Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін теориялық талдау
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін теориялық талдау ... ... ... .
1.1 Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін ғылыми-теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Әскери қызметкерлердің агрессиялық деңгейін зерттеудің әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Агрессияның пайда болуының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ...
2 Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін тәжірибелік эксперименттік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Әскери қызметкерлердің агрессиясының зерттеуге қолданылатын әдістемелер сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Әскери қызметкерлердің мінез-құлқындағы ауытқулардың пайда болуын эксперименттік зерттеуді талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Әлеуметтік-психологиялық тренинг әдісі арқылы агрессивтіліктің алдын алу және ескерту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Бұрыннан агрессия түсінігі психологияның әртүрлі саласындағы мамандарды қызықтырып жүрген тақырыптардың бірі, агрессивті іс-әрекет - адам табиғатындағы ортақ мәселе болып табылады. Қазіргі көзқараспен қарағанда газеттегі немесе теледидардағы жаңалықтар сансыз хабарлар, қазіргі уақытта зорлық-зомбылық жаңа теңдесіз биіктерге жетуде. Дәлірек айтқанда мысалы тонау, қинау. Осыған орай агрессивті іс-әрекетті бақылау және басқару мүмкіндігіне үлкен бір сұрақ туынайды. Психологтардың көзқарасы бойынша адам қарым-қатынасында агрессия шарасыз қалмайды, керісінше тиісті жағдайларда оны бақылауға және алдын алуға болады. Алайда, айта кеткенде психологиялық әдебиет зерттеулерінде агрессивтілік әрекеттің өріс алуының ерекше әдістемелермен және әдістердің болмауын дәлелдейді. Қоғамдағы агрессияның өсу үрдісі, әскери қызметкерлердің арасындағы агрессивтіліктің жоғарылауын туындатады. Офицерлердің жұмысы әскери қызметшілердегі агрессивті көріністерді бейтараптандыруға мамандықтар бойынша бөлу кезінде агрессивтілік дәрежесін есепке алуға бағытталуы тиіс. Джордж К.Сайман[1] бойынша әскери қызметкерлердің агрессиясын ашық және жасырын деп бөлуге болады. Агрессия мәселесін қарастырған Ресейлік зерттеушілерге: Ананьев Б.Г[2], Ратинов В.С[3], Александрова Р.И[4], Денисов В.В[5], Осинцкий А.К[6], Ратинова Д.А[7], ал шетелдік зерттеушілер: З.Фрейд [8], А.Адлер[9], К.Лоренц [10], Р.Ардри [11], Миллер[12], Дж. Доллард[13], Джонсон[14], Р.Вольф[15]. Әскери қызметкерлердің қызметімен және келісімшарт бойынша қызметін өтеп жүрген, әскери тәртіптің психологиялық негіздерін зерттеген ғалым Э.П.Утлик [16], ал әскери ұжымдық жан-жалдың мәселесін А.Я.Анцупов [17]зерттеген.
Әскери қызметкерлердің агрессивтілік мінез-құлықтарын екі тұрғыдан қарастыру керек:
1. Жауды жеңу үшін, жауыңды жақсы жағынан бағалай білу керек.
2. Күнделікті, бейбітшілік кездегі әскери қызмет борыштарын өтеу кезінде, ыңғайлы адами және кәсіби-әскери қарым-қатынастар орнату үшін, теріс іс-әрекеттерге бару.
Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін зерттеу тақырыбын таңдауға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейінің ықпал ететін факторларды анықтау.
Зерттеу пәні: Әскери қызметкерлердің қызмет барысындағы агрессияның туындауына әсер ететін факторлар болып табылады
Зерттеу нысаны: Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейінің анықтау үрдісі болып табылады.
Зерттеудің болжамы: егер агрессияның туындауына ықпал ететін факторлар анықталса, арнайы құрылым ретінде, теориялық негізделсе онда әскери қызметкерлердің агрессиялық деңгейі төмендейді, өйткені бұл қызметкерлер арасындағы қарым-қатынастың дұрыс жолға қойылуына ықпал етеді.
Мақсатына, пәніне, нысаны мен ұсынылған болжамға сәйкес төмендегідей зерттеудің міндеттері анықталды:
1. Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейінің ғылыми-психологиялық аспектілерін негіздеу.
2. Әскери қызметкерлердің агрессиялық деңгейін зерттеудің әдіснамалық негіздерін талдау
3. Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін тәжірибелік эксперименттік зерттеудің психологиялық ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы төмендегілерден тұрады:
Әскери қызметкерлерің тұлғалық қасиеттерін зерттеуге алғанда баса назар аударылды;
Зерттеудің тәжірибелік мәні: әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін зерттеу арқылы олардың қарым-қатынасындағы агрессияның деңгейін анықтап, агрессияға итермелейтін түрткілерді анықтау және оның алдын алу.
Зерттеу әдістері: Зерттеу әдістеріне әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін анықтауға мүмкіндік беретін Л.С Почебут, Е.П.Ильин мен П.А.Ковалев және А.Ассингер әдістемелері алынды.
Ұйымдастыру және зерттеу кезеңдері: Нұр-Сұлтан қаласындағы 5573 әскери бөлімі. Зерттеуге әскери қызметкерлер қатысты.
Алғашқы кезеңде: тақырып анықталды, психологиялық жұмыс әскери қызметкерлердің шетелдік және отандық арнайы әдебиеттерге теориялық зерттеу жүргізілді, зерттеудің мақсаты, міндеттері және негізгі бағыттары анықталып, тұжырымдалды. Осы жұмыстардың нәтижесінде зерттеудің бастапқы параметрлері, оның нысаны, пәні, болжамы, әдістемесі, түсініктік-категориялық аппараты негізделді.
Негізгі кезеңде: тақырып эксперимент (психологиялық- педагогикалық пәндерден білім беру негізінде әскери қызметкерлердің қарым-қатынасындағы агрессияның деңгейін анықтап, дигностикалық жұмыстар жүргізілді.
Бітіру кезеңінде: психологиялық білімдерге сүйене отырып, әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейінің зерттеу жұмыстарына тұжырымдамалармен қорытындылар жасалынды.
Зерттеу базасы: Нұр-Сұлтан қаласындағы 5573 әскери бөлімі. Зерттеуге қанша әскери қызметкерлер қатысты.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдaн, пaйдаланылған әдебиеттер тізімінен және қocымшалардан тұрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін теориялық талдау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.1 Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін ғылыми-теориялық аспектілері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Агрессия - бұл күрделі, көп деңгейлі ерекшелік, ол үшін ортақ қабылданған пікір қалыптаспаған: оған әртүрлі мақсатпен, механизмдері, әдістері және нәтижелерінің индивидуалды және топтық адамдардың әрекеттесуін білдіреді. Сол себепті қазіргі заманғы зерттеулер агрессияның кешенді әртүрлі деңгейін және құрылымдарын үйренуге бағытталған.
Қазіргі қоғамдағы болып жатқан өзгерістер тек үлкендерге ғана емес, балаларға да әсерілерін тигізіп жатыр. Өмірге әлі қалыптаспағандықтан, олар болып жатқан өзгерістерді конструктивті түрде байқай алмайды, сондықтан оларды бейімсіздікке, икемсіздікке алып келеді. Осы себептерден, біз олардың арасында жиі негативизмді, агрессияны байқаймыз. Зерттеушілерді толғандырып, қызықтырып отырған жағдай, бұл ауытқушылық мінез-құлықтардың пайда болу себептерін және факторларын тауып, оның алдын алу шараларын іздестіру.
Осы жасөспірімдер кезеңінде айқын байқалатын негативті сипаттағы көріністерді ескерер болсақ, олардың оқу-әрекеттері барысында, кәсіби бағыттарында орын алу мүмкіншіліктерінде көруге болады. Осы орайда жас сарбаздардың жас шамасын есепке алсақ, жасөспірімдер кезеңімен сәйкес келеді. Сондықтан жасөспірім кезеңінде байқалатын девиантты мінез-құлық, агрессивтілік, деструктивті сипаттағы мінез-қылықтары жас сарбаздарда да көріну ықтималдылығы арта түседі.
Педагогикалық-психологиялық зерттеулер бойынша жеке адамның жасөспірімдік шақта қалыптасатын ерекше маңызды белгісі - өзін-өзі сыйлау, яғни өзін-өзі бағалау, өзін жеке адам ретінде қабылдау немесе қабылдамау дәрежесі. Өзін-өзі барынша сыйлау оның өзгелерге менменсуімен немесе сын тұрғысынан қарамау емес. Мұның мәнісі адам өзін өзгелерден нашармын не төменмін деп санамайды, өзін жақсы көреді деуге болады. Керісінше, өзін-өзі сыйлаудың төменгі деңгейін - үнемі көңіл толмаушылықты, өзін жек көруді, өз күшіне сенбеуді көрсетеді. Өзін-өзі реттеудің дұрыс жүзеге асырылуына кішкене кезінде-ақ көптеген себептер әсер етеді (ата-аналарының көзқарасы, құрдастарының арасындағы жағдай т.б.). Жасөспірім кезде бұрынғы ұғымдар жүйесінің бұзылуына және өзінің жеке қасиеттерін жаңадан ұғынуға байланысты өзінің жеке басы туралы түсінік қайтадан қаралады. Жасөспірімдер көбіне көтерінкі, болмысқа сай келмейтін талаптар қояды, өз қабілеттерін, ұжымдағы алатын орнын т.б. асыра бағалауы мүмкін және керісінше. Өзіне деген осындай негізсіз сенімділік көбіне айналасындағыларды мезі етіп, көптеген тартыстар мен түсінбеушіліктер туғызады. Жас жеткіншек өзінің нақты мүмкіндіктерінің шамасын көптеген сынаулар мен қателесулерден кейін барып, әдетте мектепті аяқтағаннан кейін біліп жатады. Тәлімгер-тәрбиешілердің ескеріп жүретін жағдайлардың бірі - жасөспірімнің өзіне деген сенімі қаншалықты жағымсыз болғанымен, психологиялық тұрғыдан өзін-өзі сыйлаудың кемдігі бұдан анағұрлым қауіптірек. Себебі, мұның өзі адамның өзі туралы түсінігін қарама-қарсы қайшылықтарға ұшыратады әрі орынсыз етеді. Өзін-өзі сыйлауы төмен жас жігіттер мен қыздар қарым-қатынаста қиыншылықты көп көреді, жалған бет-перде жасап алып, қоршаған әлеуметтік ортадан аулақ жүруге тырысады. Олардың басқа рөлде көріну қажеттігі ішкі қарбаластықты күшейтеді. Мұндай кезде олар сынағанды, күлгенді, жазғырғанды өте ауыр алады, басқалардың өзі туралы не ойлайтынына мазасызданады. Жеке адамның өзін-өзі сыйлауы неғұрлым төмен болса, оның бөлектенуі, жалғызсырап қиналуы соғұрлым көбірек болады. Өзін-өзі сыйлаудың төмендігінен барып адамдардың әлеуметтік талаптарының деңгейі барынша төмен болады, оны жасыру - адам бар іс-әрекет атаулысынан тартыншақ етеді. Мұндай адамдар көбіне өз күштеріне сенбегендіктен алға қойған мақсаттарына жетуден бас тартады. Ал мұның өзі олардың өзін-өзі төмен бағалауын нығайта түседі. Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр Әл-Фараби жаман мінез-құлық рухани кесел, егер адам өз бойындағы жоқ нәрселерді өзіне таға беретін болса, онда ол адамда көлгірсушілік пайда болады[21].
Жоғарыда көрсетілгендей, Меннің бейнелері күрделі, әрі бір мағынада болмайды. Тіпті толық қалыптасқан жеке адамның өзін-өзі ұғынуы да қарама-қайшылықсыз болмайды және өзін-өзі бағалаудың бірі деп түсініп жатпайды.
Психологияда агрессия термині әртүрлі қарастырылған. Көп ғалымдар агрессивтілікті зерттей отырып, оған жағымсыз баға береді, бірақ сонымен қатар жағымды жағынан да қарастыруға болады. Сондықтан агрессияның сипаты мен шығу тегі туралы үш негізгі теорияны атап көрсететін болсақ:
1) З.Фрейд [8], Р.Вильдер [18] - агрессия-инстинкті әрекет де қарастырған.
2) Миллер[12], Доллард [13], Берковиц [20, б.22], Зильман [21] ойларынша, агрессия- ынталандыру көрінісі деген.
3) А.Бандура [22] - агрессия әлеуметтік мінез-құлықтан алынған деген.
Джонсон [14], Ричардсон [23], Вольф [15], В. Денисов [24] М. Крук [25], А. И. Шипилов [26], Е. Г. Баранов [27], И. Е. Ломанов [28].
Агрессияның пайда болуымен сипатын түсіну ол әскери қызметкерлердің агрессиясының көрінуіне мүмкіндік береді. Агрессияның әскери ортадағы нақты әлеуметтік анықтауларына:
1. Фрустрация
2. Вербалды және денелік шабуыл, арандатушылық
3. Жәбірленушілермен агрессия объектілерінің сипаттамасы
4. Басқалары арқылы айдап салушылық
Әскери өмірдің әрекетіне әсер ететін ол: температураның жоғары болуы жағымсыз аффектіні күшейтеді; шу, қозудың арттуы, агрессияның өсуіне әкеледі.
Агрессияның тұлға аралық феномен ретіндегі анықтамасын Дж.Доллард[13] берді. Ол агрессияны басқа субъектке тікелей зиян келтіруді мақсат етіп қоятын, мінез-құлықтық әрекеттердің реті ретінде түсіндіреді. Басқа зерттеушілер бұл түсінікті жеткіліксіз деп санайды, себебі ол жерде басқа мақсатқа ие болғанына қарамастан, агрессивті әрекет ретінде қарастыруға болатын әрекет түрлері қамтылмаған.
А.Бандура [22, б.17,18] әр агрессивті әрекетте өшпенділік және инструменталдық агрессия механизмдері бар екендігін, сонымен қатар агрессивті әрекеттердің түрлері күтілетін нәтиже бойынша әртүрлі болады.
Дж. Тедеши [29] басқа позицияны ұсынады. Ол агрессия - мәжбүрлеуші әрекеттердің жекелеген жағдайы (басқа субъект әрекетін шектейтін) деп санайды. Бұл құбылыс өзіндік феномен ретінде тек басқаның әрекетін бағалаушы, бақылаушы көзінде ғана солай болатындығын атап өтеді. Әрекетті агрессивті деп бағалау үшін, ең бастысы:
А) әрекет етушіде зардап тигізу ниетінің болуы;
Б) әрекеттің жалпыға ортақ нормаларға қайшы ретінде бағалануы қажет (бұл жағдайда әрекет мәжбүрлеу формасы болмауы да мүмкін).
Рогов Е.И [30] агрессивті әрекет көріністерін негізгі екі түрге бөледі: бірінші - өзіндік құндылық ретіндегі мотивациялық агрессия,екіншісі - құрал ретінде инструменталды, бұлардың екеуі де сана бақылауында және одан тыс орын алуы мүмкін және эмоционалдық сезімдермен байланысты болуы ықтимал ( ашу, өшпенділік).
Мотивациялық агрессия - тұлғаға тән деструктивті беталыстарды іске асырудағы тікелей көрініс табуы, ашық мотивациялық агрессияның пайда болу мүмкіндігін болжауға болады.
Миллер[12] аралас агрессия - яғни индивидуумдар агрессияны фрустрация жасаушыларға қатысты емес, басқа адамдарға бағыттайтын көріністі түсіндіретін ерекше модельді ұсынды. Автор мұндай жағдайда агрессордың өз құрбанын таңдауы негізгі үш факторға байланысты: 1) агрессияға итермелеу күші, 2) аталған әрекетті тежеуші факторлар күшін және 3) фрустрация жасаушы фактормен потенциалды құрбанының стимулдық ұқсастықтары. Сонымен қатар, біз кейінірек талқылайтын себептерге байланысты, Миллер агрессияны тежеуші кедергілер,фрустрация жасаушы агентпен ұқсастықтар артуына қарай, мұндай әрекетке итермелеуге қарағанда тез жоғалып кетеді деп болжады. Осылайша, модель аралас агрессия тежеу күші әлсіз және фрустрация жасаушымен стимулдық ұқсастықтары жоғары нысанаға бағытталатынын болжайды.
Жеке тұлғаның қабылдауға, бағалауға, барлық өзімен байланысты обьектілерді жағдайларды бағамдап,оларға қарсы деструктивті іс-әрекеттер жасауға дайын болуы, яғни бұзуға, қиратуға. Теориялық сараптамалардың қорытындысы бойынша адам бойында әлемге, әртүрлі нысандарға және жағдайларға, деструктивтің белгілері болады. Әртүрлі пікірлерді талдай отырып, оның пайда болуын қарастырайық:
1. агрессия.
2. қатыгездік.
3. жауыздық.
4. өмір сүріп жатқан ортадағы тәртіптің бұзылуы.
5. материальдық және моралдық шығын келтіру.
6. адамның өз басына не айналасындағыларға түскен ауыртпалыққа күйзелісі.
7. нысандары,істеп тұрған жүйелерді бұзу.
8. өзіне және өзгенің өміріне қауып келтіру.
9. сезімнің не бір мезгілдік солуы.
Фрустрация-агрессия теориясының пайда болуы үлкен назар аудартты. Және Берковиц [20, б.31] фрустрация - агрессивті әрекетке итермелейтін, агрессивті әрекетке дайындайтын, әртүрлі агрессивті стимулдардың бірі дейді. Мұндай әрекет агрессияға алғышарттар болған жағдайда ғана пайда болады - орталық стимулдар, ашу немесе агрессия тудыратын факторлар.
Аверсивті стимул Агрессивтт
(мысалы, фрустрация, әрекетке алғышарттар
ауру, қолайсыздық дайындық
+
Әрекет
Агрессия әлеуметтік вакуумде пайда болмайды. Агрессивті әрекетке әлеуметтік ортадағы басқа адамдардың болуы әсер етеді. Айналадағы адамдар күш көрсету әрекеттеріне мәжбүрлеп және итермелеуі мүмкін. Басқа адамдардың жай ғана болуының өзі де агрессивті әрекеттердің пайда болуына әсер етуі мүмкін.
Выготский [31] Мәскеу психологиялық мектебінің өкілі Петровский А. [32] агрессия мәселесін үш түрде қарастырады:
1. Реактивті (компульсивті, импрессивті және эспессивті болуы мүмкін).
2. Аутоагрессия, яғни өзіндік Меніне бағытталған.
3. Инструменталдық агрессия, мұндай мақсат бейтарап позицияға ие, ал агрессияның өзі мақсатқа жету құралы ретінде қолданылады [32. 36 б].
Әскери қызметкерлердің агрессияға төзімділігі, оның ерекшеліктері, әскери-кәсіби қызметі тікелей немесе жанама түрде ерекшелігіне байланысты мәліметтер А.В.Барабанщикова, О.М.Гайдукова, Н.Н.Исаева, Д.В.Пестрикова, М.В.Кибакина, В.А.Кучера, А.А. Маркаряна, Г.В.Самойлова, Е.В. Сергеева, М.Б. Фомина, Е.Ю. Устинова және басқа да ғалымдардың зерттеулерінде қозғалады. Әскери қызметкерлердің моральдық-психологиялық тәрбиелеуде А.В.Суворов, М.И.Кутузов, Г.К.Жуковтан кейінгі А.В.Барабанщикова өз еңбегінде үлесін қосты [4].
Ал, Ресейлік әскерилердің психологиялық жүйесін зерттеген А.А. Кучер өзінің кітабында әскери жеке құрамның психологиялық төзімділігін арттырудың, қалпына келтірудің жолдарын көрсеткен.
Алайда, бастапқы әскери бөлімнің әскери қызметкерлерінің агрессияға төзімділігін қалыптастыру мәселесі тәрбиелік ортада арнайы зерттелмеген.
Орталыққа үйрету мақсатында жүргізілетін тәсіл Е.В.Бондаревская, Ю.С.Мануйлов, А.В.Мудрик, Г.Г.Шек, Н.Е.Щуркова [39, 285б.] және басқа да ғалымдардың зертеулерінде толыққанды тәрбиелік ортаның тұрақты, үздіксіз процесі, жеке тұлғаға ұзақ, тұрақты әсерді қамтамасыз тұлғалық өсуін шешуге қабілетіне әсерін қарастырады.
Әскери бөлімдегі әскери қызметкерлердің агрессияға төзімділігін қалыптастыруға негіздеудің психологиялық аспектілері неғұрлым нәтижелі болуы мүмкін, егер де:
oo Әскери бөлімдегі әскери қызметкерлерді жалпы тәрбиелеу және оқыту жүйесінде құрылған мүмкіндіктерді пайдалану;
oo Олардың кәсіби дайындық құрылымында әскери қызметкерлерді тәрбиелеуде және оқытуда негізгі міндеттердің бірі ретінде төзімділікті қалыптастырудың психологиялық аспектілеріне әсерін дамытуды қатамасыз ету;
oo Жеке тұлғаның нормативтік, когнитивтік, эмоциялық және мінез-құлық компоненттерінің тұтас жиынтығы білдіретін интегративті сапасы ретінде төзімділікті қалыптастыруды жүзеге асыруға мақсатты психологиялық әсері.
Ішкі әскерлердің әскери қызметкерлерінің психологиялық үйлесімділігінің ерекшеліктері, мәні, үйлесімділік құрылымы: оңтайлы үйлесімі үшін маңызды тұлғааралық өзара іс-қимыл жеке-психологиялық қасиеттеріне негізделген әскери қызметкерлердің бірін-бірі қарым-қатынас жасау және бірлескен қызметте психологиялық үйлесімділікпен өзара қабылдауы түсініледі; әскери қызметкерлердің психологиялық үйлесімділігінің ерекшеліктері ішкі әскерлердің кәсіби іріктеу және қызметінің ерекшелігімен анықталады: қоғамдық тәртіпті қорғау бойынша тұрақты жауынгерлік дайындығы, қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қызметтің шиеленісті режиміне (демалыспен және жауынгерлік кезекшілікті атқаруға байланысты міндеттерді орындауды дайындаумен, оқытуға және тәрбиелеуге жеке құрамның байланысы, қару-жарақ пен техниканы қызмет көрсетумен, қарауылда және нарядта қызмет өткеруі арасындағы кезеңде), шектелген кеңістік, әрқашан жеткіліксіз ұйқы, ақпарат, қарым-қатынас жасау және жүріп-тұру еркіндігі, сала қызметі және тұрмыстық және төтенше жағдайларында жауынгерлік тапсырмаларды орындаудың сәйкестігі; үйлесімділік құрылымы бірқатар өзара байланысты деңгейлерін қамтиды: әлеуметтік-идеологиялық, әлеуметтік-психологиялық, психологиялық, психофизиологиялық, физиологиялық [41, 135б.].
И.А.Бабин атап өткендей, басқа ұлттармен өзара іс-қимыл бұл процестің ерікті ұстамдылығы қатысушылардың әрқайсысын алмағанда мүмкін емес. Міне, әскери қызметкерлердің кәсіби дайындығының құрылымына қосылуы тиіс, біздің ойымызша, жаңа мазмұндағы сипаты - төзімділік болып табылады [5, 189 б.].
Әскери қызметкерлерді тәрбиелеуде, олардың бойында әскери педагогтар мен психологтар зерттеулері енгізген қажетті қасиеттерді, дағдылар қалыптастыру мәселесінің дамуына елеулі үлес қосқан А.В.Барабанщиков, С.С.Муцынов, П.Ф.Беспоясов , Л.Т.Бородавко , В.И.Вдовюк, В.Н.Герасимов, В.П.Сальников, А.Т.Иваницк болды.
Агрессия әлеуметтік вакуумде пайда болмайды. Агрессивті әрекетке әлеуметтік ортадағы басқа адамдардың болуы әсер етеді. Айналадағы адамдар күш көрсету әрекеттеріне мәжбүрлеп және итермелеуі мүмкін. Басқа адамдардың жай ғана болуының өзі де агрессивті әрекеттердің пайда болуына әсер етуі мүмкін.
Қарым-қатынас барысында агрессияның туындауы жайлы К.Изард [33, б.4] былай дейді: агресссия-қатыгездікке толы әрекет және мінез-құлық. Бұл кей кездері түрлі эмоцияларда көрінуі мүмкін ол бірден шығатын әркетке және қатыгездіктің құрам бөлігі болып табылады.Ол біреуге нұқсан келтіруге,қорқыныш,үрей тудыруға бағытталған.
Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері әскери қызметкерлерінің жер үсті қызметтерінің әскери еңбектің маңызды ерекшеліктері гиподинамия, бір қалыпта ұзақ уақыт болу, сенсорлық кернеу, жүйке-психикалық жүктемелер болып табылады. Осы күшке төзімділік оқу-жауынгерлік іс-әрекеттің жалпы және арнайы дене шынықтыру дайындығы және әскери бөлімдердегі әскери қызметкерлердің негізін тиімді қамтамасыз ететін жетекші физикалық сапасы болып табылады [6].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әскери қызметкерлердің шынықтыру, дене тәрбиесі мен спорт дәрістері олардың ағзасының қоршаған ортаның физикалық факторының түрлі күрт өзгерістеріне, әскери қызметтің ерекшеліктеріне және жауынгерлік тапсырмаларды орындауға байланысты жағдайларға төзімділігін арттыру мақсатында жүргізіледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Моральдік-психологиялық дайындық - белгілі бір мінез-құлық дағдыларын қалыптастыруға бағдарланған жұмыс. Психологиялық дайындық ұғымы өзіне жеке құрамды психологиялық төзімділікті қалыптастыруды қосады. Демек, мұндай психологиялық қасиеттер тосыннан болған факторларға және өмір сүру үшін әкеліп соғатын қауіпті, күрделі жағдайларда жауынгерлік міндеттер орындауға мүмкіндік береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сондықтан моральдық-психологиялық дайындықтың негізгі міндеттері болып табылады: Отанға, әскери борышына, антқа, отан сүйгіштік, әскери кәсіпке деген махаббатқа, мамандық және т.б. берілгендік әскери қызметкерлердің осындай моральдық-адамгершілік қасиеттерін дамыту арқылы кәсіби қызметке деген моральдық қабілеттерін қалыптастыру. Кәсіби қызметте психологиялық дайындықты психикалық процестер, қасиеттер, күйлер, моральдық-психологиялық ынталандыруды қамтамасыз ету және әскери қызметкерлердің көңіл-күйімен табысты әскери-кәсіби қызметті дамыту арқылы қалыптастыру.
Моральдық-психологиялық дайындықтың психологиялық аспектісі өз көңіл-күйін басқару дағдыларын қалыптастыруға байланысты, қоян-қолтық ұрыс кезінде әрекеттер жүргізуге табысты сенімділік, ұмтылуға белсенділігін, шабуыл жасауда және қорғауда агрессивтілік, біріккен қоян-қолтық ұрыстың әсерлі кезінде ауырсыну тұрақтылығын арттырумен тұжырымдалады [33, 54б.].
Қазіргі уақытта үлкен ғылыми және ғылыми-танымал жұмыстардың саны бар, онда моральдық-психологиялық климат ұғымынан басқа мұндай әлеуметтік-психологиялық климат, психологиялық климат және психологиялық атмосфера терминдері пайдаланылады.
Моральдық-психологиялық климатты зерттеу үшін арнайы әдістемелер пайдаланылады: социометрия, А.Я.Анцупованың модульдік социотест, әр түрлі психологиялық сауалнамалар мен тесттер. Бірқатар әскери бөлімдердің жоғары тиімділігін зерттеуге жәшіктер, кері байланыс, хат алмасулар әскери қызметшілердің ата-аналары, жұмыс бөліктерінде комитеттері өкілдерінің әскерлердің аналары және т. б. моральдық-психологиялық климатты көрсетеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кеңестік әскери психологиялық мектептің көрінісін берген және оның дамуына үлес қосқан А.В.Барабанщиков, М.И.Дьяченко, Г.Д.Луков, К.К.Платонов, Н.Ф.Феденко болып табылады. Мәселен, бұл ғалымдар өз еңбектерінде әрүрлі әскери мәселелерді қарастырып, кәсіби міндеттерді шешуді және психолоиялық дайындықтың ерекшеліктерін түсіндірген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
80 жылдың екінші жартысында А.Я.Анцупова, Р.А.Абдурахманова, С.В.Захарика, В.Е.Попова сияқты әскери психологтардың қатысуымен әскери қызметкерлерге қандай қиындық болса да міндеттерді шешуге кешенді әлеуметтік және психологиялық қолдау болды.
Агрессия басқа тірі жанға зиян немесе зардап шектіруге бағытталған әрекет. Бұл анықтама жекелеген келесі анықтамаларды қамтиды:
1) Агрессия әрқашан алдын ала жоспарланған, басқа субъектке зиян келтіруді көздейді.
2) Агрессия ретінде тірі ағзаларға зиян және зардап шектіруге бағытталған әрекетті ғана қарастыруға болады.
Агрессиядан зардап шегушілер мұндай жағдайдан шығып кету мотивациясына ие болуы керек. Әскери қызметкердің агрессивті болуы оның әскери ұжымдағы қарым қатынасына және жауынгер ретінде қалыптасуына кедергісін келтіреді. Бейбіт уақыттағы әскери қызмет жағдайында, офицерлердің әрекеттерін әскери қызметкерлердің диструктивті агрессивті әрекеттерін болдырмауға бағыттау керек және мамандықтар бойынша бөлу кезінде әр әскери қызметкердің агрессивтілік деңгейін ескеру керек.
Егер, жоғарыда аталғандай, жазалау қаупі агрессивті әрекет жасауды тек тоқтататын болса және мұндай әрекетке итермелеу өзгеріссіз қалса, онда агрессивті мотивацияны қандай факторлар әлсіретеді? Долларды және бірлесе жазған авторлар сөзіне сәйкес, бұл сұрақ жауабын катарсис үрдісінен іздеу керек. Зерттеушілер, барлық агрессия әрекеттері - тіпті бақылаудан жасырын, тікелей және зиян келтірумен байланысты емесі де - белгілі бір катарсис формасының рөлін атқарады, келесі агрессияға талпыну деңгейін төмендетеді.
1.2 Әскери қызметкерлердің агрессиялық деңгейін зерттеудің әдіснамалық негіздері
Сыртқы күштердің кез келген тітіркенулері, сонымен бірге ішкі органда орналасқан сезімтал соңғы нүктелерден алынатын тітіркеністер өткізгіш нерв жолдары арқылы бас миының үлкен жарты шарының қабығына беріледі. Адамның бас миының қабығында қабылданған тітіркеністі түйсіну (кабылдау) және онын бойға тарау процесі (жоғары нерв қызметі жөніндегі Павлов заңдары бойынша: қозу және тежелу, әсер ету көлемінің үлкеюі және жинақталуы, өзара ықпал етуі жөне т. б.) жүреді. Ми қабығының қозған орталығынан алынған тітіркеністерге организмнің қайсыбір реакциясын туғызатын импульстер нерв жолдары арқылы шетке шығарылады. Осы процесті И.П.Павлов былай деп жазады: Қайсыбір дайындайтын нерв аспабына сыртқы дүниеден немесе организмнің ішкі дүниесінен белгі беріледі. Бұл белгі нерв процесіне, жүйке қозу құбылысына ауысады. Қозу нерв талшықтары арқылы (сымның бойы секілді) орталық нерв жүйесіне жетеді және адам белгіленген байланыс жүйесі арқылы өзге жүйелермен жұмыс органына келеді де, өз кезегінде осы органның клеткасындағы ерекше процеске айналады. Сөйтіп, сол немесе екінші бір белгі нәтиженің себебі есебінде организмнің сондай немесе екінші біраз қызметімен байланыс жасайды. И.П.Павлов үлкен жартышар қабығының қызметі негізінде шартты рефлекс жатқандығын, қабықтардың жеке орталықтар арасында уақытша байланыс орнайтынын дәлелдеп берді [19, 104 б].
З.Фрейд пен оның ізбасарларының сараптамалары деструктивті және агрессивті ұғымдарын жақындастыра түседі, бірақ психоаналитиктер арасында бұл бірауызды пікірлер қалыптаспаған. Төмендегідей бірнеше пікірлердің нұсқасы бар:
- агрессивтік ұғым. Бұл жағдайда Ч.Райкрофт жазғандай агрессия алғашқы бейімділік, әуестік яғни жауыздық қирату түйсігінің болмаса жабығуға қарсы реакциясының алғашқы бейімділігі бола ма деген ойлардың арасында кері көзқарастар бар;
- агрессия - бұзуға икемділіктің бір бөлігі, ол өзіне қаншалықты сыртқа бағытталған тек қирату пиғылын жатқызғанымен, сол кездерде өзін-өзі жою үрдістері де болады;
- агрессия формасының бір бөлігі, қауіпті агрессия, оның құрамдасы;
- қаншама енжар не белсенді болмасын ешқандай агрессивті бейімділік, өлім мен қирату бейімділіктерінің арасында бола алмайды. Осы ойларды жинақтай келе көптеген зерттеушілер, деструктивтіні агрессиямен бірдей емес,бірақ онымен байланысты деген қорытындыға келеді.
Әскери өмірдегі дене тәрбиесінің негізгі мақсаты, міндеті мынадай:
- өмірді қорғау, денсаулықты нығайту, әскери қызметкерлердің организінің қызыметін жетілдіру, оның денені дұрыс жетілдірудегі ықпалы, жұмыс қабілетін арттыру дене жағынан тәрбилеудегі ең басты міндеттер болып табылады.
- міндет әскери қызметкерлердің түрлі факторларда қозғалыстарын жетілдіру, қимылдық дағдыларын және дененің икемділік, шапшаңдық, күштілік, төзімділік сияқты қасиеттерін қалыптастыру болып табылады.
Әскери қызметкерлердің физикалық дайындық барысындағы құрамдастары - адамның барынша дене дайындығымен сапалы айналысуға қол жеткізу мақсатында жаттығуға тиіс негізгі элементтері. Физикалық дайындықтың көпшілік мойындалған төрт негізгі құрамдасы бар: күш, жылдамдық, төзімділік және икемділік.
Қарулану және әскери техниканы жетілдіру әскери еңбектің терең бөлінуіне, жаңа әскери техникалық мамандықтардың пайда болуына, дене және жүйке-психикалық жүктемелердің жаңа түрлерін пайда болуына алып келеді. Осылайша, бір қатар мамандардың әскери-кәсіби қызметтері оператор еңбегінің сипаттық белгілеріне ие болады, әскери қызметкерлер орындайтын операциялар күрделенді. Олар ақпараттың үлкен көлемін тез қайта өңдеу қабілетін талап етеді, ұзақ жұмысқа деген тұрақтылықты, ұқыптылықты қажет етеді. Осыған қоса, ең күрделі және жетілдірілген құралдардың өзі сонымен бірге ойлау операцияларының күрделі түрлерін орындауға адам орнын баса алмайды.
Әскери қызметкерлерінің дене даярлығына қойылатын талаптар негізінде қалыптасатын дене даярлық мақсаты жетекші жүйе жасаушы фактор болып табылады. Олар қызметтегі міндеттерді жетістікті орындау үшін қажетті сапалардың және жеке құрамның әскери-кәсіби іс-әректтері негізінен шығады.
Үнемі әскери даярлық кезекшілік кезінде іс-әрекеттердің дәлдігін сақтауға ерекше талаптар қояды. Ол жоғары дене шыдамдылығы бар тұлғаларда кейінірек байқалатын шаршау деңгейіне тікелей тәуелді.
Жеке құрамдағы арнайы сапалардың қалыптасуына және жұмысқа деген қабілеттілігін сақтауда қамтамасыз ете отырып дене даярлығы жауынгерлер әскери дайындығының қолдаудың маңызды элементтерінің бірі болып табылады.
Р.Бэрон және Д.Ричардсон нұсқалары бойынша қазіргі кезде төмендегідей қолданыстағы анықтау қабылданған: Агрессия дегеніміз - тірі тұлғаларға ешқандай зорлық-зомбылық, зиян келтіретін жамандық іс-әрекеттерге бармайтындарға қарсы бағытталған мінез-құлықтар [10].
С.Н. Ениколопов агрессия деген ұғымды адамның өмір сүру қағидалары мен нормаларына, нысандарға зиян келтіретін (одан масаттанады не масаттанбайды) және оларға психологиялық ыңғайсыздықтар келтіруге, мақсатпен бағытталған іс-әрекеттер - деп түсінеді [11]. Бірақ, біз А.И. Фурмановтың [12, 15 б.] агрессияның мынандай екі түрін қарастыруды ұсынғанын білеміз:
- деструктивті қажеттілік әлеуметтік болымсыз әдістермен қанағаттандырылады ал бейімделу, дағдылану қоршаған дүниеге не өзіне зиян келтірумен байланысты;
- конструктивті-адаптация әлеуметтік жағымды жағдайда болады;
Э.Фромм [13] да агрессияны екі түрде қарастыруды ұсынған болатын, олар:
- қорғану - бұл адамның өмір сүруіне қызмет етеді және оның биологиялық тамыры бар;
- қатерлі - бұл қатыгездік және деструктивті іс-әрекеттер, олар тек адамзатта ғана болады.
Қай уақытта болсын, негізгі агрессивті мінез-құлықтың негізгі белгілері болатын, олар:
- адамдарға үстемдік орнату және оларды өз мақсатына пайдалануға анық талпыну;
- бұзуға, қиратуға икемділігінің болуы;
- қоршаған ортаға, адамдарға зиян келтіру;
- зорлық - зомбылыққа бейімділік.
Кейбір зерттеушілер Ю.Клейберг, С.В.Богданов нұсқаларына сүйене отырып, девианттық ұғымға, қоғам қолдаған әлеуметтік нормалардың кез-келген ауытқуы туралы әңгімелеу керек десе, кейбіреулері оған құқықтық, заңдылық нормалардың бұзылуын жатқызу, ал тағы біреулері - бұл әлеуметтік дертті процестердің түрлері (нашақорлық, өлтірулер, ішімдікке салыну) десе, төртіншілері - бұл әлеуметтік өнері дегенді қосу керек дейді [14, 28 б.].
Алғаш рет девиантологияның жағымды жағына Я.И.Гилинский назар аударды: Девиация жалпы ортақ форма болып, өзгерудің тетіктері және әдістері, осыған орай ол өмір сүрудің, әр системалардың өсуі болып табылады. О.С.Осипова [15] девианттық мінез-құлықтардың жағымды және жағымсыз формаларының шекарасы әлеуметтік кеңістікте, уақыт өлшемінде қозғалып тұрады деп көрсетеді.
Сондықтан, девианттық мінез-құлықтың негізгі белгілері болып, қоғамдық нормалардан, ережелерден, қалыптасқан дәстүрлерден ауытқуы болады.
Деструктивті іс-әрекет деп, тұлғаның әлемге не өзіне ерекше формасы бар ерекше қарым-қатынасы, ол қарым-қатынастың негізгі іс-әрекеті қалыптасқан жүйе мен объектілерді бұзу болып табылады.
В.Гинецский деструктивті мінез-құлыққа мынандай анықтама береді: Бұл, тұлғаның өзінің мұқтаждығын тура не жанама түрде көп жағдайда ойланбастан басқа адамға жасаған зорлық-зомбылығы, не ашық және бүркемелі түрде әлеуметтік нормадан сырт айналуы (нормаларды бұзуы, қабылдауы), адам құқығын таптау арқылы қанағаттану.
К.В.Злоказов [16] деструктивті мінез құлықты функционалды құрылымның бұзылуына байланысты, тұлғаның белсенділігі деп қарастырады. Ары қарай ол, сол себепті: деструктивті мінез-құлық - бұл сыртқы құрылымдарды бұзуға бағытталған жағымсыз әрекет және басқа құрылымдардан өзгеше өзінің құрылымдық бейнесін жасау.
З.Фрейд пен оның ізбасарларының сараптамалары деструктивті және агрессивті ұғымдарын жақындастыра түседі, бірақ психоаналитиктер арасында бұл бірауызды пікірлер қалыптаспаған. Төмендегідей бірнеше пікірлердің нұсқасы бар:
- агрессивтік және деструктивтік бұлар балама ұғым. Бірақ бұл жағдайда Ч.Райкрофт жазғандай агрессия алғашқы бейімділік, әуестік яғни жауыздық қирату түйсігінің болмаса жабығуға қарсы реакциясының алғашқы бейімділігі бола ма деген ойлардың арасында кері көзқарастар бар;
- агрессия - бұзуға икемділіктің бір бөлігі, ол өзіне қаншалықты сыртқа бағытталған тек қирату пиғылын жатқызғанымен, сол кездерде өзін-өзі жою үрдістері де болады;
- деструктивті - агрессия формасының бір бөлігі, қауіпті агрессия, оның құрамдасы;
- қаншама енжар не белсенді болмасын ешқандай агрессивті бейімділік, өлім мен қирату бейімділіктерінің арасында бола алмайды. Осы ойларды жинақтай келе көптеген зерттеушілер, деструктивтіні агрессиямен бірдей емес,бірақ онымен байланысты деген қорытындыға келеді.
