ету арқылы шындықты жасыру, өтірік айту арқылы жаһандық бұқаралық ақпарат құралдары белгілі бір мақсаттармен көптеген елдердің қоғамдық пікірін қалыптастыра алады - деген тұжырым ЮНЕСКО-ның Әлем мәдениеті атты бағдарламасында да келтіріледі [59].
В.С.Степин мен Г.Ю.Семгин сынды зерттеушілер жаһандану- өркениеттің дамуының жалпы үдерістерімен байланысты ғаламшардағы өмір эволюциясының жаңа шарттарын пәнаралық зерттеу; жалпы адамзат және табиғат субьектісі болып табылатын жаhандық көлемдегі қарама- қайшылықтармен байланысты жаhандық мәселелерді зерттеу; адамзаттың өзін- өзі жоюының алдын алу мақсатымен ұйымдастырылған және үйлестірілген саяси стратегиялар жиынтығы деген анықтама берген [60]. Бұл пікірде білім беру саласының ғаламдық өзгерістерге байланысты жаңа міндеттерді шешуінің өзектілігін арттыруды меңзелетіндіктен біздің зерттеуіміз үшін маңызы жоғары.
И.М.Сиганатуллин жаһандану идеялары: адамдарды зерттеуге ұмтылу және адамзаттың бір-бірімен өзара әрекеттестікке кедергісіз түсе алуы сияқты жағымды жағын атап өте отырып, кері әсеріне де көңіл бөледі. Ол негізінен өскелең ұрпаққа білім беру тәрбие жұмысына қатысты мына жағдайларда көрінетіндігіне тоқталады:
1) Халықтарды ұлттық дамудың төл мәдениетінен, өзіндік жолынан тайдыру болады. Көптеген Отандық ғалымдар, таяу шетелдердегі ғалымдардың жаһандануға деген пікірлері біркелкі емес, кейде тіпті жағымсыз болып келеді, олар жаһанданудың келбетінен ұлттық сәйкестікке қауіп-қатер көреді, және олардың көбінің ойынша, білім беруді жаһандандыру отандық білім беруге де орны толмас шығын әкеледі.
2) Ақпараттық - тілдік теңсіздік пайда болады. Жаһандану мен қоғамдық жаһандық ақпараттандыру жаңа мүмкіндіктермен қоса, жаңа проблемалар туғызады. Мысалы, ақпараттық тілдік ортаның мүмкіндіктерін тиімді және мақсатты түрде қолдана алатын елдермен жеке тұлғалар осылай істей алмайтындардан артықшылықтары басым болады. Екіншілері өркениеттен тыс қалады.
3) Білімдік теңсіздік пайда болады. Білімге, ақпараттық технологияға, халықаралық қатынас тіліне қол жеткізушілік бірдей емес, сондықтан білім беру мәселесіндегі теңсіздіктің басты себептері осы болып табылады.
4) Білім берудің коммерциялануы пайда болады, ең алдымен бұл жоғары білім беруге қатысты. Білім берудің коммерциялануының өсуіне қарай жоғары оқу орындарына рыноктың құндылықтары келе бастайды, сөйтіп жаһандық білім беруді қоғамдық емес, жеке бас игілігі, яғни оқып жүргендердің игілігі үшін деп қарастырады.
5) Халық пен жаһанданушы элита арасында алшақтық пайда болады.
6) Тілдер ығыстырылып шығарылады. Жаһандану жуырда ғана адамдар арасында ақпарат алмасу мақсатымен белгілі бір рөл атқарып жүрген тілдердің бір тобын ығыстырып жатыр. Мысалы, ағылшын тілі таяу шығыс елдеріне жылыстап кіріп араб тілін, ал Латын Америкасында испан тілін ығыстырып шығарып жатыр. Мектептерде неміс және француз тілдерін үйренгісі келетін оқушылар азайып бара жатыр.
7) Қалалық және ауылдың инфрақұрылымдар арасындағы алшақтық ұлғайып бара жатыр [61].
Дегенмен де жаһандану ұлттық шекараны бұзуды ұсынбаған интернационалдандырудың сапалы жаңа кезеңі екенін мойындау керек деп ойлаймыз. Ол қазіргі замандағы тәртіпке жаңа ғылыми-техникалық революция нәтижелерінің екі жақты әсер етуіне себепші. Ғылыми-өндірістік кешеннің тез арада дамуы адамзатты экологиялық апатқа, яғни, түрлі елдердің тек біріге отырып шешімін табатын жаһандық мәселелердің пайда болуына әкелгенімен, жаһандық ақпараттық-коммуникациялық желілерді құру кез-келген уақытта кез-келген жерде дерлік қажетті ақпаратты алуға, адамзат қызметінің барлық саласында мемлекеттер арасындағы ынтымақтастықты жеңілдетіп, байланысты тездетуге мүмкіндік беретіндігі ақиқат [62, с. 127].
Сонымен қатар жаһандану халықаралық бәсекелестікті өршіте түседі. Ал бәсекелестік пен нарықтың кеңеюі мамандану және халықаралық еңбек бөлінісін тереңдетуге әкеледі. Жаһанданудың тағы бір артықшылығы - өндіріс ауқымындағы үнемділік, мұның өзі ысырапшылыққа жол бермеу мен бағаның төмендеуіне, соның салдарынан тұрақты экономикалық дамуға әкеледі. Егерде жаһанданудың оң және теріс жақтарын саралайтын болсақ, оның өзі әлемдік жүйенің сипатына байланысты болады. Егер әлем қақтығыстарға толы болса, онда ол мүлдем теріс сипат алады. Керісінше, әлем ынтымақтастыққа қарай бет түзесе, онда жаһандану оң әсер береді [63, с. 15].
Бұл ретте ЮНЕСКО Бас директор К. Мацуураның және БҰҰ-ның Бас секретары К.Ананның осы ұйымның Бас Ассамблеясының 55-сессиясындағы баяндамаларында дүние жүзі азаматтарында жаһандық ой-пікір қалыптастыру саласында бағдарламалар мен жобаларды жасау және жүзеге асыруға арналған заманауи тәсілдердің қажеттілігінің атап көрсетілуі ойымыздың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz