Қазақ әдеби сынының зерттелу тарихы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Курстық жұмыс Ф 11.01-2020

1-баспа 25.06.2020
Қазақстан Республикасының білім жӘне ғылым министрлігі
М.Х. ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ ТАРАЗ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ

ҰСТАЗ ИНСТИТУТЫ

Мектепке дейінгі және бaстaуыш білім беру кафедрасы

КУРСТЫҚ Жұмыс

Математиканы оқыту әдістемесі пәні бойынша

Тақырыбы: Әдеби сын және қоғамдық таным-түсінік арақатынасындағы
ықпалдастық

Білімгер:Жумахан Айдана Ержанқызы Тобы: ПМНО 18-3
_____________
қолы

Жетекші:Сарыбекова Қ.Н. п.ғ.к., доцент
аты-жөні қызметі

Қорғауға жіберілді ____________________2020ж.
_____________________

қолы

Жұмыс қорғалды __________________2020ж. бағасы
__________________

жазбаша
Комиссия мүшелері: _________________________ ____________________

аты-жөні қолы

______________________________ ___________________

аты-жөні қолы

______________________________ ___________________

аты-жөні қолы

Тараз 2020
Курстық жұмыс Ф 11.01-2020
1-баспа
25.06.2020

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

М.Х. ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ ТАРАЗ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖӘНЕ БAСТAУЫШ БІЛІМ БЕРУ
кафедрасы

ПМНО 18-3 тобының білімгеріне Жумахан Айдана Ержанқызы. курстық жоба
(жұмыс)

ТАПСЫРМА

МАТЕМАТИКАНЫ ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ пәні бойынша

1. Тақырыбы: Әдеби сын және қоғамдық таным-түсінік арақатынасындағы
ықпалдастық

2. Тапсырманың арнайы нұсқауы – курстық жұмысты университеттің талаптарына
сай рәсімдеу

3.Есепке-түсініктеме жазбаларының Орындау кестесі
негізгі тараулары (жұмыстары)
Көлемі, % Орындау уақыты
Кіріспе
10% 29.09
І. Бастауыш сынып оқушыларын стандартты
емес жаттығулады орындауға 30% 01.10
оқытып-үйретудің теориялық мәселелері
1.1 Математиканы оқыту барысындағы
шығармашылық іс-әрекеттің мәні мен маңызы5% 03.10
1.2 Стандартты емес жаттығу оқушының
шығармашылық қабілетін дамытудың құралы 5% 05.10
ретінде
ІІ Бастауыш математика курсындағы
стандартты емес жаттығулар және оларды 20% 07.10
орындау технологиясы
2.1 1-2 сынып математика курсындағы
шығармашылық жаттығулар және оларды 09.10
орындаудың орындаудың әдістемесі
2.2 3-4 сынып математикасындағы 10%
шығармашылық жаттығулар және оларды 13.10
орындау әдістемесі
Қорытынды 10% 03.11
Пайдаланылған әдебиеттер 10% 29.09
Жобаның (жұмысты) жинақтау мерзімі
Қорғау

Кафедра мәжілісінде бекітілген 24.092020 ж. хаттама № 2

Жетекшісі: п.ғ.к., доцент ______
Сарыбекова Қ.Н
қызметі қолы аты-жөні

Тапсырманы орындауға қабылдадым _______

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Қазақ әдебиет ғылымындағы сынның қалыптасу, даму тарихы және зерттеу
методолгиясы
1.1 Әдеби сынның қалыптасу мен қоғамдық өмірде алатын орны ... ... ... ... .
1.2 Қазақ әдеби сынының теориялық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Әдеби сынның мен қоғамдық таным арақатынасындағы ықпалдастық
2.1 Әдеби сынның ғылым салаларымен
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Әдеби сынның қоғамдық таным арақатынасындағы ой-пікірде
... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .

КІРІСПЕ
Қазақ әдебиеттану ғылымындағы сын жанры қайшылықты қалыптасу
кезеңдерін, даму жолындағы ой пікірлер қақтығысын, жолсыз бұрмалаулар мен
объктивті зерттеулердің ымырасыз тартысын, заман ағысы тудырған саяси
қысымдарды бастан кешіре отырып өрістеді. Әдеби сын өнері айтыс-тартысқа
құрылып, қателіктерге ұрынып, жіберілген сыңаржақ тұжырымдарды түзеу арқылы
өркендеу- әр халық әдебиетінің сын тарихында кездесетін құбылыс. Бүгінгі
таңда күрделі сыннан өткен қазақ әдеби сын ғылымы салмақты ғылым арнасына
айналып, үздіксіз даму тарихы арқылы мол әдеби зерттеулер тәжірибесін
жинақтады. Сын жанры әдеби ағым мен форма тудыруда айқындаушы рольге ие
дәуір тұлғаларының шығармашылық мұрасын зерттеу қазақ әдебиеті сын
ғылымының іргелі саласы ретінде қалыптасты.
Әдеби үрдістің кешегі тарихы мен бүгінгі беталысын, болашақ бағыт-
бағдарын айқындайтын жеке қаламгерлердің тұлғалық болмыс-бітімін даралайтын
тұлғатану саласы ұлттық сын жанрымен біте қайнасып, оның ажырамас күрделі
құрамды бөлігіне айналып отыр. Көрнекті әдебиеттанушы ғалым Д.Ысқақұлы:
Қазақ әдеби сын ғылымы ұзақ жолдан өтті, қазақ әдебиеттану ғылымының үлкен
бір саласы болып қалыптасты. Оның қол жеткен табыстарын бекіте отырып,
дәуірдің жаңа міндеттеріне сәйкес дамыта беру, бүгінгі заманның игілігіне
айналдыру- қазақ сыншыларының абыройлы борышы [1] - деп байыптайды. Міне,
осындай бағдарламалық ой-тұжырым қазақ әдеби сын жанрының да ендігі
беталысын айқындауға негіз болмақ.
Зерттеудің өзектілігі: Қазақ әдеби сын жарнының қалыптасу, даму, тарихы
мен өркендеу перспективалары турасындағы зерттеу еңбектерінің теориялық
негіздері мен практикалық құндылықтарын, тарихаты мен хақиқатын таразылап,
толайым табыстары мен жарқын жетістіктерін әспеттеу, қоғам құндылығы
ретінде дәріптеу ғылыми жұмысымыздың өзектілігін құрайды.
Курстық жұмыстың мақсаты: Әдеби сын-зерттеу еңбектерінің өзіндік даму
жолы бар жеке арна екенін анықтау. Әдеби сынның қоғамдық таным мен түсінік
арақатынасын анықтау. Басқандай ғылым салалармен байланысын анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- әдеби сын-зерттек еңбектерінің өзіндік ерекшеліктерін айқындау
- Қазақ әдеби сын жарнының қалыптасу, даму, тарихы мен өркендеу
перспективалары турасындағы зерттеу еңбектерінің теориялық негіздері
мен практикалық құндылықтарын ашу
- әдеби сын-зерттек еңбектерінің өзіндік ерекшеліктерін жүйелеу
- әдебм сын мен қоғам құндылығы ретінде дәріптеу
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, екі бөлім және бөлімшелерден,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫНДАҒЫ СЫННЫҢ ҚАЛЫПТАСУ, ДАМУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ
ЗЕРТТЕУМЕТОДОЛОГИЯСЫ
1.1 Әдеби сынның қалыптасуы мен қоғамдық өмірде алатын орны
Қазақ әдебиеті сынының тарихи пәні - әдебиеттану ғылымының негізгі
салаларының бірі. Сыншыл көзқарастар тарихи - әлеуметтік жағдайлар, ішкі
қайшылықтар тұрмыс – тіршілікке байланысты туындайтыны белгілі. Соның мәні
мен әлеуметтік қызметі халық өмірімен тікелей байланысты. Сынның ғылыми,
идеялық-көркемдік дәрежесін, пәрмендігін, әдеби процесте атқаратын рөлін
күшейту дегенде сынның өзін-өзі танып-білудің, оның теориясы мен
методологиялық мәселелерін зерттеудің аса қажеттілігі қатар қойылуға тиіс.
Әдеби сынды дамыту істері алдымен, оның өзін зерттеп білуден басталуға
тиіс.Сынсыз әдеби даму процесін бағдарлау қиын.Сын әдебиет бар жерде бар
да, онымен бірге дамиды.Сын әдебиетке көмекші сала ретінде, В.Г.Белинский
айтқандай, әдебиетті әр кезеңде өзін-өзі танып отыру қажеттілігінен пайда
болды."Сын жанры - жалғыз қазақ әдебиетінде ғана емес, басқа әдебиеттерде
де барынша аз зерттелген творчестволық сала. Сыншылық ой-пікірдің өрістеу
жолдары тек әдеби құбылыстарға ғана емес, срнымен қатар қоғамдық-әлеуметтік
толғаныстарға іш тартып жататындықтан сын тарихын кең көлемде қарастырып,
ел жұрт түсінігінің, эстетикалық таным бірлігінің әрі даралану, әрі
жалпылану жай-күйі ескеріледі. Студенттердің таным білігі осы өреден шықса,
онда пәннің ықпалы мәндене түседі, яғни студенттердің сыни ойлау жүйесі
белгілі бір арнаға түсіп, көркемдікті тану қабілеті арта түседі. Осымен
қатар бұл курстың утилитарлық ой мақсатының бірі - сыншылық қабілеті бар
студенттерді осы қиын да абырлы жолға түсіру. Пәнді оқыту барысында
шәкірттерді қазақ әдеби сынының пайда болу, қалыптасу жолдарынан, өткен
ұзақ тарихынан хабардар ету, әдебиеттің дамуы сыншыл ой-пікірлердің дамуына
қатыстылығын аңғарту. Ол үшін курстық жұмыс жүйесі дұрыс пайдаланылады. өз
бетінше орындаған жұмыстың аяқ алысы, қалам жебеуі ескеріліп, дұрыс та
мәнді орындалған жұмыстарды газет-журналдарда жариялау қамы жасалады. Сын
тарихының зерттелу жайы. Қазан революциясына дейінгі әдеби сын жайындағы
көзқарастар мен ой-пікірлер. Қазақ әдебиет сынының туып, қалыптасуының
негізгі кезеңдері. Қазан революциясына дейінгі кезең - Сыни ой-пікірдің
ояну және әдебиет сынының туу дәуірі. 1917 жылдан 1937 жылға дейінгі кезең
- қазақ әдебиет сынының жанр ретінде қалыптасу және әдебиеттану ғылымының
туу дәуірі. 1938 жылдан 1991 жылға дейінгі процесс - қазақ әдебиеттану
ғылымының қалыптасуы, әдебиет сынының өркендеу кезеңі.
Қазақ әдеби сынының зерттелу тарихы
Сын, сын тарихы және оны дәуірлеу мәселелері қазақ ғалымдары тарапынан
біршама қарастырылған. Ол негізінен, қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеуге
қатысты айтылған. Алайда бұл салада жүйелі зерттеулер мен өз бағыты
айқындалған ізденістер бірден көріне қоймады. Бұл бір жағынан заңды да.
Себебі кәсіби сынның қанаты қатайып, қалыптасып, кемелденбей жатып, оның
тарихын дәуірлеу мәселесінің көтерілмейтіндігі, көтерілген күнде де нақты
шешімін таба алмайтындығы мәлім. Ал қазақ әдеби сынының алғашқы нышандары
сонау ауыз әдебиетінде көрініс бергенімен, шын мәніндегі сынның жалпы
жұртшылыққа жол тартуы мерзімді баспасөзге байланысты болды. Осы кезеңде
сынның жанрлық тұрғыдан жіктелу, кәсіби сипатының анықталуы, кәсіби
сыншылардың бой көрсету процесі жүріп, шыңдап қалыптасып дамуға бет бұрды.
Көркем әдебиеттің асылы мен жасығын таразылар, адал бағасын берер сыншылар
пайда бола бастады.
Бұл орайда ақын-жазушы, қаламгерлеріміздің кәсіби сынның өрісін
кеңейтуге қосқан үлесі ерекше. Әрине мұнда ауыз толтырып айтар ардақты
есімдер қатарында А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, С.Торайғыров, М.Дулатов,
С.Сейфуллин, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, М.Жолдыбаев, Е.Бекенов, Ғ.Тоғжанов,
М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, М.Қаратаев, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов және
т.б. сап түзейтіндігі белгілі. Бұлардың әдебиет сыны мен әдебиеттану
ғылымының қалыптасуына қосқан үлестері мол. Алайда сол кезеңдегі сынға, сын
тарихына қатысты айтылған ой-пікірлердің көпшілігі кеңестік идеология талап-
тілегімен жымдаса беріліп жатты. Солай бола тұрса да, олардың ішінде осы
кезге дейін де өз маңызын жоймаған құнды ойлар бар. Бұл кезде сын және
зерттеу мақалаларда маркстік-лениндік әдіснама талаптарына сай социалистік
реализм көбірек сөз болды.
30-жылдары әдебиет сыны саласында аянбай еңбек еткендердің бірі сыншы
Е.Ысмайыловтың, Қазақстан Жазушылар Одағының 1937 жылы мамыр айында сын
туралы арнайы пленумы өтті. М.Қаратаевтың “Қазақ әдебиетіндегі сынның
міндеттері” деген баяндамасы, 1939 жылы маусым айында өткен Қазақстан
жазушыларының ІІ съезінде жазушы Ғ.Мүсірепов сынның жай-күйі туралы
баяндамасы және М.Әуезов әдебиеттану ғылымы, әдебиет сыны, әдебиет тарихы
жайында мынадай ой тұжырымдары ерекше әдеби сын тарихында орын алады.
М.Әуезов әдебиеттану ғылымы, әдебиет сыны, әдебиет тарихы жайында
мынадай ой тұжырымдарын ұсынады: “Қазақ халқының мәдениет тарихында
әдебиеттану ғылымының тарихы әзір қысқа. Бұл жас ғылым. Ол әдебиеттік сын.
“Қазақ әдебиетінің теориясы”, “Қазақ әдебиетінің тарихы” деген салаларға
бөлініп, енді ғана дамып келеді. Қазақтағы әдебиеттану ғылымы құралғанда,
ол өзінің алғаш туысымен, бүгінгі жеткен сатысымен, барлық бас-аяғын
жинағанда — түгелімен, толық мағынасында, социалистік Ұлы Октябрь
революциясының жемісі болады. Октябрьден бұрынғы қазақ тарихында біз бұл
жөнінде, “өскен ғылым” дерлік мардымды мұралар алғанымыз жоқ.
Сынның тарихына және бүгінгі мәселелеріне қатысты ойлар “Қазақ
әдебиеті” газеті жарық көргеннен кейін молайып, ақын-жазушылар, сыншылар
арасындағы пікірталасты қыздырып жіберді. С.Мұқанов “қазақ сыны Шоқаннан
басталады” деген пікір айтты. Ғ.Мүсірепов сынның үш түрін бөліп көрсетті.
Бұдан кейінгі кезеңдерде де бұл мәселе ұдайы көтеріліп, қазақ әдебиет
сынының туу, қалыптасуы туралы ғалым-сыншыларымыз әртүрлі пікірлерді ортаға
салған. М.Қаратаев “Қазақ әдебиетінде сынның белгілі орын алуға ұмтылуы тек
кеңес өкіметі тұсында, айналасы осы 10-15 жылдың ішінде. Қазанға дейін
бізде сын атаулының болмауы тіпті заңды нәрсе” — десе, ғалым Е.Ысмайылов
“Біздегі әдебиет сыны мен әдебиет тану ғылымы тек совет дәуірінің жемісі,
бұрын сыншылдық, әдебиетшілік дәстүрі мүлде жоқ, тыңнан туып жасалған” —
деп тар шеңберден шыр айналып, тереңнен қазбаған. Оған белгілі дәрежеде
үстем көзқарас, яғни орыс елінің тарихынан асып түсер, ерте пайда болар
құбылыстар болмауы керек дегенді қызыл сөзбен тұмшалаудың салдары себепші
болғанын жоққа шығармау керек. Алайда 60-жылдардағы “жылымықта” жаңаша
толғаулар айтыла бастады. Соның нәтижесінде ғалым Т.Кәкішұлы сынның қайнар
көзі ауыз әдебиетінде жатқанын айтып, оның қанаттануын Шоқаннан, Ыбырайдан,
Абайдан таратқан. “Оянған ойға кең өріс” еңбегінде әдебиет сынының
қалыптасып, дамуы баспасөз арқылы жүзеге асатынын дәлелдеп көрсетеді.
Өйткені халықтың әлеуметтік жағдайы, көкейтесті мәселелері, арман-тілегі,
мұң-мұқтажы халық өмірінің айнасы болып табылатын — баспасөз арқылы көрініс
беретінін дәлелдей бастады.
Ұлттық әдебиеттанудағы сын жанрының туу, қалыптасу, даму тарихына
үңілсек, үздіксіз өрлеу, даму үстіндегі сын саласының мол мүмкіндіктері мен
сындарлы сын жолына көз жеткіземіз. Әдебиет қоғамның тәрбиешісі десек,
сыншы өз қаламынан туған мақалаларын да зерттеу нысанасына алған, әрбір
тақырыбына көркемдік шеберлік, биік талап тұрғысынан қарайды. Көркем
туындылардың жетістігі мен кемшіліктерін саралап көрсетіп, бас кеспек
болса да, тіл кеспек жоқ дегендей, турасын айтуға талаптанады. Қазақ сын
өнеріндегі сыншылық, зерттеушілік ғалымдық ізденістердің үлгі тұтар
тағылымды үрдіс көп.
Адам-қоғамның жемісі болса, әдебиет-қоғам тәрбиешісі. Көркем әдебиет-
адам тәрбиелеудің ең басты құралы. Әдебиеттің негізгі обьектісі-өмір. Ал
әдеби сынның негізгі мақсаты-бүгінгі күн әдебиетінде, күнделікті әдеби
үрдісте болып жатқан көркемдік жаңалықтарды, ондағы жетістіктер мен
кемшіліктер сырын уақтылы ашып көрсетіп отыру. Қазақ сыншылары бұл күрделі
де жауапты міндеттерді орындау үшін аналитикалық талдау әдістерін
қолданады. Егер: Жазушы сұлу сөздер арқылы көркем образдар жасайды. Ал
сыншы болса, жазушы шығармасын ғылыми ұғымдар тұрғысынан талдап баға
береді, оның идеялық мәнін, көркемдік қуаты мен қоғамдық маңызын
айқындайды [7,165-бет]-деген түйіндеуге жүгінсек,З.Серікқалиев талдаулары
осы сын жанрының ауыр міндеттерін айқындағандай.
Халықтың эстетикалық қажеттілігіне қызмет етіп, танымал ақындардың сөз
өнеріне деген жоғары талаптарынан, сынынан өткенде ғана ақын атына ие
болып, ел құрметіне бөленген. Сөйтіп, ғасырлар бойы жасалынған ауыз
әдебиеті небір аумалы- төкпелі заманалар бойында халқымыздың рухани
қажеттілігін эстетикалық талғамына сай қанағаттандырып уақыттардың
дауылынан, қаншама қатал сыннан өтіп бізге жетті; болашаққа да осылайша
кете береді. Сонымен бірге ауыз әдебиетінде ерлік пен ездік, адалдық пен
арамдық, жақсылық пен жамандық, достық пен қастық, адамгершілік пен
хайуандық сияқты адам өмірінде жиі кездесетін қасиеттер де сан мәрте
сараланған. Осының барлығы да адамдардың бойындағы кемшіліктерді әйтеуір
мінеу мақсатында ғана емес, оған қоса болащақ ұрпақтың адамгершілігі мол,
білімді, парасатты, елін қорғап, халқына адал қызмет жасайтын абзал азамат
болып өсуі үшін жасалынды. Өйткені алдыңғы ата, аға ұрпақтар рухы биік
елдің болашағының да зор екенін біле біліп, сол мақсатқа қызмет еткен
[1,8].
Сын қашан пайда болды? Сын әдебиет пайда болған кезден өмір сүріп
келеді. Сондықтан ғалым Т.Кәкішев әдеби сынның алғашқы арнасы деп халықтық
эстетиканы айтады. Жалпы, не нәрсе, құбылыс болмасын оған сын көзімен
қарап, баға берушілік – кез келген халықтың бойында бар тума қасиеттердің
бірі. Ал, М.Қаратаевтың, Р.Бердібайдың, Б.Сахариветің жазушы романының
олқылығынан гөрі, жетістігін ашудағы мақсаттарын осы тұрғыдан түсіндіруге
болады.
Әрине, сын мақсаты – мақтау да, даттау да емес. Бұл әдеби сын
эстетикасына жат. Бірақ та тоталитаризм қысымындағы қаламгердің субъективті
әлемі сынның осы мәселедегі объективтілігін шығармашылық ізденіс жағынан
қолдауды қажет ететін тұстары да барын көрсетеді. Әдеби сын әдебиет
салансының бірі. Оны оқырманды және әдебиет дамуын таразылауда, алатын орны
ерекше. Егерде әдеби сын объективті болса әдебиеттің дамуына және тиісті
бағасын беруде салмағы арта түседі. Әдебиеттің дамуы тарихында әдеби сын әр
алуан болады. Бір жақты асыра сынаған кезеңдерде аз болған жоқ. Әйтсе де,
бұлардың барлығы сын тарихында өз ізін қалдырды, Әдеби сын, әдеби өмірдің
бәрі соған қарап қай кезеңде әдеби сын қандай роль атқарғанын білуге
болады. Әдеби сын көркем шығармаға эстетикалық баға беріп, бейнеленген өмір
шындығының көркемдік шындыққа қалайша айналғандығын саралайды, оның мән-
маңызын түсіндіреді, әдеби өмірдің бүгінгі ерекшелігін айқындап, бағыт
сілтейді. Әдеби сынының әдебиет тарихынан бір айырмашылығы ол – бүгінгі
шығармаларды талдап, оларға қазіргі кезең талаптары тұрғысынан баға береді.
Әдеби шығарманы оқыған адам ол жөнінде өз пікірін, көзқарасын білдіре отыра
алмайды. Әдеби сын – оқушыға тура жол көрсететін ақылшы. Сын көне заманда
туғанымен, ол көп уақыт авторлардың көркем шығарманы ұнатуы немесе ұнатпауы
дәрежесінен аса алмаған. Әдебиеттің жанрлары жіктеліп, өркен жая бастаған
сайын Әдеби сынының мақсаты мен міндеті де күшейе түскен. Сыншылдық ой-
пікірдің туу, өркендеу тарихы әр кезеңде, әр әдебиетте әр қилы болды.
Пушкинге дейінгі орыс Әдеби сыны шығарманың ұнаған, ұнамағын айтудан ара-
тұра әсемдік сипатын немесе кемшілік кінәратын көрсетуден әріге бармады.
Құлы сыншы Белинский тұсында көркем шығарманың тұтас бітім-болмысына, ой
мен образдың бірлігіне, жазушыдың өмір шындығына, заманға көзқарасына назар
аударылды. Добролюбов шыншыл сынды уағыздағанда, сынның принциптік сиапты
айқындала түсті.
Маркстік-лениндік принциптерін дамыту, орнықтыру барысында субьективтік
сынмен де, нормативтік, яғни бір қалыптан шықпайтын догматикалық сынмен де
күресуге тура келді. Совет әдеби сынының қалыптасу барысында көркем
әдебиеттің әлеуметтік мәнін түсінбеген, оның қоғамдық, өзгертімпаздық
сипатын танымаған, шығармашылық бостандықтың сырын ұқпаған, түр мен
мазмұнның арасындағы диалектік байланыстың құпиясына көз салмаған
сектанттықты, әдебиет автономиялығын уағыздаған, өнер – өнер үшін
немесе өнер – саясаттың құлы деген теорияларға сүйеген дарындар мен
топтардың бәріне қарсы күрес жүргізуге тура келді. Совет әдебиеті
адамзаттың көркемдік дамуындағы жаңа бір қадамы болып, ең революцияшыл, ең
оздық әдебиетке айналды.[1]
ХХ ғасырдың 30 жылдарында әдеби сын бүгінгі арыстарға қарай күйе жағуда
ешкімді алдына жан салмаған. Бүгін де бұл әдеби сын зерттеулерді ғана
қызықтырады. Бәріне төреші уақыт мырза әдеби сын көптеген жазушылармен
ақындардың шығармаларын насиқаттауда шешуші роль атқарады. Оқырмандар әдеби
сынның алдаспандай кесіп айтқан ой—пікірлері мен тұжырымдарын бағдарға
алды. Әдеби шығарманы оқуға деген ынта ықаласы артты. Әдеби сын арқылы
сонымен бірге нақты жазушының қаламгерлігі шығармашылығы кеңінен
насихатталды. Әдеби сын арқылы қаламгер шын мәнінде сол сағатта—ақ белгілі
жазушыға яғни ақынға айналғаны рас.
Әдеби сынның қоғамда алатын орны зор. Әдеби сынның көркемде ұмтылуды
оқырмандар бойында тәрбиеледі және қалыптастырды. Мысалы: І.Есенберлиннің
Айқас, Ә.Нұрпейісовтің Қан мен тер, Ә.Нұршайықов Махаббат қызық мол
жылдар. Бұл 3 романда да қоғам өмірі үшін белсене қатысқан типтері
жасалды. Мысалы: І.Есенберлиннің Айқас романында басты кейіпкер Асқар өз
ойын ашық айтатын түрлі көзқарастар қақтығысында өзінің бағыт—бағдарын
қорғай алатын, өмірді күрес деп бағалайтын кейіпкер.

1.2 Қазақ әдеби сынының теориялық негіздері
Қазақ әдеби сын жанрының теориялық тұғырнамасы бүгінде айқындалып,
кемел ғылым кеңстігіне бастауда. Ұлттық сын өнерінің көркемдік-эстетикалық
құндылықтары қызықты сараптауларға құрылып, сын жанры саласындағы қадау-
қадау зерттеу мақалаларының бір тобы-көркем сөз шеберлерінің өмір
белестеріне, жазушылық танымдарына, көркем шығарма жазу ерекшеліктеріне,
әдебиет тарихындағы өзіндік сыр-сипаттарына арналған жарияланымдары. Әдеби
сын ғылымы тілімен айтар болсақ, шығармашылық портреттерге де жатқызуға
болар еді. Өйткені бұл еңбектердің жанрлық сипатына зер салсақ,
шығармашылық портреттерге қойылатын міндет-талаптарды теориялық тұрғыдан
барынша қуаттайды.
Қазіргі қазақ әдебиеті сынының тарихына, оның жүріп өткен жолына
көркемдік сапа деңгейі тұрғысынан қарағанда бірнеше айтулы кезеңдерді атап
өтуге болар еді. ХХ ғасырдың 20–30 жылдарында алаш арыстары негізін
қалаған, осылардың арқасында жаңаша, ұлттық танымдық-көркемдік биігіне
көтерілген әдеби-көркем сынымыз, ең бастысы осы арқылы сол кезеңдегі туған
әдебиетіміздің тарихын, теориясын, көркемдік ізденістерін бір жүйеге
түсіруге деген талпыныс, барлығы да зая кеткен жоқ. Сол жылдардағы
А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, С.Мұқанов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ғ.Тоғжанов,
Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев бастаған және осы ізденістер арнасын
ары қарай сәтті жалғастырып кете алған кейінгі толқын әдебиет зерттеушілері
мен сыншылары, атап айтсақ, Дандай Ысқақұлы, Тұрсынбек Кәкішев, Бақытжан
Майтанов, Ыдырыс Мұстабайұлы, Әлия Бөпежанова, Айгүл Ісмақова да ұлтымызға
теңдессіз мол мұра қалдырды. Қазір қолымызда қалған осынау баға жетпес
құнды мұра бүгінгі әдебиетін іздейтін, әдебиетін сүйетін жас ұрпаққа да
таптырмас рухани азық екендігін айтып жату артық. Демек, қазіргі қазақ
көркем сыны тақыр жерден басталған жоқ, құнарлы мектептен, телегей теңіз
әдебиетіміздің өз қайнарынан қуат алды.
Қазақтың ұлттық әдеби сыны мен әдебиеттану ғылымындағы осынау күрделі
жылдарда қалыптасқан, өркен жайған құнарлы дәстүр 60-90 жылдар, керек болса
бүгінгі тәуелсіз әдебиетіміз бен өнеріміз үшін де баға жетпес биік тұғыр,
эстетикалық құндылық болып отыр. Осы жылдар аралығында осынау құнарға табан
тіреген, содан нәр алған бірнеше буын қазақ сыншылары да өсіп жетілді,
әдебиет айдынына шықты. 70–жылдардың ішінде жазған дүниелерімен оқырманын
елең еткізіп осы көшке келіп қосылған З.Серікқалиев, Т.Тоқбергенов,
А.Сүлейменов, Ж.Әбдірәшев, С.Әшімбаев т.б. сын еңбектері әдебиетке соны леп
алып келді. Осынау талантты, тегеурінді, ең бастысы әлемдік әдебиеттен
тоқығаны, түйгені мол білімді, білікті әдебиет сыншылары буынының бел
ортасында көрнекті қаламгер, кәсіби сынның ауыр жүгін ауырсынбай арқалап,
осы әдебиет сынын ондаған жылдар бойында өз тағдырына балап, бір ерекшелігі
әдебиеттің барлық жанрларын бірдей қамтып, өндіре жазып, жемісті еңбек етіп
келе жатқан әдебиет сыншысы, жазушы, Халықаралық Алаш әдеби сыйлығының
иегері Сайлаубек Естайұлы Жұмабекті бүгінгі күні даралап айтсақ жарасады.
Әдебиет пен сынның биік белесіне сирек дарын, тума талантымен, ешкімді
қайталамайтын өзіндік стилімен, жазу мәнерімен, ең бастысы осынау ұзақ
жылдардың өн бойында тынымсыз ізденіс пен таза еңбекке ғана арқа сүйеген
сыншының қазақ оқырманына ұсынған сын жинақтары аз емес.
Бүгінгі күні де қазақтың қабырғалы қаламгерлері туралы қадау-қадау
еңбектер жазып жүрген көрнекті сыншымыз Сайлаубек Жұмабектің Сын пернесі
(Жазушы 1989ж.), Ғ.Мүсірепов(Рауан 1989ж.), Сын әуені (Елорда
2001ж.), Шерхан Мұртаза. Жұлдызы нұрлы суреткер, (екінші басылымы),
(Өлке 2002ж.), Тахауи Ахтанов. Талант тектоникасы (2003ж.),
Ахтанов–Ахтановтың көзімен Күлтегін атты қадау-қадау еңбектері, дүниеден
өтіп кеткен, қазақ руханиятына қайталанбас көркем мұра сыйлаған
Ғ.Мүсірепов, Т.Әлімқұлов, Ә.Әлімжанов, Ә.Тәжібаев, М.Мақатаев,
Қ.Мұхаметжанов, М.Қаратаев, А.Сүлейменов, З.Серікқалиев, қазір де қолынан
қаламы түспеген Ә.Нұрпейісов, Ә.Кекілбаев, Ш.Мұртаза, Ф.Оңғарсынова сынды
шынайы суреткерлер жайындағы толымды, тағылымы биік әдеби-эстетикалық
эсселер мен әдеби талдау мақалалар шоғыры, осының барлығы әдебиет
сыншысының кейінгі он, он бес жыл көлемінде тынымсыз ізденіс үстінде
екендігін көрсетеді.
Осынау жемісті еңбектің бір көрінісі жоғарыдағы санымен емес, көркемдік
сапасымен оқырман назарын өзіне аударған әдеби зерттеулер, әдеби-сын
еңбектер десек артық айтпаймыз. Әрқайсысы қазақ әдебиетінің бір-бір
шоқтығына айналған жоғарыда аты аталған қаламгерлердің шығармашылық
зертханасының, олардың көркемдік әлемінің қазіргі әдебиеттану, сыни-
эстетикалық дүниетанымымыздың бүгінгі жеткен биігінен талдау арнасында
қарастырылуы басты рухани олжамыз дер едік.
Осынау пікір-байламдардың орнықтылығына оның 1990 жылдардың басында
Жазушы баспасынан жарық көрген Сын пернесі атты кітабы біржолата көз
жеткізген еді. Автордың алғашқы кітабы әдебиетке не қосып, не алды, несімен
қымбат, қалың оқырманына қандай ой-пікірлер айта алды деген сұрақтарға бір
оралып көрсек. Бұл арада, ең алдымен кітапқа сыншының әр кезде жарық көрген
немесе жаңадан жазылған ең таңдаулы, соқталы деген сын еңбектерінің
(мақала, сұхбат, эссе) іріктеліп, топтастырылғандығын айтар едік.
Бұл ең алдымен кітаптың мазмұнын, мән–мағынасын, сапалық деңгейін
көтерген. Себебі, кітапқа енген мақала, сұхбат, эсселердің қай–қайсысы
болсын мәнді мәселені көтереді, яғни олардың тақырыптық арқауына қазіргі
әдеби процестің арналы, кіндік мәселелері өзек болған. Айталық, Ұнамды
қаһарман атты беташар мақалада шынайы реализм әдебиеті мен өнеріндегі
кіндік мәселелердің бірінен саналатын бас қаһарман проблемасын, оның
арғы–бергі тарихын, болмыс-бітімін бірегей, біртұтас көркемдік құбылыс
ретінде саралай келіп, оны қазіргі әлемдік әдеби процеспен сабақтастыра сөз
етеді.
Аталған проблеманы шешудегі басқа да ұлттар әдебиетінің әр кезеңінде
қол жеткізген табыстарын саралай келіп, сыншы негізгі әңгіменің арқауын
Ш.Айтматовтың Боранды бекет, Ю.Бондаревтің Таңдау, Ә.Нұрпейісовтің
Сең романдарын талдауға құрады. Әсіресе, осынау шоқтығы биік
шығармалардағы бас кейіпкерлер Едігенің, Владимир Васильевтың, Жәдігердің
ұнамды қаһарман ретіндегі қайталанбас характерлері, мейлінше дараланған
мінез–мүсіні, олар көтеретін әлеуметтік–көркемдік жүк іргелі әңгімеге өзек
болып, жинақтау мен саралаудың арнасында ашылады. Мысалы, Осы романдағы
характерлер қақтығысы, сюжеттік желі тікелей іс–әрекет динамикасынан гөрі,
ой–сана мен психологиялық шарпысулардан тұратын иірімдерге негізделген,-
деп түйінделетін автор ойының тереңдігіне ден қоймасқа болмайды.
Сонымен, жоғарыда сыншының кітабында негізінен қазіргі қазақ
әдебиетінің қабырғалы қаламгерлерінің, айтулы ақын–жазушылардың
творчествосын тілге тиек ететіндігін астын сыза айттық. Және бірнеше
мақалалар қазақ прозасына олжа салған қаламгерлеріміз Е.Домбаев,
С.Бердіқұлов, Б.Нұржекеев, О.Бөкеев, К.Ахметбеков романдарын талдауға
арналыпты.
Нақтырақ айтсақ, Роман және әлеуметтік талдау деп аталатын көлемді
мақаладағы сөз болатын Е.Домбаевтың Жаман Жәутік, О.Бөкеевтің "Өз отыңды
өшірме, Б.Нұржекеевтің Бір өкініш, бір үміт романдарындағы қол жеткен
көркемдік табыстар мен орын алған кемшіліктер нақты бір проблема
төңірегінде, яғни осы шығармалардағы әлеуметтік талдау деңгейінің ара
салмағымен өлшенуі көп сырдың бетін ашқан. Осы орайда көркемдік талдау,
кейіпкер шынайылығы, жазушының тіл шеберлігі сияқты мәнді мәселелер де
назардан тыс қалмайды. Бұл ыңғайдағы мақалалардың ішінен, біздіңше,
халқымыздың арқалы ақындары, ардагер дарындар Ә.Тәжібаев пен М.Мақатаев
және сирек талант Ф.Оңғарсынованың шығармашылығына арналған дүниелерді
ерекше бөліп айтуға болар еді.
Ал енді сыншының құлашты кеңге сермеп, ағынан жарылып, ақтарыла
сөйлейтін тұсы-саңлақ суреткерлер Шерхан Мұртазаның Қызыл жебе романының
екі кітабын, Әбіш Кекілбаевтің Үркер және Елең–алаң романдарын
талдайтын мақалаларында. Бұл қаламгерлердің көп жылғы шығармашылық
ізденістерінің жемісті екендігін, олардың қаламынан туған шығармалардың
көркемдік әлемін, танымдық- тағлымдық мән-мағынасын, рухани–философиялық
парасатын, қала берді суреткерлік қолтаңба ерекшеліктерін егжей-тегжейлі
иін қандыра әңгімелейді. Мысалы, жазушы әке мен бала қарым-қатынасын
педагогикалық, эстетикалық, философиялық өрімде өзгеше біртұтастық сақтап,
екі кітаптың өн бойында осы өрімді ылғи ірі планда көрсетіп отырады
[34,132] - дей келіп, сыншы Қызыл жебе романындағы орталық кейіпкерлер
Рысқұл мен Тұрар тұлғаларын даралаудағы, оларды типтік образ биігіне көтеру
мақсатындағы жазушы ізденістеріне, романның реалистік қуатына, романтикалық
тынысына ерекше әсер еткен көркемдік факторларды кеңінен сөз етеді.
Ал, әдебиет классиктері Ғ.Мүсірепов және М.Қаратаевпен арадағы сұхбат-
диалогтарда алдымен туған әдебиетіміздің кешегісі мен бүгінгісі, әлі де
қолымыз жетпей жатқан асуларымыз бен көркемдік мақсат- мұраттар сөз болады.
Бүгіндері арамызда жоқ, айтулы сөз зергері, үлкен суреткер Ғабит
Мүсіреповтің қаламдас інісіне ағынан жарылып, аманат еткендей, абыз ойларын
бүкпесіз ортаға салуы, оны қолға ұстатқандай жіліктеп жеткізуі оқырман үшін
ерекше қымбат, қастерлі болуға керек.
Тағы да бір мақаланы жеке- дара, бөліп алып әңгімелеуге толық негіз
бар. Ол әйгілі жазушы Шыңғыс Айтматовтың айтулы туындысы Жан пида атты
романына арналған Әлеуметтік әділет тартысы атты көлемді мақаласы.
Кезінде романның ізін суытпай, іле-шала Қазақ әдебиеті газетінде жарық
көрген бұл мақаланың басты құндылығы- оның сол кезеңдегі одақтық пікірге
дер кезінде үн қосып, алғашқы пікір- байламның бірі болғандығында ғана
емес, сонымен бірге авторының терең таным–талғамын, биік парасат–пайымын
байқатқандығында.
Жалпы, кітапты оқып шыққаннан кейін, біздің ойымызша сыншы қаламына тән
басты ерекшелікті ажыратып айту ләзім. Ең алдымен, оның сөз етіп отырған
объектісіне байланысты қай мәселені көтермесін, соны немқұрайды сөз етпей,
тереңнен толғап, сезіммен шалқуы, нені айтса да жүрек түбінен тебіреніп
айтуы.

2 Әдеби сынның мен қоғамдық таным арақатынасындағы ықпалдастық
2.1 Әдеби сынның ғылым салаларымен арақатынасы
Әдеби сын дегеніміз-көркем әдебиет,оның ғылымы мен қоғамдық
ғылымдардың,журналистиканың тоғысында пайда болып,күнделікті әдеби өмірді
зерттейтін, оның жетістіктері мен кемшіліктерін саралап, бағалап
отыратын,әдебиүдерісте болып жатқан құбылыстарды оқырманның дұрыс түсінуіне
көмектесетін,рухани әлем аясында қызмет атқаратын әдеби,ғылыми
публицистикалық,әлеуметтік сипатты шығармашылық түрі; қоғамдық ғылыми
сананың бір саласы;көркем әдебиет жайлы дәуір үні.Әдеби сынның жүйесіне
оның субъектісі (сыншы), нысаны (шығарма, жазушы, әдеби өмір), мазмұны
(әдебиеттің өзекті мәселелері), әдіснамасы (талдау тәсілдері), құралдары
(ғылым котегориялары, жетістіктері), жанрлары (рецензия,т.б.), бағыты
(оқырман), қызметі (танымдық, бағалаушылық,т.б.), ұстанымдары
(халықтығы,жауынгерлігі) жатады. Осылардың әрқайсысы қоғамдық
өмірдің,қоғамтанудың түрлі салаларымен тығыз байланысты. Мысалы,сынның
әдіснамасы жалпы қоғамдық ғылымдармен,оның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.