Ц.П.Короленко және Т.А.Донских өз кітаптарының алғашқы беттерінде деструктивті мінез-құлық терминін девианттық терминіне ауыстыру керек деп көрсетеді [17]. Сонымен қатар олар, жалпы қабылдаған нормадан ауытқыған мінез-құлықтардың бәрі деструктивті мінез - құлыққа жата бермейді дейді. Деструктивтіге қарағанда девиантты мінез-құлық нормамен байланысты.
К.В.Злоказовтың пікірі бойынша, деструктивті мінез-құлықпен салыстырғанда регрессивті, девианттық мінез-құлықтың жағымсыз формасы. Деструкция девиацияның нормадан шығуымен басталады, бірақ девиацияның деструкцияға айналуы қажет емес, себебі девиация өзінің жағымды формасы арқылы норманың ауқымен кеңейте, мазмұнын түсіндіре, байыта алады. Деструктивті мінез - құлық пен девиаттық мінез - құлықтың жағымсыз формаларының арасындағы байланыс қалыпты жағдай. Бірақ девианттық мінез-құлықтың жағымды формалары да деструкциямен байланысы бар.
Ю.Козелецкий конструктивті трансагрессияны жасайтын - өнерпаздық және деструктивті трансгрессияны бұрынғыны бүлдіруге әкелетін мінез-құлықтарды атап көрсетеді.
Бүгінгі таңдағы күрес құралдар мен күштердің жоғары ептілігімен, қуаттылығы және жылдамдылығымен, жағдайдың тез әрі аяқ асты өзгеруімен, адамзат факторы рөлінің күшеюімен сипатталады. Күрестер әскери қызметкерлерімен моральды-әскери және дене жоғары сапаларын, зор психикалық және дене күштемелеріне төзімділік қабілеттерін талап етеді. Әскери әрекеттің жоғары интенсивтілігі уақыттың аздылығымен түсіндіріледі және бұл уақыт үнемі қысқартылуда. Әскери іс-әрекеттер мен тәсілдерді орындау кезінде уақытты үнемдеу жеке құрам әскери шеберлік көрсеткіштердің бірі болды және ол тек қана жоғары дене даярлығы базасында мүмкін болмақ.
Әскери жағдайдағы уақыт аздығы, жұмыстың жеке темпін қолдануға мүмкіндік бермейтін іс-әрекеттің ұжымдық сипаты жеке құрамның шектен тыс дене және психологиялық шаршап-шалдығуына алып келеді.
Әскери қызметкерлерді тәрбиелеу, олардың бойында қажетті қасиеттерді, дағдылар қалыптастыру мәселесі елеулі үлесті әскери педагогтар мен психологтар зерттеулерімен енгізілді.
Адамда бар жеке немесе қозғалыс қасиеті деп бес негізгі қасиеттерін санау қабылданған,. Бұл күш, жылдамдық, ептілік, икемділік және төзімділік. Осы қасиеттерді дамыту, тәрбиелеу, жетілдіру және қалыптастыру - бұл адамның функционалдық мүмкіндіктерін кеңейтуге бағытталған тұтас процесс, оның қимыл-қозғалыс белсенділігін, сапасын арттыру, сол арқылы адамды сауықтыру және тәрбиелеу.
Жалпы және арнайы төзімділікке байланысты мәселелерді В.Г.Богуславский, В.Н.Бутенко, В.А.Калмыков, Н.И.Волковпен, В.М.Зациорский, П.Кунат, Л.П.Матвеев, М.Я.Набатников, Ж.К.Холодов және В.С.Кузнецов [29, 248 б.] зерттеді. Атап өту қажет, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде және практикалық ұсынымдардағы дене дайындығының әр түрлі кезеңдерінде төзімділікті қалыптастыру мәселелері жеткіліксіз, яғни толық жарыққа шықпаған. Осындай төзімділікті сапа ретінде дамыту үшін қандай құралдар мен әдістерді пайдалану неғұрлым орынды болатыны аяғына дейін анықталмаған. Әсері шекті бұлшық ет жұмысының жай-күйі, әр түрлі физикалық қасиеттерін және ағзаның функционалдық жүйесінің дамуын қамтамасыз ететін, арнайы төзімділік туралы мәліметтер жоқ.
В.Е.Капланский [13, 58-63 б.] және Е.Н.Литвинов [14, 167 б.] атап өткендей, жалпы төзімділіктің физиологиялық негізі,, қазіргі заманғы кәсіби қызмет түрлерінің көпшілігі үшін аэробты қабілеті болып табылады. Олар орындалатын жаттығулардың аз түріне байланысты.
Озолина Н. Ж. пікірінше жалпы төзімділікті тәрбиелеудің әдістемесінің негізін факторлар арқылы қарау керек, оларды төзімділікке тәрбиелеудің әдістемесі негізінде жатқан есепке алу, дамыту, жетілдіру негізінде айқындайды. Бірінші және ең бастысы - бұл адамның бұлшық құрылымы. Және екінші - ішкі бұлшық ет үйлесімі [15, 256 б].
Аталған талаптарға сәйкес ең көп жауап беретін циклді жаттығулар (жүру, жүгіру, жүзу, гимнастика және атлетикалық дайындықтар, лопингтегі алға және артқа, жедел жүріп-тұруына және жеңіл атлетика және тағы сол сияқтылар). Төзімділікті кешенді қалыптастырудың көмекші құралы арнайы тыныс алу жаттығулары болып табылады. Олар өзгерістер жиілігін реттеуде жасалады, тереңдігі және тыныс алу ырғағының, өкпе гипервентиляциясы және қимыл-қозғалыс фазаларымен мөлшерін кешіктірілген тыныс алу, тыныс алуды түрлерін іріктеп қолдану - ауыздан және мұрыннан, кеудеден және құрсақтық.
Төзімділікті қалыптастыру бойынша тиімділігін арттыру жаттығулары, сондай-ақ сыртқы ортаның факторларын мақсатты пайдалану ықпал етеді: ауаның температурасы, салыстырмалы ылғалдылық, ультракүлгін радиациясы, атмосфералық қысым және тағы басқалар. Олардың арасында таулы климаттың ең үлкен әсері бар. Оңтайлы биіктігі - мұнда төзімділікке мақсатты жатығуда теңіз деңгейінен жоғары 1500 - 2500 м қашықтық болып табылады [16, 138 б].
Тұлғаның әлеуметтік орта жағдайларына белсенді бейімделуі субъективті және объективті сипат себептерінің үлкен санына тәуелді. Мұнда әсіресе тәрбиелеудің жүйке-психикалық процестердің қасиетін, сондай-ақ тұлғаның аталмыш сәтте табылатын ортасының өзінің талаптарын анықтайтын генетикалық факторлар аз рөл ойнамайды.
Агрессияны анықтаудың әртүрлі тәсілдері.
Нормативті тәсіл-агрессия өз дефинициясында әділетсіздікке көп екпін қойылады, қайшылықтар қоғамдық нормаларға О.Мартынова агрессияны мақсатталған деструктивті әрекет, адамдардың қоғамдағы нормалармен және ережелеріне қайшы келеді деп анықтаған.
Криминалды агрессиятермині ол да нормативті кезеңінде де анықталып және әрекет басқа тірі жанға мақсатталған қасақана физикалық және моральды зиян келтіруді білдіреді, агрессордың әрекетіне нормаларына енуі,қылмыстық құқықтарға қайшылыққа ену, бірақ әрдайым қылмыстық-құқықтық ықалдың объекті болады. Д.Жмуров[34]
Т.Румянцева[35] оның пікірі бойынша,агрессивті әрекет 2 маңызды шартта ғана болады деген:
а)құрбанды жоятын салдардың орны болған кезде;
б) әрекеттің нормаларын бұзу;
Терең-психологиялық тәсілде агрессия инстинкті табиғатын мақұлдайды. Бұл жағдайда, агрессия кез-келген адамның тума қасиеті болып беріледі. Бұл ең көрнекті өкілдерінің психоаналитикалық және этологиялық мектеп кезеңі.(К.Юнг, З.Фрейд [8,б 112], Г.Гартман 36], Е.Крис [37], К.Лоренц [10], Ардри [11], Моррис [38]
К. Лоренц [10] адамдарға агрессия ерікті инстинкті ұмтылыс,сондай-ақ басқа да омыртқалы жануарларда да болады. Сонымен қатар, қосымша Агрессия кейбір жануарларда агрессивті әрекеттің көріністері жыныстықтан айырмашылығы жоқ.
Мақсатталған тәсіл. Агрессия анықтамасын оның өз функционалдық тұрғысынан бейнелейді. Агрессия табысты эволюциялық құрал ретінде қаралса, өзін-өзі танытуы, үстемдік, өмірлік маңызды ресурстармен немесе бейімделулерді беру. Х.Кауфма [39, б.7] агрессия бұл құрал, оның көмегімен индивидум өз ресурстар үлесін алуға тырысады, деп бекіткен.Бұл өз кезегінде табысты қамтамасыз етудегі табиғи іріктеу.
Э.Фромм [40, 132 б] қатерлі агрессияны басым көрсететін құрал ретінде адамның басқа тірі жанға деген басымдылық көрсетуге ұмтылыс деп қарастырды. Кейде агрессияны адам гомеостазының ажырамас бөлігі ретінде қарастырылады. Гомеостаз- тірі жүйе ретінде органикалық және басқа да процестердің қалыпты жағдайының балансы болып табылады және агрессия бұл жағдайда, ол психикалық өзін-өзі реттеу құралы болып табылады. Агрессияға басты назар аударатын тәсілдер оның нәтижесін көрсетеді. Мацумото агрессияны бұл кез-келген әрекет немесе тәртіп, адамға физикалық немес психикалық ауру туғызу деп жазады. А. Басс[41] агрессияның бірнеше тәсілдерінің анықтамасын ұсынады. Агрессия - реакция нәтижесінде басқа организм стимул алатын. Агрессия - бұл қасиет емес, құбылыс, қатер немесе басқа да біреуге зиян келтірумен жүзеге асырылады.
Зильман[21] осыған ұқсас анықтаманы ұсынады. Оның ойынша, агрессия- денелік немесе физикалық жарақат келтіру әрекеті деп есептеген.
Агрессордың ниетін бағалау негізіндегі тәсіл. Креч.Д [42] Кратчфилд [43], Ливсон Н [44]Бұл жағдайда агрессия физикалық немесе символикалық іс-әрекет түрі, яғни біреуге мақсатталған зиян келтіру ретінде түсіндіріледі.Л.Берковиц[20] немесе қорлауға бағытталған, басқаға зиян келтірудің іс-әрекет формасы Р.Бэрон[45], Д. Ричардсон[23]
Вебстердің [46] сөздігінің 9-ші бөлімінде агрессия түсінігіне белсенді әрекет немесе шешуші шаралар, күшпенен басшылық ету немесе иелік етіп алу деп түсіндіріледі.
Жана-жақты тәсіл. Жоғарыда көрсетілген тәсілдердің немесе олардың амалдарын қамти отырып, авторлардың жеке көзқарасы бар.
Мысалдар келтіретін болсақ, агрессия ол - мақсатты қиратушы, шабуылдаушы әрекет, адамның қоғамдық ортадағы нормаларымен ережелерді бұзу, объектіге зиян келтіру,(жанды және жансыз), адамдарға физикалық күш және оларда психикалық ыңғайсыздықты туғызады, жағымсыз қорқыныш күйін уайымдату, күйзеліс, жабырқау. Семенюк [47], Ениколопов[48], Агрессия (агрессивтілік) -әлеуметтік - психологиялық құбылыс жүйесі, яғни адамның әлеуметтену жүйесіндегі үш топтық факторларында қалыптасқан: субъективті (тұлғааралық агрессордың психологиялық қызметін сипаттайтын), объективті (объектінің жойылу дәрежесін және зиян келтірілуін сипаттайды) және әлеуметтік-нормативтік бағалау факторларымен,қылмыстық кодекс немесе моральды-этикалық нормалар кіреді.
Сараланбаған тәсіл, әдетте жеке психологиялық теориялар көрініс бергендей агрееессияның мәнін түсіндірмейді, оны өз теориясында анықтайды.Бихеовериалды теория бойынша агрессияны драйв ретінде адамның табиғи рефлексі, фрустрация нәтижесінде немесе физикалық және психикалық ыңғайсыздық формасының жауабы. Д.Доллард [1, ,б.7], С. Фишбах[49,б 35], Л. Берковиц[20,б 18]. Когнитивті теорияның өкілдері агрессия бұл- оқыту нәтижесі де есептеген. А. Бандура[22,б.55]. Басқа зерттеушілердің ойынша агрессия бұл- ожақындау үрдісі немесе одан жойылу Л.Блендер[50] немесе Ф.Аллан[51] адамның сыртқы күштерге төтеп беруге ішікі күш мүмкіндік береді.
1.3 Агрессияның пайда болуының психологиялық ерекшеліктері
Агрессия мәселесіне қатысты психологиялық әдебиеттерді зерттеу агрессивті әрекеттердің аясын көрсететін әдістер мен әдістемелер жайлы мақалалардың мүлдем жоқтығын көрсетті. Онда келесідей сұрақ туындайды: бұл маңызды мәселені шешу үшін зерттеушілер неге аз күш жұмсады?
Біріншіден, зерттеушілердің біраз бөлігі жағымсыз әсер көмегімен агрессияны басқаруға болады деген пікірде - агрессияны алып тастау үшін оның туындататын шарттарды жою керек. Алайда бұл шарттарды әрқашан жойып отыру мүмкін бе?
Екіншіден, агрессияны бақылауға қатысты жеткілікті мән бермеу екі әдістің болуына байланысты - жазалау және катарсис - бұл адам агрессиясын қысқарту үшін тиімді болып табылады. Алайда бұл қолайлы көзқарас, өкінішке орай, күмән туғызады.
Үшіншіден, алдын алу емдеуден жақсы екенін ескерсек, агрессивті әрекетті болдырмайтын индивидтердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1 Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін теориялық талдау ... ... ... .
1.1 Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін ғылыми-теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Әскери қызметкерлердің агрессиялық деңгейін зерттеудің әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Агрессияның пайда болуының психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ...
2 Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін тәжірибелік эксперименттік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Әскери қызметкерлердің агрессиясының зерттеуге қолданылатын әдістемелер сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Әскери қызметкерлердің мінез-құлқындағы ауытқулардың пайда болуын эксперименттік зерттеуді талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Әлеуметтік-психологиялық тренинг әдісі арқылы агрессивтіліктің алдын алу және ескерту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Бұрыннан агрессия түсінігі психологияның әртүрлі саласындағы мамандарды қызықтырып жүрген тақырыптардың бірі, агрессивті іс-әрекет - адам табиғатындағы ортақ мәселе болып табылады. Қазіргі көзқараспен қарағанда газеттегі немесе теледидардағы жаңалықтар сансыз хабарлар, қазіргі уақытта зорлық-зомбылық жаңа теңдесіз биіктерге жетуде. Дәлірек айтқанда мысалы тонау, қинау. Осыған орай агрессивті іс-әрекетті бақылау және басқару мүмкіндігіне үлкен бір сұрақ туынайды. Психологтардың көзқарасы бойынша адам қарым-қатынасында агрессия шарасыз қалмайды, керісінше тиісті жағдайларда оны бақылауға және алдын алуға болады. Алайда, айта кеткенде психологиялық әдебиет зерттеулерінде агрессивтілік әрекеттің өріс алуының ерекше әдістемелермен және әдістердің болмауын дәлелдейді. Қоғамдағы агрессияның өсу үрдісі, әскери қызметкерлердің арасындағы агрессивтіліктің жоғарылауын туындатады. Офицерлердің жұмысы әскери қызметшілердегі агрессивті көріністерді бейтараптандыруға мамандықтар бойынша бөлу кезінде агрессивтілік дәрежесін есепке алуға бағытталуы тиіс. Джордж К.Сайман[1] бойынша әскери қызметкерлердің агрессиясын ашық және жасырын деп бөлуге болады. Агрессия мәселесін қарастырған Ресейлік зерттеушілерге: Ананьев Б.Г[2], Ратинов В.С[3], Александрова Р.И[4], Денисов В.В[5], Осинцкий А.К[6], Ратинова Д.А[7], ал шетелдік зерттеушілер: З.Фрейд [8], А.Адлер[9], К.Лоренц [10], Р.Ардри [11], Миллер[12], Дж. Доллард[13], Джонсон[14], Р.Вольф[15]. Әскери қызметкерлердің қызметімен және келісімшарт бойынша қызметін өтеп жүрген, әскери тәртіптің психологиялық негіздерін зерттеген ғалым Э.П.Утлик [16], ал әскери ұжымдық жан-жалдың мәселесін А.Я.Анцупов [17]зерттеген.
Әскери қызметкерлердің агрессивтілік мінез-құлықтарын екі тұрғыдан қарастыру керек:
1. Жауды жеңу үшін, жауыңды жақсы жағынан бағалай білу керек.
2. Күнделікті, бейбітшілік кездегі әскери қызмет борыштарын өтеу кезінде, ыңғайлы адами және кәсіби-әскери қарым-қатынастар орнату үшін, теріс іс-әрекеттерге бару.
Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін зерттеу тақырыбын таңдауға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейінің ықпал ететін факторларды анықтау.
Зерттеу пәні: Әскери қызметкерлердің қызмет барысындағы агрессияның туындауына әсер ететін факторлар болып табылады
Зерттеу нысаны: Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейінің анықтау үрдісі болып табылады.
Зерттеудің болжамы: егер агрессияның туындауына ықпал ететін факторлар анықталса, арнайы құрылым ретінде, теориялық негізделсе онда әскери қызметкерлердің агрессиялық деңгейі төмендейді, өйткені бұл қызметкерлер арасындағы қарым-қатынастың дұрыс жолға қойылуына ықпал етеді.
Мақсатына, пәніне, нысаны мен ұсынылған болжамға сәйкес төмендегідей зерттеудің міндеттері анықталды:
1. Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейінің ғылыми-психологиялық аспектілерін негіздеу.
2. Әскери қызметкерлердің агрессиялық деңгейін зерттеудің әдіснамалық негіздерін талдау
3. Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін тәжірибелік эксперименттік зерттеудің психологиялық ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы төмендегілерден тұрады:
Әскери қызметкерлерің тұлғалық қасиеттерін зерттеуге алғанда баса назар аударылды;
Зерттеудің тәжірибелік мәні: әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін зерттеу арқылы олардың қарым-қатынасындағы агрессияның деңгейін анықтап, агрессияға итермелейтін түрткілерді анықтау және оның алдын алу.
Зерттеу әдістері: Зерттеу әдістеріне әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін анықтауға мүмкіндік беретін Л.С Почебут, Е.П.Ильин мен П.А.Ковалев және А.Ассингер әдістемелері алынды.
Ұйымдастыру және зерттеу кезеңдері: Нұр-Сұлтан қаласындағы 5573 әскери бөлімі. Зерттеуге әскери қызметкерлер қатысты.
Алғашқы кезеңде: тақырып анықталды, психологиялық жұмыс әскери қызметкерлердің шетелдік және отандық арнайы әдебиеттерге теориялық зерттеу жүргізілді, зерттеудің мақсаты, міндеттері және негізгі бағыттары анықталып, тұжырымдалды. Осы жұмыстардың нәтижесінде зерттеудің бастапқы параметрлері, оның нысаны, пәні, болжамы, әдістемесі, түсініктік-категориялық аппараты негізделді.
Негізгі кезеңде: тақырып эксперимент (психологиялық- педагогикалық пәндерден білім беру негізінде әскери қызметкерлердің қарым-қатынасындағы агрессияның деңгейін анықтап, дигностикалық жұмыстар жүргізілді.
Бітіру кезеңінде: психологиялық білімдерге сүйене отырып, әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейінің зерттеу жұмыстарына тұжырымдамалармен қорытындылар жасалынды.
Зерттеу базасы: Нұр-Сұлтан қаласындағы 5573 әскери бөлімі. Зерттеуге қанша әскери қызметкерлер қатысты.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдaн, пaйдаланылған әдебиеттер тізімінен және қocымшалардан тұрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1 Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін теориялық талдау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1.1 Әскери қызметкерлердің агрессивтілік деңгейін ғылыми-теориялық аспектілері
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Агрессия - бұл күрделі, көп деңгейлі ерекшелік, ол үшін ортақ қабылданған пікір қалыптаспаған: оған әртүрлі мақсатпен, механизмдері, әдістері және нәтижелерінің индивидуалды және топтық адамдардың әрекеттесуін білдіреді. Сол себепті қазіргі заманғы зерттеулер агрессияның кешенді әртүрлі деңгейін және құрылымдарын үйренуге бағытталған.
Қазіргі қоғамдағы болып жатқан өзгерістер тек үлкендерге ғана емес, балаларға да әсерілерін тигізіп жатыр. Өмірге әлі қалыптаспағандықтан, олар болып жатқан өзгерістерді конструктивті түрде байқай алмайды, сондықтан оларды бейімсіздікке, икемсіздікке алып келеді. Осы себептерден, біз олардың арасында жиі негативизмді, агрессияны байқаймыз. Зерттеушілерді толғандырып, қызықтырып отырған жағдай, бұл ауытқушылық мінез-құлықтардың пайда болу себептерін және факторларын тауып, оның алдын алу шараларын іздестіру.
Осы жасөспірімдер кезеңінде айқын байқалатын негативті сипаттағы көріністерді ескерер болсақ, олардың оқу-әрекеттері барысында, кәсіби бағыттарында орын алу мүмкіншіліктерінде көруге болады. Осы орайда жас сарбаздардың жас шамасын есепке алсақ, жасөспірімдер кезеңімен сәйкес келеді. Сондықтан жасөспірім кезеңінде байқалатын девиантты мінез-құлық, агрессивтілік, деструктивті сипаттағы мінез-қылықтары жас сарбаздарда да көріну ықтималдылығы арта түседі.
Педагогикалық-психологиялық зерттеулер бойынша жеке адамның жасөспірімдік шақта қалыптасатын ерекше маңызды белгісі - өзін-өзі сыйлау, яғни өзін-өзі бағалау, өзін жеке адам ретінде қабылдау немесе қабылдамау дәрежесі. Өзін-өзі барынша сыйлау оның өзгелерге менменсуімен немесе сын тұрғысынан қарамау емес. Мұның мәнісі адам өзін өзгелерден нашармын не төменмін деп санамайды, өзін жақсы көреді деуге болады. Керісінше, өзін-өзі сыйлаудың төменгі деңгейін - үнемі көңіл толмаушылықты, өзін жек көруді, өз күшіне сенбеуді көрсетеді. Өзін-өзі реттеудің дұрыс жүзеге асырылуына кішкене кезінде-ақ көптеген себептер әсер етеді (ата-аналарының көзқарасы, құрдастарының арасындағы жағдай т.б.). Жасөспірім кезде бұрынғы ұғымдар жүйесінің бұзылуына және өзінің жеке қасиеттерін жаңадан ұғынуға байланысты өзінің жеке басы туралы түсінік қайтадан қаралады. Жасөспірімдер көбіне көтерінкі, болмысқа сай келмейтін талаптар қояды, өз қабілеттерін, ұжымдағы алатын орнын т.б. асыра бағалауы мүмкін және керісінше. Өзіне деген осындай негізсіз сенімділік көбіне айналасындағыларды мезі етіп, көптеген тартыстар мен түсінбеушіліктер туғызады. Жас жеткіншек өзінің нақты мүмкіндіктерінің шамасын көптеген сынаулар мен қателесулерден кейін барып, әдетте мектепті аяқтағаннан кейін біліп жатады. Тәлімгер-тәрбиешілердің ескеріп жүретін жағдайлардың бірі - жасөспірімнің өзіне деген сенімі қаншалықты жағымсыз болғанымен, психологиялық тұрғыдан өзін-өзі сыйлаудың кемдігі бұдан анағұрлым қауіптірек. Себебі, мұның өзі адамның өзі туралы түсінігін қарама-қарсы қайшылықтарға ұшыратады әрі орынсыз етеді. Өзін-өзі сыйлауы төмен жас жігіттер мен қыздар қарым-қатынаста қиыншылықты көп көреді, жалған бет-перде жасап алып, қоршаған әлеуметтік ортадан аулақ жүруге тырысады. Олардың басқа рөлде көріну қажеттігі ішкі қарбаластықты күшейтеді. Мұндай кезде олар сынағанды, күлгенді, жазғырғанды өте ауыр алады, басқалардың өзі туралы не ойлайтынына мазасызданады. Жеке адамның өзін-өзі сыйлауы неғұрлым төмен болса, оның бөлектенуі, жалғызсырап қиналуы соғұрлым көбірек болады. Өзін-өзі сыйлаудың төмендігінен барып адамдардың әлеуметтік талаптарының деңгейі барынша төмен болады, оны жасыру - адам бар іс-әрекет атаулысынан тартыншақ етеді. Мұндай адамдар көбіне өз күштеріне сенбегендіктен алға қойған мақсаттарына жетуден бас тартады. Ал мұның өзі олардың өзін-өзі төмен бағалауын нығайта түседі. Шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр Әл-Фараби жаман мінез-құлық рухани кесел, егер адам өз бойындағы жоқ нәрселерді өзіне таға беретін болса, онда ол адамда көлгірсушілік пайда болады[21].
Жоғарыда көрсетілгендей, Меннің бейнелері күрделі, әрі бір мағынада болмайды. Тіпті толық қалыптасқан жеке адамның өзін-өзі ұғынуы да қарама-қайшылықсыз болмайды және өзін-өзі бағалаудың бірі деп түсініп жатпайды.
Психологияда агрессия термині әртүрлі қарастырылған. Көп ғалымдар агрессивтілікті зерттей отырып, оған жағымсыз баға береді, бірақ сонымен қатар жағымды жағынан да қарастыруға болады. Сондықтан агрессияның сипаты мен шығу тегі туралы үш негізгі теорияны атап көрсететін болсақ:
1) З.Фрейд [8], Р.Вильдер [18] - агрессия-инстинкті әрекет де қарастырған.
2) Миллер[12], Доллард [13], Берковиц [20, б.22], Зильман [21] ойларынша, агрессия- ынталандыру көрінісі деген.
3) А.Бандура [22] - агрессия әлеуметтік мінез-құлықтан алынған деген.
Джонсон [14], Ричардсон [23], Вольф [15], В. Денисов [24] М. Крук [25], А. И. Шипилов [26], Е. Г. Баранов [27], И. Е. Ломанов [28].
Агрессияның пайда болуымен сипатын түсіну ол әскери қызметкерлердің агрессиясының көрінуіне мүмкіндік береді. Агрессияның әскери ортадағы нақты әлеуметтік анықтауларына:
1. Фрустрация
2. Вербалды және денелік шабуыл, арандатушылық
3. Жәбірленушілермен агрессия объектілерінің сипаттамасы
4. Басқалары арқылы айдап салушылық
Әскери өмірдің әрекетіне әсер ететін ол: температураның жоғары болуы жағымсыз аффектіні күшейтеді; шу, қозудың арттуы, агрессияның өсуіне әкеледі.
Агрессияның тұлға аралық феномен ретіндегі анықтамасын Дж.Доллард[13] берді. Ол агрессияны басқа субъектке тікелей зиян келтіруді мақсат етіп қоятын, мінез-құлықтық әрекеттердің реті ретінде түсіндіреді. Басқа зерттеушілер бұл түсінікті жеткіліксіз деп санайды, себебі ол жерде басқа мақсатқа ие болғанына қарамастан, агрессивті әрекет ретінде қарастыруға болатын әрекет түрлері қамтылмаған.
А.Бандура [22, б.17,18] әр агрессивті әрекетте өшпенділік және инструменталдық агрессия механизмдері бар екендігін, сонымен қатар агрессивті әрекеттердің түрлері күтілетін нәтиже бойынша әртүрлі болады.
Дж. Тедеши [29] басқа позицияны ұсынады. Ол агрессия - мәжбүрлеуші әрекеттердің жекелеген жағдайы (басқа субъект әрекетін шектейтін) деп санайды. Бұл құбылыс өзіндік феномен ретінде тек басқаның әрекетін бағалаушы, бақылаушы көзінде ғана солай болатындығын атап өтеді. Әрекетті агрессивті деп бағалау үшін, ең бастысы:
А) әрекет етушіде зардап тигізу ниетінің болуы;
Б) әрекеттің жалпыға ортақ нормаларға қайшы ретінде бағалануы қажет (бұл жағдайда әрекет мәжбүрлеу формасы болмауы да мүмкін).
Рогов Е.И [30] агрессивті әрекет көріністерін негізгі екі түрге бөледі: бірінші - өзіндік құндылық ретіндегі мотивациялық агрессия,екіншісі - құрал ретінде инструменталды, бұлардың екеуі де сана бақылауында және одан тыс орын алуы мүмкін және эмоционалдық сезімдермен байланысты болуы ықтимал ( ашу, өшпенділік).
Мотивациялық агрессия - тұлғаға тән деструктивті беталыстарды іске асырудағы тікелей көрініс табуы, ашық мотивациялық агрессияның пайда болу мүмкіндігін болжауға болады.
Миллер[12] аралас агрессия - яғни индивидуумдар агрессияны фрустрация жасаушыларға қатысты емес, басқа адамдарға бағыттайтын көріністі түсіндіретін ерекше модельді ұсынды. Автор мұндай жағдайда агрессордың өз құрбанын таңдауы негізгі үш факторға байланысты: 1) агрессияға итермелеу күші, 2) аталған әрекетті тежеуші факторлар күшін және 3) фрустрация жасаушы фактормен потенциалды құрбанының стимулдық ұқсастықтары. Сонымен қатар, біз кейінірек талқылайтын себептерге байланысты, Миллер агрессияны тежеуші кедергілер,фрустрация жасаушы агентпен ұқсастықтар артуына қарай, мұндай әрекетке итермелеуге қарағанда тез жоғалып кетеді деп болжады. Осылайша, модель аралас агрессия тежеу күші әлсіз және фрустрация жасаушымен стимулдық ұқсастықтары жоғары нысанаға бағытталатынын болжайды.
Жеке тұлғаның қабылдауға, бағалауға, барлық өзімен байланысты обьектілерді жағдайларды бағамдап,оларға қарсы деструктивті іс-әрекеттер жасауға дайын болуы, яғни бұзуға, қиратуға. Теориялық сараптамалардың қорытындысы бойынша адам бойында әлемге, әртүрлі нысандарға және жағдайларға, деструктивтің белгілері болады. Әртүрлі пікірлерді талдай отырып, оның пайда болуын қарастырайық:
1. агрессия.
2. қатыгездік.
3. жауыздық.
4. өмір сүріп жатқан ортадағы тәртіптің бұзылуы.
5. материальдық және моралдық шығын келтіру.
6. адамның өз басына не айналасындағыларға түскен ауыртпалыққа күйзелісі.
7. нысандары,істеп тұрған жүйелерді бұзу.
8. өзіне және өзгенің өміріне қауып келтіру.
9. сезімнің не бір мезгілдік солуы.
Фрустрация-агрессия теориясының пайда болуы үлкен назар аудартты. Және Берковиц [20, б.31] фрустрация - агрессивті әрекетке итермелейтін, агрессивті әрекетке дайындайтын, әртүрлі агрессивті стимулдардың бірі дейді. Мұндай әрекет агрессияға алғышарттар болған жағдайда ғана пайда болады - орталық стимулдар, ашу немесе агрессия тудыратын факторлар.
Аверсивті стимул Агрессивтт
(мысалы, фрустрация, әрекетке алғышарттар
ауру, қолайсыздық дайындық
+
Әрекет
Агрессия әлеуметтік вакуумде пайда болмайды. Агрессивті әрекетке әлеуметтік ортадағы басқа адамдардың болуы әсер етеді. Айналадағы адамдар күш көрсету әрекеттеріне мәжбүрлеп және итермелеуі мүмкін. Басқа адамдардың жай ғана болуының өзі де агрессивті әрекеттердің пайда болуына әсер етуі мүмкін.
Выготский [31] Мәскеу психологиялық мектебінің өкілі Петровский А. [32] агрессия мәселесін үш түрде қарастырады:
1. Реактивті (компульсивті, импрессивті және эспессивті болуы мүмкін).
2. Аутоагрессия, яғни өзіндік Меніне бағытталған.
3. Инструменталдық агрессия, мұндай мақсат бейтарап позицияға ие, ал агрессияның өзі мақсатқа жету құралы ретінде қолданылады [32. 36 б].
Әскери қызметкерлердің агрессияға төзімділігі, оның ерекшеліктері, әскери-кәсіби қызметі тікелей немесе жанама түрде ерекшелігіне байланысты мәліметтер А.В.Барабанщикова, О.М.Гайдукова, Н.Н.Исаева, Д.В.Пестрикова, М.В.Кибакина, В.А.Кучера, А.А. Маркаряна, Г.В.Самойлова, Е.В. Сергеева, М.Б. Фомина, Е.Ю. Устинова және басқа да ғалымдардың зерттеулерінде қозғалады. Әскери қызметкерлердің моральдық-психологиялық тәрбиелеуде А.В.Суворов, М.И.Кутузов, Г.К.Жуковтан кейінгі А.В.Барабанщикова өз еңбегінде үлесін қосты [4].
Ал, Ресейлік әскерилердің психологиялық жүйесін зерттеген А.А. Кучер өзінің кітабында әскери жеке құрамның психологиялық төзімділігін арттырудың, қалпына келтірудің жолдарын көрсеткен.
Алайда, бастапқы әскери бөлімнің әскери қызметкерлерінің агрессияға төзімділігін қалыптастыру мәселесі тәрбиелік ортада арнайы зерттелмеген.
Орталыққа үйрету мақсатында жүргізілетін тәсіл Е.В.Бондаревская, Ю.С.Мануйлов, А.В.Мудрик, Г.Г.Шек, Н.Е.Щуркова [39, 285б.] және басқа да ғалымдардың зертеулерінде толыққанды тәрбиелік ортаның тұрақты, үздіксіз процесі, жеке тұлғаға ұзақ, тұрақты әсерді қамтамасыз тұлғалық өсуін шешуге қабілетіне әсерін қарастырады.
Әскери бөлімдегі әскери қызметкерлердің агрессияға төзімділігін қалыптастыруға негіздеудің психологиялық аспектілері неғұрлым нәтижелі болуы мүмкін, егер де:
oo Әскери бөлімдегі әскери қызметкерлерді жалпы тәрбиелеу және оқыту жүйесінде құрылған мүмкіндіктерді пайдалану;
oo Олардың кәсіби дайындық құрылымында әскери қызметкерлерді тәрбиелеуде және оқытуда негізгі міндеттердің бірі ретінде төзімділікті қалыптастырудың психологиялық аспектілеріне әсерін дамытуды қатамасыз ету;
oo Жеке тұлғаның нормативтік, когнитивтік, эмоциялық және мінез-құлық компоненттерінің тұтас жиынтығы білдіретін интегративті сапасы ретінде төзімділікті қалыптастыруды жүзеге асыруға мақсатты психологиялық әсері.
Ішкі әскерлердің әскери қызметкерлерінің психологиялық үйлесімділігінің ерекшеліктері, мәні, үйлесімділік құрылымы: оңтайлы үйлесімі үшін маңызды тұлғааралық өзара іс-қимыл жеке-психологиялық қасиеттеріне негізделген әскери қызметкерлердің бірін-бірі қарым-қатынас жасау және бірлескен қызметте психологиялық үйлесімділікпен өзара қабылдауы түсініледі; әскери қызметкерлердің психологиялық үйлесімділігінің ерекшеліктері ішкі әскерлердің кәсіби іріктеу және қызметінің ерекшелігімен анықталады: қоғамдық тәртіпті қорғау бойынша тұрақты жауынгерлік дайындығы, қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қызметтің шиеленісті режиміне (демалыспен және жауынгерлік кезекшілікті атқаруға байланысты міндеттерді орындауды дайындаумен, оқытуға және тәрбиелеуге жеке құрамның байланысы, қару-жарақ пен техниканы қызмет көрсетумен, қарауылда және нарядта қызмет өткеруі арасындағы кезеңде), шектелген кеңістік, әрқашан жеткіліксіз ұйқы, ақпарат, қарым-қатынас жасау және жүріп-тұру еркіндігі, сала қызметі және тұрмыстық және төтенше жағдайларында жауынгерлік тапсырмаларды орындаудың сәйкестігі; үйлесімділік құрылымы бірқатар өзара байланысты деңгейлерін қамтиды: әлеуметтік-идеологиялық, әлеуметтік-психологиялық, психологиялық, психофизиологиялық, физиологиялық [41, 135б.].
И.А.Бабин атап өткендей, басқа ұлттармен өзара іс-қимыл бұл процестің ерікті ұстамдылығы қатысушылардың әрқайсысын алмағанда мүмкін емес. Міне, әскери қызметкерлердің кәсіби дайындығының құрылымына қосылуы тиіс, біздің ойымызша, жаңа мазмұндағы сипаты - төзімділік болып табылады [5, 189 б.].
Әскери қызметкерлерді тәрбиелеуде, олардың бойында әскери педагогтар мен психологтар зерттеулері енгізген қажетті қасиеттерді, дағдылар қалыптастыру мәселесінің дамуына елеулі үлес қосқан А.В.Барабанщиков, С.С.Муцынов, П.Ф.Беспоясов , Л.Т.Бородавко , В.И.Вдовюк, В.Н.Герасимов, В.П.Сальников, А.Т.Иваницк болды.
Агрессия әлеуметтік вакуумде пайда болмайды. Агрессивті әрекетке әлеуметтік ортадағы басқа адамдардың болуы әсер етеді. Айналадағы адамдар күш көрсету әрекеттеріне мәжбүрлеп және итермелеуі мүмкін. Басқа адамдардың жай ғана болуының өзі де агрессивті әрекеттердің пайда болуына әсер етуі мүмкін.
Қарым-қатынас барысында агрессияның туындауы жайлы К.Изард [33, б.4] былай дейді: агресссия-қатыгездікке толы әрекет және мінез-құлық. Бұл кей кездері түрлі эмоцияларда көрінуі мүмкін ол бірден шығатын әркетке және қатыгездіктің құрам бөлігі болып табылады.Ол біреуге нұқсан келтіруге,қорқыныш,үрей тудыруға бағытталған.
Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері әскери қызметкерлерінің жер үсті қызметтерінің әскери еңбектің маңызды ерекшеліктері гиподинамия, бір қалыпта ұзақ уақыт болу, сенсорлық кернеу, жүйке-психикалық жүктемелер болып табылады. Осы күшке төзімділік оқу-жауынгерлік іс-әрекеттің жалпы және арнайы дене шынықтыру дайындығы және әскери бөлімдердегі әскери қызметкерлердің негізін тиімді қамтамасыз ететін жетекші физикалық сапасы болып табылады [6].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Әскери қызметкерлердің шынықтыру, дене тәрбиесі мен спорт дәрістері олардың ағзасының қоршаған ортаның физикалық факторының түрлі күрт өзгерістеріне, әскери қызметтің ерекшеліктеріне және жауынгерлік тапсырмаларды орындауға байланысты жағдайларға төзімділігін арттыру мақсатында жүргізіледі.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Моральдік-психологиялық дайындық - белгілі бір мінез-құлық дағдыларын қалыптастыруға бағдарланған жұмыс. Психологиялық дайындық ұғымы өзіне жеке құрамды психологиялық төзімділікті қалыптастыруды қосады. Демек, мұндай психологиялық қасиеттер тосыннан болған факторларға және өмір сүру үшін әкеліп соғатын қауіпті, күрделі жағдайларда жауынгерлік міндеттер орындауға мүмкіндік береді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Сондықтан моральдық-психологиялық дайындықтың негізгі міндеттері болып табылады: Отанға, әскери борышына, антқа, отан сүйгіштік, әскери кәсіпке деген махаббатқа, мамандық және т.б. берілгендік әскери қызметкерлердің осындай моральдық-адамгершілік қасиеттерін дамыту арқылы кәсіби қызметке деген моральдық қабілеттерін қалыптастыру. Кәсіби қызметте психологиялық дайындықты психикалық процестер, қасиеттер, күйлер, моральдық-психологиялық ынталандыруды қамтамасыз ету және әскери қызметкерлердің көңіл-күйімен табысты әскери-кәсіби қызметті дамыту арқылы қалыптастыру.
Моральдық-психологиялық дайындықтың психологиялық аспектісі өз көңіл-күйін басқару дағдыларын қалыптастыруға байланысты, қоян-қолтық ұрыс кезінде әрекеттер жүргізуге табысты сенімділік, ұмтылуға белсенділігін, шабуыл жасауда және қорғауда агрессивтілік, біріккен қоян-қолтық ұрыстың әсерлі кезінде ауырсыну тұрақтылығын арттырумен тұжырымдалады [33, 54б.].
Қазіргі уақытта үлкен ғылыми және ғылыми-танымал жұмыстардың саны бар, онда моральдық-психологиялық климат ұғымынан басқа мұндай әлеуметтік-психологиялық климат, психологиялық климат және психологиялық атмосфера терминдері пайдаланылады.
Моральдық-психологиялық климатты зерттеу үшін арнайы әдістемелер пайдаланылады: социометрия, А.Я.Анцупованың модульдік социотест, әр түрлі психологиялық сауалнамалар мен тесттер. Бірқатар әскери бөлімдердің жоғары тиімділігін зерттеуге жәшіктер, кері байланыс, хат алмасулар әскери қызметшілердің ата-аналары, жұмыс бөліктерінде комитеттері өкілдерінің әскерлердің аналары және т. б. моральдық-психологиялық климатты көрсетеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кеңестік әскери психологиялық мектептің көрінісін берген және оның дамуына үлес қосқан А.В.Барабанщиков, М.И.Дьяченко, Г.Д.Луков, К.К.Платонов, Н.Ф.Феденко болып табылады. Мәселен, бұл ғалымдар өз еңбектерінде әрүрлі әскери мәселелерді қарастырып, кәсіби міндеттерді шешуді және психолоиялық дайындықтың ерекшеліктерін түсіндірген.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
80 жылдың екінші жартысында А.Я.Анцупова, Р.А.Абдурахманова, С.В.Захарика, В.Е.Попова сияқты әскери психологтардың қатысуымен әскери қызметкерлерге қандай қиындық болса да міндеттерді шешуге кешенді әлеуметтік және психологиялық қолдау болды.
Агрессия басқа тірі жанға зиян немесе зардап шектіруге бағытталған әрекет. Бұл анықтама жекелеген келесі анықтамаларды қамтиды:
1) Агрессия әрқашан алдын ала жоспарланған, басқа субъектке зиян келтіруді көздейді.
2) Агрессия ретінде тірі ағзаларға зиян және зардап шектіруге бағытталған әрекетті ғана қарастыруға болады.
Агрессиядан зардап шегушілер мұндай жағдайдан шығып кету мотивациясына ие болуы керек. Әскери қызметкердің агрессивті болуы оның әскери ұжымдағы қарым қатынасына және жауынгер ретінде қалыптасуына кедергісін келтіреді. Бейбіт уақыттағы әскери қызмет жағдайында, офицерлердің әрекеттерін әскери қызметкерлердің диструктивті агрессивті әрекеттерін болдырмауға бағыттау керек және мамандықтар бойынша бөлу кезінде әр әскери қызметкердің агрессивтілік деңгейін ескеру керек.
Егер, жоғарыда аталғандай, жазалау қаупі агрессивті әрекет жасауды тек тоқтататын болса және мұндай әрекетке итермелеу өзгеріссіз қалса, онда агрессивті мотивацияны қандай факторлар әлсіретеді? Долларды және бірлесе жазған авторлар сөзіне сәйкес, бұл сұрақ жауабын катарсис үрдісінен іздеу керек. Зерттеушілер, барлық агрессия әрекеттері - тіпті бақылаудан жасырын, тікелей және зиян келтірумен байланысты емесі де - белгілі бір катарсис формасының рөлін атқарады, келесі агрессияға талпыну деңгейін төмендетеді.
1.2 Әскери қызметкерлердің агрессиялық деңгейін зерттеудің әдіснамалық негіздері
Сыртқы күштердің кез келген тітіркенулері, сонымен бірге ішкі органда орналасқан сезімтал соңғы нүктелерден алынатын тітіркеністер өткізгіш нерв жолдары арқылы бас миының үлкен жарты шарының қабығына беріледі. Адамның бас миының қабығында қабылданған тітіркеністі түйсіну (кабылдау) және онын бойға тарау процесі (жоғары нерв қызметі жөніндегі Павлов заңдары бойынша: қозу және тежелу, әсер ету көлемінің үлкеюі және жинақталуы, өзара ықпал етуі жөне т. б.) жүреді. Ми қабығының қозған орталығынан алынған тітіркеністерге организмнің қайсыбір реакциясын туғызатын импульстер нерв жолдары арқылы шетке шығарылады. Осы процесті И.П.Павлов былай деп жазады: Қайсыбір дайындайтын нерв аспабына сыртқы дүниеден немесе организмнің ішкі дүниесінен белгі беріледі. Бұл белгі нерв процесіне, жүйке қозу құбылысына ауысады. Қозу нерв талшықтары арқылы (сымның бойы секілді) орталық нерв жүйесіне жетеді және адам белгіленген байланыс жүйесі арқылы өзге жүйелермен жұмыс органына келеді де, өз кезегінде осы органның клеткасындағы ерекше процеске айналады. Сөйтіп, сол немесе екінші бір белгі нәтиженің себебі есебінде организмнің сондай немесе екінші біраз қызметімен байланыс жасайды. И.П.Павлов үлкен жартышар қабығының қызметі негізінде шартты рефлекс жатқандығын, қабықтардың жеке орталықтар арасында уақытша байланыс орнайтынын дәлелдеп берді [19, 104 б].
З.Фрейд пен оның ізбасарларының сараптамалары деструктивті және агрессивті ұғымдарын жақындастыра түседі, бірақ психоаналитиктер арасында бұл бірауызды пікірлер қалыптаспаған. Төмендегідей бірнеше пікірлердің нұсқасы бар:
- агрессивтік ұғым. Бұл жағдайда Ч.Райкрофт жазғандай агрессия алғашқы бейімділік, әуестік яғни жауыздық қирату түйсігінің болмаса жабығуға қарсы реакциясының алғашқы бейімділігі бола ма деген ойлардың арасында кері көзқарастар бар;
- агрессия - бұзуға икемділіктің бір бөлігі, ол өзіне қаншалықты сыртқа бағытталған тек қирату пиғылын жатқызғанымен, сол кездерде өзін-өзі жою үрдістері де болады;
- агрессия формасының бір бөлігі, қауіпті агрессия, оның құрамдасы;
- қаншама енжар не белсенді болмасын ешқандай агрессивті бейімділік, өлім мен қирату бейімділіктерінің арасында бола алмайды. Осы ойларды жинақтай келе көптеген зерттеушілер, деструктивтіні агрессиямен бірдей емес,бірақ онымен байланысты деген қорытындыға келеді.
Әскери өмірдегі дене тәрбиесінің негізгі мақсаты, міндеті мынадай:
- өмірді қорғау, денсаулықты нығайту, әскери қызметкерлердің организінің қызыметін жетілдіру, оның денені дұрыс жетілдірудегі ықпалы, жұмыс қабілетін арттыру дене жағынан тәрбилеудегі ең басты міндеттер болып табылады.
- міндет әскери қызметкерлердің түрлі факторларда қозғалыстарын жетілдіру, қимылдық дағдыларын және дененің икемділік, шапшаңдық, күштілік, төзімділік сияқты қасиеттерін қалыптастыру болып табылады.
Әскери қызметкерлердің физикалық дайындық барысындағы құрамдастары - адамның барынша дене дайындығымен сапалы айналысуға қол жеткізу мақсатында жаттығуға тиіс негізгі элементтері. Физикалық дайындықтың көпшілік мойындалған төрт негізгі құрамдасы бар: күш, жылдамдық, төзімділік және икемділік.
Қарулану және әскери техниканы жетілдіру әскери еңбектің терең бөлінуіне, жаңа әскери техникалық мамандықтардың пайда болуына, дене және жүйке-психикалық жүктемелердің жаңа түрлерін пайда болуына алып келеді. Осылайша, бір қатар мамандардың әскери-кәсіби қызметтері оператор еңбегінің сипаттық белгілеріне ие болады, әскери қызметкерлер орындайтын операциялар күрделенді. Олар ақпараттың үлкен көлемін тез қайта өңдеу қабілетін талап етеді, ұзақ жұмысқа деген тұрақтылықты, ұқыптылықты қажет етеді. Осыған қоса, ең күрделі және жетілдірілген құралдардың өзі сонымен бірге ойлау операцияларының күрделі түрлерін орындауға адам орнын баса алмайды.
Әскери қызметкерлерінің дене даярлығына қойылатын талаптар негізінде қалыптасатын дене даярлық мақсаты жетекші жүйе жасаушы фактор болып табылады. Олар қызметтегі міндеттерді жетістікті орындау үшін қажетті сапалардың және жеке құрамның әскери-кәсіби іс-әректтері негізінен шығады.
Үнемі әскери даярлық кезекшілік кезінде іс-әрекеттердің дәлдігін сақтауға ерекше талаптар қояды. Ол жоғары дене шыдамдылығы бар тұлғаларда кейінірек байқалатын шаршау деңгейіне тікелей тәуелді.
Жеке құрамдағы арнайы сапалардың қалыптасуына және жұмысқа деген қабілеттілігін сақтауда қамтамасыз ете отырып дене даярлығы жауынгерлер әскери дайындығының қолдаудың маңызды элементтерінің бірі болып табылады.
Р.Бэрон және Д.Ричардсон нұсқалары бойынша қазіргі кезде төмендегідей қолданыстағы анықтау қабылданған: Агрессия дегеніміз - тірі тұлғаларға ешқандай зорлық-зомбылық, зиян келтіретін жамандық іс-әрекеттерге бармайтындарға қарсы бағытталған мінез-құлықтар [10].
С.Н. Ениколопов агрессия деген ұғымды адамның өмір сүру қағидалары мен нормаларына, нысандарға зиян келтіретін (одан масаттанады не масаттанбайды) және оларға психологиялық ыңғайсыздықтар келтіруге, мақсатпен бағытталған іс-әрекеттер - деп түсінеді [11]. Бірақ, біз А.И. Фурмановтың [12, 15 б.] агрессияның мынандай екі түрін қарастыруды ұсынғанын білеміз:
- деструктивті қажеттілік әлеуметтік болымсыз әдістермен қанағаттандырылады ал бейімделу, дағдылану қоршаған дүниеге не өзіне зиян келтірумен байланысты;
- конструктивті-адаптация әлеуметтік жағымды жағдайда болады;
Э.Фромм [13] да агрессияны екі түрде қарастыруды ұсынған болатын, олар:
- қорғану - бұл адамның өмір сүруіне қызмет етеді және оның биологиялық тамыры бар;
- қатерлі - бұл қатыгездік және деструктивті іс-әрекеттер, олар тек адамзатта ғана болады.
Қай уақытта болсын, негізгі агрессивті мінез-құлықтың негізгі белгілері болатын, олар:
- адамдарға үстемдік орнату және оларды өз мақсатына пайдалануға анық талпыну;
- бұзуға, қиратуға икемділігінің болуы;
- қоршаған ортаға, адамдарға зиян келтіру;
- зорлық - зомбылыққа бейімділік.
Кейбір зерттеушілер Ю.Клейберг, С.В.Богданов нұсқаларына сүйене отырып, девианттық ұғымға, қоғам қолдаған әлеуметтік нормалардың кез-келген ауытқуы туралы әңгімелеу керек десе, кейбіреулері оған құқықтық, заңдылық нормалардың бұзылуын жатқызу, ал тағы біреулері - бұл әлеуметтік дертті процестердің түрлері (нашақорлық, өлтірулер, ішімдікке салыну) десе, төртіншілері - бұл әлеуметтік өнері дегенді қосу керек дейді [14, 28 б.].
Алғаш рет девиантологияның жағымды жағына Я.И.Гилинский назар аударды: Девиация жалпы ортақ форма болып, өзгерудің тетіктері және әдістері, осыған орай ол өмір сүрудің, әр системалардың өсуі болып табылады. О.С.Осипова [15] девианттық мінез-құлықтардың жағымды және жағымсыз формаларының шекарасы әлеуметтік кеңістікте, уақыт өлшемінде қозғалып тұрады деп көрсетеді.
Сондықтан, девианттық мінез-құлықтың негізгі белгілері болып, қоғамдық нормалардан, ережелерден, қалыптасқан дәстүрлерден ауытқуы болады.
Деструктивті іс-әрекет деп, тұлғаның әлемге не өзіне ерекше формасы бар ерекше қарым-қатынасы, ол қарым-қатынастың негізгі іс-әрекеті қалыптасқан жүйе мен объектілерді бұзу болып табылады.
В.Гинецский деструктивті мінез-құлыққа мынандай анықтама береді: Бұл, тұлғаның өзінің мұқтаждығын тура не жанама түрде көп жағдайда ойланбастан басқа адамға жасаған зорлық-зомбылығы, не ашық және бүркемелі түрде әлеуметтік нормадан сырт айналуы (нормаларды бұзуы, қабылдауы), адам құқығын таптау арқылы қанағаттану.
К.В.Злоказов [16] деструктивті мінез құлықты функционалды құрылымның бұзылуына байланысты, тұлғаның белсенділігі деп қарастырады. Ары қарай ол, сол себепті: деструктивті мінез-құлық - бұл сыртқы құрылымдарды бұзуға бағытталған жағымсыз әрекет және басқа құрылымдардан өзгеше өзінің құрылымдық бейнесін жасау.
З.Фрейд пен оның ізбасарларының сараптамалары деструктивті және агрессивті ұғымдарын жақындастыра түседі, бірақ психоаналитиктер арасында бұл бірауызды пікірлер қалыптаспаған. Төмендегідей бірнеше пікірлердің нұсқасы бар:
- агрессивтік және деструктивтік бұлар балама ұғым. Бірақ бұл жағдайда Ч.Райкрофт жазғандай агрессия алғашқы бейімділік, әуестік яғни жауыздық қирату түйсігінің болмаса жабығуға қарсы реакциясының алғашқы бейімділігі бола ма деген ойлардың арасында кері көзқарастар бар;
- агрессия - бұзуға икемділіктің бір бөлігі, ол өзіне қаншалықты сыртқа бағытталған тек қирату пиғылын жатқызғанымен, сол кездерде өзін-өзі жою үрдістері де болады;
- деструктивті - агрессия формасының бір бөлігі, қауіпті агрессия, оның құрамдасы;
- қаншама енжар не белсенді болмасын ешқандай агрессивті бейімділік, өлім мен қирату бейімділіктерінің арасында бола алмайды. Осы ойларды жинақтай келе көптеген зерттеушілер, деструктивтіні агрессиямен бірдей емес,бірақ онымен байланысты деген қорытындыға келеді.
Ц.П.Короленко және Т.А.Донских өз кітаптарының алғашқы беттерінде деструктивті мінез-құлық терминін девианттық терминіне ауыстыру керек деп көрсетеді [17]. Сонымен қатар олар, жалпы қабылдаған нормадан ауытқыған мінез-құлықтардың бәрі деструктивті мінез - құлыққа жата бермейді дейді. Деструктивтіге қарағанда девиантты мінез-құлық нормамен байланысты.
К.В.Злоказовтың пікірі бойынша, деструктивті мінез-құлықпен салыстырғанда регрессивті, девианттық мінез-құлықтың жағымсыз формасы. Деструкция девиацияның нормадан шығуымен басталады, бірақ девиацияның деструкцияға айналуы қажет емес, себебі девиация өзінің жағымды формасы арқылы норманың ауқымен кеңейте, мазмұнын түсіндіре, байыта алады. Деструктивті мінез - құлық пен девиаттық мінез - құлықтың жағымсыз формаларының арасындағы байланыс қалыпты жағдай. Бірақ девианттық мінез-құлықтың жағымды формалары да деструкциямен байланысы бар.
Ю.Козелецкий конструктивті трансагрессияны жасайтын - өнерпаздық және деструктивті трансгрессияны бұрынғыны бүлдіруге әкелетін мінез-құлықтарды атап көрсетеді.
Бүгінгі таңдағы күрес құралдар мен күштердің жоғары ептілігімен, қуаттылығы және жылдамдылығымен, жағдайдың тез әрі аяқ асты өзгеруімен, адамзат факторы рөлінің күшеюімен сипатталады. Күрестер әскери қызметкерлерімен моральды-әскери және дене жоғары сапаларын, зор психикалық және дене күштемелеріне төзімділік қабілеттерін талап етеді. Әскери әрекеттің жоғары интенсивтілігі уақыттың аздылығымен түсіндіріледі және бұл уақыт үнемі қысқартылуда. Әскери іс-әрекеттер мен тәсілдерді орындау кезінде уақытты үнемдеу жеке құрам әскери шеберлік көрсеткіштердің бірі болды және ол тек қана жоғары дене даярлығы базасында мүмкін болмақ.
Әскери жағдайдағы уақыт аздығы, жұмыстың жеке темпін қолдануға мүмкіндік бермейтін іс-әрекеттің ұжымдық сипаты жеке құрамның шектен тыс дене және психологиялық шаршап-шалдығуына алып келеді.
Әскери қызметкерлерді тәрбиелеу, олардың бойында қажетті қасиеттерді, дағдылар қалыптастыру мәселесі елеулі үлесті әскери педагогтар мен психологтар зерттеулерімен енгізілді.
Адамда бар жеке немесе қозғалыс қасиеті деп бес негізгі қасиеттерін санау қабылданған,. Бұл күш, жылдамдық, ептілік, икемділік және төзімділік. Осы қасиеттерді дамыту, тәрбиелеу, жетілдіру және қалыптастыру - бұл адамның функционалдық мүмкіндіктерін кеңейтуге бағытталған тұтас процесс, оның қимыл-қозғалыс белсенділігін, сапасын арттыру, сол арқылы адамды сауықтыру және тәрбиелеу.
Жалпы және арнайы төзімділікке байланысты мәселелерді В.Г.Богуславский, В.Н.Бутенко, В.А.Калмыков, Н.И.Волковпен, В.М.Зациорский, П.Кунат, Л.П.Матвеев, М.Я.Набатников, Ж.К.Холодов және В.С.Кузнецов [29, 248 б.] зерттеді. Атап өту қажет, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде және практикалық ұсынымдардағы дене дайындығының әр түрлі кезеңдерінде төзімділікті қалыптастыру мәселелері жеткіліксіз, яғни толық жарыққа шықпаған. Осындай төзімділікті сапа ретінде дамыту үшін қандай құралдар мен әдістерді пайдалану неғұрлым орынды болатыны аяғына дейін анықталмаған. Әсері шекті бұлшық ет жұмысының жай-күйі, әр түрлі физикалық қасиеттерін және ағзаның функционалдық жүйесінің дамуын қамтамасыз ететін, арнайы төзімділік туралы мәліметтер жоқ.
В.Е.Капланский [13, 58-63 б.] және Е.Н.Литвинов [14, 167 б.] атап өткендей, жалпы төзімділіктің физиологиялық негізі,, қазіргі заманғы кәсіби қызмет түрлерінің көпшілігі үшін аэробты қабілеті болып табылады. Олар орындалатын жаттығулардың аз түріне байланысты.
Озолина Н. Ж. пікірінше жалпы төзімділікті тәрбиелеудің әдістемесінің негізін факторлар арқылы қарау керек, оларды төзімділікке тәрбиелеудің әдістемесі негізінде жатқан есепке алу, дамыту, жетілдіру негізінде айқындайды. Бірінші және ең бастысы - бұл адамның бұлшық құрылымы. Және екінші - ішкі бұлшық ет үйлесімі [15, 256 б].
Аталған талаптарға сәйкес ең көп жауап беретін циклді жаттығулар (жүру, жүгіру, жүзу, гимнастика және атлетикалық дайындықтар, лопингтегі алға және артқа, жедел жүріп-тұруына және жеңіл атлетика және тағы сол сияқтылар). Төзімділікті кешенді қалыптастырудың көмекші құралы арнайы тыныс алу жаттығулары болып табылады. Олар өзгерістер жиілігін реттеуде жасалады, тереңдігі және тыныс алу ырғағының, өкпе гипервентиляциясы және қимыл-қозғалыс фазаларымен мөлшерін кешіктірілген тыныс алу, тыныс алуды түрлерін іріктеп қолдану - ауыздан және мұрыннан, кеудеден және құрсақтық.
Төзімділікті қалыптастыру бойынша тиімділігін арттыру жаттығулары, сондай-ақ сыртқы ортаның факторларын мақсатты пайдалану ықпал етеді: ауаның температурасы, салыстырмалы ылғалдылық, ультракүлгін радиациясы, атмосфералық қысым және тағы басқалар. Олардың арасында таулы климаттың ең үлкен әсері бар. Оңтайлы биіктігі - мұнда төзімділікке мақсатты жатығуда теңіз деңгейінен жоғары 1500 - 2500 м қашықтық болып табылады [16, 138 б].
Тұлғаның әлеуметтік орта жағдайларына белсенді бейімделуі субъективті және объективті сипат себептерінің үлкен санына тәуелді. Мұнда әсіресе тәрбиелеудің жүйке-психикалық процестердің қасиетін, сондай-ақ тұлғаның аталмыш сәтте табылатын ортасының өзінің талаптарын анықтайтын генетикалық факторлар аз рөл ойнамайды.
Агрессияны анықтаудың әртүрлі тәсілдері.
Нормативті тәсіл-агрессия өз дефинициясында әділетсіздікке көп екпін қойылады, қайшылықтар қоғамдық нормаларға О.Мартынова агрессияны мақсатталған деструктивті әрекет, адамдардың қоғамдағы нормалармен және ережелеріне қайшы келеді деп анықтаған.
Криминалды агрессиятермині ол да нормативті кезеңінде де анықталып және әрекет басқа тірі жанға мақсатталған қасақана физикалық және моральды зиян келтіруді білдіреді, агрессордың әрекетіне нормаларына енуі,қылмыстық құқықтарға қайшылыққа ену, бірақ әрдайым қылмыстық-құқықтық ықалдың объекті болады. Д.Жмуров[34]
Т.Румянцева[35] оның пікірі бойынша,агрессивті әрекет 2 маңызды шартта ғана болады деген:
а)құрбанды жоятын салдардың орны болған кезде;
б) әрекеттің нормаларын бұзу;
Терең-психологиялық тәсілде агрессия инстинкті табиғатын мақұлдайды. Бұл жағдайда, агрессия кез-келген адамның тума қасиеті болып беріледі. Бұл ең көрнекті өкілдерінің психоаналитикалық және этологиялық мектеп кезеңі.(К.Юнг, З.Фрейд [8,б 112], Г.Гартман 36], Е.Крис [37], К.Лоренц [10], Ардри [11], Моррис [38]
К. Лоренц [10] адамдарға агрессия ерікті инстинкті ұмтылыс,сондай-ақ басқа да омыртқалы жануарларда да болады. Сонымен қатар, қосымша Агрессия кейбір жануарларда агрессивті әрекеттің көріністері жыныстықтан айырмашылығы жоқ.
Мақсатталған тәсіл. Агрессия анықтамасын оның өз функционалдық тұрғысынан бейнелейді. Агрессия табысты эволюциялық құрал ретінде қаралса, өзін-өзі танытуы, үстемдік, өмірлік маңызды ресурстармен немесе бейімделулерді беру. Х.Кауфма [39, б.7] агрессия бұл құрал, оның көмегімен индивидум өз ресурстар үлесін алуға тырысады, деп бекіткен.Бұл өз кезегінде табысты қамтамасыз етудегі табиғи іріктеу.
Э.Фромм [40, 132 б] қатерлі агрессияны басым көрсететін құрал ретінде адамның басқа тірі жанға деген басымдылық көрсетуге ұмтылыс деп қарастырды. Кейде агрессияны адам гомеостазының ажырамас бөлігі ретінде қарастырылады. Гомеостаз- тірі жүйе ретінде органикалық және басқа да процестердің қалыпты жағдайының балансы болып табылады және агрессия бұл жағдайда, ол психикалық өзін-өзі реттеу құралы болып табылады. Агрессияға басты назар аударатын тәсілдер оның нәтижесін көрсетеді. Мацумото агрессияны бұл кез-келген әрекет немесе тәртіп, адамға физикалық немес психикалық ауру туғызу деп жазады. А. Басс[41] агрессияның бірнеше тәсілдерінің анықтамасын ұсынады. Агрессия - реакция нәтижесінде басқа организм стимул алатын. Агрессия - бұл қасиет емес, құбылыс, қатер немесе басқа да біреуге зиян келтірумен жүзеге асырылады.
Зильман[21] осыған ұқсас анықтаманы ұсынады. Оның ойынша, агрессия- денелік немесе физикалық жарақат келтіру әрекеті деп есептеген.
Агрессордың ниетін бағалау негізіндегі тәсіл. Креч.Д [42] Кратчфилд [43], Ливсон Н [44]Бұл жағдайда агрессия физикалық немесе символикалық іс-әрекет түрі, яғни біреуге мақсатталған зиян келтіру ретінде түсіндіріледі.Л.Берковиц[20] немесе қорлауға бағытталған, басқаға зиян келтірудің іс-әрекет формасы Р.Бэрон[45], Д. Ричардсон[23]
Вебстердің [46] сөздігінің 9-ші бөлімінде агрессия түсінігіне белсенді әрекет немесе шешуші шаралар, күшпенен басшылық ету немесе иелік етіп алу деп түсіндіріледі.
Жана-жақты тәсіл. Жоғарыда көрсетілген тәсілдердің немесе олардың амалдарын қамти отырып, авторлардың жеке көзқарасы бар.
Мысалдар келтіретін болсақ, агрессия ол - мақсатты қиратушы, шабуылдаушы әрекет, адамның қоғамдық ортадағы нормаларымен ережелерді бұзу, объектіге зиян келтіру,(жанды және жансыз), адамдарға физикалық күш және оларда психикалық ыңғайсыздықты туғызады, жағымсыз қорқыныш күйін уайымдату, күйзеліс, жабырқау. Семенюк [47], Ениколопов[48], Агрессия (агрессивтілік) -әлеуметтік - психологиялық құбылыс жүйесі, яғни адамның әлеуметтену жүйесіндегі үш топтық факторларында қалыптасқан: субъективті (тұлғааралық агрессордың психологиялық қызметін сипаттайтын), объективті (объектінің жойылу дәрежесін және зиян келтірілуін сипаттайды) және әлеуметтік-нормативтік бағалау факторларымен,қылмыстық кодекс немесе моральды-этикалық нормалар кіреді.
Сараланбаған тәсіл, әдетте жеке психологиялық теориялар көрініс бергендей агрееессияның мәнін түсіндірмейді, оны өз теориясында анықтайды.Бихеовериалды теория бойынша агрессияны драйв ретінде адамның табиғи рефлексі, фрустрация нәтижесінде немесе физикалық және психикалық ыңғайсыздық формасының жауабы. Д.Доллард [1, ,б.7], С. Фишбах[49,б 35], Л. Берковиц[20,б 18]. Когнитивті теорияның өкілдері агрессия бұл- оқыту нәтижесі де есептеген. А. Бандура[22,б.55]. Басқа зерттеушілердің ойынша агрессия бұл- ожақындау үрдісі немесе одан жойылу Л.Блендер[50] немесе Ф.Аллан[51] адамның сыртқы күштерге төтеп беруге ішікі күш мүмкіндік береді.
1.3 Агрессияның пайда болуының психологиялық ерекшеліктері
Агрессия мәселесіне қатысты психологиялық әдебиеттерді зерттеу агрессивті әрекеттердің аясын көрсететін әдістер мен әдістемелер жайлы мақалалардың мүлдем жоқтығын көрсетті. Онда келесідей сұрақ туындайды: бұл маңызды мәселені шешу үшін зерттеушілер неге аз күш жұмсады?
Біріншіден, зерттеушілердің біраз бөлігі жағымсыз әсер көмегімен агрессияны басқаруға болады деген пікірде - агрессияны алып тастау үшін оның туындататын шарттарды жою керек. Алайда бұл шарттарды әрқашан жойып отыру мүмкін бе?
Екіншіден, агрессияны бақылауға қатысты жеткілікті мән бермеу екі әдістің болуына байланысты - жазалау және катарсис - бұл адам агрессиясын қысқарту үшін тиімді болып табылады. Алайда бұл қолайлы көзқарас, өкінішке орай, күмән туғызады.
Үшіншіден, алдын алу емдеуден жақсы екенін ескерсек, агрессивті әрекетті болдырмайтын индивидтердің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz