Туризм бағдарламасындағы туристік жерлер
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКА, ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА УНИВЕРСИТЕТІ
Әлеуметтік жұмыс және Туризм
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_________ 2020 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазіргі кезеңде ҚР-дағы туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру
5В090200 Туризм
Орындаған
(қолы)
Ғылыми жетекшісі
Ғылыми аты, ғылыми дәрежесі
.
(қолы)
Нормобақылау
Ғылыми аты, ғылыми дәрежесі
.
(қолы)
Нұр-Сұлтан қаласы
2020
ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКА, ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА УНИВЕРСИТЕТІ
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
__________А. Тегі
20__ ж.
___________________________________ ________ факультеті
___________________________________ ________ кафедрасы
___________________________________ ________ ББмамандығы
Cтудент
Студентің А.Ә.Т.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫ ОРЫНДАУҒА ТАПСЫРМА
Дипломдық жұмыстың тақырыбы __________________________________
Университет бойынша 20__ жылғы ___ ________ бұйрықпен бекітілген.
Біткен жұмысты тапсыру мерзімі 20__ ж.
Жұмысқа бастапқы деректер
Дипломдық жұмыста зерттелуге тиіс түсініктер тізімі немесе дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны:
а)
ә)
б)
Графикалық материалдар тізімі (міндетті түрде болуы керек сызбалары нақты көрсетілген)
Тапсырма берілген күн 20 ж.
Кафедра меңгерушісі
(қолы) Т.А.Ә.
Жұмыстың жетекшісі
(қолы) Т.А.Ә.
Тапсырманы орындауға қабыл алдым
Студент
(қолы) Т.А.Ә.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Қазақстандық туризмді дамытудың алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Туризм саласының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстан туризмінің қалыптасу және даму этаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 Қазақстанның ішкі туризмінің дамуының тенденциясы ... ... ... ... ... ... ...15
2.1 Қазақстанданның қазіргі туристік нарығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Мемлекеттік туризм дамыту бағдарламасының орындалу жолдары.
Мақсаты мен міндеттер мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3 Бағдарламаның орындалу механизмі. SWOT талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...27
3 Туризм бағдарламасындағы туристік жерлер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .30
3.1 Туризм саласының проблемалық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
3.2 Туристік модель және оның ішкі туризмдегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Кіріспе
Туризм - жалпы сөзбен айтқанда, қандай да бір елдің жарнамасы. Осы жаранаманы тиімді де сауатты тұрда пайдаланған елдер - экономикалық тұрғыдан ел қоржынына қомақты қаржыны түсіруде. Қазіргі таңда, ең қарқынды дамып келе жатқан сала. Туризм тұрақты түрде үлкен сомада ақша салуды қажет етпейді, алайда, инвесторлар салған салымдар тез уақытта өзін бірнеше еседе қайтарады. Заман өзгерісіне қарай, қазіргі таңда туризмге деген туристердің де талаптары көбейді. Сонымен қатар, қазір туризм де тек қана табиғатты зерделеп, тарихи археологиялық қазбалардың, иа болмаса, мәдени өркениет мұралары немесе ел мен жердің, сәулет пен ескерткіштің тартымдылығына ғана тәнті болумен шектелмейді. Уақыт өзгере, адамдар да өзгерді, сәйкесінше, олардың талғамдары да, тілектері де өзгерді, ал ол өз кезегінде туризмнің дамуына үлкен ықпал етті. Қазір туристер өз қызығушылына байланысты әлемнің түкпір-түкпіріне саяхаттай алады, алайда дестинациялары әр түрлі болғанымен, олардың барлығын - саяхат кезінде жаңа сезімдерге бөліну құмарлылығы біріктіреді. Әлемнің барлық мемлекетінде, тіпті бүкіл жерінде, өзіне ғана тән тарихы, археологиясы, артефактісі, табиғаты, салт - дәстүрі, қызықты оқиға орындары, әр аумақтың өзіндік ертегілері мен мифологиясы бар. Осы атап кеткендердің дәл осы тәрізді туристік нысандар біздің жерімізде, өзіне ғана тән гаухарланған жерлерде бар. Бар нәрсені тиімді қолнада отыра, елімізді туристік шаңыраққа айналдыра аламыз және де бұл әбден мүмкін деген болжаумен мен туризм мамандығын таңдап, дипломдық жұмысымды жазып, материалдарды жинау үшін диплом алды тәжірибиемді Kazakh Tourism Ұлттық Компаниясында өттім. Айта кетсек, елімізде Туризм Министрлігінің жоқ екенін білеміз, сол себепті, өткен жылы қабылданған 2025 жылға дейін туризм бағдарламасын іске асырушы құзіретті орган - Kazakh Tourism Ұлттық Компаниясы.
Қазіргі ғасырда, ғалам тор мен әлеуметтік желілердің өмірге тигізетін әсері айтпасақ та түсінікті. Бұл туризм саласына да зор әсер етеді. Туристердің 99% дерлік, саяхаттайтын елі былай тұрсын, тіпті қонатын әуежаймен, орналасатын отельмен, тартымды жерлермен ең бірінші ғалам тор арқылы танысады. Осы орайда, атап өтетін жайт - интернет беттерінде Қазақстанның барлық туристік жерлерімен танысатын ақпарат өте аз, тіпті жоқтың қасы. Шынын айтсақ, туристік жерлер туралы ақпарат ғалам тор былай тұрсын, жай білім ретінде де жоқ, оның зерттелмеуіне бірнеше себептер бар шығар, алайда, менің ойымша, ең бастысы - қаражаттың дұрыс бөлінбеуі және тиянақты есептің болмауы. Ақыры, бұл қазіргі таңда көптеген мәселелерді бастауы болып тұр. Шетелдік емес, тіпті жергілікті аудитория қызығушылық тудыратындай көрікті аумақтар туралы айтылмағандықтан, жазылмағандықтан еліміздің әсем жерлері туралы білмейді, білсе де, ол жаққа бауы қиын-ақ. Нәтижесінде, қазіргі кездегі ішкі туризміміз мақтанып айтарлық дәреже де емес. Сол себепті, Қазақстанда қазіргі таңда көтеріліп жатқан өзекті мәселелердің бірі - туризм болғандықтан, елімізді барша әлемге жарнамалайтын Ұлттық компанияда жеті апта бойы тәжірибеден өтіп, компанияның жаңа бағдарламаны іске асыру қыр-сырымен таныстым, нәтижесінде зерттеу бағытына өзгерістер жасауға тура келді.
Қазақстанда сан алуан тарихи-рекреациялық ресурстар, әлемдік, мәдени, тарихи, археологиялық мұра объектілеріне өте бай, атрактивті табиғаттың алуан түрлілігіне ие бола отырып, жаңа туристік маршруттарды қалыптастыруда. Туризм сферасының дамуына қажетті алғышарттарға және қолайлы жағдайларға ие. Осының барлығына қарамастан, қазіргі уақытта туризм саласының дамуы - қазақстандық ғалымдардың айтуынша, төменгі деңгейде, және де ұлттық экономикадағы әлеуметтік-экономикалық әсері мардымсыз. Елімізге кіретін туристер санын, сырттан келетін туристерді тарту, оған қоса, ішкі туризмді жетілдіру мақсатында түрлі кедергілерді азайту және стратегиялық жоспарлау арқылы оның әлеуетін дамыту жолдары - 2019 жылы қабылданған мемлекеттік бағдарлама арқылы жүзеге аспақ. Әрине, бағдарламаны қағаз жүзінде әдемілеп ғана қоймай, оны іске асыру үшін қолайлы жағдайлар жасау керек. Көптеген әлем мемлекеттері туризмге зор назар бөліп, инвестиция салу арқылы, туристердің қызығушылығын арттыра ықпал етеді. Алайда, әлемде соңғы бес айда болып жатқан карантиндік жағдай, басқа салаларға қарағанда туризмге үлкен күйзеліс тоқырау алып келді. Мемлекеттердің шекаралары жабылды, ауа, темір және тас жолдарындағы байланыстар тоқтап, адамдар үйлеріне қамалды. Бұл - сыртқы факторлардың туризмге деген әсері өте үлкен екенін көрсетті. Бірақ, біраз уақыттан соң, барлығы өз жөніне түскен соң, туризм қайта жанданады және де жаңа әлемдегі туристерді өз елімізге тарту бұрынғыдан да қиынға соғады. Бұдан біз туризмнің сыртқы фактірлерге осал сала екенін көріп отырмыз.
Туристік саланы дамытуға арналған 2019-2025 жыл аралығында іске асырылу керек мемлекеттік бағдарламаны Қазақстан Республикасының Үкіметі 2019 жылдың 31 мамырдағы №360 қаулысы ретінде қабылдады, яғни бұл соңғы жылдардағы ірі мәселенің біріне айналып отыр. Жаңа бағдарлама ойдағыдай іске асса, мемлекетіміздегі туристік потенциал мен туристік қызымет нарығын арттыра аламыз. Бағдарлама туристер қызығатын орындарды зерттеу, дамыту және еңбек ресурстарын туризм саласына жаппай тартуды, сыртқы және ішкі туристтер санын түбегейлі өсіру көздейді. Елде қолайлы туристік ахуал құру арқылы, туристік салаға салынатын инвестицияларды ұлғайта отырып, ішкі және халықаралық нарықтарда Қазақстанның туристік әлеуетін таныту жоспарланған. Туристік саланы институттандырсақ, туристік қызметтер мен турөнімдердің қолжетімділігін, сапасын, жалпы халықтың өмір сапасының деңгейін арттыруға болатындығын ескере өтуіміз керек. Бағдарламаны іске асырудың бастапқы кезеңіндегі мемлекеттің белсенді рөлі ─ бәсекеге қабілеттілікті, одан әрі дамыту және арттыру үшін сала субъектілеріне қажетті қолдауды қажет етеді. Қабылданған жаңа бағдарлама - отандық туристік саланың тиімді дамуы үшін қолайлы жағдай жасап, 2025 жылы ЖІӨ құрылымында 8%-дық үлеске қол жеткізуге мүмкіндік береді. Ағымдағы жағдайды талдау және мемлекеттік бағдарламаны әзірлеу барысында саланың негізгі проблемалары айқындау керек. Осы мемлекеттік бағдарлама арқылы шешілуі тиіс басты міндеттер анықталмақ. Оған қазіргі жағдай басқа көзқараспен қарау керектігін дәлелдеп отыр.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - дәл қазіргі кезеңдегі туризмді аймақтық және жергілікті деңгейде дамыту және басқару жүйесінің тиімділігінің аз екендігін айқындайды. Егеменді елімізде экономикалық әлеуметтік жағдайдың жақсаруы қазір сұранысқа ие болып отырған туризмге тікелей байланысты. Осы тұрғыдан алғанда, туризм мен демалыс индустриясын дамытуға мүмкіндік беретін бұрын соңды қабылданған мемлекеттік бағдарламалар оларға шолу жасаған. Қазақстанның туризм сферасы кешенді және кластерлік жүйемен дамуына, оған қоса, ҚР-ның орасан зор туристік мүмкіндігі бәсекеге қабілетті, ішкі және сыртқы нарықта сұранысқа ие туристік салаға айналдыратын аймақ ретінде қарастыру қажет.
Зерттеу мақсаты. Қазіргі кезеңде ҚР-дағы туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру яғни, ҚР Үкіметінің 2019 жылдың 31 мамырында қабылдаған бағдарлама туралы. Мемлекеттік бағдарламада көрсетілген келесі міндеттерді талдау зерттеу мақсатына кіреді:
- теориялық тұрғыда туризм дамуының алғышарттарын зерттеу;
- ҚР туризмінің даму кезеңдеріне шолу жасау;
- Мемлекеттің туристік нарығын және туризмді дамытудағы мемлекеттік бағдарламаны талдау;
- туристік саланы басқару жүйесін жетілдіріп, жан-жақты жұмыс жасайтын Kazakh Tourism мекемесінің туризм дамыту бағдарламасына қатысты жұмыстары туралы қорытынды жасау және оларға ұсыныстар беру.
Сол себепті, дипломдық жұмысыма көмек беретін ақпараттарды жинау үшін, ұлттық компанияның жұмыс істеу механизмімен танысу үшін және де мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыруда қаншалықты қиындықтар мен кейбір орын алатын ньюанстарды бақылау үшін диплом алды тәжірибиемді Kazakh Tourism Ұлттық Компания АҚ-да өттім.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде монографиялар, оқулықтар, мерзімді басылымдар, интернет-ресурстар пайдаланылды.
Зерттеу пәні. Зерттеу пәні ретінде ҚР заңнамалық құжаттары алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі бөліктен (3 бөлімнен және параграфтардан), қорытындыдан, 3 суреттен, 3 кестеден, берілген қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Қазақстандық Туризмді дамытудың АЛҒЫШАРТТАР
1.1 Туризм саласының теориялық негіздері
Мемлекетіміздің экономикасы қазір кластерлік бағытта дамуда. Оның ішінде туристік кластер ─ Республикамыздың ең перспективті және басым кластерлерінің бірі болып саналады. Экономикалық-әлеуметтік тұрғыдан қарастырсақ, туризмді дамыту - жетекші шаруашылық тауарларды өндіріп, туристік қызметтердің тұтыну сұранысының жаңа нысанын қанықтау, яғни, шаруашылық қызметтің түрлі салаларын: аралас және қосалқы салаларын қалыптастыру үшін қолайлы жағдай жасау өте маңызды. Еліміздің экономикасын дамытуға, оған қоса, ортақ міндеттерді айқындау мақсатында мемлекеттік бағдарламалардың туризм саласын дамытуға деген көзқарасы іргетасы болып табылады. Алайда, міндетті түрде атап өтетін жайт - инвестициялық мүмкіндіктер мен индустриялық-инновациялық саясатты қалыптастыру бағытындағы нормативті құқықтық құжаттарда туристік сала нашар қарастырылған. ҚР-ның тіпті халық шаруашылығының нарықтық экономикадағы жағдайы мардымсыз. Туристік кластерді жасауын жасады, бірақ орындалу механизмі өте нашар. Қазақстандағы туризм индустриясын немесе туристік сфераны реттеуі мен жетілдіруі перспективасы бар салаларының бірі. Туризм XXI ғасырдың негізгі танымал секторы. Еуропа елдерінде туризмнің жалпы ішкі өнімдегі үлесі жоғары, оларда ЖІӨ-нің жалпы көлемінің 15 және 16 арасында тұр. Дүниежүзілік валюта қорының статистикасына сүйенсек, 2018-2019 жылдар аралығында туристік индустрия автотранспорт өндірушілердің, яғни, экспорттаушы салаларды басып озғанын көре аламыз. Туризм бұрын соңды болмаған жоғары көрсеткіштерге және де үлкен табысқа жетті. БҰ ДТҰ болжамына сәйкес 2025 жылға дейін бүкіл әлем бойынша саяхат бірнеше есе өседі. Мысалы, Еуропа-54,8%, Америка-22,5%, ал Азия-Тынық мұхиты аймағында - 17,2%. Алайда, бұл тек қана болжам екенін ескеруіміз қажет, әсіресе әлемдегі соңғы жайттарға сүйенсек [1].
Туризм нарығының индикаторына келесі факторлар әсер етеді: 1) әлеуметтік-демографиялық, 2) табиғи-географиялық және 3) ғылыми-техникалық. Сонымен қатар, әлемдегі ең маңызды экономикалық қатынаста, яғни, тауар-ақша қатынастарында туризм басқа да экономиканың салаларымен бірлесе әртүрлі функцияларды орындайды. Мысалға, бір елдің белгілі бір бөлігінің экономикалық-әлеуметтік құрылымын жедел дамыту үшін, немесе еңбек ресурстарын қолдану аясын кеңейту бағытында және де адамдардың демалуына байланысты аралас салаларда және рекреациялық қызметтер есебінен жергілікті тұрғындарды жұмыспен қамтылуын ұлғайтуға болады. Бұл дегеніміз - елдің аумағындағы туристік-рекреациялық аймақтардан түскен пайда халықтың ақша теңгерімінің құрылымына оң әсерін тигізуі, шетел валютасының ел ішіне кіруі, шетел туризмінің және де халықаралық туризмді жандандыру.
Дүниежүзі мемлекеттерінің экономикасына туризм әлем нарығында қарқынды дамып келе жатқан секторларының бірі бола, экономикасына жағымды түрде ықпал етуде. Дүниежүзілік туристік ұйым (ДТҰ) мен БҰ ДТҰ туризм кеңесінің деректеріне сүйенсек, қазіргі кезеңде туризм әлемдегі жалпы ішкі өнімнің оныншы бөлігін, халықаралық инвестициялардың он бір пайызын, әлемдік өндірістегі әрбір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді екен. Туризм ел экономиканың отыз екіден астам секторының дамуына тікелей немесе жанама әсер етсе, онда инфра-құрылымдыда дамытуға ықпал етеді деген сөз. Туристік индустрия саласы халықаралық қызмет саудасының табысты және серпінді дамып келе жатқан сегменттерінің біріне жатады. Мұнай өнімдері мен автокөліктер экспорттаудан түскен табыстардан соң, туризмнен түскен табыстар ылғыйда үшінші орында көрініп жүргені бәрімізге мәлім. Туризм тұтастай алғанда ел экономикасына оң әсерін тигізеді, бұл туризм бойынша мамандандырылған халықаралық ұйымдардың айтуынша және де ДСҰ зерттеулеріне сай алынған деректер. Туризм елге шетел валютасының, оның ішінде нарықта өзінің құндылығын дәлелдеген, доллардың келуін қамтамасыз етеді. Нәтижесінде, төлем балансы мен жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң әсер ететіні белгілі. Ең маңыздысы - ел аймақтарындағы инфрақұрылымның дамытуына және де халықтың жұмыспен қамтылуын арттыруға өз ықпалын тигізеді, не дегенменде, туризм дамуында адами ресурс өте үлкен үлес қосады [2].
Ең басында туризм - сыртқа серуендеу немесе тынығу мақсатында болған. Француз тілінен аударғандағы мағынасы: тур, серуендеу, сапарлар, бос уақыт, ашық іс-шаралар өткізудің бір түрі ретінде қарастырылды. Ал қазіргі мағынасы тек кейінгі он тоғызыншы ғасырдың соңында және жиырмасыншы ғасырда туризм теориясы - әлемнің әлеуметтік-экономикалық феномені ретінде қалыптасты. Туризмнің зерттеу объектісі жан жақты сипатқа көшті, ол келесілерді қамтыды: туристік орталықтар мен туристік индустрия аудандары, табиғи және мәдени-тарихи кешендері, сондай-ақ туристік ұйымдар мен сервистік кәсіпорындарды қамтыды. Ал зерттеу және іздену тақырыптары туристік өнімге, яғни, туристік нарықтағы тәуелсіз өнімде енгізілген туристік қызметтер мен рекреациялық іс-шараларға, туристік дестинацияға, жарнамалық бағыттарға көшті.
Туризм қазіргі таңда географ, экономистердің және тағы да басқа мамандардың зерттеу нысаны болып отыр, оның ішінде ғылыми қолданбалы бағыт ерекше басым. Себебі, бұл туристік саланың әлемдік экономиканың маңыздылығын ескере отырып, оны серпінді дамытуға және нақты әлемдік экономикадағы рөлін жақсартуға бағытталған. Осы зерттеулер теориялық және тәжірибелік тұрғыда, аталған туризм саласын шетелдік және отандық мамандардың теориялық және ғылыми дамуы туралы түрлі тақырыптарын қарастыруға алып келді.
Басқа салалардағыдай, туризмді де зерттеу үшін әртүрлі ғылыми әдістердің көмегіне жүгінеді. Бұның нәтижесі зерттеу нысандары туралы мамандар арасында бір ауыздылық жоқтығына алып келіп отыр. Осыған орай, тіпті туризмның анықтамасы да шашыранқы түрде беріліп жүр. Туризмді зерттеу әдістерін зерттеуде беделді ғалымдардың ұсыныстары әртүрлі және қызықты [3].
Аталған сала бойынша көптеген оқу құралдары пайда болды (Ердаулетов С.Р., Мазбаев.О.Б., Никитинский Е.С., Вуколов В.Н.) олар шетелдік тәжірибеге негізделе отырып, туристік қызметтің түрлі аспектілерін зерделеді. Шындығында да шет елдердің оң және озық тәжірибесі ескерілу керек, себебі, бұл жерде ынтымақтастық зор рөл атқарады, яғни, екінші рет велосипедті ойлап табудың қажеті жоқ, оған қоса, бұндай ынтымақтастық қаржы ресурсын, адами ресурсты және ең маңыздысы уақытты үнемдейді. Менің ойымша, туризм саласындағы зерттеулер ТМД елдері мен отандық мамандардың тәжірибесіне ғана негізделгені дұрыс емес. Мысалы, өткен ғасыр ортасында кеңестік география ғылымдарының докторы В.С. Мироненко бастаған топ жетпісінші жылдары аумақтық рекреациялық жүйені зерттеді. Біртоп ғалымдар тобы, атап айтсақ: Преображенский (1975), кейінірек С. Мироненко және И. Т. Твердохлебовтар (1981), екі мыңыншы жылдары Б. Биржаков, И. В. Зорин және В. А. Квартальновтар араласты [4].
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі отыз жылда ҚР экономикасында туризмнің маңызды және перспективалық салалары, өкінішке орай, қалыптаса алмады. Терең саяси, экономикалық-әлеуметтік қайта құрулар жүзеге асырылғанына қарамастан, олар туризм іс-әрекетіне тікелей әсер ете алмады. Бірақ та, бұл мемлекетімізде тым болмаса туристік іс әрекеттерді, оған қоса қызмет түрлерін дамыту мен оларды реттеудің, халықтың тарихи-мәдени мұрасын, салт дәстүрін жаңғыртудың негізін сала алды. Осы орайда атап кететін ерекше жайт, Қазақстан туризмінің қалыптасуына ықпал еткен "Қазақстан-2030" бағдарламасы болатын. Онда да туризм экономика дамуының басым бағыттарының бірі деп көрсетілген еді. "Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы" заң және "Қазақстан Республикасында туризмді дамыту Тұжырымдамасы" бұл іске өзіндік үлесін қосты. Бір жақсысы уақытында әзірленді, қабылданды да, бірақ қаржылай демеу жоқтығынан, толықтай не жартылай іске аса алмады. Кейін, Үкімет "Туристік имиджді қалыптастыру жөніндегі шаралар пакеті" туралы қаулыны да қабылдады. Қазақстандық Туристік қауымдастық (ҚТҚ) құрылды, бірақ ол деректі ықпал бермеді. Мың тоғыз жүз тоқсан үшінші жылы Республикамыз Дүниежүзілік Туристік Ұйымына (ДТҰ) кіріп, оның құқылы мүшесі болып тағайындалды[5].
Елімізде көптеген туризм саласына әсерін тигізетін құжаттардың қабылданған еді, олардың негізгі мақсаты - жергілікті және шетелдік азаматтардың түрлі туристік қызметтерге деген қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін кең мүмкіндіктер беріп ғана қоймай, қазіргі заманғы тиімділігі жоғары және бәсекеге қабілетті туристік кешен құру еді. Сонымен қатар, туризм саласының жай-күйі мен дамуы туралы іс-шараларды жүзеге асыру үшін экономикалық және құқықтық тетіктер әзірлеу еді. Тек болашақта, аталған сала көптеген аспектілерде дұрыс бағытталған жағдайда ғана нарықтық қатынастарды қалыптастыруда көшбасшы бола алады. Халықаралық тәжірибеге сүйенсек, аталмыш сала қысқа мерзімде экономиканың неғұрлым тиімді салаларының бірі болуы әбден мүмкін. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, нарықтық экономика туристік қызметті дамыту үшін неғұрлым қолайлы болыып табылады. Ол экономикалық орта болып басқа шаруашылық салаларымен бірлесе де алады. Қазірде ҚР-ның рекреациялық туристік әлеуеті халыққа қызмет көрсетудің кешенді, күрделі дамып келе жатқан саласы болып табылады.
Туризм сферасы басқа салалардан өзіндік айырмашылығын атап айтсақ, демалыс пен туризм үшін экологиялық тұрғыда салыстырмалы түрде таза өндіріс, қызымет болып табылады. Туризм аз материалдық залалды қамтитын жеке сұранысқа негізделген. Оған қоса, аталмыш индустрия табиғи, мәдени және тарихи ескерткіштерді сақтауға керемет ықпал етеді.
Қысқа уақыт ішінде, Қазақстанда дағдарыс кезінде туризм саласында кейбір жағдайларға байланысты жағымсыз үрдістер пайда болды. Экономикадағы оң үрдістер, сондай-ақ кластерлік даму бағдарламасын іске асыруға байланысты туризм саласын мемлекеттік қолдау, туристердің жалпы санының өсу үрдісі алға ойдағыдай жылжымауда. Бүгінгі таңда, бұл индустрия тұрақты қарқынмен дамуға бетбұрыс жасады. Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Түркістан облыстарында, Алматы, Нұр-Сұлтан және Шымкент қалаларында туристік фирмалардың ең дамыған желілері қалыптасты қазір де қалыптасуда. Жоғарыда аталған қалалар арқылы туристік ұйымдары жыл сайын туристердің сексен пайызын және экскурсияларды құрайды. Жерлестеріміздің ең көп саяхатқа баратын елдер қатарына: Ресей, Қытай, Германия, Корея Республикасы, Польша, Түркия және Біріккен Араб Әмірліктері кіреді. Біздің елімізге Ресей, Қытай, Германия, Корея Республикасы, Пәкістан, Польша, Түркия жәнеде араб елдерінің туристері қызығушылық танытады. Бұл туралы Ердаулетов С.Р., Мазбаев О.Б. мақалаларымен, зерттеулерінен көре аламыз. ҚР-ның Туризм индустриясының тұрақты дамуының негізі ретінде рекреациялық ресурстарды бағалау және Қазақстан Республикасының табиғи - ресурстық әлеуетін тұрақты пайдаланудың географиялық негіздемесі Мазбаев О.Б. зерттеулерінің негізі болғанын көре аламыз [6].
1-сурет - Қазақстанның физикалық-географиялық картасы
Қазіргі заманғы туризмді зерттеу барысында, Республикамыздың жер бедерінің туризм түрлері дамытудағы мүмкіндіктерін 1 суреттегі картадан көре аламыз. Картада таулы жән жазық жерлердің болашақ туристік бағытқа жарамдылығы қарастырылып, белгілі ұсыныстар беруге болатындығы көрсетілген. Әлемдік туристік нарыққа еліміздің ресурстық климаттық табиғи жағдайлары, оның даму мәселелері, жан-жақты кешенді көзқарасты талап етеді. Рекреациялық демалыс ісі - белгілі бір әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайларда ел аумағының, оның жеке өңірлері бойынша рекреациялық әлеуетін пайдалану мүмкіндігіне қатысты кеңістіктік құбылыс. Қазақстанның туризмді дамытудың басты шарттары, түрткі жайттары, мәселелері және олардың аумақтық ұйымдастырылуы бірқатар авторлардың жұмысында көрініс тапты.
Көптеген сарапшылар Қазақстан туризмін дамыту үшін мүмкіндіктерді толық көлемде пайдаланбайтындығы туралы ашық айтуда. Аталған индустрия экономиканың перспективалық салаларының бірі болып табылатынын сезінбей, даму мүмкіндігі шектеулі екенін тілге тиек етеді. Төмендегі диаграммадағы статистика ҚР-ның туристік белсенділігінде шығу туризмінің басым екендігін көрсетеді. Алайда, бұл көрсетілетін туристік қызметтер көлемінің ұлғаюы негізінен сыртқа туристердің шығу есебінен қамтамасыз етілгені анық. Неге ішкі ітуризм аз деген сұрақ туындайды (2-сурет).
2 - сурет - Қазақстандық туристік ағымдардың көрсеткіштері, % [7]
Шығу туризмінің үлесінің көп болуының себебі - отандастарымыздың сервистік жағдайға байланысты шет ел асуында. Олар ішкі және шығу туризмнің үлесіне ықпал етудегі ілгері көрсеткіштерге жеткізетін фактор. Атап айтқанда, олар экономиканың осы саласынан негізгі табыстарды ішкі ЖІӨ-ге әкелетін қаржыны шет ел экономикасына құюда.
Қытай, Жапония тағы да басқа елдердің туристік секторларының ішкі нарығында туризмнен түсетін табыс отыз-елу пайызын құрайды екен. Бұл өте жақсы көрсеткіш. Еліміздегі кері тенденцияны өзгерту үшін мемлекет бүгінгі күні ішкі және кіру туризмін дамыту үшін әлі де қолайлы жағдайлар жасай алмауда. Оны ретке келтіру жолдары алуан түрлі. Салада жұмыс істейтін туроператорлар кейбір салық түрлерінен босатылмаған. Төтенше жағдай кезінде туристік кәсіпорындар зардап шегуде. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының туризм саласында карантиннен кейінгі даму стратегиясын жасауымыз қажет. Отандық экономика салаларындағы оң үрдістерге, сондай-ақ ішкі туризмді дамытуды ұсынатын кластерлік даму бағдарламасын жасап, іске асыруға байланысты арнайы мемлекеттік қолдау қажет. Еліміздің статистика комитетінің мәліметтеріне сүйенсек, 2016-2018 жылдары елімізде екі мыңға жуық туристік агенттік тіркелген, алайда, олардың тек жиырма пайызы ғана ішкі туризмде туристерді тарту үшін қызмет көрсетеді. Қалған компаниялар тек шет елге шығару туризм саласында жұмыс істейді. Ішкі туризм саласында жағдай күрт төмен-оның үлесінің көрсеткіші нарықтың жалпы көлемінің 15%-ақ пайызын құрайды.
Ішкі туристік нарықты ретке келтіруде жаңа талаптар мен жағдайларды жасалынып ҚР мен оның облыс, аудан, аймақтарында туризміді дамытуды салалық, жергілікті жоспарларын қалыптастыра отырып шешу мүмкін емес. Көлік, телекоммуникация, қонақ үйлер, банктер, ойын-сауық, сондай-ақ бірлесіп жұмыс істейтін басқа да бірқатар салалар біріге жұмыс жасау қажет [8].
Бұл мәселелерді шешу үшін мемлекеттік қаржыландыру, жеке инвестициялар және шетелдік инвестициялар түрінде туризмді мемлекеттік қолдауды күшейту қажет. Осыған байланысты, жұмсақ кредиттер түрінде туризмді дамыту үшін перспективалық бағыттар бағытында жеке инвестицияларды ынталандыру, туризмді дамытуға бағытталған жеке капиталды, арнайы салық саясатын қолдау қажеттілігінің мемлекеттік бағдарламасы мен туристік өнімдерді ішкі және халықаралық нарықтарға жылжыту жөніндегі қазіргі заманғы маркетингтік стратегияны қалыптастыруды қажет етеді. Шаруашылық саласының тиімді саласы ретінде жергілікті өзін-өзі басқару мекемелерінің туризмді дамыту, сол сала өкілдіріне жағдайлар жасау қолға алыну керек. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда, қорықтар мен ұлттық саябақтарда туризмді дамыту үшін жағдайлар жасау туралы бағдарлама керек. Туризмді дамытуда мамандар, яғни, кадрлар дайындауды жолға қоя алсақ туризмнің қаржылық қауіпсіздігі, табиғи тәуекелдерді ескере отырып, туризмді басқарудың тиімді жүйесін қалыптасады. Қазіргі замандағы талаптарға сәйкес туризм, рекреация мен демалыс үшін нормативтік-құқықтық базаны жасамай туризм нарығы дами алмайды.
1.2 Қазақстан туризмінің қалыптасу және даму этаптары
Тарихқа үңілсек, Ұлы Жібек Жолы бойында орналасқандықтан Қазақстан аумағындағы қалалар мен табиғаты ғажайып қорықты жерлер ежелден саяхат және туризм нысандары болып табылған. Әдебиеттермен танысу барысында қазақстандағы алғашқы туристік ұйымдар жиырмасыншы ғасырдың жиырмасыншы-отызыншы жылдары пайда болғанын білдім. Жер жағдайына орай мың тоғыз жүз жиырма тоғызыншы жылы Алматы қаласында тұңғыш туристік жорық ұйымдастырылған. Оған турист альпинисттер Г.И. Белоглазов пен Ф.Л. Савин басқарған оған мектеп мұғалімдері қатысқан. Алпыс екі шақырымдық танымдық жорық Алматы төңірегінен басталып, Есік көліне дейн жаяу жүріп өтіп аяқталған. Мың тоғыз жүз отызыншы жылы Алматыда өлкетану мұражайы жанында Пролетарлық туризм және экскурсия қоғамының өлкелік бөлімшесі ашылды. Оның алғашқы төрағасы ретінде өлкетанушы әрі спортшы В.Г. Горбунов сайланды. Сол жылы он алты адамнан құралған Алматы қалалық телеграф пен пошта қызметкерлерін инструктор Ф.Л. Савин басқарған. Олар Медеу - Көкжайлау - Үлкен Алматы көлі жағалауына дейін маршрут жасап, сол маршрут бойынша алғаш рет өткен. Еліміздегі тау туризімінің бұл түріне В.Зимин, А.Бергрин, Д.Литвинов, Х.Рахимов, Г.Белоглазов және де тағы да басқалары зор үлес қосты. Мың тоғыз жүз отыз бірінші жылы қаңтарда, Алматыдан Зиминнің бастауымен алғаш рет шаңғышылар жорығы ұйымдастырылады. Патриоттық Еңбек және қорғаныс эстафетасы осы жорыққа қатысқан сегіз шаңғышыға ұлттық атты әскер полкінің сегіз шабандозы қосылды. Олар Алматыдан шығып, Ұзынағаш Қордай асуы арқылы эстафетаны Қырғыз командасына табыс етті. Сол жылы Алматыдағы Жетісу губерниясының мұражайдың жанынан Бүкілодақтық пролетарлық туризм мен экскурсия ерікті қоғамының он мүшесі бар алғашқы клубы ашылды [9].
Әуесқой Алматылық саяхатшылардың бастамасымен, Алатау қойнауында орналасқан Күйгенсай-Горельник шатқалында солар үшін шағын үй, былай айтқанда туристік база салынды. Мың тоғыз жүз отыз алтыншы жылы сол жерде мемлекетіміздегі ең алғашқы елу адамдық "Горельник" турбазасының шаңырағы көтерілген болатын. Мың тоғыз жүз отыз сегізінші жылы Алматы маңындағы Көкжайлау шатқалында алғаш отандық туристерддің жиналысы өтті. Бұл жиынға екі жүздей туристер қатысқан. Мың тоғыз жүз қырық үшінші жылдың басынан "Горельник" турбазасында Кеңес армиясының тау атқыштарын даярлады. Бүкілодақтық нұсқаушылар мектебі сол жерде орналасып, соғысқа атқыштарды дайындаған болатын. Соғыстан кейін, "Горельник" тау шаңғышылары мен альпинистер кадрларын даярлайтын базаға айналды. Республикамыздың саясатына орай, адамдардың белсенді демалысы мақсатында мың тоғыз жүз елу екінші жылы алғаш рет Қазақстанда Туристік-экскурсиялық басқарма (ТЭУ) құрылды. Мың тоғыз жүз алпыс бірінші жылы оқушы жастарды баулу саяхатқа мақсатында Алматы қаласында Респубикалық жас туристер станциясы ашылды. Алпысыншы жылы кәсіподақтардың Қазақ Республикасының кеңесі жанынан, арнайы туризм жөніндегі басқармасы ұйымдастырылды. Ал, мың тоғыз жүз алпыз екінші жылы Туристік экскурсиялық басқарма Туризм жөніндегі кеңесі болып қайта құрылды. Мың тоғыз жүз алпыс бесінші жылы елімізде республикалық және оған қоса 5 облысық: Алматы, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Орал, Шымкент туристік кеңес және әр облыста экскурсиялық бюролар ашыла отырып, қазақстандық туризм бастау алды.
Елуінші мен алпысыншы жылдар аралығында, Алматы қаласының жоғары оқу орындарында тау туризмі, альпинизм, яғни шыңға шығу, спорттық туризм бағыттары қарқынды дами бастады. Нәтижесінде, жаңа әрі жас туристік нұсқаушылар тобы қалыптасты. Сол жылдары С. Күдерин, Ү. Үсенов, Н. Дубицкий, В. Г. Хомулло және тағы да басқа мамандар оқушылар мен студенттер арасында туризмді дамытуда өзіндік үлес қосты.
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының спорт шебері атағы мың тоғыз жүз елу сегізінші жылы В. Зиминге тұңғыш рет туризм спорты бойынша берілді.
Ал енді, мың тоғыз жүз жетісінші жылы құрылған Туризм және саяхатшылықтың республикалық кеңесі жорықтар мен саяхатқа деген қызығушылықты бұқаралық мәнге көтерді, одан әрі дамуына әсер етті.
Мың тоғыз жүз жепіс бір, жетпіс бес жылдары аралығында елімізде осы саланың материалдық базасын нығайып, саяхаттық-туристік ұйымдар көбейді, жаңа туристік базалар мен мейманханалар пайдалануға берілді. Әсіресе, таулы аймақтарда туризм қолға алынған болатын.
Мың тоғыз жүз жетпіс сегізінші жылы Республикамызда экскурсия мен туризмнің республикалық кеңесі және он төрт облыстық кеңесі, он жеті туристік база мен мейманханалар, жиырма алты саяхат, экскурсия бюролары және шет ел туристеріне қызмет көрсететін үш бюро, Алматы, Орал, Шымкент қалаларында туристік автомобил базалары құрылды. Қазіргі таңд, олардың түгелдей дерлік өзгерістерге ұшырады. Туристік базалар мен мейманханалардағы орын саны жеті мыңға жетті.
Сексен сегізінші жылы саланың құрылымында біршама өзгерістер орын тапты. Жаңадан туристік экскурсия қауымдастықтары құрылды. Оған қоса, еліміздің туризмінің дамуына Н. И. Самойленко, С. Әбденбаев, Т. Жездібаев, А. Чукреев, О. Мазбаев, С. Р. Ердәулетов және тағы басқалары үлкен үлес қосты. Ол туралы деректерді Ю. С. Накатков Туризм тарихы, Жездыбаев Т. К. Туризм и краеведение Казахстана кітабында толықтай мәлімет қалдырды.
Мың тоғыз жүз тоқсан бірінші жылы тәуелсіздік алған соң, мемлкетеміздегі туризм саласы дамудың жаңа сатысына көшті. Осы жайтта атап кететін тарихи маңызды оқиға - мың тоғыз жүз тоқсан үшінші жылы Республикамыз Дүниежүзілік Туризм Ұйымына мүше болды. Сол жылы аталған саланың индустриясын дамытуға арналған ұлттық бағдарламалар қабылдана бастады. Бағдарламарды талдау барысында, жоспарланған іс шаралардың басым бөлігі қаржы бөлінбегендіктен жарты жолда орындалмай қалғандығына көзіміз жетті.
Елімізде мың тоғыз жүз тоқсан жетінші жылы Ұлы Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өрлету, түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұралар сабақтастығын дамыту атты тұжырымдамасы, жалпы саланың даму стратегиясы жасалынды. Осы тақырыпты толық қамтитын конференциялар өтті. Әп сәтте, еліміздің жібек жолы бойындағы қалаларын ретке келтіріп, туристік нысанға айналдыра алатын едік, өкінішке орай, бұл іске аспады [10].
Жоғарыда аталған саланың дамуының трамплні болған туристік қызмет туралы заң екі мың бірінші жылдың он үшінші маусымда қабылданды. Бұл заңда уақыт өте келе көптеген нұсқаулықтармен толтырылды. Заңда жеріміздегі аталған саланы дамытудың бірінші кезектегі шаралары, яғни, қызметті лицензиялау және тағы да басқа мәселелер қарастырылған. Бұл ірі бастама Республикамыздың табиғи, тарихи, геосаяси орны аталған саланың нысандарды ұтымды пайдалануға мүмкіншілік берді, оған қоса, экономиканың басты тармақтарының бірі ретінде дамытуды қажет етеді.
Статистикаға сүйенсек, екі мың екінші елімізде төрт жүз отыз туристік ұйымдар және фирмалар, оларда алты мың адам, оның ішінде бір мың бес жүз кәсіптік экскурсия жүргізушілер, яғни, гидтер қызмет көрсетті. Мемлекетіміздегі туристік фирмалар әлемнің сексенге жуық мемлекеттерімен қарым-қатынас жасай алды. Алматыдағы жиырма бес фирма және бес облыс орталығындағы фирмалар Үндістанға, Түркияға, Біріккен Араб Әмірлігіне, Пәкстанға, Корея Республикасына, Грекияға, Польшаға және тағы да басқа елдерге чартерлік әуе рейстерін жолға қойған болатын.
Елімізде аталған саланың барлық түрлері, атап айтсақ: танымдық, ойын-сауық, этникалық, экологиялық, сауықтыру, балалар, спорттық, аң аулау, балық аулау, атпен серуендеу және тағы да басқа түрлері бойынша бойынша жүргізілді. Осы үшін Республика аумағы бойынша жеті жүзден астам саяхаттық маршруттар белгіленген болатын. Бұған мемлекетіміздің жиынтық сыйымдылығы отыз үш мың орынды үш жүз жетпіс екі әр түрлі категориялы отельдер қызмет көрсеткен болатын.
Тарау бойынша тұжырымда
Еліміздің туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында, дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде туризмнің теориялық мәселелері мен қатар туризмнің алғышарттарын саралап қарастырдық. Бұл сала белгілі бір даму кезеңін бастан өткізді. Біз саралаған әдебиеттерден анықтағандай, даму кезеңдері туралы деректер беруге тура келді. Себебі, құзырлы мекемеде өткен диплом алды тәжірибе барысында, ақпараттық мәліметтердің жоқ екендігіне көз жеткіздік. Егемендік алған жылдары туризмді дамыту бағдарламалары айқын көрініске ие. Ал, алғашқы даму кезеңдерінде мемлекеттік бағдарламалар Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы шығарған қаулы қарарларға байланысты болғанына көз жеткіздік. Сондықтан да, келесі екінші бөлімде отанымыздың туристік ішкі нарыққа байланысты қабылданған бағдарламалардың орындалу мақсат міндеттері сараланды. Әдебиеттерге шоду жасау барысында, негізінен туризм саласына қатысты материалдар талданды. Бірақ, басты мақсат туристік бағдарлама болғандықтан, соңғы жылғы бағдарламадан басқа қосымшада берілген, алайда мәтінге қосылмаған 25 астам концепциялар мен бағдарламалар қарастырылды.
2 Қазақстанның ішкі Туризмінің Даму тенденциясы
2.1 Қазақстанның қазіргі туристік нарығы
Дүниежүзілік экономикадағы туризмнің үлесі жылдан жылға даму үрдісіне ие. Бірден тез әрі қарқынды дамып келе жатқан экономика саласы ретінде БҰ ДТ ұйымы және халықаралық валюта қоры деректеріне сүйене отыра, оның көрсеткіші шамамен үш бүтін оннан бес триллион доллар мөлшерінде бағаланады. Он бүтін оннан тоғыз пайызы дүниежүзілік жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) және жеті пайызы халықаралық инвестицияларды құрайды. Статистикадағы ақпарат көздеріне сүйенсек, екі мың оныншы жылдан бастап, бұл индустрия экспорт саласы бойынша алдыңғы орынды алып, әрбір он екінші жұмыс орнын қамтамасыз ететін жағдайға келді. Экономиканың бұл саласы автомобиль, химиялық және электронды өндірістің жалпыға бірдей экспорттық тауарлар мен қызметтерді сатудағы көрсеткіштер деңгейіне жетті және көтерілді. Екі мың он екінші жылы әлемдегі туристік бағыттардың саны тоғыз жүз тоқсан бес миллионға жетті, бұл оның алдынғы жылмен салыстырғанда бес пайызға жоғары. Әрі қарай, екі мың он сегізінші жылдары әлем бойынша саяххатшылардың саны екі есеге артты. Жылдың аяғына дейін, саладан түскен табыс бір триллион долларды құрады. ДТҰ екі мың он алтыншы жылы дүниежүзілік туристтік қонақтардың саны төрт пайызға артып, жалпы 1,235 миллиард теңгеге жетті деп хабарлады. Жоғарыда аталған салада жұмыс істейтін адамдар саны екі жүз отыз миллионды, басқаша айтқанда әлемдегі жалпы көрсеткіштің он пайызын құрады. Ал бір жылдан соң, екі мың он тоғызыншы жылы туристердің жалпы саны миллиард адамнан асты.
Бұл өнеркәсіп дүниедегі көптеген процесстерге белсенді түрде ықпалын тигізеді, яғни, әлемнің кез-келген мемлекеттерімен немесе аймақтарымен бәсекелестікке болуда жағдай жасайды, нәтижесінде кез-келген уақытта, негізгі бағытты ұстайтын саяхаттар және экскурсияны жүзеге асыруға көмек береді.
Дүниежүзілік экономикалық форум жыл сайын туризмнің бәсекеге қабілеттілігі индексі бойынша әлемнің түкпір-түкпірінен алынған деректерді екі мың он тоғызыншы жылы жариялап, туризм мен саяхатқа қабілеттілік индексі бойынша жасалған көрсеткіш шығарды. Сол деректерге сүйене отырып, алдыңғы қатарда Еуропаның Испания, Франция, Германия елдері иемденгенім көрсек, соңғы үштікте Бурунди, Чад, Йемен мемлекетері аорналасқан еді. Көршіміз Ресей Федерациясы осы рейтингтің қырық үшінші орнында, Украина сексен сегізінші, ал ҚР болса сексен бірінші орынға тұрақтанғанын көреміз. Рейтингтің басты көрсеткіштеріне қоршаған ортаны қорғау, елдегі қауіпсіздік, денсаулық сақтау және гигиена, барлық көлік түрлерінің, инфрақұрылымы, құндылықтар, адам ресурстары мен мәдениет жағдайлары сияқты критерийлер бойынша бағаланады [11].
Жоғарыда атап өткен саладағы кез келген мемлекет, ең маңызды индустрияны дамыту үшін олардың туризмі елеулі әлеуетке ие болу шарт. Еліміз қол жетімді үлкен ресурстарға бай болғанын, бағдарлама шеңберінде қарастыруды салыстырмалы түрде жақында ғана бастады. Барлығымыз білетіндей, Республикамыздың аумағында ерекше қорғауға алынған бірегей қорықтар мен ұлттық парктер, он мыңнан астам археологиялық және тарихи ескерткіштер, жүздеген туристік және емдік сауықтыру мекемелері бар. Ұлы Жібек жолындағы Отырар, Сайрам, Сығанак, Түркістанның көптеген қалалары сауда-саттық орталығы болғанын қолдана отырып, мемлекетімізде тарихи мәдени мұра тізімі құрастырылуда. Он бесінші ғасырдың соңымен он алтыншы ғасырдың басында, Айша-Бибі мен Бабаджа-Хатун (оныншы- он екінші ғасыр), Қарахан және Даудбек кесенелері және басқа да діни орындардың ашылуы, жаңа аймақ туристеріне кіші қажылыққа, зиярат ету орталығы Қожа Ахмед Яссауимен таң қалдыруға болады. Керемет Бурабай, Зеренды, Сандықтау, Ерементау, Көкшетау және Бұйратау сияқты ұлттық саябақтардың көріністері ғажап. Аталғандардың кейбірі, Ақмола облысының аумағында орналасқан. Бурабай курорттық аумағында жетпіс төрт туристік фирма жұмыс істейді, олар Алматы және Нұр-Сұлтан қалаларында туристік көрмелерге қатысатын компаниялар. Жыл сайын, осы жерге миллиондаған адамдар келіп демалады, оның ішінде басым көпшілігі жазғы айларда саяхаттайды. Олардың жетпіс пайыздан астам отандастарымыз, он-он бес пайызы көрші шетелдіктер, бес-алты пайызы осы жердегі демалыс орындарынан демалатын жергілікті халықтар.
Мемлекетіміздің ресми статистикалық деректеріне шолу жасасақ, екі мың он төртінші дылы ЖІӨ көрсеткіш еліміздің туризмі бойынша 0,78% құрады. Алайда, соңғы, яғни екі мың он тоғызыншы жылы ол көрсеткіш екі пайызды құрады деген мәліметтер бар. Бұл нәтиже соңғы жылдардағы туристік қызметтің көрінісі, онда кейбір фирмалар жоғары деңгейде жұмыс істеген болды. Әлемнің кез-келген елінде тек жақсы стратегиялық жоспар арқылы барлық күш-жігер жұмсау барысында, әдемі жетістіктерге жете алды. Дүниежүзілік рейтингте өз позицияларын көтере алды. Сонымен қатар, көптеген экономикалық әлеуметтік проблемалар туризмнің отандық туризмін дамуына кері ықпалын тигізді. Көпшілік отандық отбасылық демалыстар Алматы облыстарында, Алакөл немесе Ақмола облысында және басқа да демалыс аймақтарында өтті. Бұл тек соңғы жылдары ғана осындай демалыс белсенді түрде жанданды. Екі мың бесінші жылмен екі мың он сегізінші жылдардың арасындағы он үш жылда демалушы отандастарымыздың саны төрт миллионнан асты. Елімізге келушілер саны алтыдан сегіз миллион көрсеткішін көрсетті. Осы салада туындайтын потенциалды мәселелерді шешу үшін, толыққанды, әлеуетті дамыған, үкіметтік органдардың, сонымен қатар жеке құрылымдар өздерінің іс-қимылдарын жетілдіруге көмектесетін барлық мәселелерді шешу үшін барлық туризмнің географиялық түрғыдағы ресурстық әлеуетін пайдаланады [12].
Соңғы он жылда туристік қызметтің туристік құрылымы 35,0% -дан 31% -ға дейін артқан , туристердің жалпы қызмет көрсету құрылымында тұрып, 56% -дан 72 % -ға дейін өсті.
2019 жылдың қорытындылары бойынша ҚР статистика агенттігінің деректері бойынша ішкі нарықта демалушылар саны, 2018 жылмен салыстырғанда артқанын көрсетеді. 2019 жылы бұл көрсеткіш 715,1 мыңға жетті. 2019 жылдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКА, ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА УНИВЕРСИТЕТІ
Әлеуметтік жұмыс және Туризм
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
_________ 2020 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қазіргі кезеңде ҚР-дағы туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру
5В090200 Туризм
Орындаған
(қолы)
Ғылыми жетекшісі
Ғылыми аты, ғылыми дәрежесі
.
(қолы)
Нормобақылау
Ғылыми аты, ғылыми дәрежесі
.
(қолы)
Нұр-Сұлтан қаласы
2020
ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКА, ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ САУДА УНИВЕРСИТЕТІ
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
__________А. Тегі
20__ ж.
___________________________________ ________ факультеті
___________________________________ ________ кафедрасы
___________________________________ ________ ББмамандығы
Cтудент
Студентің А.Ә.Т.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫ ОРЫНДАУҒА ТАПСЫРМА
Дипломдық жұмыстың тақырыбы __________________________________
Университет бойынша 20__ жылғы ___ ________ бұйрықпен бекітілген.
Біткен жұмысты тапсыру мерзімі 20__ ж.
Жұмысқа бастапқы деректер
Дипломдық жұмыста зерттелуге тиіс түсініктер тізімі немесе дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны:
а)
ә)
б)
Графикалық материалдар тізімі (міндетті түрде болуы керек сызбалары нақты көрсетілген)
Тапсырма берілген күн 20 ж.
Кафедра меңгерушісі
(қолы) Т.А.Ә.
Жұмыстың жетекшісі
(қолы) Т.А.Ә.
Тапсырманы орындауға қабыл алдым
Студент
(қолы) Т.А.Ә.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Қазақстандық туризмді дамытудың алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Туризм саласының теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстан туризмінің қалыптасу және даму этаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 Қазақстанның ішкі туризмінің дамуының тенденциясы ... ... ... ... ... ... ...15
2.1 Қазақстанданның қазіргі туристік нарығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...15
2.2 Мемлекеттік туризм дамыту бағдарламасының орындалу жолдары.
Мақсаты мен міндеттер мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3 Бағдарламаның орындалу механизмі. SWOT талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ...27
3 Туризм бағдарламасындағы туристік жерлер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .30
3.1 Туризм саласының проблемалық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
3.2 Туристік модель және оның ішкі туризмдегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Кіріспе
Туризм - жалпы сөзбен айтқанда, қандай да бір елдің жарнамасы. Осы жаранаманы тиімді де сауатты тұрда пайдаланған елдер - экономикалық тұрғыдан ел қоржынына қомақты қаржыны түсіруде. Қазіргі таңда, ең қарқынды дамып келе жатқан сала. Туризм тұрақты түрде үлкен сомада ақша салуды қажет етпейді, алайда, инвесторлар салған салымдар тез уақытта өзін бірнеше еседе қайтарады. Заман өзгерісіне қарай, қазіргі таңда туризмге деген туристердің де талаптары көбейді. Сонымен қатар, қазір туризм де тек қана табиғатты зерделеп, тарихи археологиялық қазбалардың, иа болмаса, мәдени өркениет мұралары немесе ел мен жердің, сәулет пен ескерткіштің тартымдылығына ғана тәнті болумен шектелмейді. Уақыт өзгере, адамдар да өзгерді, сәйкесінше, олардың талғамдары да, тілектері де өзгерді, ал ол өз кезегінде туризмнің дамуына үлкен ықпал етті. Қазір туристер өз қызығушылына байланысты әлемнің түкпір-түкпіріне саяхаттай алады, алайда дестинациялары әр түрлі болғанымен, олардың барлығын - саяхат кезінде жаңа сезімдерге бөліну құмарлылығы біріктіреді. Әлемнің барлық мемлекетінде, тіпті бүкіл жерінде, өзіне ғана тән тарихы, археологиясы, артефактісі, табиғаты, салт - дәстүрі, қызықты оқиға орындары, әр аумақтың өзіндік ертегілері мен мифологиясы бар. Осы атап кеткендердің дәл осы тәрізді туристік нысандар біздің жерімізде, өзіне ғана тән гаухарланған жерлерде бар. Бар нәрсені тиімді қолнада отыра, елімізді туристік шаңыраққа айналдыра аламыз және де бұл әбден мүмкін деген болжаумен мен туризм мамандығын таңдап, дипломдық жұмысымды жазып, материалдарды жинау үшін диплом алды тәжірибиемді Kazakh Tourism Ұлттық Компаниясында өттім. Айта кетсек, елімізде Туризм Министрлігінің жоқ екенін білеміз, сол себепті, өткен жылы қабылданған 2025 жылға дейін туризм бағдарламасын іске асырушы құзіретті орган - Kazakh Tourism Ұлттық Компаниясы.
Қазіргі ғасырда, ғалам тор мен әлеуметтік желілердің өмірге тигізетін әсері айтпасақ та түсінікті. Бұл туризм саласына да зор әсер етеді. Туристердің 99% дерлік, саяхаттайтын елі былай тұрсын, тіпті қонатын әуежаймен, орналасатын отельмен, тартымды жерлермен ең бірінші ғалам тор арқылы танысады. Осы орайда, атап өтетін жайт - интернет беттерінде Қазақстанның барлық туристік жерлерімен танысатын ақпарат өте аз, тіпті жоқтың қасы. Шынын айтсақ, туристік жерлер туралы ақпарат ғалам тор былай тұрсын, жай білім ретінде де жоқ, оның зерттелмеуіне бірнеше себептер бар шығар, алайда, менің ойымша, ең бастысы - қаражаттың дұрыс бөлінбеуі және тиянақты есептің болмауы. Ақыры, бұл қазіргі таңда көптеген мәселелерді бастауы болып тұр. Шетелдік емес, тіпті жергілікті аудитория қызығушылық тудыратындай көрікті аумақтар туралы айтылмағандықтан, жазылмағандықтан еліміздің әсем жерлері туралы білмейді, білсе де, ол жаққа бауы қиын-ақ. Нәтижесінде, қазіргі кездегі ішкі туризміміз мақтанып айтарлық дәреже де емес. Сол себепті, Қазақстанда қазіргі таңда көтеріліп жатқан өзекті мәселелердің бірі - туризм болғандықтан, елімізді барша әлемге жарнамалайтын Ұлттық компанияда жеті апта бойы тәжірибеден өтіп, компанияның жаңа бағдарламаны іске асыру қыр-сырымен таныстым, нәтижесінде зерттеу бағытына өзгерістер жасауға тура келді.
Қазақстанда сан алуан тарихи-рекреациялық ресурстар, әлемдік, мәдени, тарихи, археологиялық мұра объектілеріне өте бай, атрактивті табиғаттың алуан түрлілігіне ие бола отырып, жаңа туристік маршруттарды қалыптастыруда. Туризм сферасының дамуына қажетті алғышарттарға және қолайлы жағдайларға ие. Осының барлығына қарамастан, қазіргі уақытта туризм саласының дамуы - қазақстандық ғалымдардың айтуынша, төменгі деңгейде, және де ұлттық экономикадағы әлеуметтік-экономикалық әсері мардымсыз. Елімізге кіретін туристер санын, сырттан келетін туристерді тарту, оған қоса, ішкі туризмді жетілдіру мақсатында түрлі кедергілерді азайту және стратегиялық жоспарлау арқылы оның әлеуетін дамыту жолдары - 2019 жылы қабылданған мемлекеттік бағдарлама арқылы жүзеге аспақ. Әрине, бағдарламаны қағаз жүзінде әдемілеп ғана қоймай, оны іске асыру үшін қолайлы жағдайлар жасау керек. Көптеген әлем мемлекеттері туризмге зор назар бөліп, инвестиция салу арқылы, туристердің қызығушылығын арттыра ықпал етеді. Алайда, әлемде соңғы бес айда болып жатқан карантиндік жағдай, басқа салаларға қарағанда туризмге үлкен күйзеліс тоқырау алып келді. Мемлекеттердің шекаралары жабылды, ауа, темір және тас жолдарындағы байланыстар тоқтап, адамдар үйлеріне қамалды. Бұл - сыртқы факторлардың туризмге деген әсері өте үлкен екенін көрсетті. Бірақ, біраз уақыттан соң, барлығы өз жөніне түскен соң, туризм қайта жанданады және де жаңа әлемдегі туристерді өз елімізге тарту бұрынғыдан да қиынға соғады. Бұдан біз туризмнің сыртқы фактірлерге осал сала екенін көріп отырмыз.
Туристік саланы дамытуға арналған 2019-2025 жыл аралығында іске асырылу керек мемлекеттік бағдарламаны Қазақстан Республикасының Үкіметі 2019 жылдың 31 мамырдағы №360 қаулысы ретінде қабылдады, яғни бұл соңғы жылдардағы ірі мәселенің біріне айналып отыр. Жаңа бағдарлама ойдағыдай іске асса, мемлекетіміздегі туристік потенциал мен туристік қызымет нарығын арттыра аламыз. Бағдарлама туристер қызығатын орындарды зерттеу, дамыту және еңбек ресурстарын туризм саласына жаппай тартуды, сыртқы және ішкі туристтер санын түбегейлі өсіру көздейді. Елде қолайлы туристік ахуал құру арқылы, туристік салаға салынатын инвестицияларды ұлғайта отырып, ішкі және халықаралық нарықтарда Қазақстанның туристік әлеуетін таныту жоспарланған. Туристік саланы институттандырсақ, туристік қызметтер мен турөнімдердің қолжетімділігін, сапасын, жалпы халықтың өмір сапасының деңгейін арттыруға болатындығын ескере өтуіміз керек. Бағдарламаны іске асырудың бастапқы кезеңіндегі мемлекеттің белсенді рөлі ─ бәсекеге қабілеттілікті, одан әрі дамыту және арттыру үшін сала субъектілеріне қажетті қолдауды қажет етеді. Қабылданған жаңа бағдарлама - отандық туристік саланың тиімді дамуы үшін қолайлы жағдай жасап, 2025 жылы ЖІӨ құрылымында 8%-дық үлеске қол жеткізуге мүмкіндік береді. Ағымдағы жағдайды талдау және мемлекеттік бағдарламаны әзірлеу барысында саланың негізгі проблемалары айқындау керек. Осы мемлекеттік бағдарлама арқылы шешілуі тиіс басты міндеттер анықталмақ. Оған қазіргі жағдай басқа көзқараспен қарау керектігін дәлелдеп отыр.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - дәл қазіргі кезеңдегі туризмді аймақтық және жергілікті деңгейде дамыту және басқару жүйесінің тиімділігінің аз екендігін айқындайды. Егеменді елімізде экономикалық әлеуметтік жағдайдың жақсаруы қазір сұранысқа ие болып отырған туризмге тікелей байланысты. Осы тұрғыдан алғанда, туризм мен демалыс индустриясын дамытуға мүмкіндік беретін бұрын соңды қабылданған мемлекеттік бағдарламалар оларға шолу жасаған. Қазақстанның туризм сферасы кешенді және кластерлік жүйемен дамуына, оған қоса, ҚР-ның орасан зор туристік мүмкіндігі бәсекеге қабілетті, ішкі және сыртқы нарықта сұранысқа ие туристік салаға айналдыратын аймақ ретінде қарастыру қажет.
Зерттеу мақсаты. Қазіргі кезеңде ҚР-дағы туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру яғни, ҚР Үкіметінің 2019 жылдың 31 мамырында қабылдаған бағдарлама туралы. Мемлекеттік бағдарламада көрсетілген келесі міндеттерді талдау зерттеу мақсатына кіреді:
- теориялық тұрғыда туризм дамуының алғышарттарын зерттеу;
- ҚР туризмінің даму кезеңдеріне шолу жасау;
- Мемлекеттің туристік нарығын және туризмді дамытудағы мемлекеттік бағдарламаны талдау;
- туристік саланы басқару жүйесін жетілдіріп, жан-жақты жұмыс жасайтын Kazakh Tourism мекемесінің туризм дамыту бағдарламасына қатысты жұмыстары туралы қорытынды жасау және оларға ұсыныстар беру.
Сол себепті, дипломдық жұмысыма көмек беретін ақпараттарды жинау үшін, ұлттық компанияның жұмыс істеу механизмімен танысу үшін және де мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыруда қаншалықты қиындықтар мен кейбір орын алатын ньюанстарды бақылау үшін диплом алды тәжірибиемді Kazakh Tourism Ұлттық Компания АҚ-да өттім.
Дипломдық жұмысты жазу кезінде монографиялар, оқулықтар, мерзімді басылымдар, интернет-ресурстар пайдаланылды.
Зерттеу пәні. Зерттеу пәні ретінде ҚР заңнамалық құжаттары алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі бөліктен (3 бөлімнен және параграфтардан), қорытындыдан, 3 суреттен, 3 кестеден, берілген қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Қазақстандық Туризмді дамытудың АЛҒЫШАРТТАР
1.1 Туризм саласының теориялық негіздері
Мемлекетіміздің экономикасы қазір кластерлік бағытта дамуда. Оның ішінде туристік кластер ─ Республикамыздың ең перспективті және басым кластерлерінің бірі болып саналады. Экономикалық-әлеуметтік тұрғыдан қарастырсақ, туризмді дамыту - жетекші шаруашылық тауарларды өндіріп, туристік қызметтердің тұтыну сұранысының жаңа нысанын қанықтау, яғни, шаруашылық қызметтің түрлі салаларын: аралас және қосалқы салаларын қалыптастыру үшін қолайлы жағдай жасау өте маңызды. Еліміздің экономикасын дамытуға, оған қоса, ортақ міндеттерді айқындау мақсатында мемлекеттік бағдарламалардың туризм саласын дамытуға деген көзқарасы іргетасы болып табылады. Алайда, міндетті түрде атап өтетін жайт - инвестициялық мүмкіндіктер мен индустриялық-инновациялық саясатты қалыптастыру бағытындағы нормативті құқықтық құжаттарда туристік сала нашар қарастырылған. ҚР-ның тіпті халық шаруашылығының нарықтық экономикадағы жағдайы мардымсыз. Туристік кластерді жасауын жасады, бірақ орындалу механизмі өте нашар. Қазақстандағы туризм индустриясын немесе туристік сфераны реттеуі мен жетілдіруі перспективасы бар салаларының бірі. Туризм XXI ғасырдың негізгі танымал секторы. Еуропа елдерінде туризмнің жалпы ішкі өнімдегі үлесі жоғары, оларда ЖІӨ-нің жалпы көлемінің 15 және 16 арасында тұр. Дүниежүзілік валюта қорының статистикасына сүйенсек, 2018-2019 жылдар аралығында туристік индустрия автотранспорт өндірушілердің, яғни, экспорттаушы салаларды басып озғанын көре аламыз. Туризм бұрын соңды болмаған жоғары көрсеткіштерге және де үлкен табысқа жетті. БҰ ДТҰ болжамына сәйкес 2025 жылға дейін бүкіл әлем бойынша саяхат бірнеше есе өседі. Мысалы, Еуропа-54,8%, Америка-22,5%, ал Азия-Тынық мұхиты аймағында - 17,2%. Алайда, бұл тек қана болжам екенін ескеруіміз қажет, әсіресе әлемдегі соңғы жайттарға сүйенсек [1].
Туризм нарығының индикаторына келесі факторлар әсер етеді: 1) әлеуметтік-демографиялық, 2) табиғи-географиялық және 3) ғылыми-техникалық. Сонымен қатар, әлемдегі ең маңызды экономикалық қатынаста, яғни, тауар-ақша қатынастарында туризм басқа да экономиканың салаларымен бірлесе әртүрлі функцияларды орындайды. Мысалға, бір елдің белгілі бір бөлігінің экономикалық-әлеуметтік құрылымын жедел дамыту үшін, немесе еңбек ресурстарын қолдану аясын кеңейту бағытында және де адамдардың демалуына байланысты аралас салаларда және рекреациялық қызметтер есебінен жергілікті тұрғындарды жұмыспен қамтылуын ұлғайтуға болады. Бұл дегеніміз - елдің аумағындағы туристік-рекреациялық аймақтардан түскен пайда халықтың ақша теңгерімінің құрылымына оң әсерін тигізуі, шетел валютасының ел ішіне кіруі, шетел туризмінің және де халықаралық туризмді жандандыру.
Дүниежүзі мемлекеттерінің экономикасына туризм әлем нарығында қарқынды дамып келе жатқан секторларының бірі бола, экономикасына жағымды түрде ықпал етуде. Дүниежүзілік туристік ұйым (ДТҰ) мен БҰ ДТҰ туризм кеңесінің деректеріне сүйенсек, қазіргі кезеңде туризм әлемдегі жалпы ішкі өнімнің оныншы бөлігін, халықаралық инвестициялардың он бір пайызын, әлемдік өндірістегі әрбір тоғызыншы жұмыс орнын қамтамасыз етеді екен. Туризм ел экономиканың отыз екіден астам секторының дамуына тікелей немесе жанама әсер етсе, онда инфра-құрылымдыда дамытуға ықпал етеді деген сөз. Туристік индустрия саласы халықаралық қызмет саудасының табысты және серпінді дамып келе жатқан сегменттерінің біріне жатады. Мұнай өнімдері мен автокөліктер экспорттаудан түскен табыстардан соң, туризмнен түскен табыстар ылғыйда үшінші орында көрініп жүргені бәрімізге мәлім. Туризм тұтастай алғанда ел экономикасына оң әсерін тигізеді, бұл туризм бойынша мамандандырылған халықаралық ұйымдардың айтуынша және де ДСҰ зерттеулеріне сай алынған деректер. Туризм елге шетел валютасының, оның ішінде нарықта өзінің құндылығын дәлелдеген, доллардың келуін қамтамасыз етеді. Нәтижесінде, төлем балансы мен жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң әсер ететіні белгілі. Ең маңыздысы - ел аймақтарындағы инфрақұрылымның дамытуына және де халықтың жұмыспен қамтылуын арттыруға өз ықпалын тигізеді, не дегенменде, туризм дамуында адами ресурс өте үлкен үлес қосады [2].
Ең басында туризм - сыртқа серуендеу немесе тынығу мақсатында болған. Француз тілінен аударғандағы мағынасы: тур, серуендеу, сапарлар, бос уақыт, ашық іс-шаралар өткізудің бір түрі ретінде қарастырылды. Ал қазіргі мағынасы тек кейінгі он тоғызыншы ғасырдың соңында және жиырмасыншы ғасырда туризм теориясы - әлемнің әлеуметтік-экономикалық феномені ретінде қалыптасты. Туризмнің зерттеу объектісі жан жақты сипатқа көшті, ол келесілерді қамтыды: туристік орталықтар мен туристік индустрия аудандары, табиғи және мәдени-тарихи кешендері, сондай-ақ туристік ұйымдар мен сервистік кәсіпорындарды қамтыды. Ал зерттеу және іздену тақырыптары туристік өнімге, яғни, туристік нарықтағы тәуелсіз өнімде енгізілген туристік қызметтер мен рекреациялық іс-шараларға, туристік дестинацияға, жарнамалық бағыттарға көшті.
Туризм қазіргі таңда географ, экономистердің және тағы да басқа мамандардың зерттеу нысаны болып отыр, оның ішінде ғылыми қолданбалы бағыт ерекше басым. Себебі, бұл туристік саланың әлемдік экономиканың маңыздылығын ескере отырып, оны серпінді дамытуға және нақты әлемдік экономикадағы рөлін жақсартуға бағытталған. Осы зерттеулер теориялық және тәжірибелік тұрғыда, аталған туризм саласын шетелдік және отандық мамандардың теориялық және ғылыми дамуы туралы түрлі тақырыптарын қарастыруға алып келді.
Басқа салалардағыдай, туризмді де зерттеу үшін әртүрлі ғылыми әдістердің көмегіне жүгінеді. Бұның нәтижесі зерттеу нысандары туралы мамандар арасында бір ауыздылық жоқтығына алып келіп отыр. Осыған орай, тіпті туризмның анықтамасы да шашыранқы түрде беріліп жүр. Туризмді зерттеу әдістерін зерттеуде беделді ғалымдардың ұсыныстары әртүрлі және қызықты [3].
Аталған сала бойынша көптеген оқу құралдары пайда болды (Ердаулетов С.Р., Мазбаев.О.Б., Никитинский Е.С., Вуколов В.Н.) олар шетелдік тәжірибеге негізделе отырып, туристік қызметтің түрлі аспектілерін зерделеді. Шындығында да шет елдердің оң және озық тәжірибесі ескерілу керек, себебі, бұл жерде ынтымақтастық зор рөл атқарады, яғни, екінші рет велосипедті ойлап табудың қажеті жоқ, оған қоса, бұндай ынтымақтастық қаржы ресурсын, адами ресурсты және ең маңыздысы уақытты үнемдейді. Менің ойымша, туризм саласындағы зерттеулер ТМД елдері мен отандық мамандардың тәжірибесіне ғана негізделгені дұрыс емес. Мысалы, өткен ғасыр ортасында кеңестік география ғылымдарының докторы В.С. Мироненко бастаған топ жетпісінші жылдары аумақтық рекреациялық жүйені зерттеді. Біртоп ғалымдар тобы, атап айтсақ: Преображенский (1975), кейінірек С. Мироненко және И. Т. Твердохлебовтар (1981), екі мыңыншы жылдары Б. Биржаков, И. В. Зорин және В. А. Квартальновтар араласты [4].
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі отыз жылда ҚР экономикасында туризмнің маңызды және перспективалық салалары, өкінішке орай, қалыптаса алмады. Терең саяси, экономикалық-әлеуметтік қайта құрулар жүзеге асырылғанына қарамастан, олар туризм іс-әрекетіне тікелей әсер ете алмады. Бірақ та, бұл мемлекетімізде тым болмаса туристік іс әрекеттерді, оған қоса қызмет түрлерін дамыту мен оларды реттеудің, халықтың тарихи-мәдени мұрасын, салт дәстүрін жаңғыртудың негізін сала алды. Осы орайда атап кететін ерекше жайт, Қазақстан туризмінің қалыптасуына ықпал еткен "Қазақстан-2030" бағдарламасы болатын. Онда да туризм экономика дамуының басым бағыттарының бірі деп көрсетілген еді. "Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы" заң және "Қазақстан Республикасында туризмді дамыту Тұжырымдамасы" бұл іске өзіндік үлесін қосты. Бір жақсысы уақытында әзірленді, қабылданды да, бірақ қаржылай демеу жоқтығынан, толықтай не жартылай іске аса алмады. Кейін, Үкімет "Туристік имиджді қалыптастыру жөніндегі шаралар пакеті" туралы қаулыны да қабылдады. Қазақстандық Туристік қауымдастық (ҚТҚ) құрылды, бірақ ол деректі ықпал бермеді. Мың тоғыз жүз тоқсан үшінші жылы Республикамыз Дүниежүзілік Туристік Ұйымына (ДТҰ) кіріп, оның құқылы мүшесі болып тағайындалды[5].
Елімізде көптеген туризм саласына әсерін тигізетін құжаттардың қабылданған еді, олардың негізгі мақсаты - жергілікті және шетелдік азаматтардың түрлі туристік қызметтерге деген қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін кең мүмкіндіктер беріп ғана қоймай, қазіргі заманғы тиімділігі жоғары және бәсекеге қабілетті туристік кешен құру еді. Сонымен қатар, туризм саласының жай-күйі мен дамуы туралы іс-шараларды жүзеге асыру үшін экономикалық және құқықтық тетіктер әзірлеу еді. Тек болашақта, аталған сала көптеген аспектілерде дұрыс бағытталған жағдайда ғана нарықтық қатынастарды қалыптастыруда көшбасшы бола алады. Халықаралық тәжірибеге сүйенсек, аталмыш сала қысқа мерзімде экономиканың неғұрлым тиімді салаларының бірі болуы әбден мүмкін. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, нарықтық экономика туристік қызметті дамыту үшін неғұрлым қолайлы болыып табылады. Ол экономикалық орта болып басқа шаруашылық салаларымен бірлесе де алады. Қазірде ҚР-ның рекреациялық туристік әлеуеті халыққа қызмет көрсетудің кешенді, күрделі дамып келе жатқан саласы болып табылады.
Туризм сферасы басқа салалардан өзіндік айырмашылығын атап айтсақ, демалыс пен туризм үшін экологиялық тұрғыда салыстырмалы түрде таза өндіріс, қызымет болып табылады. Туризм аз материалдық залалды қамтитын жеке сұранысқа негізделген. Оған қоса, аталмыш индустрия табиғи, мәдени және тарихи ескерткіштерді сақтауға керемет ықпал етеді.
Қысқа уақыт ішінде, Қазақстанда дағдарыс кезінде туризм саласында кейбір жағдайларға байланысты жағымсыз үрдістер пайда болды. Экономикадағы оң үрдістер, сондай-ақ кластерлік даму бағдарламасын іске асыруға байланысты туризм саласын мемлекеттік қолдау, туристердің жалпы санының өсу үрдісі алға ойдағыдай жылжымауда. Бүгінгі таңда, бұл индустрия тұрақты қарқынмен дамуға бетбұрыс жасады. Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Түркістан облыстарында, Алматы, Нұр-Сұлтан және Шымкент қалаларында туристік фирмалардың ең дамыған желілері қалыптасты қазір де қалыптасуда. Жоғарыда аталған қалалар арқылы туристік ұйымдары жыл сайын туристердің сексен пайызын және экскурсияларды құрайды. Жерлестеріміздің ең көп саяхатқа баратын елдер қатарына: Ресей, Қытай, Германия, Корея Республикасы, Польша, Түркия және Біріккен Араб Әмірліктері кіреді. Біздің елімізге Ресей, Қытай, Германия, Корея Республикасы, Пәкістан, Польша, Түркия жәнеде араб елдерінің туристері қызығушылық танытады. Бұл туралы Ердаулетов С.Р., Мазбаев О.Б. мақалаларымен, зерттеулерінен көре аламыз. ҚР-ның Туризм индустриясының тұрақты дамуының негізі ретінде рекреациялық ресурстарды бағалау және Қазақстан Республикасының табиғи - ресурстық әлеуетін тұрақты пайдаланудың географиялық негіздемесі Мазбаев О.Б. зерттеулерінің негізі болғанын көре аламыз [6].
1-сурет - Қазақстанның физикалық-географиялық картасы
Қазіргі заманғы туризмді зерттеу барысында, Республикамыздың жер бедерінің туризм түрлері дамытудағы мүмкіндіктерін 1 суреттегі картадан көре аламыз. Картада таулы жән жазық жерлердің болашақ туристік бағытқа жарамдылығы қарастырылып, белгілі ұсыныстар беруге болатындығы көрсетілген. Әлемдік туристік нарыққа еліміздің ресурстық климаттық табиғи жағдайлары, оның даму мәселелері, жан-жақты кешенді көзқарасты талап етеді. Рекреациялық демалыс ісі - белгілі бір әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайларда ел аумағының, оның жеке өңірлері бойынша рекреациялық әлеуетін пайдалану мүмкіндігіне қатысты кеңістіктік құбылыс. Қазақстанның туризмді дамытудың басты шарттары, түрткі жайттары, мәселелері және олардың аумақтық ұйымдастырылуы бірқатар авторлардың жұмысында көрініс тапты.
Көптеген сарапшылар Қазақстан туризмін дамыту үшін мүмкіндіктерді толық көлемде пайдаланбайтындығы туралы ашық айтуда. Аталған индустрия экономиканың перспективалық салаларының бірі болып табылатынын сезінбей, даму мүмкіндігі шектеулі екенін тілге тиек етеді. Төмендегі диаграммадағы статистика ҚР-ның туристік белсенділігінде шығу туризмінің басым екендігін көрсетеді. Алайда, бұл көрсетілетін туристік қызметтер көлемінің ұлғаюы негізінен сыртқа туристердің шығу есебінен қамтамасыз етілгені анық. Неге ішкі ітуризм аз деген сұрақ туындайды (2-сурет).
2 - сурет - Қазақстандық туристік ағымдардың көрсеткіштері, % [7]
Шығу туризмінің үлесінің көп болуының себебі - отандастарымыздың сервистік жағдайға байланысты шет ел асуында. Олар ішкі және шығу туризмнің үлесіне ықпал етудегі ілгері көрсеткіштерге жеткізетін фактор. Атап айтқанда, олар экономиканың осы саласынан негізгі табыстарды ішкі ЖІӨ-ге әкелетін қаржыны шет ел экономикасына құюда.
Қытай, Жапония тағы да басқа елдердің туристік секторларының ішкі нарығында туризмнен түсетін табыс отыз-елу пайызын құрайды екен. Бұл өте жақсы көрсеткіш. Еліміздегі кері тенденцияны өзгерту үшін мемлекет бүгінгі күні ішкі және кіру туризмін дамыту үшін әлі де қолайлы жағдайлар жасай алмауда. Оны ретке келтіру жолдары алуан түрлі. Салада жұмыс істейтін туроператорлар кейбір салық түрлерінен босатылмаған. Төтенше жағдай кезінде туристік кәсіпорындар зардап шегуде. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының туризм саласында карантиннен кейінгі даму стратегиясын жасауымыз қажет. Отандық экономика салаларындағы оң үрдістерге, сондай-ақ ішкі туризмді дамытуды ұсынатын кластерлік даму бағдарламасын жасап, іске асыруға байланысты арнайы мемлекеттік қолдау қажет. Еліміздің статистика комитетінің мәліметтеріне сүйенсек, 2016-2018 жылдары елімізде екі мыңға жуық туристік агенттік тіркелген, алайда, олардың тек жиырма пайызы ғана ішкі туризмде туристерді тарту үшін қызмет көрсетеді. Қалған компаниялар тек шет елге шығару туризм саласында жұмыс істейді. Ішкі туризм саласында жағдай күрт төмен-оның үлесінің көрсеткіші нарықтың жалпы көлемінің 15%-ақ пайызын құрайды.
Ішкі туристік нарықты ретке келтіруде жаңа талаптар мен жағдайларды жасалынып ҚР мен оның облыс, аудан, аймақтарында туризміді дамытуды салалық, жергілікті жоспарларын қалыптастыра отырып шешу мүмкін емес. Көлік, телекоммуникация, қонақ үйлер, банктер, ойын-сауық, сондай-ақ бірлесіп жұмыс істейтін басқа да бірқатар салалар біріге жұмыс жасау қажет [8].
Бұл мәселелерді шешу үшін мемлекеттік қаржыландыру, жеке инвестициялар және шетелдік инвестициялар түрінде туризмді мемлекеттік қолдауды күшейту қажет. Осыған байланысты, жұмсақ кредиттер түрінде туризмді дамыту үшін перспективалық бағыттар бағытында жеке инвестицияларды ынталандыру, туризмді дамытуға бағытталған жеке капиталды, арнайы салық саясатын қолдау қажеттілігінің мемлекеттік бағдарламасы мен туристік өнімдерді ішкі және халықаралық нарықтарға жылжыту жөніндегі қазіргі заманғы маркетингтік стратегияны қалыптастыруды қажет етеді. Шаруашылық саласының тиімді саласы ретінде жергілікті өзін-өзі басқару мекемелерінің туризмді дамыту, сол сала өкілдіріне жағдайлар жасау қолға алыну керек. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда, қорықтар мен ұлттық саябақтарда туризмді дамыту үшін жағдайлар жасау туралы бағдарлама керек. Туризмді дамытуда мамандар, яғни, кадрлар дайындауды жолға қоя алсақ туризмнің қаржылық қауіпсіздігі, табиғи тәуекелдерді ескере отырып, туризмді басқарудың тиімді жүйесін қалыптасады. Қазіргі замандағы талаптарға сәйкес туризм, рекреация мен демалыс үшін нормативтік-құқықтық базаны жасамай туризм нарығы дами алмайды.
1.2 Қазақстан туризмінің қалыптасу және даму этаптары
Тарихқа үңілсек, Ұлы Жібек Жолы бойында орналасқандықтан Қазақстан аумағындағы қалалар мен табиғаты ғажайып қорықты жерлер ежелден саяхат және туризм нысандары болып табылған. Әдебиеттермен танысу барысында қазақстандағы алғашқы туристік ұйымдар жиырмасыншы ғасырдың жиырмасыншы-отызыншы жылдары пайда болғанын білдім. Жер жағдайына орай мың тоғыз жүз жиырма тоғызыншы жылы Алматы қаласында тұңғыш туристік жорық ұйымдастырылған. Оған турист альпинисттер Г.И. Белоглазов пен Ф.Л. Савин басқарған оған мектеп мұғалімдері қатысқан. Алпыс екі шақырымдық танымдық жорық Алматы төңірегінен басталып, Есік көліне дейн жаяу жүріп өтіп аяқталған. Мың тоғыз жүз отызыншы жылы Алматыда өлкетану мұражайы жанында Пролетарлық туризм және экскурсия қоғамының өлкелік бөлімшесі ашылды. Оның алғашқы төрағасы ретінде өлкетанушы әрі спортшы В.Г. Горбунов сайланды. Сол жылы он алты адамнан құралған Алматы қалалық телеграф пен пошта қызметкерлерін инструктор Ф.Л. Савин басқарған. Олар Медеу - Көкжайлау - Үлкен Алматы көлі жағалауына дейін маршрут жасап, сол маршрут бойынша алғаш рет өткен. Еліміздегі тау туризімінің бұл түріне В.Зимин, А.Бергрин, Д.Литвинов, Х.Рахимов, Г.Белоглазов және де тағы да басқалары зор үлес қосты. Мың тоғыз жүз отыз бірінші жылы қаңтарда, Алматыдан Зиминнің бастауымен алғаш рет шаңғышылар жорығы ұйымдастырылады. Патриоттық Еңбек және қорғаныс эстафетасы осы жорыққа қатысқан сегіз шаңғышыға ұлттық атты әскер полкінің сегіз шабандозы қосылды. Олар Алматыдан шығып, Ұзынағаш Қордай асуы арқылы эстафетаны Қырғыз командасына табыс етті. Сол жылы Алматыдағы Жетісу губерниясының мұражайдың жанынан Бүкілодақтық пролетарлық туризм мен экскурсия ерікті қоғамының он мүшесі бар алғашқы клубы ашылды [9].
Әуесқой Алматылық саяхатшылардың бастамасымен, Алатау қойнауында орналасқан Күйгенсай-Горельник шатқалында солар үшін шағын үй, былай айтқанда туристік база салынды. Мың тоғыз жүз отыз алтыншы жылы сол жерде мемлекетіміздегі ең алғашқы елу адамдық "Горельник" турбазасының шаңырағы көтерілген болатын. Мың тоғыз жүз отыз сегізінші жылы Алматы маңындағы Көкжайлау шатқалында алғаш отандық туристерддің жиналысы өтті. Бұл жиынға екі жүздей туристер қатысқан. Мың тоғыз жүз қырық үшінші жылдың басынан "Горельник" турбазасында Кеңес армиясының тау атқыштарын даярлады. Бүкілодақтық нұсқаушылар мектебі сол жерде орналасып, соғысқа атқыштарды дайындаған болатын. Соғыстан кейін, "Горельник" тау шаңғышылары мен альпинистер кадрларын даярлайтын базаға айналды. Республикамыздың саясатына орай, адамдардың белсенді демалысы мақсатында мың тоғыз жүз елу екінші жылы алғаш рет Қазақстанда Туристік-экскурсиялық басқарма (ТЭУ) құрылды. Мың тоғыз жүз алпыс бірінші жылы оқушы жастарды баулу саяхатқа мақсатында Алматы қаласында Респубикалық жас туристер станциясы ашылды. Алпысыншы жылы кәсіподақтардың Қазақ Республикасының кеңесі жанынан, арнайы туризм жөніндегі басқармасы ұйымдастырылды. Ал, мың тоғыз жүз алпыз екінші жылы Туристік экскурсиялық басқарма Туризм жөніндегі кеңесі болып қайта құрылды. Мың тоғыз жүз алпыс бесінші жылы елімізде республикалық және оған қоса 5 облысық: Алматы, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Орал, Шымкент туристік кеңес және әр облыста экскурсиялық бюролар ашыла отырып, қазақстандық туризм бастау алды.
Елуінші мен алпысыншы жылдар аралығында, Алматы қаласының жоғары оқу орындарында тау туризмі, альпинизм, яғни шыңға шығу, спорттық туризм бағыттары қарқынды дами бастады. Нәтижесінде, жаңа әрі жас туристік нұсқаушылар тобы қалыптасты. Сол жылдары С. Күдерин, Ү. Үсенов, Н. Дубицкий, В. Г. Хомулло және тағы да басқа мамандар оқушылар мен студенттер арасында туризмді дамытуда өзіндік үлес қосты.
Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының спорт шебері атағы мың тоғыз жүз елу сегізінші жылы В. Зиминге тұңғыш рет туризм спорты бойынша берілді.
Ал енді, мың тоғыз жүз жетісінші жылы құрылған Туризм және саяхатшылықтың республикалық кеңесі жорықтар мен саяхатқа деген қызығушылықты бұқаралық мәнге көтерді, одан әрі дамуына әсер етті.
Мың тоғыз жүз жепіс бір, жетпіс бес жылдары аралығында елімізде осы саланың материалдық базасын нығайып, саяхаттық-туристік ұйымдар көбейді, жаңа туристік базалар мен мейманханалар пайдалануға берілді. Әсіресе, таулы аймақтарда туризм қолға алынған болатын.
Мың тоғыз жүз жетпіс сегізінші жылы Республикамызда экскурсия мен туризмнің республикалық кеңесі және он төрт облыстық кеңесі, он жеті туристік база мен мейманханалар, жиырма алты саяхат, экскурсия бюролары және шет ел туристеріне қызмет көрсететін үш бюро, Алматы, Орал, Шымкент қалаларында туристік автомобил базалары құрылды. Қазіргі таңд, олардың түгелдей дерлік өзгерістерге ұшырады. Туристік базалар мен мейманханалардағы орын саны жеті мыңға жетті.
Сексен сегізінші жылы саланың құрылымында біршама өзгерістер орын тапты. Жаңадан туристік экскурсия қауымдастықтары құрылды. Оған қоса, еліміздің туризмінің дамуына Н. И. Самойленко, С. Әбденбаев, Т. Жездібаев, А. Чукреев, О. Мазбаев, С. Р. Ердәулетов және тағы басқалары үлкен үлес қосты. Ол туралы деректерді Ю. С. Накатков Туризм тарихы, Жездыбаев Т. К. Туризм и краеведение Казахстана кітабында толықтай мәлімет қалдырды.
Мың тоғыз жүз тоқсан бірінші жылы тәуелсіздік алған соң, мемлкетеміздегі туризм саласы дамудың жаңа сатысына көшті. Осы жайтта атап кететін тарихи маңызды оқиға - мың тоғыз жүз тоқсан үшінші жылы Республикамыз Дүниежүзілік Туризм Ұйымына мүше болды. Сол жылы аталған саланың индустриясын дамытуға арналған ұлттық бағдарламалар қабылдана бастады. Бағдарламарды талдау барысында, жоспарланған іс шаралардың басым бөлігі қаржы бөлінбегендіктен жарты жолда орындалмай қалғандығына көзіміз жетті.
Елімізде мың тоғыз жүз тоқсан жетінші жылы Ұлы Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өрлету, түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұралар сабақтастығын дамыту атты тұжырымдамасы, жалпы саланың даму стратегиясы жасалынды. Осы тақырыпты толық қамтитын конференциялар өтті. Әп сәтте, еліміздің жібек жолы бойындағы қалаларын ретке келтіріп, туристік нысанға айналдыра алатын едік, өкінішке орай, бұл іске аспады [10].
Жоғарыда аталған саланың дамуының трамплні болған туристік қызмет туралы заң екі мың бірінші жылдың он үшінші маусымда қабылданды. Бұл заңда уақыт өте келе көптеген нұсқаулықтармен толтырылды. Заңда жеріміздегі аталған саланы дамытудың бірінші кезектегі шаралары, яғни, қызметті лицензиялау және тағы да басқа мәселелер қарастырылған. Бұл ірі бастама Республикамыздың табиғи, тарихи, геосаяси орны аталған саланың нысандарды ұтымды пайдалануға мүмкіншілік берді, оған қоса, экономиканың басты тармақтарының бірі ретінде дамытуды қажет етеді.
Статистикаға сүйенсек, екі мың екінші елімізде төрт жүз отыз туристік ұйымдар және фирмалар, оларда алты мың адам, оның ішінде бір мың бес жүз кәсіптік экскурсия жүргізушілер, яғни, гидтер қызмет көрсетті. Мемлекетіміздегі туристік фирмалар әлемнің сексенге жуық мемлекеттерімен қарым-қатынас жасай алды. Алматыдағы жиырма бес фирма және бес облыс орталығындағы фирмалар Үндістанға, Түркияға, Біріккен Араб Әмірлігіне, Пәкстанға, Корея Республикасына, Грекияға, Польшаға және тағы да басқа елдерге чартерлік әуе рейстерін жолға қойған болатын.
Елімізде аталған саланың барлық түрлері, атап айтсақ: танымдық, ойын-сауық, этникалық, экологиялық, сауықтыру, балалар, спорттық, аң аулау, балық аулау, атпен серуендеу және тағы да басқа түрлері бойынша бойынша жүргізілді. Осы үшін Республика аумағы бойынша жеті жүзден астам саяхаттық маршруттар белгіленген болатын. Бұған мемлекетіміздің жиынтық сыйымдылығы отыз үш мың орынды үш жүз жетпіс екі әр түрлі категориялы отельдер қызмет көрсеткен болатын.
Тарау бойынша тұжырымда
Еліміздің туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында, дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде туризмнің теориялық мәселелері мен қатар туризмнің алғышарттарын саралап қарастырдық. Бұл сала белгілі бір даму кезеңін бастан өткізді. Біз саралаған әдебиеттерден анықтағандай, даму кезеңдері туралы деректер беруге тура келді. Себебі, құзырлы мекемеде өткен диплом алды тәжірибе барысында, ақпараттық мәліметтердің жоқ екендігіне көз жеткіздік. Егемендік алған жылдары туризмді дамыту бағдарламалары айқын көрініске ие. Ал, алғашқы даму кезеңдерінде мемлекеттік бағдарламалар Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы шығарған қаулы қарарларға байланысты болғанына көз жеткіздік. Сондықтан да, келесі екінші бөлімде отанымыздың туристік ішкі нарыққа байланысты қабылданған бағдарламалардың орындалу мақсат міндеттері сараланды. Әдебиеттерге шоду жасау барысында, негізінен туризм саласына қатысты материалдар талданды. Бірақ, басты мақсат туристік бағдарлама болғандықтан, соңғы жылғы бағдарламадан басқа қосымшада берілген, алайда мәтінге қосылмаған 25 астам концепциялар мен бағдарламалар қарастырылды.
2 Қазақстанның ішкі Туризмінің Даму тенденциясы
2.1 Қазақстанның қазіргі туристік нарығы
Дүниежүзілік экономикадағы туризмнің үлесі жылдан жылға даму үрдісіне ие. Бірден тез әрі қарқынды дамып келе жатқан экономика саласы ретінде БҰ ДТ ұйымы және халықаралық валюта қоры деректеріне сүйене отыра, оның көрсеткіші шамамен үш бүтін оннан бес триллион доллар мөлшерінде бағаланады. Он бүтін оннан тоғыз пайызы дүниежүзілік жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) және жеті пайызы халықаралық инвестицияларды құрайды. Статистикадағы ақпарат көздеріне сүйенсек, екі мың оныншы жылдан бастап, бұл индустрия экспорт саласы бойынша алдыңғы орынды алып, әрбір он екінші жұмыс орнын қамтамасыз ететін жағдайға келді. Экономиканың бұл саласы автомобиль, химиялық және электронды өндірістің жалпыға бірдей экспорттық тауарлар мен қызметтерді сатудағы көрсеткіштер деңгейіне жетті және көтерілді. Екі мың он екінші жылы әлемдегі туристік бағыттардың саны тоғыз жүз тоқсан бес миллионға жетті, бұл оның алдынғы жылмен салыстырғанда бес пайызға жоғары. Әрі қарай, екі мың он сегізінші жылдары әлем бойынша саяххатшылардың саны екі есеге артты. Жылдың аяғына дейін, саладан түскен табыс бір триллион долларды құрады. ДТҰ екі мың он алтыншы жылы дүниежүзілік туристтік қонақтардың саны төрт пайызға артып, жалпы 1,235 миллиард теңгеге жетті деп хабарлады. Жоғарыда аталған салада жұмыс істейтін адамдар саны екі жүз отыз миллионды, басқаша айтқанда әлемдегі жалпы көрсеткіштің он пайызын құрады. Ал бір жылдан соң, екі мың он тоғызыншы жылы туристердің жалпы саны миллиард адамнан асты.
Бұл өнеркәсіп дүниедегі көптеген процесстерге белсенді түрде ықпалын тигізеді, яғни, әлемнің кез-келген мемлекеттерімен немесе аймақтарымен бәсекелестікке болуда жағдай жасайды, нәтижесінде кез-келген уақытта, негізгі бағытты ұстайтын саяхаттар және экскурсияны жүзеге асыруға көмек береді.
Дүниежүзілік экономикалық форум жыл сайын туризмнің бәсекеге қабілеттілігі индексі бойынша әлемнің түкпір-түкпірінен алынған деректерді екі мың он тоғызыншы жылы жариялап, туризм мен саяхатқа қабілеттілік индексі бойынша жасалған көрсеткіш шығарды. Сол деректерге сүйене отырып, алдыңғы қатарда Еуропаның Испания, Франция, Германия елдері иемденгенім көрсек, соңғы үштікте Бурунди, Чад, Йемен мемлекетері аорналасқан еді. Көршіміз Ресей Федерациясы осы рейтингтің қырық үшінші орнында, Украина сексен сегізінші, ал ҚР болса сексен бірінші орынға тұрақтанғанын көреміз. Рейтингтің басты көрсеткіштеріне қоршаған ортаны қорғау, елдегі қауіпсіздік, денсаулық сақтау және гигиена, барлық көлік түрлерінің, инфрақұрылымы, құндылықтар, адам ресурстары мен мәдениет жағдайлары сияқты критерийлер бойынша бағаланады [11].
Жоғарыда атап өткен саладағы кез келген мемлекет, ең маңызды индустрияны дамыту үшін олардың туризмі елеулі әлеуетке ие болу шарт. Еліміз қол жетімді үлкен ресурстарға бай болғанын, бағдарлама шеңберінде қарастыруды салыстырмалы түрде жақында ғана бастады. Барлығымыз білетіндей, Республикамыздың аумағында ерекше қорғауға алынған бірегей қорықтар мен ұлттық парктер, он мыңнан астам археологиялық және тарихи ескерткіштер, жүздеген туристік және емдік сауықтыру мекемелері бар. Ұлы Жібек жолындағы Отырар, Сайрам, Сығанак, Түркістанның көптеген қалалары сауда-саттық орталығы болғанын қолдана отырып, мемлекетімізде тарихи мәдени мұра тізімі құрастырылуда. Он бесінші ғасырдың соңымен он алтыншы ғасырдың басында, Айша-Бибі мен Бабаджа-Хатун (оныншы- он екінші ғасыр), Қарахан және Даудбек кесенелері және басқа да діни орындардың ашылуы, жаңа аймақ туристеріне кіші қажылыққа, зиярат ету орталығы Қожа Ахмед Яссауимен таң қалдыруға болады. Керемет Бурабай, Зеренды, Сандықтау, Ерементау, Көкшетау және Бұйратау сияқты ұлттық саябақтардың көріністері ғажап. Аталғандардың кейбірі, Ақмола облысының аумағында орналасқан. Бурабай курорттық аумағында жетпіс төрт туристік фирма жұмыс істейді, олар Алматы және Нұр-Сұлтан қалаларында туристік көрмелерге қатысатын компаниялар. Жыл сайын, осы жерге миллиондаған адамдар келіп демалады, оның ішінде басым көпшілігі жазғы айларда саяхаттайды. Олардың жетпіс пайыздан астам отандастарымыз, он-он бес пайызы көрші шетелдіктер, бес-алты пайызы осы жердегі демалыс орындарынан демалатын жергілікті халықтар.
Мемлекетіміздің ресми статистикалық деректеріне шолу жасасақ, екі мың он төртінші дылы ЖІӨ көрсеткіш еліміздің туризмі бойынша 0,78% құрады. Алайда, соңғы, яғни екі мың он тоғызыншы жылы ол көрсеткіш екі пайызды құрады деген мәліметтер бар. Бұл нәтиже соңғы жылдардағы туристік қызметтің көрінісі, онда кейбір фирмалар жоғары деңгейде жұмыс істеген болды. Әлемнің кез-келген елінде тек жақсы стратегиялық жоспар арқылы барлық күш-жігер жұмсау барысында, әдемі жетістіктерге жете алды. Дүниежүзілік рейтингте өз позицияларын көтере алды. Сонымен қатар, көптеген экономикалық әлеуметтік проблемалар туризмнің отандық туризмін дамуына кері ықпалын тигізді. Көпшілік отандық отбасылық демалыстар Алматы облыстарында, Алакөл немесе Ақмола облысында және басқа да демалыс аймақтарында өтті. Бұл тек соңғы жылдары ғана осындай демалыс белсенді түрде жанданды. Екі мың бесінші жылмен екі мың он сегізінші жылдардың арасындағы он үш жылда демалушы отандастарымыздың саны төрт миллионнан асты. Елімізге келушілер саны алтыдан сегіз миллион көрсеткішін көрсетті. Осы салада туындайтын потенциалды мәселелерді шешу үшін, толыққанды, әлеуетті дамыған, үкіметтік органдардың, сонымен қатар жеке құрылымдар өздерінің іс-қимылдарын жетілдіруге көмектесетін барлық мәселелерді шешу үшін барлық туризмнің географиялық түрғыдағы ресурстық әлеуетін пайдаланады [12].
Соңғы он жылда туристік қызметтің туристік құрылымы 35,0% -дан 31% -ға дейін артқан , туристердің жалпы қызмет көрсету құрылымында тұрып, 56% -дан 72 % -ға дейін өсті.
2019 жылдың қорытындылары бойынша ҚР статистика агенттігінің деректері бойынша ішкі нарықта демалушылар саны, 2018 жылмен салыстырғанда артқанын көрсетеді. 2019 жылы бұл көрсеткіш 715,1 мыңға жетті. 2019 жылдың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz