Дене тәрбиесінің әлеуметтік - педагогикалық әсерлері
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасында дене шынықтыру мен спортқа деген қызығушылық біршама артты. Адамгершілік тұрғысынан алғанда таза, рухани бай және денелік жетілген адамның қалыптасуына көп көңіл бөлінуде. Дене шынықтыру және спорт туралы Заң және 2007-2011 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының дене шынықтыру мен спортты дамыту мемлекеттік қағидасы орта спорттық білім беру орындарында спорттық педагогтарды дайындауға сәйкес өзгерістер енгізуді талап етеді. Ол білім беру стандартының мазмұнын, оқу жоспарлары мен бағдарламаларында, болашақ спорттық педагогтарды кәсіби-педагогикалық дайындығын жетілдіру жолдарының қарастырылуында айқындалады.
Мамандандырылған спорт колледжі жағдайында бапкер-оқытушыларды кәсіби-педагогикалық дайындау олардың болашақ кәсіби қызметі тиімділігінің алғы шарты, оның жеке басының қалыптасуына, жалпы және кәсіби педагогикалық даму үдерісіне негіз болады. Бапкер-оқытушылардың кәсіби-педагогикалық дайындығы оның бағыты, санасының кәсіби-педагогикалық ұстанымы, кәсіби-педагогикалық іс-шаралар мен операцияларды меңгеру деңгейінің сапалы қасиеттерін айқындайтын жеке басының біртұтас қасиеті. Спорт колледжі студенттерінің кәсіби білім алуының негізін кәсіби-педагогикалық дайындық түзеді. Ол біріншіден, болашақ спорттық педагогты оқыту мен тәрбиелеу үдерісі болса, екінші жағынан, кәсіби-педагогикалық мәдениетті дамыту деңгейімен, кәсіби маңызды сапалар қалыптасуымен, жеке тұлғаның педагогикалық бағыттылығымен және оның спорттық-педагогикалық қызметінің қажетті жақтарын меңгеруімен анықталатын осы үдерістің нәтижесі.
Дайындықтың педагогикалық салалары, олардың дидактикалық негіздері, әдістері, ұйымдастырылу түрлері, арнайылық ерекшеліктері О.А. Абдуллин [1990], Ю.К. Бабинский [1982], А.А. Вербицкий [1991], Н.В. Кузьмин [1970], Ю.Н. Кулюткин [1990], В.И. Никитенко [1991], Л.Ф. Спирин [1989], Т.А. Стефановская [1998] және т.б. еңбектерінде зерттелді.
Болашақ педагогтың қалыптасу үдерісі кәсіби дайындық барысы Г.И. Аксенованың [1999], Е.И. Артамонованың [2000], Р.М. Асадулиннің [2000], Е.П. Белозерцевтың [1990], Ю.В. Варданянның [1999], М.Я. Виленскидің [1990], Л.К. Гребенкинаның [2000], И.Ф. Исаевтың [1993], А.И. Мищенконың [1992], В.А. Сластенинаның [1990], Е.Н. Шияновтың [1991] және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Спорт педагогтарын жоғары дене шынықтыру білім беру жүйесінде кәсіби дайындау мәселелері А.И. Мищенко [1992], В.А. Сластенин [1990], Е.Н. Шиянов [1991], И.П. Андриади [1997], А.Г. Барабанов [1996], Ю.А. Гагин [1996], А.М. Кузьмин [1999], Ж.М. Есіркепов [2008], Е.Л. Караваева [2008], Ж.А. Юмашева [2009], А.М. Мамытов [1998], Л.П. Матвеев [1996], А.А. Понаморев [1992], Ж.К. Холодов [1996], В.Т. Чичикин [1995], О.Л. Шабалина [2003] еңбектерінде кешенді зерттелген.
Спорт педагогтарын спорт колледжі (техникум) жағдайында дайындау мәселелері Е.Л. Караваева [2008], М.Г. Иванова [1999], И.Ю. Сазонов [2001], С.В. Туленков [2000], Г.А. Шишенко [1999], А.И. Чучалина [2001], А.А. Федоров [1998] және т.б. зерттеушілердің еңбектерінде көрініс тапқан.
Жүргізілген зерттеулер дене шынықтыру және спорт мамандарын спорт колледжі жағдайында кәсіби-педагогикалық дайындау мазмұны мен құрылымын толыққанды ашпайды, оның басты даму бағыттары, педагогикалық шарттары айқындалмаған күйде қалып отыр. Бұл мәселенің ұйымдастырылуында төменде көрсетілгендей сипатты бірқатар қарама-қайшылықтар туындайды: педагогикалық және спорттық-педагогикалық циклдің оқытылуында қажетті деңгейде бапкер-оқытушының кәсіби қызметінің мәні, оның жеке басылық дамуы, өзін-өзі жүзеге асыруы ескерілмеген; антропологиялық құндылықтардың оқыту-тәрбиелеу үдерісі көрсеткіштері және бағдарлары ретінде жүзеге асыру нұсқаулары есепке алынбаған; колледж оқушыларында педагогикалық іс-әрекеттер мен операциялардың жеткіліксіз деңгейде меңгерілуі анықталған, өзінің іс-әрекетін бүтін үдеріс ретінде қабылдауы мен онда педагогикалық заңдылықтардың айқындалуын көре алу мүмкіндігінің қалыптасуы қиындатылған.
Білім беруде, дене шынықтыру мен спортты дамытуда халықаралық спорттық тәжірибе сынағынан өткен заманауи даму бағыттарына сәйкес келетін кәсіби-педагогикалық дайындығының және кәсіби спорттық педагогты дайындауда жаңа тәсілдердің бүтін жүйесіне негізделу қажеттігі сезіледі.
Таңдап алынған тақырыптың өзектілігі бірқатар жайттармен, атап айтқанда: Дене шынықтыру және спорт туралы Қазақстан Республикасының Заңының жүзеге асуымен, Қазақстан Республикасының Дене шынықтыру мен спортты дамыту мемлекеттік қағидасымен, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауымен (2010 ж., 29 қаңтар) мамандандырылған спорт колледжі жағдайында бапкер-оқытушыны дайындау тиімділігін арттырумен, ғылыми-әдістемелік материалдардың жеткіліксіздігімен байланысты.
Зерттеу мәселесі - бапкер-оқытушыларды заманауи кәсіби-педагогикалық дайындау үдерісінде басты даму бағыттарын, қағидаларын және педагогикалық шарттарын түзу.
Зерттеу нысаны - спорт колледжі оқушыларының кәсіби-педагогикалық білім алу процесі.
Зерттеу пәні - спорт колледжі оқушыларын кәсіби-педагогикалық дайындаудың тұжырымдамалы негіздерін түзу.
Зерттеудің болжамы. Бапкер-оқытушыны кәсіби-педагогикалық жағынан дайындаудың тиімділігін бірқатар жағдайларда арттыруға болады, атап айтқанда: спорттық-педагогтық білім беру мазмұнының адами мүмкіндігінің өзектілігін арттыру; болашақ бапкер-оқытушының жалпы және кәсіби-педагогикалық мәдениетін дамыту; оқушы-спортшылардың бапкерлік қызметінің танымдылық үдерісін жүйелі ұйымдастыруды жүзеге асыру; кәсіби-педагогикалық дайындаудың мазмұны, әдістері және түрлері бапкер-оқытушының таңдап алған қызметінің арнайылық ерекшеліктеріне сай келу; үйрету және шынықтыру үдерісі барысында бапкер-оқытушының болашақ кәсіби қызметінің мазмұны мен құрылымының арнайылық қасиетін бейнелеу; оқушы-спортшылардың теориялық және тәжірибелік сабақтарды түрлендіріп өткізу қызметін ұйымдастыру; кәсіби өзіндік сананы, педагогикалық рефлексияны дамыту; бапкер-оқытушының шығармашылық жеке қасиеттерін дамыту үдерістерін келтіретін кәсіби-педагогикалық дайындықтың жекелей-бағытталған технологиясын жүзеге асыру.
Зерттеу мақсаты - бапкер-оқытушыларды спорт колледжі жағдайында кәсіби-педагогикалық дайындау.
Зерттеу міндеттері:
- бапкер-оқытушыны кәсіби-педагогикалық дайындаудың орта спорттық-педагогтық білім беру жүйесіндегі теориялық-әдістемелік негізін құрайтын ережелері жиынтығының негіздемесін жасау;
- бапкер-оқытушыны кәсіби-педагогикалық дайындаудың функционалды үлгісін түзу;
- бапкер-оқытушыны тиімді дайындаудың негізгі даму бағыттарын, қағидаларын және педагогикалық шарттарын тәжірибе жүзінде негіздеу;
- бапкер-оқытушыны кәсіби-педагогикалық дайындауды қалыптастыру үдерісін сипаттайтын көрсеткіштер мен деңгейлерді бекіту;
- бапкер-оқытушыны кәсіби-педагогикалық дайындаудың технологиялық негіздерін анықтау;
- бапкер-оқытушыны кәсіби-педагогикалық дайындауды ұйымдастыру бойынша ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Алға қойылған міндеттерді шешу мен оның алғы шарттарын тексеру үшін зерттеу әдістерінің өзара бірін-бірі толықтырушы бірнеше жиынтығы қолданылды: ғылыми әдебиеттер сараптамасы және жалпылама қорытындысы (салыстырмалы-бейнелеу); анықтамалық (сауалнама жүргізу, сұхбаттасу, сұрақ-жауап алу), бақылау (тікелей, жанама және енгізілген бақылау), праксиметриялық (қызмет сараптамасы, спорттық-педагогикалық тәжірибені зерттеу және жинақтау) әдістері; педагогикалық тәжірибе; тәжірибелік мәліметтер статистикалық өңдеуден өткізілді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде мәселенің өзектілігі, мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, алғы шарты, зертеу әдістері, оның ғылыми жаңалығы, теориялық және тәжірибелік маңыздылығы келтірілген.
1. Спорт колледжі жағдайында дене мәдениетіне тәрбиелеудің жолдары
1.1. Спорт колледжі жағдайында балаларды дене тәрбиесіне тәрбиелеудің бағыттары
Біздің елімізде бала тәрбиесіне көп көңіл бөледі және бұл мемлекеттің маңызды міндеті болып табылады. Денені тәрбиелеу шаралары шыдамды, дені сау, еңбексүйгіш азаматты қалыптастыруға бағытталған. Баланың денесінің дұрыс дамуына қажетті шаралар жүйесіне олардың өмірінің гигиеналық талаптары және салауатты өмір салтын ұйымдастыруы жатады. Әрбір ата - ана баласына жақсы жағдай жасауға, аурулардан сақтауға тырысады. Сонымен қатар, баланың денсаулығына зиян келтірме, оның имунитетін, қабілетін жоғар-лату керек. Бұл кезде шынықтыру мақсатында қолданылатын табиғи күштер ауа, су, күн сәулесі маңызды рөл атқарады. Баланың толық дене дамуы үшін физикалық жаттығулар жасауы керек, қозғалмалы ойындар ойнауы керек.
Қозғалмалы ойындар, физикалық жаттығулар бірігіп әрекет етуіне шыдамдылығын, қозғалыс жылдамдығын, икемділігін дамытады.
Дене тәрбиелеуде бала денсаулығын нығайту жатады, ағзасын шы-нықтыру шаралары дұрыс таңдалған ойындармен дене жаттығуларына байланысты.
Ата - аналар мен тіндеттерінің маңыздылығы неғұрлым тереңіректүсінсе, соғұрлым олар отбасында және балаларды оқу - тәрбиелік мекемелеріндегі жалпы тәрбие беруі жеңілдетіледі.
Мектеп жасына дейінгі балалардың күн тәртібіне негізгі талаптар: мектеп жасына дейінгі балалық шақта жағымды дағдылар мен әдеттерді тәрбиелеу маңызды рөл атқарады. Ол кезеңде үлкен жарты ми шарында шартты рефлекстер пайда болып, және бұл рефлекстер әдет пен дағды түрінде адамның бүкіл өміріне қалады. Балаларды белгілі бір күн тәртібіне, гигиеналық талап-тарды орындауға үйрету арқылы ағза үшін жағымды дағдыларды қалыптасуға байланысты. Қатаң күн тәртібін сақтау - баланың қалыпты физикалық дамуына жағдайдар жасайды. Адам белгілі 1 уақытта тамақтанып, ұйықтап, жұмыс істеу-ге үйренсе, ол соған өмір бойы дағдыланатыны белгілі. [5.24]
Күн тәртібінің негізгі талаптары - уақытты үнемдеу және әрекет түрлерін кезекпен ауыстыру, яғни баланың арнайы белгіленген уақытта қыдыруы, ұйықтауы, тамақтануы керек. Бұл уақыттар қатаң қадағалануы керек. Кейде ата - аналар балаларын аяп, кеш ұйықтауға, кеш тұруға кез - келген уақытта қыдыруғарұқсат береді. Күн тәртібіндегі бұндай бұзылушылықтар баланың көңіл - күйіне, тәртібіне, ұйқысына әсер етеді. Баланың мінез - құлқында өзгерістер пайда болуы, ол ашуланшақ және қықыр болып кетеді.
Күн тәртібі мезгілге және отбасы жағдайына байланысты өзгеруі мүмкін. Алайда күн тәртібінің жалпы ережелерін әрдайым ұстану тиімді: ұйқыны, тамақтануды, серуендеуді ұйымдастыру.
Ұйқы: ұйқы кезінде ғана бала толық демалады. Ұйқының белгілі 1 уақыта болуы керек. 3 - 4 жастағы бала күніне - 14 сағат, 5-6 жастағы - 13 сағат, 7-8 жас - 18 сағат ұйықтау керек. Осы уақыттың ішінен, әсіресе мектеп жасына дейінгі балаларға күндіз -1,5 сағат ұйықтауы керек.алайда баланың уақытында ұйықтауына да көп көңіл бөлген жөн. ХХІ ғасырдың І жартысынан бастап, ресей елінде үлкен потенциалды мәселелердің бірінші болып, қазіргі таңда - мектеп жасына дейінгі балалар жатады. Дәл соларға қоғамдағы қиын әлеуметтік - экономикалық, моральды - этикалық, ұлтты және т.б. мәселелерді, шешуге тура келеді. Ал бұл мәселелер қазіргі таңда Қазақ ғалымдарының ең басты мәселелердің бірі .
Мектеп жасына дейінгі балалардың денсаулығының төмендеуі, физикалық және іс - қимыл әрекетінің төмендеуі - әдеттегі елеңдеуші мәселелерге айналып барады. Бұларға ең басты себеп, осы еліміздегі әлеу-меттік қозғалынбауы, өмір сүру деңгейінің төмендігі, қоршаған орта эконо-микасының ластануы, медициналық көмектің жеткіліксіздігі, қаржылық ағар-тушылық ұйымдардың жетіспеушілігі және тағы басқада көптеген мәселелер себепші болып отыр.
Бәрімізге белгілі, көптеген балаларға потологиялық жағдайда алдын - ала денесін тәрбиелеу және профилактикалық жұмыстар жүргізілуі керек. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене тәрбиесіне тәрбиелеуде - негативті тенден-цияларын толығымен қамтылу қажеттігі туды. Тағы бір мектеп жасы-на дейінгі балаларды инновациялық бағытта тәрбиелеудегі - дене тәртібін мәдениеттендіру аспектісінде тәрбиелеу негізі болады. Бұның негізін шешуде 2 ғылыми - әдіснамалық тапсырмалардың бағыты ұсынылды:
а) Балаларға ақыл - ой мен байланысты дене тәрбиесі сабақтарын беру;
б) Баланың белгілі әлемге көзқарасын, дене тәрбиесі сабағына деген көзқарасын, оның құндылығын, оның мотивациясы қажеттілік сферасын дамыту. [59.14]
Осыған байланысты біз балаларды тәрбиелеу мен білім беруде жаңа технологиялық схемасын жасап шығайық. Яғни, оның негізін мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық процестерінің дамуының ерекшеліктерін негізгі принципке алып отырмыз.
Бұл педагогикалық эксперименттер қортытындылары, 3-6 жастағы балалардың дене тәрбиесі пәндеріне қабілеттілігін дәлелдеуі. Сонымен қоса, балалардың дене тәрбиесіндегі және дағды мен қабілеттілігін, интеллектуалды қабілет-тілігін ашты. Адамның дене тәрбиесіндегі әлеуметтік - педагогикалық тапсыр-маларды шешудегі мынандай құрылымдық жүйеге әкеледі: дәлелділігі және дене тәрбие сабағын оқудың құндылығын, оған деген қарым - қатынас қажет-тілігінің жоғары екендігін аңғарамыз. Бұл зерттеулерде балалардың соның ішіндегі 3 жасар ұлдар мен қыздардың қозғалуы активтілігі, қызы-ғушылығы туды. Бірақ бұлардан үлкенірек балалардың қызығушылығының динамикасында ақырындап дифференция жүреді. Сонымен қоса дене тәрбие-сіне деген ұл балалардың қызығушылықтыры қыздарға қарағанда басымырақ болады.
- 5 жаста дене тәрбиесі пәні 2 жоспарда.
-6 жаста - 10 шақты тапсырма ішінен 4 - ші жоспарға ауысып отырады.
Жоғарыда айтылған факторлар бойынша мектеп жасына дейінгі балаларды ден тәрбиесі сабақтарына итермелейтін өзіндік себептер мен мотивтер болады. Шынайы экспериментте мынадай 2 мәселеге баса назар аударылуы: баланың (3-6 жасар) - дене тәрбиесі тапсырмаларын әлеуметтік - психологиялық жағынан және интеллектуалды процестерді шешуде. Шынайы зерттеудегі 3 пен 6 жас аралығындағы балалардың физикалық тұрғыда тәрбиеленуі мен интеллектуалды дамуы арасындағы екеуінің бір - бірімен байланысын анықтайды. Корреляциялық анализдердің қорытындысы бойынша, 5 - жастағы ұлдар мен 6 - жастағы қыздардың дене тәрбиесі сабағын меңгеру мен физикалық жаттығуларға қабілеттілік екеуінің арасында жағымды байланыс бар екенін анықтаған. Дәл қазіргі уақытта, көптеген атақты ғалымдардың зерттеулері бойынша, баланың дене тәрбиесіне - оның жекелік дамуына, адами қасиетінің қалыптасуына, оның қозғалыс қабілеттілігінің дамуына өз үлесін қосатыны дәлелденді.
Баланың жалпы дене тәрбиесінің структурасында басты рөлді - оның физикалық даму потенциялы, оның өмірлік білімі мен қабілеттілігі жатады. Ғылыми фактілер бойынша, 3-6 жас аралығындағы мектеп жасына дейінгі балаларда - жасерекшелік диапазоны болды. Физикалық тәрбиелеу барысында балаларда көптеген өзгерістерге ұшырайды. Мысалы: ұлдарда - күш пен жылдамдық, ал қыз балаларда - жылдамдық пайда болады. Ал 4-5 жас аралығындағы ұлдар мен қыздарда да бірдей күш куаты пайда болады. Ал ол күш олардың физикалық қозғалысының мотиві болып табылады.
Ұжымдық - әдістемелік ерекшелігі бойынша, мектеп жасына дейінгі балаларда физикалық дайындық мынадай топтарға бөлінеді:
- Бақылау тапсырмаларының кейбір техникасын қайта оқу қажеттілігі туындайды.
- Баланың тапсырмаларды орындаудағы жақсы нәтижеге қол жеткізу оның максималды және ұзақ мерзімді күш жұмсауымен байланысты.
- Мектеп жасына дейінгі балаларды дене тәрбиесіне тәрбиелеуде комплекстік тестті мақсатты түрде ұйымдастыруы қажеттігі.
Баланың дене тәрбиесіне тәрбиеленуі, оның психикалық процестердің дамуына, баланың есеюіне өз үлесін қосады. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене тәрбиесіне тәрбиелегенде, психикалық процестерінің дамуына өз үлесін қосады, яғни ол 3-4 жас 4-5 жас аралығында өте тиімді. Мектеп жасына дейінгі балаладың өмірлік дағдыларын қалыптастыру. Бүгінгі таңда жас ұрпақтың білімі мен тәрбиесін жүзеге асыру барысында кездесіп отыран басты қиындықтардың бірі - балаларды алған білімін заман талабына сай өмірде қолдана білуге үйрету дәрежесінің төмендігі болып отыр. Білім саласындағы жүргізілген зерттеулер мен аналитикалық шолулар жалпы білім бадарламалары аясында берілетін білім мазмұнын өмірмен ұштастырудың осалдығын, өзгермелі әлем жадайына сәйкес өз іс-әрекетін бейімдеп, ұйымдастыра алатын адамды қалыптастыру деңгейі жағынан заман талабына жауап бере алмай-тынын аңғартуда.
Осыған орай мектепке дейінгі кезеңнен бастап балаларға өмірге қажетті дағдыларды игеруге қолайлы жағдай туғызу міндетті туындайды. Бұл келе-шекте баланың жеке басының дамуы, айналасындағыадамдармен дұрыс қарым - қатынас жасай білуі, кез келген жағдайға оңай бейімделіп, одан шығар жол таба білуі, әр уақытта саналы қадам мен оң шешім қабылдай алуы сияқты қасиеттердің алғышарты болады. Мектепке дейінгі ұйымдарда өмірлік дағды-ларды қалыптастыру тұрғысында білім беру процесін жобалау үшін олардың жас ерекшеліктеріне байланысты игеруге тиісті өмірлік дағдылар тізбесін анық-тау және негіздеу өзекті мәселе болып отыр.
Өмірлік дағдылар ұғымы белгілі бір ғылымның (медицина, психология немесе педагогика) категориясы емес нақты анықтамасы жоқ.
Өмірлік дағдыларға, кең мағынада айтар болса, адаматтарға өз қажеті мен сұранысына білім алуға, еңбек етуге, өмірдегі өзгермелі құбылыстарға бейім-делуге, денсаулық сақтауға, өз елінің қоғамдық және экономикалық өмірде бел-сенді араласуына мүмкіндік беретін дағдылар жатады.
Біздің зерттеу мәселемізге қатысты, нақты функционалдық мағынады қарастырар болсақ, бала өмірінің, тұрмысының алуан қырларына ( психо-физиологиялық, әлеуметтік және т.б. ) қатысты туындаған жай - жағдайларға бейімделу мен даму міндеттерін шешуге мүмкіндік беретін іскерлік пен қабі-леттер жиынтығын айтуа болады.
Зерделенген әдебиеттер бойынша, жалпы өмірлік дағдылар былай жіктеледі:
мақсат қоя білу және шешім қабылдай білу дағдысы;
коммуникативтік дағдылар;
сезім білдіру және оны басқара білу дағдысы;
сыни тұрыда ойлау дағдысы;
басқа адамның қысымын және жағымсыз ықпалын сезе білу, оған тосқауыл қоя білу дағдысы және т.б.
Жалпы мектеп жасына дейінгі балаларды өмірлік дағдыларға үйрету мәселесі басқа елдерде қалай қарастырылып жатқанына қысқаша шолу жасалық.
Осы уақытқа дейін отандық мектепке дейінгі педагогика саласында балалардың бойында демократиялық құндылықтар мен нормалар негізінде әлеуметтік мінез - құлықты қалыптаситыруға бағытталған білім беру бағдар-ламасы болған емес. Барлық мектепке дейінгі ұйымдарға арналған Бала-бақшада оқыту мен тәрбиелеудің типтік бағдарламасының, Мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік түсініктерін қалыптастыру бөлімі бойынша бала ерте сәби кезеңнен бастап - ақ топ ұжымның мүддесіне орай әрекет етуге үйренуі тиіс болды. Мұнда негізгі құралы ретінде балалардың шындық өміріне көп жанаса бермейтін, олардың жан-дүниесі мен қарым - қатынасын бейне-леуден алыс жатқан фольклорлық шығармалар мен адамгершілік - патриоттық қасиеттерге тұлғалық қасиеттерді ұсынылатын. Осындай жеке тұлғалық қасиет-терді дамытуға бағытталмаған тәрбие, балалар бойында сөз жүзінде қалай әре-кет ету қажеттігін білгенімен, үлкендердің бақылауынсыз қалған кезде оны орындамау сияқты екіжақты сипат алатын. Ал баланың өз сезімін, пікір-талабын, өзгелерге түсінікті етіп жеткізу, өзгенің орнына өзін қойып, санаса білуге үйрету, кез келген күрделі жағдайдан лайықты түрде шыға білуге үйрету міндеттері тіпті қойылмайтын. [53.40]
Балабақша тәрбиешілері де, мектеп мұғалімдері де бала тәрбиесіндегі өз мақсат - міндеттерін айқын біледі, ол баларады ұжымда өз орнын табуға, өзінің жаны қалайтын іс-әрекеттері, бірге ойнайтын әріптесін таңдай білуге, белгілі бір міндеттерді атқара алуға, өзгелерге кедергі жсамай, өз талап тілегін қанағаттандырв алуға үйрету. Күнделікті жүргізілетін жұмыста ең алдымен әрбір баланы құрбылармен, үлкендермен жағымды да сыпайы қарым-қатынас орната білуге, өз қажеті мен тілегін сезіне және оған қол жеткізе білуге үйрету көзделген. Басқаша айтар болсақ, балабақша бала бойында дербестікті, жауапкершілікті, сын тұрғысынан ойлай білуді қалыптастыруға ықпал етеді, оны қоғам өміріне белсенді араласуға дайындайды. Баланың өз тәртібін, мінез-құлқын басқара білуге, кез-келген іс-әрекет, жай - жағдайларға сын көзбен қарап, баға беруге, өз тарапына айтылған сыни пікірді қабылдап, одан қорыта шығаруға үйренуі міндетті.
Әрбір мектепке дейінгі ұйымды бірлескен мәжілістерінде тәрбиешілер ауладағы, топ бөлмесіндегі балалардың іс - әрекеттерін ұйымдастыруда қандай ережені басшылыққа алу, нені балалардың өздерінің шешуіне мүмкіндік беру қажеттігін, өз қалаулары бойынша не істей алады, қай уақытта тәрбиешінің пікірене бағынуы тиістігі жөніндегі пікір алмасады. Егер баланың дербес әрекет ете білуін қалыптастыру қажет болса, онда тек оны киіне және шешіне білуге, өз орнын жинай білу, тамақтану құралдарын дайндай білуге ғана үйреніп қана қоймай, өз таңдауын сезіне және жауапкершілік ала отырып, тәрбиешінің тапсырмасын орындау жолын табуға үйренуі тиіс. Осылайша балалар өз қызығушылығына ненің сәйкес келетіндігін аңғаруға және өз шешімін өзгелердің тілегімен ұштастыра алуа үйретілуі көзделеді.
1.2 Дене тәрбиесінің әлеуметтік - педагогикалық әсерлері
Отбасы- ең үлкен, мықты тәрбие ошағы. Себебі келешек әулеттің барытары сонда тәрбиеленеді, адамның жеке басының бастапқы басқышы пайда болады, мінездің негізгі қаланады және адами қасиеттер мен әдептілік қалыптасады.Демек, баланың келешекте қандай адам болуы өзі туылған отбасында алған тәлім-тәрбиесі мен ондағы қарым-қатынасқа байлагннысты болмақ.
Бала тәрбиесінде отбасының орны ерекше.Оның қоғамдық тәрбиесінің қандай саласы болсада алмастыра алмайды.Отбасының негізі баланы өмірге әкелу ғана емес, оған мәдени-әлеуметтік ортаның құндылығын қабылдату ұрпақтың, ата-бабалардың, ұлдардың, ақыл кеңес тәжірбиелерін бойына сіңіру , қоршаған орта, азаматқа, өз қоғамына пайдалы етіп тәрбиелеу.Үлкен ұрпақтың тәржірбиесі, өмірдегі беделді,ақыл кеңестері, ата-ананың өз борышын мүлтіксіз орындауы, бір-бірін құрметтеуі- нлкен тәрбие мектебі.Бала дүниеге келген күннен бастап ата-ананың ықпалында болып, өмірге бағыт беруші тәрбие мектебінен нәр алады.Ата-аналар балаларының жеке ерекшеліктерінен жас күннен танып,соған қарай бағыт - бағдар, тәрбие берудің негізгі ерекше.Ата-ана балаларына жақсы тәрбие бнруде қоғам алдында жауапты.Сыйластық, түсіністік, үлкен жауапкершілік сезімдері бар отбасы.Бақытты отбасында ғана ата-ана және олардың балаларының өзара қатыанасы мазмұнды, берілген тәрбие сіңімді және негізгі.
Ұяда не көрсең ұшқанда соны ілерсің дейді халық даналығы.Өйткені бала отбасында өсіп, тәрбиеленді.Сондықтан да оның алғашқы тәрбиешісі- ата-ана. Ол өзінің әке-шешесінен үлгі алады. Бұл ата-анаға үлкен жауапкершілік жүктейді. Басқа халақтардың ғалымдары мен психологтары осы бір ауыз сөздің түйінінен том-том кітпатар жазып, жылдар бойы зерттеді емес пе? Мектепке кеген балалар қалай болса солай қарап, дәптер, кітаптар да сызғыштап тастайтын кездері де болады. Мұның өзі балаға қолда бар затын ұқыпты ұстау, барды қадірлеу сияқты қасиеттерін жасынан сіңірмегендіктен.
Ғылыми зерттеулерге жүгінсек, сәбидің жағымды, жағымсыз мінездер мен әдеттері неігзінен бес жасқа деәйін қалыптасады. Сондықтан неғұрлым ерте, әрі дұрыс берілген тәрбие осындай болмақ.
Мектепке келген баланың өмірі мектептке дейінгі кезеңнен өзгеше болды. Енді ол ойын балсы ғана емес, бірінші оқу күнінен бастап-ақ оның өміріне, психрологиясын көптеген өзгешеліктер енеді. Баланың өмірінде ойынымен қатар оқу еңбегі салмақты орын алады. Ол сабақта отырып, мұғалімнің басшылығымен жазып-сызып, оқып еңбектенсе, үйге келгенде берілген тапсырмасыны орындауға тырысады. Міне, осы жұмыстарды орындағанда әр баланың іс-әрекеттері орындау шеберліктері әр түрлі болады.Ата-ана осыған байланысты балсының мектепте болғандығын, оқуына тәәртібіне көңіл бөледі, тиісті дәрежеде қадағалап көмектесуі керек.
Ата- ана баласының кейбір мәселені білмей жатқан кезінде оған көмектесуі керек, себебі ол баланың алғашқы қадамдары.Егер бала ата-анының сабақ дайындау барысында қиын мәселелерді шешуге көмектесетінін білсе, оларды сыйлауға тырысад, ал төмен баға алса, ұялып қысылады.Ата-аналардың көп ателесетін жері осында. Әрбір ата-ана өз перзентінің әдепті, саналы имаенды да ибалы, Отанының сүйікті және кішіпейәл азаматы болып жетілуін қалайды.Сондықтан, әрбір ата-ана перзентінің жақсы азамат болып жетілуі үшін өз отбасында балаларын тәрбиелеудің нәзік жақтарының заңдылықтарын білуі шарт.
Отбасы тәрбиесі- көзделген нәтижеге жету мақсатында ата-аналар мен жанұя мүшелерінің тарапына жасалатын ықпал процестерінің жалпы атамысы. Әлеуметтік, отбасы және мектеп тәәрбиесі ажырамас бірлікте орындалатын істері ауықымын құрайды. Отбасылық тәрбиенің мектеп тәрбиесімен тоғысқан тұсындағы проблемалар жалпы педагогикада қарастырылады да, ал сол мәселеленің әлеуметтік жағдайлары әлеуметтік педагогиканың үлесінде.
Отбасында адам бойындағы асыл қасиеттер жарқырай көрініп, қалып-тасады. Отанға деген ыстық сезім - жақындарына, туған - туысқандарына деген сүйіспеншіліктен басталады. Н.Ә.Назарбаев. [1.71]
Әрбір тұлғаның тәрбиесі отбасынан басталады. Әрине, отбасы белгілі бір ұлт өкілдерінің ошағы. Ондағы тәрбие сол ұлттық игі іс-әрекеттер арқылы әдет-ғұрыпқа (ғұрып-қолданыс) айналып, ол әдет (мәдени көрініс) болып негізделеді: әдеп (әдептілік негізі) ұлттық қолданысқа айналса, оны халық салт (заң) дейді де, салт ұлттық санаға сіңсе, оны салт-сана деп ұлттық мәдениеттің сәулеті ретінде, ұлттық болмыстың кредосы мәнінде өмір қолданысына айналдырады. Мысалы, қазақ халқының меймандостық салты ұлттық санаға сіңіп, "меймандос халық" болдық. Ол салт-сананың бастауы игі әдет, одан әдет-ғұрып, одан әдеп, әдептен дәстүр, дәстүрден салт - сана (ұлттық сана) қалыптасады. Ұлттық тәрбие ұлттық мәдениеттің өркендетудің қайнар көзі болып табылады.
Отбасының баланың дене тәрбиесіндегі тәрбиесіндегі рөлі.
- бала тәрбиесінде отбасы ықпалы басқа тәрбиелік ықпалдарға қарағанда ең басым болып келуі;
- өркениетті, зайырлы, құқықты қоғамның азаматын тәрбиелеуде отбасы мемлекеттің негізгі буыны;
- отбасы - болашақ ұрпақтың бойында салауаттылық қасиеттерді қалыптастыратын қоғамның ажырмайтын басты тірек - арқауы;
Адамның адамшылғы - ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады. Абай
Отбасы - адам баласының алтын діңгейі. өйткені адам ең алғаш шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады. Сондықтан да отбасы - адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі. Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсер күшін өмірдегі басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайтындай. Өйткені ата-ананың балаға деген тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алар емес. Ел болам десең, бесігіңді түзе - деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызын айқындатып түр емес пе?
Шынында, отбасы - ол да бір шағын мемлекет. Әр мемлекеттің өзіне тән өндірісі мен өнім бөлісі, сыртқы және ішкі саясаты, кіріс-шығыс бюджеті, қастерлеп ұстанатын рәміздері, т.б. болатыны сияқты, әр отбасы болмыс-тіршілігінің де соған ұқсас жақтары бар, оның жаратылысы да басшылық пен қосшылықты қажет етеді. Сондықтан отбасының құрылымына зор маңыз беріліп, мәнін қорғаған, отбасының ар - намысын сақтауға, сырын шашпауға, мүшелерін бір-біріне қатысты адалдыққа тәрбиелеген.
Оқушылардың дене шынықтыру тәрбиесі үш негізгі салаға жүйеленеді: бала бақшада, мектепте, отбасында. Дене тәрбиесі әдістемесі мен теориясында бұл құрылымдар келесі формалармен ұйымдастырылады. Мектептегі міндетті форма - дене шынықтыру сабағы. Бұдан басқа оқу күндерінде дене шынықтыру және сауықтыру шаралары өткізіледі (оқу сабақтарына дейін өткізілетін таңғы гимнастика, сабақ үстіндегі дене шынықтыру минуттары мен үзілістері, үлкен үзілістегі жаттығу жұмыстары мен ойындар). Сонымен бірге дене тәрбиесін ұйымдастырудағы формалардың бірі сыныптан тыс форма болып табылады, бұған спорт түрлері бойынша секциялар, жалпы жаттығу дайындықтарының секциялары, ритмдік және атлетикалық гимнастика, мектептегі жарыстр, туристік жорықтар, дене шынықтыру мейрамдары, денсаулық күндері, жүзу т.б. кіреді.
Мектеп жасына дейінгі дене тәрбиесінің отбасында таралған түрлері мыналар: таңғы гигиеналық гимнастика, үй тапсырмасын орындау кезіндегі дене шынықтыру минуттары (үзілістер); үй жағдайында түрлі тұлғалық дене жаттықтыру сабақтары, сабақтан бос үй тапсырмаларын орындау уақыттарында таза ауада белсенді дем алу, ата-анамен бірлескен түрлі жарыс-байқауларға, викториналарға қатысу, отбасылық жорықтар, шынықтыру процедуралары.
Отбасында өз еркімен орындалатын дене тәрбиесінің бір түрі - таңер-теңгілік гигиеналық - бой сергіту жаттығулары. Ол адамның дене құрылы-сының ұйқыдан соңғы тіршілік қызметіне тез араласуына әсерін тигізіп қана қоймай, адамды сергек жүруге және көңіл - күйін көтеруге көмегін тигізеді. Таңертеңгілік бой сергіту жаттығуы мектеп жасына дейінгі балалардың денесін дұрыс қалыптастыруға әсер ете отырып, тыныс алуын жақсартады, қан айналу жүйесі қызметін күшейтеді, зат алмасуға көмектеседі, балалардың зеректігін, мақсатқа жету ұмтылысын қалыптастырады, ақыл-ой қызметін арттырады. Ертеңгілік бой сергіту жаттығулары балаларды тәрбиелік пен бейімділікке, өзіне деген сенімділік пен белсенді қызмет атқаруға тәрбиелейді.
Бала тәрбиесі, әсіресе мектептен тыс уақыттағы тәрбие әрбір отбасы мен мұғалімнің назарында болуы тиіс. Бұл орайда бала - бақшадан тыс өткізілетін жұмыстардың мән - мағынасы өте зор болып келеді. Дана халқымыздың Келісіп пішкен тон келте болмас дегендей, бұл тәрбие ісіне ел болып қалыптасуымыз қажет.
Бала - бақшадан тыс ойын - сайыстарды ұйымдастырудың үлгі жоспары:
әр түрлі ойындарды таңдаған кезде олардыөткізетін жерді алдын - ала ойластыру;
- сайыстарды өткізу барысын мейлінше дәл бағдарлау;
-ойыншылардың іріктеу және басшалақ жасайтын адамды бекіту;
Жарыс жетекшілерін тағайындау, командыларға (топтарға) бөлу, колбасшы (капитан) таңдау;
Жарыстың желісін басқару (ойынды белгіленген уақытта бастау, ойын тәртібін бақылау)
Қазылар алқасын сайлау, сайыс қорытындысын шығару.
Білікті тәрбиешілер балалардың қабілетін дамытуды олардың ата - аналарын осындай тәрбие жұмысынан тарта беруден бастайды. Қазіргі сәл ұмыт бола бастаған сайыс түрлерін, әртүрлі арнайы жабдықтарды етпейтін және ашық алаңдарда өткізуге болады Жанұя - сауаттылық сапында, Былғары доп, Арай (Зарница) ойындарын қайта жаңғырту қажет.
Жанұя салауаттылық сапында сайысы төмендегі жүйеде ұйымдастырылады:
1. Баскетбол добын жерге ыршыта соғып, тенис таяқшасымен жүгіру.
- Әр ойыншы допты жерге ыршыта соғып, кедергілер арасымен өте жүгіреді, жерде жатқан үш шеңберден (обручтар) қос аяқпен секіре өтіп, баскетбол добын сол жерге қалдырады. Қайтарда теннис таяқшасымен допты соғып, кедергілер арасымен өтіп кетеді.
2. Скейтбортпен жүгіру.
- баласын скейтборт үстіне тұрғызып, әкесі, шешесі екі жағынан ұстап кедергіоер арасымен жүгіріп өтеді. Ата - аналары бірлікте дротикті ілуілі тұрған шарға дәлелдеп лақтыру қажет. Қайтарда баланы скетбортқа тұрғызып, кедергілер арасымен өте жүгіру.
3. Шаңғымен жүгіру.
ата - аналары шаңғы үстіне тұрып, мәрені айналуы керек.
Жарыс аяқталғаннан соң қазылар алқасы қорытындылайды.
2 - жүргізуші: Жарысымыздың III туры, яғни самокатпен секіре жүгіру. Спорттык би.
1 - жүргізуші: Жарысымыздың ІҮ туры, яғ ниэстафеталық жүгіру.
Футболшылар өнер көрсету:
Намысты да, епті де
Қосылып ду, дүбірге
Пеле мен Елохиннің ізін қуған
Топтан озған футболистер көп бізде де.
2 - жүргізуші:Жарысымыздың Ү туры, яғни ата - аналар үшін:
I - жүргізуші: Жарысымыздың ең соңғы ҮІ туры, яғни шаңғымен жүру.
2 - жүргізуші: Құрметті қонақтар! Құрметті жан-күйерлер!
Алдарыңызда белсенді де ұйымшыл, салауатты өмір салтын калып-тастырған жанүялардың спорттық шеберлігін, ептілігін тамашаладыңыз-дар.
Жанүя салауаттылык сапында
Еліміздің даму бағытын бекіткен "Қазақстан-2030" бағдарламасында салауатты өмір салтын ұстану мемлекеттік маңызы бар мәселелермен тең дәрежеде екені баса көрсетілген.
Салауаттылық деген үғым казақ халқының салт-дәстүрін, көнеден келе жатқан мөдениетін, өнерін, әдет - ғұрпын жас үрпақка үғындыру, халкы-мыздың үлты үшін басын тіккен жанкешті батыр азаматтарын, ақындарын, билері мен хандарын таныту, бір сөзбен айтканда өз үлтыньщ дінін (менталитетін) үстауға үйрету мағынасын да ашып береді.
Өмір заңдылығы салауатсыздықты кешірмейді, оғаш қылықтар түбінде опық жегізеді. Бұл жағдайда акын Мүхтар Шаханов былай деп жақсы бейнелеген:
Ешбір оғаш кылығынды үмытпаған, кешпеген
Ол - табиғат зандылығы ешбір ғалым шешпеген.
Көңіліме желік кірсе, қасиетті сол заңға
Қарсы келіп қалам ба деп, сескенем.
Мектеп жасына дейінгі балалардың салауаттылық өмірге үмтылысы зиянды әрекеттерді жек керуі олардың басқа адам мен карым-қатынасына, яғни әлеуметтік ортаға байланысты.
Ұрпақты өмір заңдылықтарына, салауаттылық негіздеріне бейімдеу мектеп жүйесіне жүктелтен өте маңызды да жауапкершілігі мол міндет болып саналады.
Бала тәрбиесі, әсіресе мектептен тыс уақыттағы тйрбие әрбір отбасы мен мүғалімнің назарында болуы тиіс. Бұл орайда сыныптан тыс өткізілетін жұмыстардың мән - мағынасы өте зор. Дана халқымыздың "Келісіп пішкен тон келте болмас" деп айтқанындай бұл тәрбие ісіне ел болып қатысуымыз қажет. [41.9]
Мектеп тарапынан алсақ бұл жүмысқа, "ата-ана - мектеп" байланысына, әсіресе мектеп жасына дейінгі балалар, бастауыш мектеп жетекшілері мол үлес қоса алатыны сөзсіз. Білікті мұғалімдер мектеп жасына дейінгі балалардың қабілетін дамытуды олардың ата-аналарын осындай тәрбие жұмысына тарта білуден бастайды.
Осындай тәрбие тәсілдерінің бірі -- балаларды әр түрлі жаттығулар жасауға әдеттендіру мақсатында оларды ата-аналармен немесе отбасының басқа да мүшелерімен бірге спорт ойындары мен сайыстарына қатыстыру. Балалардың әке-шешелерімен дене шынықтыру және спортқа бірігіп қаты-суында ''үлкен мән жатыр, бұл олардың рухани жақындасуына, өзара бір - біріне тәрбие беруіне жағдай жасайды. Өйткені балалар әрқашан да үлкендермен араласуға, оларға еліктеуіе тырысады. Сондықтан олар біріккен спорт сайыс-тарына қызыға катысады. [64.8]
Ата-аналар, сіздер үшін
1. Балаға дұрыс тәрбие беру - ата-ананың моральдық қана емес, заң жүзіндегі міндеті.
2. Бала тәрбиесі мәселесінде ата-ана арасында толық келісім болуға тиіс.
3. Баланың бойындағы ізгілік, жақсылық атаулының бәрін, оның үлгілі болуға тырысқан талабын көтермелеп отыру к ерек.
4. Баланың адал да ізгі адам болып өсуі үшін оған ата-анасы үлгі болуға тиіс.
5. Баланы еңбекке құрметтеу мен сүю рухында жас кезінен тәрбиелеп, оның бойына адамгершілік жєне рухани мєдениеттің негізін, қоғамдағы мінез-құлық дағдыларын дамыту керек.
6. Ересектер балаларды күн сайын сипайылыққа, сергектікке, үлкендерді құрметтеуге, әділдікке өз үлгісімен тәрбиелеп отыруға тиіс.
7. Үйдегі жайлылық пен салауаттылықтың алғы шарттары - тазалық пен тәртіп, сондай - ақ барлық отбасы мүшелерінің тату - тәтті тұруға ұмтылуы.
Б.Н.Минаева мен Б.И.Шиянның тек дидактикалық жұмыстарында мектеп жасына дейінгі дене тәрбиесін жүргізу және бақылау процесін ұйымдас-тырудың жалпы әдістері бейнелеп жазылған. Дене тәрбиесі құралдарына сипаттама берілген, сонымен бірге әр түрлі жастағы балалар топтарының қозғалыс сапаларын тәрбиелеу жүйелері сипатталған. Жоғарыда атаалған әәдіскерлердің жұмысында мектеп жасына дейінгі дене тәрбиесі сабағын ұйымдастыру мәселелеріне, сонымен бірге әрбір дидактикалық саты талап-тарына және олардың құрылымдық элементтеріне лайық дрежеде назар аударылады. Есте қаларлығы, дене шынықтыру сабағының ерекшелігі тек оның құрылымында ғана емес (сабақтың дайындық негізгі және қорытынды бөөлімдері), шұғылданушылардың қызметін, жүктемелердің қатаң уақытпен белгілеу, яғни оның клемі мен қарқындылығын анықтау.
Қазақстандық әдіскер М.И.Горанько, дене тәрбиесі сабағының ерекшелігін сипаттап, оның тәрбиелік, Оқып үйрету және дамыту міндеттерін анықтайды, "айналма жаттығу" егжей - тегжейлі түсіндіреді және жалпы төзім-ділікті дамыту үшін жаттығулар кешенін ұсынады. Педагогикалық жұмысын осы оқу құралынан бастаған мұғалім сабаққа дайындықты дұрыс ұйым-дастыруға байланысты бірқатар құнды ұсыныстарды, тәжірибелік дағдылар мен біліктіліктерді қажетті деңгейдегіауқымын қалыптастыруға мүмкіндік туғыза-тын әртүрлі жаттығуларының сипаттамасын табады.
Мектептегі дене шынықтыру сабақтарын ұйымдастырудың иннова-циялық әдістері (жолдары) туралы айтқанда, олардың мазмұнын мектептегі басқа пәндермен байланыстыру (интегралдау) үшін бұл сабақтардың орасан зор мүмкіндігін (потенциалын) назарға алу қажет.
Мектеп дене тәрбиесінен, оқу-тәрбие процесі инновациялық қайта құру-дан сыртта қалған жоқ, дене тәрбиесі бойынша оқу бағдарламасының мазмұ-нына спорттық көріністік тәсілмен келумен қорытындыланады. Бұл бағытта А.Луканың Румыния мектеп гимназияларында дене тәрбиесінен оқу - тәрбие үрдісін жетілдіру мүмкіндіктерін негіздеу бойынша ғылыми зерттеу жұмыс-тары қызығушылық туғызады.
А.Лука Румыния мектеп гимназиялары үшін дене тәрбиесі бойынша бағдарлама материалдарымен гимнастиканың рөлі мен мазмұнын оқып зерт-теді, дене шынықтыру сабақтары жүйесінде шұғылданушылардың теориялық және практикалық дайындығы деңгейін анықтады.
Өңдеп дайындалған әдістемеде 22 сабақтардың негізінде әрекеттердің құрастыру және іске асыру жүйесін қалыптастыратын алгоримдер алдын ала қарастырылған. А.П.Матвеевтың басшылығымен дайындалған орта білім беретінмектеп оқушылары үшін инновациялық бағдарлама қызығушылық тудырады. Онда спорттық маманданудың түрлерінен біреуден, оның ішінде жалпы дене дайындығы негізінде акробатика мен спортттық гимнастикадан тереңдетіп дайындау қарастырылған. Талданып отырған бағдарламада оқушылардың гимнастикалық жаттығулардың әдістерін меңгеруін қамтамасыз ететін спорттық мамандануды қарастыратын тарау бар. Бұдан басқа, оқушы-лардың жалпы және арнайы дене сапаларын тәрбиелеу қарастырылады. Дене тәрбиесінің өздігінен іске асырылатын формаларынан үйренген қозғалыс тәсілдерін пайдалануда білім мен біліктілікті қалыптастыру. Осы бағдарламаға сәйкес оқу сабақтарымен шұғылданушылардың жасы және жынысы ескеріліп спорттық жаттығу принципімен құрылады. Оқушылардың әртүрлі спорт түрлерін меңгеруі және тереңдетіп үйретуді ұйымдастыруға негізделген, Жалпы білім беретін мектептерде спорттық дайындық технологияларының құрылымдық потенциалын іске асыру бойынша басқа ұсыныстар да бар. Осылай Б.Н.Найданов ғылыми тәжірибе жүзінде дене тірбиесін ұйымдастыру кезінде мектеп оқушыларының спорттық қызығушылығын ескеру мүмкіндігін дәлелдеді.
Гимнастика жаттығуларға ерекше орын бөлінеді: олардың білім беру, дамыту, сауықтыру және спорттық тағайындалуы талас тудырмайды, яғни мұнда негізгі гимнастика негізгі түрі сапасында барлық қалған сынақ талаптары үшін "әліппе және граматика" ретінде алға шығады. Мектеп оқушыларының дене тәрбиесінің тиімділігін арттыру үшін негізгі гимнастика құралдарын пайдаланудың инновациялық идеяларын К.К.Шакиров ұсынған. Оның әдіс-темесінің тиімділігі жаттығудың бір спорттық қондырғыда көп қайтара орындауда, соның арқасында қозғалыс әрекеті тұйық цикл құрауымен тұжы-рымдалады.
Мегаполис (мега - миллион ретке арту) жағдайындағы балалар мен жас жеткіншектердің дене тәрбиесін ұйымдастыруды реформалаудың кең көлемді бағдарламасы Л.Б.Кофманмен ұсынылып іске асырылды. Бұл әдістеменің негізінде балалар мен жастардың дене тәрбие спорттық қызметін ұйымдас-тырудың жеке педагогикалық принциптері мен үлгілерін ңдеп дайындау бар.
Дене тәрбиесінің тиімділігін арттыру үшін сезімталдық феноменін пайдалану 1980 жылдардың басында Омск қаласында педагогикалық ғылыми зерттеу жұмыстары барысында ұйымдастырылған болатын В.К.Бальсевичтің ғылыми болжамы әр түрлі қозғалыс үйлесімділігін дамыту үшін өте қолайлы болып табылатын 7-10 жасар кезеңіндегі сипаттамада тұрды. Осыдан келіп, ғылыми зерттеу бағдарламасында негізгі күш салу бағыты балаларды әр түрлі бейнедегі қозғалыс әрекеттерінің максимальды сананы үйретуге аударылды. Спорттық мәдениет элеменнттерін оқу - трбие үрдісінде өзгерту негізінде бұл ғалымдармен жалпы білім беру мектептерінде ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізіліп, оның мәні, әдеттегі дене тәрбиесі сабағының орнына академиялық сабақ кестесінен тыс уақытта, аптасына 6 сағатқа дейінгі көлемде оқу - жаттығу сабақтары топтарында өткізумен қорытындыланады.
Методологиялық алы шарттарын, теориялық ізденістер негізіне келесі негізгі ұғымдар жатады:
-биоырғақтар-циклдық ығрақтылық (тәуліктік маусымдық ауа райыкүн және т.б.) әр түрлі сипаттағы және қарқындағы ағзаның қоршаған ортаның циклдық өзгерулеріне бейімдалу мүмкіндігі қамтамасыз ететін әр түрлі биологиялық процестер мен құбылыстарға байланысты тұрақсыздығы;
педагогикалық технология - бұл оқу процесін мазмұнды және ұйым-дастырылан түрде қамтамассыздандыру;
оқушыларға дене мәдениетінен білім беру - бұл мақсатты бағыттағы оқушылардың білім, біліктілік және дағдылар жүйесін меңгеру процесі, яғни оның нәтижесінде олардың дене жетілуі жүреді;
интегративті бағалау дене мәдениетінен білім берудің педагогикалық, физиологиялық антропометриялық, медициналық және спорттық нәтижелерд бақылу негізінде анықталады;
Шет елдердегі мекетепке дейінгі ұйымдардың педагогикалық процесті ұйымдастырудағы бір - бірінен елеулі айырмашылықтарына қарамастан (Кейбір Монтессори жүйесімен жұмыс істесе, өзгелерді Вольдорф педа-гогикасы ұсыныстарын немесе Реджо - Эмилин ұстанымдарын басшылыққа алады, келесі елде американдық ғылыми жобалау және т.б.) олардың барлы-ғында да сол өмір сүріп отырған қоғамда еркін, жауапкершілікті, дұрыс адамды тәрбиелеу мұраты көзделеді.
Дидактикалық принциптер денеге зиялы тәрбие беру үшінде жалпы болып табылады, бірақ үйрету әдістері әр түрлі болып келеді.Дене тәрбиесінде уақытты қатаң шектелген, ойындық және жарыстық секілді үйретудің үш әдісі кең пайдаланылады.
Уақытты қатал шектеу әдісі қайсыбір дене жаттығуларын оқып-үйренудің бағдарламасын алдын ала дайындаудан тұрады. Бұл ретте оның құрылымы анықталады, және жекелеген бөліктері ерекшеленеді. Олардың әрқайсысы бастапқыда дербес меңгеріліп, кейін олар бірыңғай тұтас дене ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі. Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасында дене шынықтыру мен спортқа деген қызығушылық біршама артты. Адамгершілік тұрғысынан алғанда таза, рухани бай және денелік жетілген адамның қалыптасуына көп көңіл бөлінуде. Дене шынықтыру және спорт туралы Заң және 2007-2011 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының дене шынықтыру мен спортты дамыту мемлекеттік қағидасы орта спорттық білім беру орындарында спорттық педагогтарды дайындауға сәйкес өзгерістер енгізуді талап етеді. Ол білім беру стандартының мазмұнын, оқу жоспарлары мен бағдарламаларында, болашақ спорттық педагогтарды кәсіби-педагогикалық дайындығын жетілдіру жолдарының қарастырылуында айқындалады.
Мамандандырылған спорт колледжі жағдайында бапкер-оқытушыларды кәсіби-педагогикалық дайындау олардың болашақ кәсіби қызметі тиімділігінің алғы шарты, оның жеке басының қалыптасуына, жалпы және кәсіби педагогикалық даму үдерісіне негіз болады. Бапкер-оқытушылардың кәсіби-педагогикалық дайындығы оның бағыты, санасының кәсіби-педагогикалық ұстанымы, кәсіби-педагогикалық іс-шаралар мен операцияларды меңгеру деңгейінің сапалы қасиеттерін айқындайтын жеке басының біртұтас қасиеті. Спорт колледжі студенттерінің кәсіби білім алуының негізін кәсіби-педагогикалық дайындық түзеді. Ол біріншіден, болашақ спорттық педагогты оқыту мен тәрбиелеу үдерісі болса, екінші жағынан, кәсіби-педагогикалық мәдениетті дамыту деңгейімен, кәсіби маңызды сапалар қалыптасуымен, жеке тұлғаның педагогикалық бағыттылығымен және оның спорттық-педагогикалық қызметінің қажетті жақтарын меңгеруімен анықталатын осы үдерістің нәтижесі.
Дайындықтың педагогикалық салалары, олардың дидактикалық негіздері, әдістері, ұйымдастырылу түрлері, арнайылық ерекшеліктері О.А. Абдуллин [1990], Ю.К. Бабинский [1982], А.А. Вербицкий [1991], Н.В. Кузьмин [1970], Ю.Н. Кулюткин [1990], В.И. Никитенко [1991], Л.Ф. Спирин [1989], Т.А. Стефановская [1998] және т.б. еңбектерінде зерттелді.
Болашақ педагогтың қалыптасу үдерісі кәсіби дайындық барысы Г.И. Аксенованың [1999], Е.И. Артамонованың [2000], Р.М. Асадулиннің [2000], Е.П. Белозерцевтың [1990], Ю.В. Варданянның [1999], М.Я. Виленскидің [1990], Л.К. Гребенкинаның [2000], И.Ф. Исаевтың [1993], А.И. Мищенконың [1992], В.А. Сластенинаның [1990], Е.Н. Шияновтың [1991] және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Спорт педагогтарын жоғары дене шынықтыру білім беру жүйесінде кәсіби дайындау мәселелері А.И. Мищенко [1992], В.А. Сластенин [1990], Е.Н. Шиянов [1991], И.П. Андриади [1997], А.Г. Барабанов [1996], Ю.А. Гагин [1996], А.М. Кузьмин [1999], Ж.М. Есіркепов [2008], Е.Л. Караваева [2008], Ж.А. Юмашева [2009], А.М. Мамытов [1998], Л.П. Матвеев [1996], А.А. Понаморев [1992], Ж.К. Холодов [1996], В.Т. Чичикин [1995], О.Л. Шабалина [2003] еңбектерінде кешенді зерттелген.
Спорт педагогтарын спорт колледжі (техникум) жағдайында дайындау мәселелері Е.Л. Караваева [2008], М.Г. Иванова [1999], И.Ю. Сазонов [2001], С.В. Туленков [2000], Г.А. Шишенко [1999], А.И. Чучалина [2001], А.А. Федоров [1998] және т.б. зерттеушілердің еңбектерінде көрініс тапқан.
Жүргізілген зерттеулер дене шынықтыру және спорт мамандарын спорт колледжі жағдайында кәсіби-педагогикалық дайындау мазмұны мен құрылымын толыққанды ашпайды, оның басты даму бағыттары, педагогикалық шарттары айқындалмаған күйде қалып отыр. Бұл мәселенің ұйымдастырылуында төменде көрсетілгендей сипатты бірқатар қарама-қайшылықтар туындайды: педагогикалық және спорттық-педагогикалық циклдің оқытылуында қажетті деңгейде бапкер-оқытушының кәсіби қызметінің мәні, оның жеке басылық дамуы, өзін-өзі жүзеге асыруы ескерілмеген; антропологиялық құндылықтардың оқыту-тәрбиелеу үдерісі көрсеткіштері және бағдарлары ретінде жүзеге асыру нұсқаулары есепке алынбаған; колледж оқушыларында педагогикалық іс-әрекеттер мен операциялардың жеткіліксіз деңгейде меңгерілуі анықталған, өзінің іс-әрекетін бүтін үдеріс ретінде қабылдауы мен онда педагогикалық заңдылықтардың айқындалуын көре алу мүмкіндігінің қалыптасуы қиындатылған.
Білім беруде, дене шынықтыру мен спортты дамытуда халықаралық спорттық тәжірибе сынағынан өткен заманауи даму бағыттарына сәйкес келетін кәсіби-педагогикалық дайындығының және кәсіби спорттық педагогты дайындауда жаңа тәсілдердің бүтін жүйесіне негізделу қажеттігі сезіледі.
Таңдап алынған тақырыптың өзектілігі бірқатар жайттармен, атап айтқанда: Дене шынықтыру және спорт туралы Қазақстан Республикасының Заңының жүзеге асуымен, Қазақстан Республикасының Дене шынықтыру мен спортты дамыту мемлекеттік қағидасымен, Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауымен (2010 ж., 29 қаңтар) мамандандырылған спорт колледжі жағдайында бапкер-оқытушыны дайындау тиімділігін арттырумен, ғылыми-әдістемелік материалдардың жеткіліксіздігімен байланысты.
Зерттеу мәселесі - бапкер-оқытушыларды заманауи кәсіби-педагогикалық дайындау үдерісінде басты даму бағыттарын, қағидаларын және педагогикалық шарттарын түзу.
Зерттеу нысаны - спорт колледжі оқушыларының кәсіби-педагогикалық білім алу процесі.
Зерттеу пәні - спорт колледжі оқушыларын кәсіби-педагогикалық дайындаудың тұжырымдамалы негіздерін түзу.
Зерттеудің болжамы. Бапкер-оқытушыны кәсіби-педагогикалық жағынан дайындаудың тиімділігін бірқатар жағдайларда арттыруға болады, атап айтқанда: спорттық-педагогтық білім беру мазмұнының адами мүмкіндігінің өзектілігін арттыру; болашақ бапкер-оқытушының жалпы және кәсіби-педагогикалық мәдениетін дамыту; оқушы-спортшылардың бапкерлік қызметінің танымдылық үдерісін жүйелі ұйымдастыруды жүзеге асыру; кәсіби-педагогикалық дайындаудың мазмұны, әдістері және түрлері бапкер-оқытушының таңдап алған қызметінің арнайылық ерекшеліктеріне сай келу; үйрету және шынықтыру үдерісі барысында бапкер-оқытушының болашақ кәсіби қызметінің мазмұны мен құрылымының арнайылық қасиетін бейнелеу; оқушы-спортшылардың теориялық және тәжірибелік сабақтарды түрлендіріп өткізу қызметін ұйымдастыру; кәсіби өзіндік сананы, педагогикалық рефлексияны дамыту; бапкер-оқытушының шығармашылық жеке қасиеттерін дамыту үдерістерін келтіретін кәсіби-педагогикалық дайындықтың жекелей-бағытталған технологиясын жүзеге асыру.
Зерттеу мақсаты - бапкер-оқытушыларды спорт колледжі жағдайында кәсіби-педагогикалық дайындау.
Зерттеу міндеттері:
- бапкер-оқытушыны кәсіби-педагогикалық дайындаудың орта спорттық-педагогтық білім беру жүйесіндегі теориялық-әдістемелік негізін құрайтын ережелері жиынтығының негіздемесін жасау;
- бапкер-оқытушыны кәсіби-педагогикалық дайындаудың функционалды үлгісін түзу;
- бапкер-оқытушыны тиімді дайындаудың негізгі даму бағыттарын, қағидаларын және педагогикалық шарттарын тәжірибе жүзінде негіздеу;
- бапкер-оқытушыны кәсіби-педагогикалық дайындауды қалыптастыру үдерісін сипаттайтын көрсеткіштер мен деңгейлерді бекіту;
- бапкер-оқытушыны кәсіби-педагогикалық дайындаудың технологиялық негіздерін анықтау;
- бапкер-оқытушыны кәсіби-педагогикалық дайындауды ұйымдастыру бойынша ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Алға қойылған міндеттерді шешу мен оның алғы шарттарын тексеру үшін зерттеу әдістерінің өзара бірін-бірі толықтырушы бірнеше жиынтығы қолданылды: ғылыми әдебиеттер сараптамасы және жалпылама қорытындысы (салыстырмалы-бейнелеу); анықтамалық (сауалнама жүргізу, сұхбаттасу, сұрақ-жауап алу), бақылау (тікелей, жанама және енгізілген бақылау), праксиметриялық (қызмет сараптамасы, спорттық-педагогикалық тәжірибені зерттеу және жинақтау) әдістері; педагогикалық тәжірибе; тәжірибелік мәліметтер статистикалық өңдеуден өткізілді.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде мәселенің өзектілігі, мақсаты, нысаны, пәні, міндеттері, алғы шарты, зертеу әдістері, оның ғылыми жаңалығы, теориялық және тәжірибелік маңыздылығы келтірілген.
1. Спорт колледжі жағдайында дене мәдениетіне тәрбиелеудің жолдары
1.1. Спорт колледжі жағдайында балаларды дене тәрбиесіне тәрбиелеудің бағыттары
Біздің елімізде бала тәрбиесіне көп көңіл бөледі және бұл мемлекеттің маңызды міндеті болып табылады. Денені тәрбиелеу шаралары шыдамды, дені сау, еңбексүйгіш азаматты қалыптастыруға бағытталған. Баланың денесінің дұрыс дамуына қажетті шаралар жүйесіне олардың өмірінің гигиеналық талаптары және салауатты өмір салтын ұйымдастыруы жатады. Әрбір ата - ана баласына жақсы жағдай жасауға, аурулардан сақтауға тырысады. Сонымен қатар, баланың денсаулығына зиян келтірме, оның имунитетін, қабілетін жоғар-лату керек. Бұл кезде шынықтыру мақсатында қолданылатын табиғи күштер ауа, су, күн сәулесі маңызды рөл атқарады. Баланың толық дене дамуы үшін физикалық жаттығулар жасауы керек, қозғалмалы ойындар ойнауы керек.
Қозғалмалы ойындар, физикалық жаттығулар бірігіп әрекет етуіне шыдамдылығын, қозғалыс жылдамдығын, икемділігін дамытады.
Дене тәрбиелеуде бала денсаулығын нығайту жатады, ағзасын шы-нықтыру шаралары дұрыс таңдалған ойындармен дене жаттығуларына байланысты.
Ата - аналар мен тіндеттерінің маңыздылығы неғұрлым тереңіректүсінсе, соғұрлым олар отбасында және балаларды оқу - тәрбиелік мекемелеріндегі жалпы тәрбие беруі жеңілдетіледі.
Мектеп жасына дейінгі балалардың күн тәртібіне негізгі талаптар: мектеп жасына дейінгі балалық шақта жағымды дағдылар мен әдеттерді тәрбиелеу маңызды рөл атқарады. Ол кезеңде үлкен жарты ми шарында шартты рефлекстер пайда болып, және бұл рефлекстер әдет пен дағды түрінде адамның бүкіл өміріне қалады. Балаларды белгілі бір күн тәртібіне, гигиеналық талап-тарды орындауға үйрету арқылы ағза үшін жағымды дағдыларды қалыптасуға байланысты. Қатаң күн тәртібін сақтау - баланың қалыпты физикалық дамуына жағдайдар жасайды. Адам белгілі 1 уақытта тамақтанып, ұйықтап, жұмыс істеу-ге үйренсе, ол соған өмір бойы дағдыланатыны белгілі. [5.24]
Күн тәртібінің негізгі талаптары - уақытты үнемдеу және әрекет түрлерін кезекпен ауыстыру, яғни баланың арнайы белгіленген уақытта қыдыруы, ұйықтауы, тамақтануы керек. Бұл уақыттар қатаң қадағалануы керек. Кейде ата - аналар балаларын аяп, кеш ұйықтауға, кеш тұруға кез - келген уақытта қыдыруғарұқсат береді. Күн тәртібіндегі бұндай бұзылушылықтар баланың көңіл - күйіне, тәртібіне, ұйқысына әсер етеді. Баланың мінез - құлқында өзгерістер пайда болуы, ол ашуланшақ және қықыр болып кетеді.
Күн тәртібі мезгілге және отбасы жағдайына байланысты өзгеруі мүмкін. Алайда күн тәртібінің жалпы ережелерін әрдайым ұстану тиімді: ұйқыны, тамақтануды, серуендеуді ұйымдастыру.
Ұйқы: ұйқы кезінде ғана бала толық демалады. Ұйқының белгілі 1 уақыта болуы керек. 3 - 4 жастағы бала күніне - 14 сағат, 5-6 жастағы - 13 сағат, 7-8 жас - 18 сағат ұйықтау керек. Осы уақыттың ішінен, әсіресе мектеп жасына дейінгі балаларға күндіз -1,5 сағат ұйықтауы керек.алайда баланың уақытында ұйықтауына да көп көңіл бөлген жөн. ХХІ ғасырдың І жартысынан бастап, ресей елінде үлкен потенциалды мәселелердің бірінші болып, қазіргі таңда - мектеп жасына дейінгі балалар жатады. Дәл соларға қоғамдағы қиын әлеуметтік - экономикалық, моральды - этикалық, ұлтты және т.б. мәселелерді, шешуге тура келеді. Ал бұл мәселелер қазіргі таңда Қазақ ғалымдарының ең басты мәселелердің бірі .
Мектеп жасына дейінгі балалардың денсаулығының төмендеуі, физикалық және іс - қимыл әрекетінің төмендеуі - әдеттегі елеңдеуші мәселелерге айналып барады. Бұларға ең басты себеп, осы еліміздегі әлеу-меттік қозғалынбауы, өмір сүру деңгейінің төмендігі, қоршаған орта эконо-микасының ластануы, медициналық көмектің жеткіліксіздігі, қаржылық ағар-тушылық ұйымдардың жетіспеушілігі және тағы басқада көптеген мәселелер себепші болып отыр.
Бәрімізге белгілі, көптеген балаларға потологиялық жағдайда алдын - ала денесін тәрбиелеу және профилактикалық жұмыстар жүргізілуі керек. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене тәрбиесіне тәрбиелеуде - негативті тенден-цияларын толығымен қамтылу қажеттігі туды. Тағы бір мектеп жасы-на дейінгі балаларды инновациялық бағытта тәрбиелеудегі - дене тәртібін мәдениеттендіру аспектісінде тәрбиелеу негізі болады. Бұның негізін шешуде 2 ғылыми - әдіснамалық тапсырмалардың бағыты ұсынылды:
а) Балаларға ақыл - ой мен байланысты дене тәрбиесі сабақтарын беру;
б) Баланың белгілі әлемге көзқарасын, дене тәрбиесі сабағына деген көзқарасын, оның құндылығын, оның мотивациясы қажеттілік сферасын дамыту. [59.14]
Осыған байланысты біз балаларды тәрбиелеу мен білім беруде жаңа технологиялық схемасын жасап шығайық. Яғни, оның негізін мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық процестерінің дамуының ерекшеліктерін негізгі принципке алып отырмыз.
Бұл педагогикалық эксперименттер қортытындылары, 3-6 жастағы балалардың дене тәрбиесі пәндеріне қабілеттілігін дәлелдеуі. Сонымен қоса, балалардың дене тәрбиесіндегі және дағды мен қабілеттілігін, интеллектуалды қабілет-тілігін ашты. Адамның дене тәрбиесіндегі әлеуметтік - педагогикалық тапсыр-маларды шешудегі мынандай құрылымдық жүйеге әкеледі: дәлелділігі және дене тәрбие сабағын оқудың құндылығын, оған деген қарым - қатынас қажет-тілігінің жоғары екендігін аңғарамыз. Бұл зерттеулерде балалардың соның ішіндегі 3 жасар ұлдар мен қыздардың қозғалуы активтілігі, қызы-ғушылығы туды. Бірақ бұлардан үлкенірек балалардың қызығушылығының динамикасында ақырындап дифференция жүреді. Сонымен қоса дене тәрбие-сіне деген ұл балалардың қызығушылықтыры қыздарға қарағанда басымырақ болады.
- 5 жаста дене тәрбиесі пәні 2 жоспарда.
-6 жаста - 10 шақты тапсырма ішінен 4 - ші жоспарға ауысып отырады.
Жоғарыда айтылған факторлар бойынша мектеп жасына дейінгі балаларды ден тәрбиесі сабақтарына итермелейтін өзіндік себептер мен мотивтер болады. Шынайы экспериментте мынадай 2 мәселеге баса назар аударылуы: баланың (3-6 жасар) - дене тәрбиесі тапсырмаларын әлеуметтік - психологиялық жағынан және интеллектуалды процестерді шешуде. Шынайы зерттеудегі 3 пен 6 жас аралығындағы балалардың физикалық тұрғыда тәрбиеленуі мен интеллектуалды дамуы арасындағы екеуінің бір - бірімен байланысын анықтайды. Корреляциялық анализдердің қорытындысы бойынша, 5 - жастағы ұлдар мен 6 - жастағы қыздардың дене тәрбиесі сабағын меңгеру мен физикалық жаттығуларға қабілеттілік екеуінің арасында жағымды байланыс бар екенін анықтаған. Дәл қазіргі уақытта, көптеген атақты ғалымдардың зерттеулері бойынша, баланың дене тәрбиесіне - оның жекелік дамуына, адами қасиетінің қалыптасуына, оның қозғалыс қабілеттілігінің дамуына өз үлесін қосатыны дәлелденді.
Баланың жалпы дене тәрбиесінің структурасында басты рөлді - оның физикалық даму потенциялы, оның өмірлік білімі мен қабілеттілігі жатады. Ғылыми фактілер бойынша, 3-6 жас аралығындағы мектеп жасына дейінгі балаларда - жасерекшелік диапазоны болды. Физикалық тәрбиелеу барысында балаларда көптеген өзгерістерге ұшырайды. Мысалы: ұлдарда - күш пен жылдамдық, ал қыз балаларда - жылдамдық пайда болады. Ал 4-5 жас аралығындағы ұлдар мен қыздарда да бірдей күш куаты пайда болады. Ал ол күш олардың физикалық қозғалысының мотиві болып табылады.
Ұжымдық - әдістемелік ерекшелігі бойынша, мектеп жасына дейінгі балаларда физикалық дайындық мынадай топтарға бөлінеді:
- Бақылау тапсырмаларының кейбір техникасын қайта оқу қажеттілігі туындайды.
- Баланың тапсырмаларды орындаудағы жақсы нәтижеге қол жеткізу оның максималды және ұзақ мерзімді күш жұмсауымен байланысты.
- Мектеп жасына дейінгі балаларды дене тәрбиесіне тәрбиелеуде комплекстік тестті мақсатты түрде ұйымдастыруы қажеттігі.
Баланың дене тәрбиесіне тәрбиеленуі, оның психикалық процестердің дамуына, баланың есеюіне өз үлесін қосады. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене тәрбиесіне тәрбиелегенде, психикалық процестерінің дамуына өз үлесін қосады, яғни ол 3-4 жас 4-5 жас аралығында өте тиімді. Мектеп жасына дейінгі балаладың өмірлік дағдыларын қалыптастыру. Бүгінгі таңда жас ұрпақтың білімі мен тәрбиесін жүзеге асыру барысында кездесіп отыран басты қиындықтардың бірі - балаларды алған білімін заман талабына сай өмірде қолдана білуге үйрету дәрежесінің төмендігі болып отыр. Білім саласындағы жүргізілген зерттеулер мен аналитикалық шолулар жалпы білім бадарламалары аясында берілетін білім мазмұнын өмірмен ұштастырудың осалдығын, өзгермелі әлем жадайына сәйкес өз іс-әрекетін бейімдеп, ұйымдастыра алатын адамды қалыптастыру деңгейі жағынан заман талабына жауап бере алмай-тынын аңғартуда.
Осыған орай мектепке дейінгі кезеңнен бастап балаларға өмірге қажетті дағдыларды игеруге қолайлы жағдай туғызу міндетті туындайды. Бұл келе-шекте баланың жеке басының дамуы, айналасындағыадамдармен дұрыс қарым - қатынас жасай білуі, кез келген жағдайға оңай бейімделіп, одан шығар жол таба білуі, әр уақытта саналы қадам мен оң шешім қабылдай алуы сияқты қасиеттердің алғышарты болады. Мектепке дейінгі ұйымдарда өмірлік дағды-ларды қалыптастыру тұрғысында білім беру процесін жобалау үшін олардың жас ерекшеліктеріне байланысты игеруге тиісті өмірлік дағдылар тізбесін анық-тау және негіздеу өзекті мәселе болып отыр.
Өмірлік дағдылар ұғымы белгілі бір ғылымның (медицина, психология немесе педагогика) категориясы емес нақты анықтамасы жоқ.
Өмірлік дағдыларға, кең мағынада айтар болса, адаматтарға өз қажеті мен сұранысына білім алуға, еңбек етуге, өмірдегі өзгермелі құбылыстарға бейім-делуге, денсаулық сақтауға, өз елінің қоғамдық және экономикалық өмірде бел-сенді араласуына мүмкіндік беретін дағдылар жатады.
Біздің зерттеу мәселемізге қатысты, нақты функционалдық мағынады қарастырар болсақ, бала өмірінің, тұрмысының алуан қырларына ( психо-физиологиялық, әлеуметтік және т.б. ) қатысты туындаған жай - жағдайларға бейімделу мен даму міндеттерін шешуге мүмкіндік беретін іскерлік пен қабі-леттер жиынтығын айтуа болады.
Зерделенген әдебиеттер бойынша, жалпы өмірлік дағдылар былай жіктеледі:
мақсат қоя білу және шешім қабылдай білу дағдысы;
коммуникативтік дағдылар;
сезім білдіру және оны басқара білу дағдысы;
сыни тұрыда ойлау дағдысы;
басқа адамның қысымын және жағымсыз ықпалын сезе білу, оған тосқауыл қоя білу дағдысы және т.б.
Жалпы мектеп жасына дейінгі балаларды өмірлік дағдыларға үйрету мәселесі басқа елдерде қалай қарастырылып жатқанына қысқаша шолу жасалық.
Осы уақытқа дейін отандық мектепке дейінгі педагогика саласында балалардың бойында демократиялық құндылықтар мен нормалар негізінде әлеуметтік мінез - құлықты қалыптаситыруға бағытталған білім беру бағдар-ламасы болған емес. Барлық мектепке дейінгі ұйымдарға арналған Бала-бақшада оқыту мен тәрбиелеудің типтік бағдарламасының, Мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік түсініктерін қалыптастыру бөлімі бойынша бала ерте сәби кезеңнен бастап - ақ топ ұжымның мүддесіне орай әрекет етуге үйренуі тиіс болды. Мұнда негізгі құралы ретінде балалардың шындық өміріне көп жанаса бермейтін, олардың жан-дүниесі мен қарым - қатынасын бейне-леуден алыс жатқан фольклорлық шығармалар мен адамгершілік - патриоттық қасиеттерге тұлғалық қасиеттерді ұсынылатын. Осындай жеке тұлғалық қасиет-терді дамытуға бағытталмаған тәрбие, балалар бойында сөз жүзінде қалай әре-кет ету қажеттігін білгенімен, үлкендердің бақылауынсыз қалған кезде оны орындамау сияқты екіжақты сипат алатын. Ал баланың өз сезімін, пікір-талабын, өзгелерге түсінікті етіп жеткізу, өзгенің орнына өзін қойып, санаса білуге үйрету, кез келген күрделі жағдайдан лайықты түрде шыға білуге үйрету міндеттері тіпті қойылмайтын. [53.40]
Балабақша тәрбиешілері де, мектеп мұғалімдері де бала тәрбиесіндегі өз мақсат - міндеттерін айқын біледі, ол баларады ұжымда өз орнын табуға, өзінің жаны қалайтын іс-әрекеттері, бірге ойнайтын әріптесін таңдай білуге, белгілі бір міндеттерді атқара алуға, өзгелерге кедергі жсамай, өз талап тілегін қанағаттандырв алуға үйрету. Күнделікті жүргізілетін жұмыста ең алдымен әрбір баланы құрбылармен, үлкендермен жағымды да сыпайы қарым-қатынас орната білуге, өз қажеті мен тілегін сезіне және оған қол жеткізе білуге үйрету көзделген. Басқаша айтар болсақ, балабақша бала бойында дербестікті, жауапкершілікті, сын тұрғысынан ойлай білуді қалыптастыруға ықпал етеді, оны қоғам өміріне белсенді араласуға дайындайды. Баланың өз тәртібін, мінез-құлқын басқара білуге, кез-келген іс-әрекет, жай - жағдайларға сын көзбен қарап, баға беруге, өз тарапына айтылған сыни пікірді қабылдап, одан қорыта шығаруға үйренуі міндетті.
Әрбір мектепке дейінгі ұйымды бірлескен мәжілістерінде тәрбиешілер ауладағы, топ бөлмесіндегі балалардың іс - әрекеттерін ұйымдастыруда қандай ережені басшылыққа алу, нені балалардың өздерінің шешуіне мүмкіндік беру қажеттігін, өз қалаулары бойынша не істей алады, қай уақытта тәрбиешінің пікірене бағынуы тиістігі жөніндегі пікір алмасады. Егер баланың дербес әрекет ете білуін қалыптастыру қажет болса, онда тек оны киіне және шешіне білуге, өз орнын жинай білу, тамақтану құралдарын дайндай білуге ғана үйреніп қана қоймай, өз таңдауын сезіне және жауапкершілік ала отырып, тәрбиешінің тапсырмасын орындау жолын табуға үйренуі тиіс. Осылайша балалар өз қызығушылығына ненің сәйкес келетіндігін аңғаруға және өз шешімін өзгелердің тілегімен ұштастыра алуа үйретілуі көзделеді.
1.2 Дене тәрбиесінің әлеуметтік - педагогикалық әсерлері
Отбасы- ең үлкен, мықты тәрбие ошағы. Себебі келешек әулеттің барытары сонда тәрбиеленеді, адамның жеке басының бастапқы басқышы пайда болады, мінездің негізгі қаланады және адами қасиеттер мен әдептілік қалыптасады.Демек, баланың келешекте қандай адам болуы өзі туылған отбасында алған тәлім-тәрбиесі мен ондағы қарым-қатынасқа байлагннысты болмақ.
Бала тәрбиесінде отбасының орны ерекше.Оның қоғамдық тәрбиесінің қандай саласы болсада алмастыра алмайды.Отбасының негізі баланы өмірге әкелу ғана емес, оған мәдени-әлеуметтік ортаның құндылығын қабылдату ұрпақтың, ата-бабалардың, ұлдардың, ақыл кеңес тәжірбиелерін бойына сіңіру , қоршаған орта, азаматқа, өз қоғамына пайдалы етіп тәрбиелеу.Үлкен ұрпақтың тәржірбиесі, өмірдегі беделді,ақыл кеңестері, ата-ананың өз борышын мүлтіксіз орындауы, бір-бірін құрметтеуі- нлкен тәрбие мектебі.Бала дүниеге келген күннен бастап ата-ананың ықпалында болып, өмірге бағыт беруші тәрбие мектебінен нәр алады.Ата-аналар балаларының жеке ерекшеліктерінен жас күннен танып,соған қарай бағыт - бағдар, тәрбие берудің негізгі ерекше.Ата-ана балаларына жақсы тәрбие бнруде қоғам алдында жауапты.Сыйластық, түсіністік, үлкен жауапкершілік сезімдері бар отбасы.Бақытты отбасында ғана ата-ана және олардың балаларының өзара қатыанасы мазмұнды, берілген тәрбие сіңімді және негізгі.
Ұяда не көрсең ұшқанда соны ілерсің дейді халық даналығы.Өйткені бала отбасында өсіп, тәрбиеленді.Сондықтан да оның алғашқы тәрбиешісі- ата-ана. Ол өзінің әке-шешесінен үлгі алады. Бұл ата-анаға үлкен жауапкершілік жүктейді. Басқа халақтардың ғалымдары мен психологтары осы бір ауыз сөздің түйінінен том-том кітпатар жазып, жылдар бойы зерттеді емес пе? Мектепке кеген балалар қалай болса солай қарап, дәптер, кітаптар да сызғыштап тастайтын кездері де болады. Мұның өзі балаға қолда бар затын ұқыпты ұстау, барды қадірлеу сияқты қасиеттерін жасынан сіңірмегендіктен.
Ғылыми зерттеулерге жүгінсек, сәбидің жағымды, жағымсыз мінездер мен әдеттері неігзінен бес жасқа деәйін қалыптасады. Сондықтан неғұрлым ерте, әрі дұрыс берілген тәрбие осындай болмақ.
Мектепке келген баланың өмірі мектептке дейінгі кезеңнен өзгеше болды. Енді ол ойын балсы ғана емес, бірінші оқу күнінен бастап-ақ оның өміріне, психрологиясын көптеген өзгешеліктер енеді. Баланың өмірінде ойынымен қатар оқу еңбегі салмақты орын алады. Ол сабақта отырып, мұғалімнің басшылығымен жазып-сызып, оқып еңбектенсе, үйге келгенде берілген тапсырмасыны орындауға тырысады. Міне, осы жұмыстарды орындағанда әр баланың іс-әрекеттері орындау шеберліктері әр түрлі болады.Ата-ана осыған байланысты балсының мектепте болғандығын, оқуына тәәртібіне көңіл бөледі, тиісті дәрежеде қадағалап көмектесуі керек.
Ата- ана баласының кейбір мәселені білмей жатқан кезінде оған көмектесуі керек, себебі ол баланың алғашқы қадамдары.Егер бала ата-анының сабақ дайындау барысында қиын мәселелерді шешуге көмектесетінін білсе, оларды сыйлауға тырысад, ал төмен баға алса, ұялып қысылады.Ата-аналардың көп ателесетін жері осында. Әрбір ата-ана өз перзентінің әдепті, саналы имаенды да ибалы, Отанының сүйікті және кішіпейәл азаматы болып жетілуін қалайды.Сондықтан, әрбір ата-ана перзентінің жақсы азамат болып жетілуі үшін өз отбасында балаларын тәрбиелеудің нәзік жақтарының заңдылықтарын білуі шарт.
Отбасы тәрбиесі- көзделген нәтижеге жету мақсатында ата-аналар мен жанұя мүшелерінің тарапына жасалатын ықпал процестерінің жалпы атамысы. Әлеуметтік, отбасы және мектеп тәәрбиесі ажырамас бірлікте орындалатын істері ауықымын құрайды. Отбасылық тәрбиенің мектеп тәрбиесімен тоғысқан тұсындағы проблемалар жалпы педагогикада қарастырылады да, ал сол мәселеленің әлеуметтік жағдайлары әлеуметтік педагогиканың үлесінде.
Отбасында адам бойындағы асыл қасиеттер жарқырай көрініп, қалып-тасады. Отанға деген ыстық сезім - жақындарына, туған - туысқандарына деген сүйіспеншіліктен басталады. Н.Ә.Назарбаев. [1.71]
Әрбір тұлғаның тәрбиесі отбасынан басталады. Әрине, отбасы белгілі бір ұлт өкілдерінің ошағы. Ондағы тәрбие сол ұлттық игі іс-әрекеттер арқылы әдет-ғұрыпқа (ғұрып-қолданыс) айналып, ол әдет (мәдени көрініс) болып негізделеді: әдеп (әдептілік негізі) ұлттық қолданысқа айналса, оны халық салт (заң) дейді де, салт ұлттық санаға сіңсе, оны салт-сана деп ұлттық мәдениеттің сәулеті ретінде, ұлттық болмыстың кредосы мәнінде өмір қолданысына айналдырады. Мысалы, қазақ халқының меймандостық салты ұлттық санаға сіңіп, "меймандос халық" болдық. Ол салт-сананың бастауы игі әдет, одан әдет-ғұрып, одан әдеп, әдептен дәстүр, дәстүрден салт - сана (ұлттық сана) қалыптасады. Ұлттық тәрбие ұлттық мәдениеттің өркендетудің қайнар көзі болып табылады.
Отбасының баланың дене тәрбиесіндегі тәрбиесіндегі рөлі.
- бала тәрбиесінде отбасы ықпалы басқа тәрбиелік ықпалдарға қарағанда ең басым болып келуі;
- өркениетті, зайырлы, құқықты қоғамның азаматын тәрбиелеуде отбасы мемлекеттің негізгі буыны;
- отбасы - болашақ ұрпақтың бойында салауаттылық қасиеттерді қалыптастыратын қоғамның ажырмайтын басты тірек - арқауы;
Адамның адамшылғы - ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады. Абай
Отбасы - адам баласының алтын діңгейі. өйткені адам ең алғаш шыр етіп дүниеге келген сәтінен бастап, осында ер жетіп, отбасының тәрбиесін алады. Сондықтан да отбасы - адамзаттың аса қажетті, әрі қасиетті алтын мектебі. Отбасының адамзат ұрпағына деген ықпалы мен әсер күшін өмірдегі басқа еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайтындай. Өйткені ата-ананың балаға деген тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алар емес. Ел болам десең, бесігіңді түзе - деген нақыл сөз отбасы тәрбиесінің маңызын айқындатып түр емес пе?
Шынында, отбасы - ол да бір шағын мемлекет. Әр мемлекеттің өзіне тән өндірісі мен өнім бөлісі, сыртқы және ішкі саясаты, кіріс-шығыс бюджеті, қастерлеп ұстанатын рәміздері, т.б. болатыны сияқты, әр отбасы болмыс-тіршілігінің де соған ұқсас жақтары бар, оның жаратылысы да басшылық пен қосшылықты қажет етеді. Сондықтан отбасының құрылымына зор маңыз беріліп, мәнін қорғаған, отбасының ар - намысын сақтауға, сырын шашпауға, мүшелерін бір-біріне қатысты адалдыққа тәрбиелеген.
Оқушылардың дене шынықтыру тәрбиесі үш негізгі салаға жүйеленеді: бала бақшада, мектепте, отбасында. Дене тәрбиесі әдістемесі мен теориясында бұл құрылымдар келесі формалармен ұйымдастырылады. Мектептегі міндетті форма - дене шынықтыру сабағы. Бұдан басқа оқу күндерінде дене шынықтыру және сауықтыру шаралары өткізіледі (оқу сабақтарына дейін өткізілетін таңғы гимнастика, сабақ үстіндегі дене шынықтыру минуттары мен үзілістері, үлкен үзілістегі жаттығу жұмыстары мен ойындар). Сонымен бірге дене тәрбиесін ұйымдастырудағы формалардың бірі сыныптан тыс форма болып табылады, бұған спорт түрлері бойынша секциялар, жалпы жаттығу дайындықтарының секциялары, ритмдік және атлетикалық гимнастика, мектептегі жарыстр, туристік жорықтар, дене шынықтыру мейрамдары, денсаулық күндері, жүзу т.б. кіреді.
Мектеп жасына дейінгі дене тәрбиесінің отбасында таралған түрлері мыналар: таңғы гигиеналық гимнастика, үй тапсырмасын орындау кезіндегі дене шынықтыру минуттары (үзілістер); үй жағдайында түрлі тұлғалық дене жаттықтыру сабақтары, сабақтан бос үй тапсырмаларын орындау уақыттарында таза ауада белсенді дем алу, ата-анамен бірлескен түрлі жарыс-байқауларға, викториналарға қатысу, отбасылық жорықтар, шынықтыру процедуралары.
Отбасында өз еркімен орындалатын дене тәрбиесінің бір түрі - таңер-теңгілік гигиеналық - бой сергіту жаттығулары. Ол адамның дене құрылы-сының ұйқыдан соңғы тіршілік қызметіне тез араласуына әсерін тигізіп қана қоймай, адамды сергек жүруге және көңіл - күйін көтеруге көмегін тигізеді. Таңертеңгілік бой сергіту жаттығуы мектеп жасына дейінгі балалардың денесін дұрыс қалыптастыруға әсер ете отырып, тыныс алуын жақсартады, қан айналу жүйесі қызметін күшейтеді, зат алмасуға көмектеседі, балалардың зеректігін, мақсатқа жету ұмтылысын қалыптастырады, ақыл-ой қызметін арттырады. Ертеңгілік бой сергіту жаттығулары балаларды тәрбиелік пен бейімділікке, өзіне деген сенімділік пен белсенді қызмет атқаруға тәрбиелейді.
Бала тәрбиесі, әсіресе мектептен тыс уақыттағы тәрбие әрбір отбасы мен мұғалімнің назарында болуы тиіс. Бұл орайда бала - бақшадан тыс өткізілетін жұмыстардың мән - мағынасы өте зор болып келеді. Дана халқымыздың Келісіп пішкен тон келте болмас дегендей, бұл тәрбие ісіне ел болып қалыптасуымыз қажет.
Бала - бақшадан тыс ойын - сайыстарды ұйымдастырудың үлгі жоспары:
әр түрлі ойындарды таңдаған кезде олардыөткізетін жерді алдын - ала ойластыру;
- сайыстарды өткізу барысын мейлінше дәл бағдарлау;
-ойыншылардың іріктеу және басшалақ жасайтын адамды бекіту;
Жарыс жетекшілерін тағайындау, командыларға (топтарға) бөлу, колбасшы (капитан) таңдау;
Жарыстың желісін басқару (ойынды белгіленген уақытта бастау, ойын тәртібін бақылау)
Қазылар алқасын сайлау, сайыс қорытындысын шығару.
Білікті тәрбиешілер балалардың қабілетін дамытуды олардың ата - аналарын осындай тәрбие жұмысынан тарта беруден бастайды. Қазіргі сәл ұмыт бола бастаған сайыс түрлерін, әртүрлі арнайы жабдықтарды етпейтін және ашық алаңдарда өткізуге болады Жанұя - сауаттылық сапында, Былғары доп, Арай (Зарница) ойындарын қайта жаңғырту қажет.
Жанұя салауаттылық сапында сайысы төмендегі жүйеде ұйымдастырылады:
1. Баскетбол добын жерге ыршыта соғып, тенис таяқшасымен жүгіру.
- Әр ойыншы допты жерге ыршыта соғып, кедергілер арасымен өте жүгіреді, жерде жатқан үш шеңберден (обручтар) қос аяқпен секіре өтіп, баскетбол добын сол жерге қалдырады. Қайтарда теннис таяқшасымен допты соғып, кедергілер арасымен өтіп кетеді.
2. Скейтбортпен жүгіру.
- баласын скейтборт үстіне тұрғызып, әкесі, шешесі екі жағынан ұстап кедергіоер арасымен жүгіріп өтеді. Ата - аналары бірлікте дротикті ілуілі тұрған шарға дәлелдеп лақтыру қажет. Қайтарда баланы скетбортқа тұрғызып, кедергілер арасымен өте жүгіру.
3. Шаңғымен жүгіру.
ата - аналары шаңғы үстіне тұрып, мәрені айналуы керек.
Жарыс аяқталғаннан соң қазылар алқасы қорытындылайды.
2 - жүргізуші: Жарысымыздың III туры, яғни самокатпен секіре жүгіру. Спорттык би.
1 - жүргізуші: Жарысымыздың ІҮ туры, яғ ниэстафеталық жүгіру.
Футболшылар өнер көрсету:
Намысты да, епті де
Қосылып ду, дүбірге
Пеле мен Елохиннің ізін қуған
Топтан озған футболистер көп бізде де.
2 - жүргізуші:Жарысымыздың Ү туры, яғни ата - аналар үшін:
I - жүргізуші: Жарысымыздың ең соңғы ҮІ туры, яғни шаңғымен жүру.
2 - жүргізуші: Құрметті қонақтар! Құрметті жан-күйерлер!
Алдарыңызда белсенді де ұйымшыл, салауатты өмір салтын калып-тастырған жанүялардың спорттық шеберлігін, ептілігін тамашаладыңыз-дар.
Жанүя салауаттылык сапында
Еліміздің даму бағытын бекіткен "Қазақстан-2030" бағдарламасында салауатты өмір салтын ұстану мемлекеттік маңызы бар мәселелермен тең дәрежеде екені баса көрсетілген.
Салауаттылық деген үғым казақ халқының салт-дәстүрін, көнеден келе жатқан мөдениетін, өнерін, әдет - ғұрпын жас үрпақка үғындыру, халкы-мыздың үлты үшін басын тіккен жанкешті батыр азаматтарын, ақындарын, билері мен хандарын таныту, бір сөзбен айтканда өз үлтыньщ дінін (менталитетін) үстауға үйрету мағынасын да ашып береді.
Өмір заңдылығы салауатсыздықты кешірмейді, оғаш қылықтар түбінде опық жегізеді. Бұл жағдайда акын Мүхтар Шаханов былай деп жақсы бейнелеген:
Ешбір оғаш кылығынды үмытпаған, кешпеген
Ол - табиғат зандылығы ешбір ғалым шешпеген.
Көңіліме желік кірсе, қасиетті сол заңға
Қарсы келіп қалам ба деп, сескенем.
Мектеп жасына дейінгі балалардың салауаттылық өмірге үмтылысы зиянды әрекеттерді жек керуі олардың басқа адам мен карым-қатынасына, яғни әлеуметтік ортаға байланысты.
Ұрпақты өмір заңдылықтарына, салауаттылық негіздеріне бейімдеу мектеп жүйесіне жүктелтен өте маңызды да жауапкершілігі мол міндет болып саналады.
Бала тәрбиесі, әсіресе мектептен тыс уақыттағы тйрбие әрбір отбасы мен мүғалімнің назарында болуы тиіс. Бұл орайда сыныптан тыс өткізілетін жұмыстардың мән - мағынасы өте зор. Дана халқымыздың "Келісіп пішкен тон келте болмас" деп айтқанындай бұл тәрбие ісіне ел болып қатысуымыз қажет. [41.9]
Мектеп тарапынан алсақ бұл жүмысқа, "ата-ана - мектеп" байланысына, әсіресе мектеп жасына дейінгі балалар, бастауыш мектеп жетекшілері мол үлес қоса алатыны сөзсіз. Білікті мұғалімдер мектеп жасына дейінгі балалардың қабілетін дамытуды олардың ата-аналарын осындай тәрбие жұмысына тарта білуден бастайды.
Осындай тәрбие тәсілдерінің бірі -- балаларды әр түрлі жаттығулар жасауға әдеттендіру мақсатында оларды ата-аналармен немесе отбасының басқа да мүшелерімен бірге спорт ойындары мен сайыстарына қатыстыру. Балалардың әке-шешелерімен дене шынықтыру және спортқа бірігіп қаты-суында ''үлкен мән жатыр, бұл олардың рухани жақындасуына, өзара бір - біріне тәрбие беруіне жағдай жасайды. Өйткені балалар әрқашан да үлкендермен араласуға, оларға еліктеуіе тырысады. Сондықтан олар біріккен спорт сайыс-тарына қызыға катысады. [64.8]
Ата-аналар, сіздер үшін
1. Балаға дұрыс тәрбие беру - ата-ананың моральдық қана емес, заң жүзіндегі міндеті.
2. Бала тәрбиесі мәселесінде ата-ана арасында толық келісім болуға тиіс.
3. Баланың бойындағы ізгілік, жақсылық атаулының бәрін, оның үлгілі болуға тырысқан талабын көтермелеп отыру к ерек.
4. Баланың адал да ізгі адам болып өсуі үшін оған ата-анасы үлгі болуға тиіс.
5. Баланы еңбекке құрметтеу мен сүю рухында жас кезінен тәрбиелеп, оның бойына адамгершілік жєне рухани мєдениеттің негізін, қоғамдағы мінез-құлық дағдыларын дамыту керек.
6. Ересектер балаларды күн сайын сипайылыққа, сергектікке, үлкендерді құрметтеуге, әділдікке өз үлгісімен тәрбиелеп отыруға тиіс.
7. Үйдегі жайлылық пен салауаттылықтың алғы шарттары - тазалық пен тәртіп, сондай - ақ барлық отбасы мүшелерінің тату - тәтті тұруға ұмтылуы.
Б.Н.Минаева мен Б.И.Шиянның тек дидактикалық жұмыстарында мектеп жасына дейінгі дене тәрбиесін жүргізу және бақылау процесін ұйымдас-тырудың жалпы әдістері бейнелеп жазылған. Дене тәрбиесі құралдарына сипаттама берілген, сонымен бірге әр түрлі жастағы балалар топтарының қозғалыс сапаларын тәрбиелеу жүйелері сипатталған. Жоғарыда атаалған әәдіскерлердің жұмысында мектеп жасына дейінгі дене тәрбиесі сабағын ұйымдастыру мәселелеріне, сонымен бірге әрбір дидактикалық саты талап-тарына және олардың құрылымдық элементтеріне лайық дрежеде назар аударылады. Есте қаларлығы, дене шынықтыру сабағының ерекшелігі тек оның құрылымында ғана емес (сабақтың дайындық негізгі және қорытынды бөөлімдері), шұғылданушылардың қызметін, жүктемелердің қатаң уақытпен белгілеу, яғни оның клемі мен қарқындылығын анықтау.
Қазақстандық әдіскер М.И.Горанько, дене тәрбиесі сабағының ерекшелігін сипаттап, оның тәрбиелік, Оқып үйрету және дамыту міндеттерін анықтайды, "айналма жаттығу" егжей - тегжейлі түсіндіреді және жалпы төзім-ділікті дамыту үшін жаттығулар кешенін ұсынады. Педагогикалық жұмысын осы оқу құралынан бастаған мұғалім сабаққа дайындықты дұрыс ұйым-дастыруға байланысты бірқатар құнды ұсыныстарды, тәжірибелік дағдылар мен біліктіліктерді қажетті деңгейдегіауқымын қалыптастыруға мүмкіндік туғыза-тын әртүрлі жаттығуларының сипаттамасын табады.
Мектептегі дене шынықтыру сабақтарын ұйымдастырудың иннова-циялық әдістері (жолдары) туралы айтқанда, олардың мазмұнын мектептегі басқа пәндермен байланыстыру (интегралдау) үшін бұл сабақтардың орасан зор мүмкіндігін (потенциалын) назарға алу қажет.
Мектеп дене тәрбиесінен, оқу-тәрбие процесі инновациялық қайта құру-дан сыртта қалған жоқ, дене тәрбиесі бойынша оқу бағдарламасының мазмұ-нына спорттық көріністік тәсілмен келумен қорытындыланады. Бұл бағытта А.Луканың Румыния мектеп гимназияларында дене тәрбиесінен оқу - тәрбие үрдісін жетілдіру мүмкіндіктерін негіздеу бойынша ғылыми зерттеу жұмыс-тары қызығушылық туғызады.
А.Лука Румыния мектеп гимназиялары үшін дене тәрбиесі бойынша бағдарлама материалдарымен гимнастиканың рөлі мен мазмұнын оқып зерт-теді, дене шынықтыру сабақтары жүйесінде шұғылданушылардың теориялық және практикалық дайындығы деңгейін анықтады.
Өңдеп дайындалған әдістемеде 22 сабақтардың негізінде әрекеттердің құрастыру және іске асыру жүйесін қалыптастыратын алгоримдер алдын ала қарастырылған. А.П.Матвеевтың басшылығымен дайындалған орта білім беретінмектеп оқушылары үшін инновациялық бағдарлама қызығушылық тудырады. Онда спорттық маманданудың түрлерінен біреуден, оның ішінде жалпы дене дайындығы негізінде акробатика мен спортттық гимнастикадан тереңдетіп дайындау қарастырылған. Талданып отырған бағдарламада оқушылардың гимнастикалық жаттығулардың әдістерін меңгеруін қамтамасыз ететін спорттық мамандануды қарастыратын тарау бар. Бұдан басқа, оқушы-лардың жалпы және арнайы дене сапаларын тәрбиелеу қарастырылады. Дене тәрбиесінің өздігінен іске асырылатын формаларынан үйренген қозғалыс тәсілдерін пайдалануда білім мен біліктілікті қалыптастыру. Осы бағдарламаға сәйкес оқу сабақтарымен шұғылданушылардың жасы және жынысы ескеріліп спорттық жаттығу принципімен құрылады. Оқушылардың әртүрлі спорт түрлерін меңгеруі және тереңдетіп үйретуді ұйымдастыруға негізделген, Жалпы білім беретін мектептерде спорттық дайындық технологияларының құрылымдық потенциалын іске асыру бойынша басқа ұсыныстар да бар. Осылай Б.Н.Найданов ғылыми тәжірибе жүзінде дене тірбиесін ұйымдастыру кезінде мектеп оқушыларының спорттық қызығушылығын ескеру мүмкіндігін дәлелдеді.
Гимнастика жаттығуларға ерекше орын бөлінеді: олардың білім беру, дамыту, сауықтыру және спорттық тағайындалуы талас тудырмайды, яғни мұнда негізгі гимнастика негізгі түрі сапасында барлық қалған сынақ талаптары үшін "әліппе және граматика" ретінде алға шығады. Мектеп оқушыларының дене тәрбиесінің тиімділігін арттыру үшін негізгі гимнастика құралдарын пайдаланудың инновациялық идеяларын К.К.Шакиров ұсынған. Оның әдіс-темесінің тиімділігі жаттығудың бір спорттық қондырғыда көп қайтара орындауда, соның арқасында қозғалыс әрекеті тұйық цикл құрауымен тұжы-рымдалады.
Мегаполис (мега - миллион ретке арту) жағдайындағы балалар мен жас жеткіншектердің дене тәрбиесін ұйымдастыруды реформалаудың кең көлемді бағдарламасы Л.Б.Кофманмен ұсынылып іске асырылды. Бұл әдістеменің негізінде балалар мен жастардың дене тәрбие спорттық қызметін ұйымдас-тырудың жеке педагогикалық принциптері мен үлгілерін ңдеп дайындау бар.
Дене тәрбиесінің тиімділігін арттыру үшін сезімталдық феноменін пайдалану 1980 жылдардың басында Омск қаласында педагогикалық ғылыми зерттеу жұмыстары барысында ұйымдастырылған болатын В.К.Бальсевичтің ғылыми болжамы әр түрлі қозғалыс үйлесімділігін дамыту үшін өте қолайлы болып табылатын 7-10 жасар кезеңіндегі сипаттамада тұрды. Осыдан келіп, ғылыми зерттеу бағдарламасында негізгі күш салу бағыты балаларды әр түрлі бейнедегі қозғалыс әрекеттерінің максимальды сананы үйретуге аударылды. Спорттық мәдениет элеменнттерін оқу - трбие үрдісінде өзгерту негізінде бұл ғалымдармен жалпы білім беру мектептерінде ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізіліп, оның мәні, әдеттегі дене тәрбиесі сабағының орнына академиялық сабақ кестесінен тыс уақытта, аптасына 6 сағатқа дейінгі көлемде оқу - жаттығу сабақтары топтарында өткізумен қорытындыланады.
Методологиялық алы шарттарын, теориялық ізденістер негізіне келесі негізгі ұғымдар жатады:
-биоырғақтар-циклдық ығрақтылық (тәуліктік маусымдық ауа райыкүн және т.б.) әр түрлі сипаттағы және қарқындағы ағзаның қоршаған ортаның циклдық өзгерулеріне бейімдалу мүмкіндігі қамтамасыз ететін әр түрлі биологиялық процестер мен құбылыстарға байланысты тұрақсыздығы;
педагогикалық технология - бұл оқу процесін мазмұнды және ұйым-дастырылан түрде қамтамассыздандыру;
оқушыларға дене мәдениетінен білім беру - бұл мақсатты бағыттағы оқушылардың білім, біліктілік және дағдылар жүйесін меңгеру процесі, яғни оның нәтижесінде олардың дене жетілуі жүреді;
интегративті бағалау дене мәдениетінен білім берудің педагогикалық, физиологиялық антропометриялық, медициналық және спорттық нәтижелерд бақылу негізінде анықталады;
Шет елдердегі мекетепке дейінгі ұйымдардың педагогикалық процесті ұйымдастырудағы бір - бірінен елеулі айырмашылықтарына қарамастан (Кейбір Монтессори жүйесімен жұмыс істесе, өзгелерді Вольдорф педа-гогикасы ұсыныстарын немесе Реджо - Эмилин ұстанымдарын басшылыққа алады, келесі елде американдық ғылыми жобалау және т.б.) олардың барлы-ғында да сол өмір сүріп отырған қоғамда еркін, жауапкершілікті, дұрыс адамды тәрбиелеу мұраты көзделеді.
Дидактикалық принциптер денеге зиялы тәрбие беру үшінде жалпы болып табылады, бірақ үйрету әдістері әр түрлі болып келеді.Дене тәрбиесінде уақытты қатаң шектелген, ойындық және жарыстық секілді үйретудің үш әдісі кең пайдаланылады.
Уақытты қатал шектеу әдісі қайсыбір дене жаттығуларын оқып-үйренудің бағдарламасын алдын ала дайындаудан тұрады. Бұл ретте оның құрылымы анықталады, және жекелеген бөліктері ерекшеленеді. Олардың әрқайсысы бастапқыда дербес меңгеріліп, кейін олар бірыңғай тұтас дене ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz