Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы
БАРЛЫҚ ТОПТАҒЫ МҮГЕДЕКТЕРДІҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДЫ ІСКЕ
АСЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Жоспар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-7
МҮГЕДЕКТЕРДІҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰҚЫҚТАРЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСНАМАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1. Мүгедектердің қоғамның әлеуметтік құрылымындағы орнын анықтау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...8-12
1.2. Мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтары ұғымының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13-27
1.3. Мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтарының мазмұндық жүйесі және
оны зерттеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...27-4 5
II ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МҮГЕДЕКТЕРДІҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰҚЫҚТАР
ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .46
2.1. Қазақстандағы мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтарының
заңнамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46-56
2.2. Қазақстандағы саяси-әлеуметтік бағыт және жүйе аясындағы
мүгедектер құқықтарының орны: теориясы және практикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56-63
2.3. Мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтарын қорғау мәселелерін
әлеуметтік жұмыс тұрғысында шешу және жетілдіру жолдары ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63-82
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 83-86
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87-
91 ҚОСЫМША МАТЕРИАЛДАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .92-94.
мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтарын қорғау мәселелері
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Барлық топтағы мүгедектердің саяси-
әлеуметтік құқықтарын қорғау мәселелері бүгінгі қоғам үшін ең маңызды және
қиын міндеттердің бірі.
Мүмкіндіктер санының үзіліссіз өсуі бір жағынан: денелік, психикалық
және интеллектуалдық қабілеттеріне тәуелсіз, олардың әрқайсысына көңіл
бөлу, екінші жағынан: демократиялық, азаматтық қоғамға тән тұлғаның
құндылығын көтеру туралы түсінік және оның құқықтарын қорғау қажеттігі,
үшінші жағынан: осылардың барлығы барлық топтағы мүгедектердің саяси-
әлеуметтік құқықтарын қорғау мәселелерінің маңыздылығын көрсетеді.
Мүгедектер құқығы туралы Декларацияға сәйкес (БҰҰ, 1975 ж.) мүгедек —
туғаннан болсын немесе оған қатыссыз, денелік және ақыл-ой
мүмкіндіктеріндегі кемшіліктеріне қарай өз бетінше толығымен немесе
жартылай қалыпты жеке және әлеуметтік өмірдегі қажеттіліктерді өздігінше
қамтамасыз ете алмайтын әрбір адам [12].
1992 ж. 5 мамырдағы Европа кеңесі Ассамблеясының 44 сессиясының
реабилитациялық бағдарламасына сәйкес мүгедектік — денелік, психологиялық,
әлеуметтік, мәдени, заңдық және басқа кедергілерге сәйкес мүгедектігі бар
адамға қоғамға араласып, қоғамның басқа мүшелері сияқты қоғамның өмірінде,
отбасының өмірінде солар сияқты болуға мүмкіндік бермейтін шектеулердің
болуы ретінде анықталады.
Кез-келген қоғамда адамдардың әлеуметтік жағдайын жақсартуға
мүмкіндіктер туғызылғанда ғана, сол қоғамның дамуы орнықты сипатқа ие
болмақ.
Бұдан шығар қорытынды, өз елінің тұрақты дамуы мен өркениетті елдер
қатарына қосылуын қалайтын мемлекет басшысының халықтың әлеуметтік жағдайын
ең алдыңғы кезектегі іс ретінде қарауы заңдылық. Халықтың әлеуметтік
жағдайы қазіргі таңдағы кезек күттірмес өзекті мәселе ретінде танылуда. Кез-
келген елде, қай уақытта болмасын бұл мәселе ең алдымен шешілуді талап
етеді. Біздің қоғамымыздың алдында тұрған бірінші міндет – мүгедектердің
құқықтарын, бостандықтарын және мүдделерін қорғау. Қазақстанда олардың саны
жарты миллионға жуықтап отыр. Бұл сандардың тасасында тәлкекке түскен
тағдырлар тұр. Елімізде 2018 жылға дейін мүгедек азаматтардың құқығын
қорғау конвенциясын ратификациялау мәселесі қолға алынып отыр. Ол үшін біз
тиісті талаптарға сәйкес болуымыз керек. Осы бағытта жұмыс жүргізілуі тиіс.
Ол тек қана мемлекеттік органдардың көзқарасына байланысты болмауы керек.
Бұл жұмыс ең бастысы мұқтаж азаматтардың талаптарына сәйкес келуі тиіс.
Естеріңізге сала кетейік, 2008 жылы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев
Мүгедектердің құқықтары туралы конвенцияға және оның Факультативтік
хаттамасына қол қойып, Қазақстанның адам құқықтары саласындағы халықаралық
стандарттарды имплементациялауға және мүгедектердің құқықтарын жүзеге асыру
үшін құқықтық алаң құруға дайындығын растаған еді. Мүгедектердің құқықтары
туралы конвенцияны ратификациялауға жағдай жасау мақсатында Министрлік
мүгедектер қоғамдық бірлестіктері өкілдерінің қатысуымен мүгедектердің
құқықтарын қамтамасыз ету және өмір сүру сапасын жақсарту жөніндегі 2012-
2018 жылдарға арналған іс-шаралар жоспарын әзірледі, ал 2012 жылғы қаңтарда
оның 3 негізгі міндеттері бар бірінші кезеңі қабылданған болатын. Осы
бағытта атқарылуы тиіс бірінші міндет – мүгедектердің құқықтарын,
бостандықтарын және мүдделерін қорғау саласындағы заңнаманы біріздендіру,
екінші міндет – әлеуметтік объектілерге, транспорттық инфрақұрылымға
паспорттау (инвентаризациялау) жүргізу, үшінші міндет – халықтың ақпаратқа
қолжетімділігін арттыру.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев биылғы Қазақстан-2050 стратегиялық жолдауында
осы әлеуметтік мәселелерге баса тоқталып: Мен сіздерді жалпыға ортақ еңбек
қоғамына бастап келемін, онда жұмыссыздар жай ғана жәрдемақы алушылар емес,
олар жаңа кәсіптерді меңгеретін болады, мүгедектер жасампаздық қызметпен
белсенді түрде айналыса алады, ал корпорациялар мен компаниялар олардың
еңбегі үшін лайықты жағдай жасай алады. Біз қайда бара жатырмыз? Қазақстан
2050 жылға қарай әлемнің ең дамыған отыз елінің қатарында болуға тиіс.
Дамушы елдер арасында осы клубтағы орынға бәсекелестік қатал болмақ. Күн
астындағы орын тек ең мықтыларға арналғанын нақты сезіне отырып, ұлтымыз
жаһандық экономикалық тайталасқа дайын болуға тиіс. Біз бірінші дәрежедегі
мынадай мақсаттарымызды назардан шығармастан, нысаналы әрі шабытты жұмыс
істеуіміз керек:
▪ Мемлекеттілікті одан әрі дамыту және нығайту.
▪ Экономикалық саясаттың жаңа қағидаттарына көшу.
▪ Ұлттық экономиканың жетекші күші – кәсіпкерлікке жан-жақты қолдау
көрсету.
▪ Жаңа әлеуметтік үлгіні қалыптастыру.
▪ Білім беру мен денсаулық сақтаудың қазіргі заманғы және тиімді
жүйесін құру.
▪ Мемлекеттік аппараттың жауапкершілігін, тиімділігі мен
функционалдығын арттыру.
▪ Халықаралық және қорғаныс саясатының жаңа сын-қатерлеріне парапар
саясат құру.
Біздің басты мақсатымыз – әлеуметтік қауіпсіздік және азаматтарымыздың
бақуаттығы. Бұл – қоғамдағы тұрақтылықтың ең жақсы кепілі. Біздің қоғамда
уақыт сынына төтеп бере алатын жаңартылған және әлдеқайда тиімді әлеуметтік
саясатқа деген сұраныс өсіп келеді. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей,
әлеуметтік саясаттың мінсіз және әмбебап үлгісі жоқ. Бұл барлық азаматтары
сол әлеуметтік жүйеге қанағаттанатындай бірде-бір қоғамның жоқтығы сияқты.
Әлеуметтік қауіпсіздік және азаматтардың бақуаттығы мәселелерін шешу – бұл
әрбір қазақстандыққа әсер ететін қиын және өте маңызды міндет. Сондықтан
бұл тұста әр қадам мұқият ойластырылған болуы тиіс. Басты міндет –
кедейшіліктің өсуіне жол бермеу. Кедейшілік ешбір қазақстандық үшін
әлеуметтік перспективаға айналмауы керек. Біз өз азаматтарымыз үшін
экономика мен бюджеттің өсіміне тікелей тәуелді болатын ең төменгі
әлеуметтік стандарттар мен кепілдіктер белгілеуіміз керек.
Олар мынаны қамтуға тиіс:
▪ Ең алдымен, тұлғаның қажеттіліктері тізімін кеңейту және оған білім
беру мен денсаулық сақтау баптарын енгізу (соның ішінде, жұмыссыздар
мен еңбекке қабілетсіздер үшін оларды барынша әлеуметтендіру
мақсатында), саламатты тамақтану және саламатты өмір салты, зияткерлік
және ақпараттық сұраныстарын өтеу, т.б.
▪ Нақты бағалар бойынша тұлғаның қажеттіліктерінің құнының есебі
(тиісінше, елдегі статистиканы жетілдіру қажет).
▪ Экономиканың өсіміне байлаулы өмір сапасының стандарттарын кезең-
кезеңмен сапалы арттыру.
Осы стандарттарды сақтау бүкіл әлеуметтік саланы бюджеттік
қаржыландыру көлемін айқындауы тиіс. Бұл бюджеттік процестердің ашықтығын
арттырады және біздер бөлетін қаражаттың атаулылығын күшейтеді. Үкіметке
тиісті заң әзірлеуді тапсырамын.
Екіншіден, мемлекет әлеуметтік қолдауды тек бұған мұқтаж топтарға ғана
көрсетуі тиіс.
Ол үшін не істеу керек?
▪ Мемлекет қоғамның әлеуметтік жағдайы төмен топтарына –
зейнеткерлерге, мүгедектерге, еңбекке жарамсыздарға, науқас балаларға
және т.б. атаулы көмек үшін толық жауапкершілік алатын болады.
▪ Ұдайы әлеуметтік және зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесін жетілдіріп
отыру, ананы және баланы жан-жақты қорғау қажет.
▪ Бізде жұмыссыздарды оқыту мен қайта даярлаудың еңбек нарығына
бейімделген айқын бағдарламалары болуы керек. Мемлекет жұмыссыздарға
әлеуметтік қолдауды бұл санатқа жататын адам жаңа мамандық игеруіп,
қайта даярлықтан өтуге бет бұрған жағдайда көрсетуі керек.
Жұмыс берушілер халықтың әлеуметтік жағдайы төмен топтарын жұмысқа
белсене тартып, оларды еңбекақымен қамтамасыз ететіндей жағдай туғызу
қажеттігі маңызды. Ең алдымен, бұл мүмкіндігі шектеулі адамдарға
қатысты.Әлемнің дамыған елдерінде осылай жасайды. Біз олардың толыққанды
еңбек етуіне жағдай туғызуға тиіспіз. Мемлекеттік жәрдемақыны тек шынымен
нақты жұмыс істей алмайтындар ғана алуы тиіс. Жұмысқа мүгедектерді алып,
оларға жағдай жасайтын компаниялар мен корпорацияларды көтермелеу керек -
деп қорытты. Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Жолдауы әрбір
адамның өміріне әсер етуімен ерекшеленеді. Мемлекет басшысы болашаққа үлкен
талпыныспен, ұмтылыспен қарап, халыққа деген үлкен сенімін білдіреді. Бұл –
жеке меншіктің және мемлекеттің барлық құрылымдарының басшылары үшін,
қоғамың әр мүшесінің өз қызметтерінде терең ойланатындай бағдарламалық
құжат [1].
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі кезде қоғамда қалыптасып отырған мәселе
ретіндегі негізгі міндет ол халықты әлеуметтік қорғау саясатын іске асыру
және барлық топтағы мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтарын қорғауды іске
асыру болып табылады. Зерттеудің мақсаты осы мәселелерді мемлекеттік
деңгейде шешудің жолдарын ұсынып, нақты кәзіргі жаңдайға талдау жасау.
Зерттеудің нысаны: Қазақстан Республикасындағы барлық топтағы
мүгедектер зерттеу жұмысының нысаны болып табылады.
Зерттеудің пәні: Барлық топтағы мүгедектердің саяси-әлеуметтік
құқықтарын қорғауды іске асыру мәселелері және Қазақстан Республикасындағы
ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
▪ мүгедектер туралы толық ақпарат жинау, оның iшiнде бұқаралық ақпарат
құралдарын, ҚР заңдары мен заңды актiлерiн, мүгедектер мәселелерiн
зерттеп жүрген Қазақстан ғалымдарының еңбектерiн, Қазақстандағы
мүгедектерге қатысты үкімет саясатын қарастыру;
▪ осы жиналған ақпарат нәтижесiнде мүгедектердің қазiргi жағдайына
баға беру, мәселелерiн анықтау;
▪ мүгедектермен әлеуметтiк жұмыс iстеу технологиялары мен әдiстерiн
айқындау;
▪ қазiргi кездегi мемлекеттiк саясаттың мүгедектерге қатысты
жүргiзiлiп жатқан iс-шараларын бағалау, кемшiлiктерiн анықтау;
▪ Қазақстандағы мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтарының
болашақтағы перспективаларын көрсету.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасы заңдары, халықаралық заңдық
күші бар құжаттар, шетел және отандық ғалымдардың еңбектері мен мерзімдік
басылымдарда жарық көрген мақалалары.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Әлеуметтік жұмыс саласы бойынша енді ғана
дамып келе жатқан біздің еліміз үшін бұл мәселе бойынша шет елдердің
қажетті тұстары мен тәжірибелік көрсеткіштері бар екендігін айтуымыз керек.
Шетел социологтарының ішінде осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген
ғалымдарды атап өтсек: Паула Пиетила, Топиас Кенккеля және т.б. көптеген
ғалымдар. Сонымен бірге, осы тақырып бойынша ресейлік ғалымдардың ғылыми
зерттеулері де үлкен қызығушылық тудыртады. Олар: Дементьева Н.Ф., Шаталова
Е.Ю., Соболь А.Я., Повленко П.Д. және т.б. көптеген ғалымдар. Мүмкіндіктері
шектеулі адамдардың проблемасына қатысты қазақстандық қоғамдық ұйымдардың
үлесі де өте зор. Ал осы мәселе төңірегінде ой-пікірлер айтып жүрген
Межибовская И.В., Аманбаев А.А., Калтаева Л.М., Медиев К., Иманалиев К.И.,
Думбаев А., және т.б. ғалымдардың еңбектері маңызды.
Жұмысты жүйелі түрде баяндау мақсатында тақырыптың зерттеу деңгейін
ескере отырып, мүмкіндігі шектеулі адамдардың саяси-әлеуметтік құқықтарына
қатысты еңбектер жазған ғалымдарының зерттеулері, негізгі нормативтік
құқықтық актілер, халықаралық стандарттар мен нормалар, мерізімді
басылымдарда жарық көрген мақалалар қарастырылды.
Жалпы жұмысты жазу барысында, мүгедектерді әлеуметтік қорғау
мәселелерінің маңызды тұстары баяндалып, кейбір өзекті жағдайлар
көрсетілді:
• мүмкіндіктері шектеулі адамдар және олардың сипаттамасы;
• мүмкіндіктері шектеулі адамдарға қатысты мемлекеттің
әлеуметтік саясатын қамту;
• мүмкіндіктері шектеулі адамдардың саяси-әлеуметтік құқықтарын
қорғау мәселелерін толық қамту.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Мүмкіндіктері шектеулі адамдардың
саяси-әлеуметтік құқықтарын қорғау мәселелерін әлеуметттік категория
ретінде мәнін ашу.
Зерттеудің жаңашылдығы: Мүгедектер өмірінің барлық жақтарын қамтитын
тұтас құжаттар, қабылданған заңдарды "Мүгедектер үшін тең мүмкіндіктерді
қамтамасыз етудің" стандартты ережесінің аясында анықтау.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы: Үкіметтің әлеуметтік мәселелерін
шешуде, мүмкіндіктері шектеулі адамдардың саяси-әлеуметтік құқықтары
жағдайын жақсартуда үлес қосу.
Зерттеу әдістемесі: Себеп-салдарын анықтау, талдау, тарихи, логикалық
және т.б. әдістемелер.
Күтілетін нәтижелер: Зерттеу жұмысында берілген теориялық
тұжырымдамалардың мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтарын қорғауды іске
асырудың факторы ретінде дәлелденуі.
Зерттеудің құрылымы: Диссертация құрылымы оның тақырыбының, мақсаты мен
міндеттерінің негізгі бағыттарына сәйкес құрылды. Қорғауға ұсынылып отырған
диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Диссертацияның жалпы көлемі 87
бет.
І МҮГЕДЕКТЕРДІҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰҚЫҚТАРЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Мүгедектердің қоғамның әлеуметтік құрылымындағы орнын анықтау
мәселелері
Қазақстан Республикасының Ата заңында мемлекеттің ең қымбат қазынасы –
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары делінген. Осы қағиданы
орындау мақсатында мемлекет өзінің қолындағы барлық ұлттық құралдарын
қолдануға талпынып отыр. Сонымен қатар, адам құқықтары аясындағы
проблемалар тек ұлттық деңгейде ғана емес, сонымен бірге халықаралық
деңгейде де шешудің нәтижесі – адам құқықтарының орындалуы мен сақталуына
әсер ететіні сөзсіз. Қазіргі кезде адам құқықтарын қорғау, сақтау және
қамтамасыз ету демократиялық, құқықтық мемлекеттің басты міндеттерінің
қатарына жатады [6].
Адам құқықтарын қалыптастыру және оларды қорғау – демократиялық
мемлекет пен азаматтық қоғамның даму процесінен көрініс табады. Еліміз
тәуелсіз даму жылдарында бірқатар халықаралық құжаттарға қосылып үлгерді.
Бірақ Қазақстанның қосылмай келе жатқан халықаралық келісімдері де
жеткілікті. Конституциямен және өзге де нормативтік актілерде белгіленген
негізгі құқықтардың тәжірибеде нақты іске асырылуы Республикадағы адам
құқықтарын қорғаудың процедуралары мен механизмдерінің оңтайлы
жетілдірілуін, әрі нығайтылуын қажет етеді. Адам мен азаматтың бұзылған
құқықтарын қалпына келтіру, олардың алдын алу және болдырмау шараларын
қабылдау, заңды бұзған тұлғаларды дер кезінде жауапкершілікке тарту,
құқықтың бұзылғандығы туралы арыз-шағымдарды уақытында, әділетті қарау,
заңсыздықтар мен құқыққа қайшы әрекеттерге жол бермеу - әр мемлекет пен
азаматтық қоғамның ең басты міндеті болып саналады. Бүгінгі таңда Қазақстан
Республикасында адам құқықтарын қорғау құралдары еліміздің заңнамасында
нақты түрде бекітілген. Осы құралдарды белгілеп отырған заңанама
актілерінің негізін құрайтын құжат, әрине, Конституция.
Қазақстан Конституциясының бірінші бабынан бастап адам құқықтарына
деген мемлекеттің ерекше көзқарасы белгіленген. 1-ші баптың 1-ші тармағында
мемлекеттік ең жоғары құндылығы болып адам, оның өмірі, құқықтары мен
міндеттері табылады делінген [6]. Белгілі қазақстандық заңгер-ғалым Г.
Сапарғалиев бұл жөнінде былай дейді: Саяси ілімде демократияны өзіндік
құндылық ретінде, мемлекеттік құрылыста бекітілетін жалпы адами
құндылықтардың нақты көрінісі ретінде қарастырады. Олардың қатарына адам,
оның өмірі, құқықтары мен міндеттері жатады. Осыларды ең жоғары құндылық
деп тану мемлекет үшін адам және адамның материалдық игілігінен артық нәрсе
жоқ деген сөз. Адам қалыпты өмір сүру үшін мемлекет барлық қолынан келетін
жағдайды жасауы керек. Мемлекет адамның өмірін қолсұғушылықтан қорғауға
міндетті. Конституцияда бекітілген және күнделікті заңнамада нақтыланған
адамның құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуына мемлекет ең
алдымен көмектесуі керек деген сөз [71].
Қоғам өзінің стандартын мүгедектігі бар адамдардың сұранымдарына
сәйкес, олардың тәуелсіз өмірімен тұруына мүмкіндік беру мақсатында
бейімдеуі қажет.
1989 ж. БҰҰ заң күшіне ие болып табылатын баланың құқығы туралы
конвенция мәтінін қабылдады. Мұнда дамуында кемістіктері бар балалар
өздеріне толық сенімдерін сақтап, қоғамның өміріне белсенді араласып, толық
және салауатты өмір сүруі үшін олардың құқықтары бекітілген. Мұнда
мүмкіндіктері шектеулі мүгедек балалардың жақсы демалуы, білім алуы, еңбек
етуі, медициналық көмек алуы т.б. үшін ақысыз көмек алуы (ата- анасының,
жақын, қамқор адамдардың финанстық ресурстарын есепке алу арқылы) жүзеге
асырылады.
1971 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы ойлау мүмкіндіктері шектеулі балалардың
құқықтары туралы Декларация қабылдады. Бұл құжатта мүгедек балалардың
мүмкіндігінше оқуға, білім алуға, емделуге, жұмыс істеуге деген
қажеттіліктерін максималды қамтамасыз ету, қабілеттерін дамытуға жағдай
жасау туралы айтылады. Оның ішінде нәтижелі еңбек ету, пайдалы іс-әрекетпен
айналысу, мүмкіндіктерін толық пайдалану, материалдық қамтамасыз етілуге
және қанағаттанарлық өмірлік дәрежеге қол жеткізу туралы айтылады.
Мүгедек-балалар үшін үлкен маңызға ие тағы бір жайт, талап бойынша,
мүмкіндігі шектеулі бала өзінің отбасында, немесе қабылдап алған ата-
анасының отбасында тұруы қажет деп айтылады. Мұндай отбасы мемлекет
тарапынан көмек алуы тиіс делінген. Ал қажет болған жағдайда олар арнаулы
мекемелерде уақытша бола алады және жаңа орта оның әдеттегі өмірінен өзгеше
болмауы тиіс.
БҰҰ экономикалық, әлеуметтік және мәдени ережелер туралы халықаралық
құжатында әрбір мүгедектің (ересек немесе бала) өзінің денелік және
психикалық денсаулықтың мүмкін болатын дәрежесіне жетуге құқығы атап
көрсетілген [12].
Мүгедектер өмірінің барлық жақтарын қамтитын тұтас құжат БҰҰ
қабылдаған "Мүгедектер үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етудің стандартты
ережесі" болып табылады.
1993 жылы әлемдік даму туралы есеп беруде Әлемдік банктің тапсырысы
бойынша дүниежүзі халықтарының денсаулықтарына арналған халықтың
денсаулығын бағалаудың жаңа өлшемдері, ұлттық денсаулық сақтау салаларының
тиімді жақтарына құралдар бөлу туралы айтылады.
Ана мен баланы қорғау және отбасыны жоспарлау мекемелері, балалар мен
жеткіншектерге тән ауруларды емдеуді т.б. қаржылық инвестициялар бөлу
статистикасын төмендетіп қана қоймай, көп жылдар бойы денсаулығынан
айрылып, аяқ астынан уақытынан бұрын өлуді қысқартады.
Өмір ғана құндылық ретінде қарастырылып қоймай, аурусыз, қиналусыз
өмір сүру, әлеуметтік қалыптасып, даму да өмірдің сапасы ретінде
қарастырылуы тиіс.
Мүгедектік балалардың өмір сүру қабілеттерін төмендетіп, даму мен
өсудің тоқтауына байланысты әлеуметтік бейімдей алмауға, болашақта өз
мінезін бақылай алмауға, бағдарын, басқалармен араласуын, оқуын, еңбек
етуін тежеуге алып келеді.
Мүгедектік мәселесін адамның әлеуметтік мәдени ортасынсыз (отбасы, үй-
интернат) түсіндіру мүмкін емес. Мүгедектік, яғни адамның мүмкіндігінің
шектеулілігі таза медициналық құбылысқа жатпайды. Бұл мәселені тереңірек
түсінуге, оның салдарларын болдырмауға әлеуметтік-медициналық, әлеуметтік,
экономикалық, психологиялық т.б. факторлар көмектеседі. Сондықтан да
мүгедектерге көмектесу технологиясы ─ үлкендер мен балаларға қатысты
әлеуметтік жұмыстың әлеуметтік-экологиялық моделіне негізделеді. Бұл
модельге сәйкес, мүмкіндігі шектеулі адамдар қиыншылықтарды ауруына сәйкес
немесе дамымауына сәйкес емес, сонымен бірге оны қоршаған табиғи және
әлеуметтік ортаның олардың арнайы қажеттіліктеріне сай келмеуінен,
қоғамдағы кері түсініктерден, адамдардың жақтырмай қарауларынан да болады
[30].
Мамандар көп жылдар бойы мүгедектікті шартты мойындамай, оны дұрыс
емдемеудің салдары деп қарастырып келді. Сол себептен де бұл проблеманың
әлеуметтік жағы еңбекке жарамсыз дегенге дейін оның басты көрсеткіші
ретінде алынған. Осыған орай, дәрігерлік еңбектік сараптамалық комиссияның
басты міндеті, кәуаландырып отырған адам қандай кәсіби қызметті атқара
алатындығын субъективтілік, дәлірек айтқанда, биологиялық негізде анықтау
болған, әлеуметтік-биологиялық критерий қарастырылмаған. Мүгедек түсінігі
жазылмайтын ауру түсінігіне теңдестірілген. Сонымен, құқықтың аясында және
нақты экономикалық жағдайлардағы адамның әлеуметтік рөлі екінші орынға
ығыстырылған және де мүгедек түсінігі, әлеуметтік, экономикалық,
психологиялық білім беру және басқа да қажетті технологияларды қолданатын
көп профильді реабилитация тұрғысынан мүлде қарастырылмаған [34].
Жалпы мүгедек дегеніміз – бұл өмірлік қызметіне шек келтіріліп, оның
әлеуметтік қорғалуын қажет ететін ағза қызметінің бұзылуы, аурулар,
жарақаттар, олардың зардабынан болған дефектілері бар денсаулығы бұзылған
тұлға. Бұл мүгедектер қоғамның әлсіз топтарына жатады, сондықтан да олардың
құқықтарының айрықша қорғалуына әрбір мемлекет ерекше назар аударады. Бұл
мәселе жөнінде БҰҰ мен басқа да халықаралық ұйымдар қарарларын шығарып
отырады. Қазақстан Республикасы бұл қараларға қосылып, өзі де мүгедектердің
құқығын қорғау, оларға әлеуметтік көмек көрсетуге байланысты өзінің
заңдарын шығарып отырады және олардың орындалуын қамтамасыз етеді.
Мүгедектер жалпы 3 топқа бөлініп қарастырылады. Олардың 1-тобы аса ауыр
деңгейдегі мүгедектер болып табылады, одан кейін 2 және 3-топтағы
мүгедектер болады. Мүгедектердің қай топқа жатуына байланысты сол тобына
сәйкес жәрдемақы алады. Қазіргі уақытта мүгедек, өмірлік қызметінің
шектелуіне әкелетін және оның әлеуметтік қажеттілігін тудыратын, зақымдану
немесе дефектілердің салдарынан организм функцияларының қатты бүлінуі бар,
денсаулығында ауытқуы бар тұлға ретінде сипатталынады. Мүгедектілік,
халықтың әлеуметтік жайсыз жағдайының басты көрсеткіші болып табылады. Ол
қоғамның әлеуметтік жетілгендігін, экономикалық толыққанды жағдайын,
адамгершілік ондылығын көрсетеді және мүгедек — адам мен қоғамның өзара іс-
әрекетінің бұзылуын сипаттайды [25] .
Жалпы біздер, мүмкіндігі толық жандар мүгедектерді мүмкіндігі
шектеулі деп, осы сөзге арнайы түсіндірме беріп, барлығын өзіміз қиындатып
алдық. Шын мәнісінде, олардың өздерінің шектеулі мүмкіндіктері аясында қол
жеткізе алатын, бағындырар асулары да жоқ емес. Айта кетсек, 1991 жылы
елімізде Қазақстан мүгедектерінің дене тәрбиесі және спорт қауымдастығы
құрылды. Қауымдастықтың негізгі бағыты – мүгедектер спортын дамыту,
Халықаралық деңгейде Қазақстан спортшыларын қолдау. Сондай-ақ, осы жылы
көзі көрмейтін және құлағы естімейтін спортшылардың Одағы құрылды. Бұлар өз
кезегінде түрлі спорттық шараларды ұйымдастыра бастады.1992 жылы мүгедектер
арасында 1-ші Республикалық спартакиада ұйымдастырылып, оған 500 спортшы
қатысты. 1993 жылы Қазақстанның мүгедек спортшылары құрамасы Сток-Мандевиль
ойындарына (арбаға таңылған мүгедектердің бейресми чемпионаты) қатысып,
қола медальға қол жеткізді (Штоль Леонид - пауэрлифтинг). Ал 1995 жылы осы
ойындарда ел құрамасы 1 алтын, 2 күміс, 2 қола медальға ие болды [95].
Бүгінгі таңда Қазақстанда мүгедектер спортының дамуына қолайлы жағдай
жасалуда. Жыл сайын мүгедектер арасында спорттың түрлі саласы бойынша 40-
тан астам чемпионаттар өткізіледі. Олардың бастысы - 4 жылда 1 рет
өткізілетін республикалық Спартакиада мен Республикалық Паралимпиадалық
ойындар. 2033 жылы мүгедектер спортын дамыту мақсатында Қазақстанның
Паралимпиадалық Ұлтық комитеті құрылған. Бүгінде ел аумағында мүгедектер
спортын дамытумен айналыстын 8 ұйым, Астана мен Алматы қалаларында,
Маңғыстау, Атырау облыстарында 5 мүгедек спортшылар клубы жұмыс істейді.
Сондай-ақ, Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды облыстарында 2 мамандандырылған
спорт мектептері бар. 2001 жылы Астана қаласында І, 2007 жылы Талдықорған
қаласында ІІ Паралимпиадалық ойындар өткізілді. Бүгінгі таңда еліміз
бойынша 5000-нан астам мүгедек спортшы бар. Олардың ішіндегі ең үздік 7
саңлақ биыл 28-ші тамызда Лондонда басталатын Паралимпиадалық ойындарға
қатысты. Анықтама үшін айта кетер болсақ, 1948 жылы Англияда сэр Людвиг
Гаттман Екінші Дүниежүзілік соғыстың мүгедектері үшін спорттық сайыс
ұйымдастырады. Бұл 1960 жылы Римде жалғасын тауып, мүгедек спортшылар бас
қосады. 1976 жылы Торонтода Халықаралық деңгейде мүгедек спортшылар сайысы
өткізіледі. Дәл осы жылы Швецияда Қысқы Паралимпиадалық ойындар өтті. Осы
спорттық сайыстар Паралимпиадалық ойындардың бастауына әкелді[95].
Мүгедектердің құқықтарын қорғайтын арнайы конвенцияның жоқтығына
қарамастан, әлемдік қауымдастық мемлекеттің мүгедектерге көзқарасы бойынша
міндеттеріне қатысты әрі жан-жақты құжаттармен және арнаулы сипаттағы
құжаттармен қатар берілген негізгі нормативтік базаны әзірледі.
Мүгедектердің тіршілік әрекетінің жекелеген қырларын реттейтін
халықаралық құқықтық құжаттардағы күмәнсіз жетістік − барлығының тұтастай
кемтар адамдарды кемсітпеу қағидатын көтермелеуге бағытталғандығында.
Мүгедектерге қатысты дүниежүзілік іс-қимыл бағдарламасы және Мүгедектерге
арналған тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етудің стандарттық ережелері сияқты
жан-жақты құжаттар біздің мемлекетімізде заңдық міндеттемелерді жүктемеуіне
қарамастан, қабылданатын заңдардың моральдық тұрғыда әсер ету негізі болып
табылады, мүгедектердің, мемлекеттік қызметшілердің, қызметкерлердің,
мүгедектерге арналған мекеме оқытушыларының арасында кеңінен таралуға тиіс.
Мүгедектердің құқықтарын қорғаудың халықаралық стандарттары адам
құқықтарын қорғаудың барлық жүйесінде ортақ адам құқықтарының әмбебаптығы
және кемсітуге тыйым салу қағидатына негізделген. Бұл қағидаттың маңызы
мүгедектер үшін дене немесе ақыл-ойының белгісі бойынша әрқайсысының
әлеуетін шектемей дамытуға мүмкіндік беретін барлығына бірдей қоғам құру
идеясынан тұрады.
Халықаралық стандарттардан көрінгендей, мүгедектердің проблемаларын
шешуде медициналық сипаттағы іс-шараларға ғана негізделмей, тұтас
көзқарастармен ғана мүмкіндіктерді іске асыруға болады. Жаңа көзқарастың
қағидаттық айырмашылығы - мүгедектердің кемтар қағидатының қарапайым
әлеуметтік және экономикалық құрылымдарда мүгедектердің бейімделуіне жағдай
жасау шараларын көздейтін олардың әлеуметтік өз-өзіне сенімділігін дамыту
тұжырымына өзгеруі еді. Оның үстіне халықаралық стандарттар мүгедектікті
халықтың әлсіз тобы деп түсінуді өзгертті, өйтені мүгедектерге мұндай
көзқарас олардың қоғам өміріне кірігуіне кедергі келтіреді.
Халықаралық-құқықтық құжаттарға сәйкес қоғам өміріне пәрменді және
толық кірігу процесі бірінші кезекте қоғамдық өмірдің барлық салаларына қол
жетімділікті қамтамасыз етуге, шешім қабылдау процесінде мүгедектердің
толыққанды және тиімді қатысуына жәрдемдесуге негізделген. Осы іс-шараларды
қаржылық іске асыру көптеген елдерде деинституционалауды өткізу, яғни
мамандандырылған интернаттар мен стационарлық үлгідегі мекемелер желілерін
қысқарту және тұрғылықты жері бойынша мүгедектерге қызмет көрсетуді дамыту
нәтижесінде қаржыны азайту есебінен өткізіледі.
Азаматтық құқықтарды дамыту моделінде, мүгедектерді қоғамның толық
мүшесі ретінде ұсынуға негізделген және АҚШ-та ойдағыдай іске асырылған
оқшауландырмау тәжірибесі мүгедектерге қатысты әлеуметтік саясаттың ең
сәтті, ұлт мойындаған тәжірибесі болып табылады. АҚШ президенттерінің
ұсынып отырған инновациялық даму сызбасы қоғамдық бастамалардың арқасында
тиімді болды [90].
Халықаралық стандарттардың артықшылығын және мүгедектердің қоғам
өміріне кірігуі жөніндегі бастамаларды қолдау қажеттігін сезіну,
мүгедектердің құқықтарын қорғау саласындағы дамыған мемлекеттердің
тәжірибесін пайдалану Қазақстанда да өтуі тиіс. Мемлекеттік саясаттағы
мүгедектердің құқықтарына қазіргі заманғы көзқарас мемлекеттің қоғамды
мүгедектердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі мен қаржылық қолдауды
қайта бөлу жағына қарай жаңғыруына әкеледі.
2. Мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтары ұғымының теориялық
негіздері
Жалпы адам құқықтары мен бостандықтары дүниежүзілік қоғамдастық
игерген, мойындаған және тиісті халықаралық-құқықтақ актілерде бекітілген,
әлеуметтік және заңдық жағынан қамтамасыз етілген, әрбір адамның құқы
ретінде мойындалған, ешкім де жеке адамның еркін шектеп немесе тыйым сала
алмайды. Қазақстан мемлекеті адам құқықтары мен бостандығын оның қай елдің
азаматы екендігіне қарамастан мойындайды, кепілдік береді әрі қорғайды.
Адам құқығы оның міндетімен байланысады, сондықтан олардың жүзеге асырылуы
нақтылы жағдайларға қатысты; адамға берілген құқық оның мүмкін болған мінез-
құлық түрі мен табиғи құқығы мен бостандығының қайнар көзі, сондықтан
олардан шектелмеуі тиіс. Қазақстан мемлекеті адам құқықтары мен бостандығын
оның қай елдің азаматы екендігіне қарамастан мойындайды, кепілдік береді
әрі қорғайды. Адам құқығы оның міндетімен байланысады, сондықтан олардың
жүзеге асырылуы нақтылы жағдайларға қатысты; адамға берілген құқық оның
мүмкін болған мінез-құлық түрі мен өлшемінен сипат алады. Адам
бостандықтары ешқандай жағдайларға байланысты болмайды, ол – оның еркінің
нәтижесі [6].
Осыған сәйкес Конституцияда Қазақстанды әлеуметтік мемлекет деп тану
идеясы да адам мен азамат құқықтарын қорғауға бағытталған норма болып
есептеледі. Бұл жөнінде заңда былай деп көрсетіледі: Ең алдымен әлеуметтік
мемлекет жекелеген топтарға (таптарға) немесе ұлыстарға емес, қоғам мен
адамға тұтас қызмет етеді. Ол мемлекеттік көздер есебінен барлық
азаматтарға мүмкіндігінше бірдей мөлшерде игіліктер көрсетіп қоғамдағы
ауыртпалықтарды да теңдей болу жолымен әлеуметтік теңсіздікті жеңілдетуге
құлшынады. Әлеуметтік мемлекет адам мен азаматтың күнкөріс минимумы мен
өмір сүрудің лайықты жағдайларын қамтамасыз етуді талап ету құқығын
мойындайды. Бұған денсаулық пен экологиялық қауіпсіздік мәселесі де кіреді
[6].
Конституциясының 4-ші бабының 2-ші тармағы бойынша бұл акт ең жоғары
заңи күшке ие және Республиканың барлық аумағында тікелей қолданылады. Бұл
дегеніміз Ата заңда бекітілген адам мен азамат құқықтары мен
бостандықтарының да ең жоғары заңи күшімен тікелей қолданыста болуын
көрсетеді [6].
Ресейдің ғалымы Ю.А. Тихомировтың айтуы бойынша Конституцияның
тікелей қолданылуы оның құқық шығару ықпалы, азама6тармен және ұйымдармен
тікелей жүзеге асырылуы, бұзушылықтан сақтау, қоғамдағы өмір сүру үлгісі
мен атмосфераға, институциялық өзгерістерге құндылықты ықпалы деген сөз
[85].
Г. Сапарғалиев Конституцияға сүйене отырып азаматтар өздерінің
құқықтарын , бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды үйренуі тиіс
дейді. Соттардың адамның Конституциялық құқықтары мен бостандықтарын
шектейтін заңдар мен нормативті актілерді қолдануға құқы жоқ. Осы ғалымның
сөзі бойынша Адам құқықтары саласында Қазақстан Республикасының
Конституциясы халықаралық құқықтың жалпы танылған нормаларына сүйенеді
[72].
Конституция нормаларының ішінен ерекше маңыздылыққа ие 13-ші бапты
бөлек атап өтуіміз тиіс. Бұл бап бойынша әркімнің құқық субъектісі ретінде
танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті
қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға
хақылы ( 1-ші тармақ).
Екінші тармақ бойынша әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот
арқылы қорғалуына құқығы бар. Бұл бап бұзылған құқықтардың сот арқылы
қорғалуына кепілдік береді.
Үшінші тармақ бойынша әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар.
Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі. Бұл тармақ
Қазақстандағы адвокаттық көмек көрсетудің заңи негізі болып табылады. Осы
тармақ сәйкес 5-ші желтоқсан 1997 жылы Қазақстан Республикасындағы
адвокаттық қызмет туралы заң қабылданған болатын [22].
Сол сияқты осы тармақтың негізінде басқа да құқықтық көмектің
түрлері көрсетіледі, соның ішінде нотариалдық қызмет.
Конституцияның 14-ші бабының 1-ші тармағында да кепілдік қызметін
атқаратын норма бекітілген. Бұл норма бойынша заң мен сот алдында жұрттың
бәрі тең. Ресей ғалым-заңгері В.С. Нерсисянц байқағандай теңдік белгілі
бір абстракция болып табылады, яғни, ол теңестірілетін объектілерге тән
шешімдерден саналы (ойда) абстракцияланудың нәтижесі [62].
Басқа сөзбен айтқанда іс жүзінде, өмірде адамдардың теңдігін
қамтамасыз ету мүмкін емес. Ал Конституциядағы 14-ші баптың 1-ші тармағында
құқықтық теңдік туралы айтылады.
Г. Сапарғалиев құқықтық теңдік туралы былай дейді:
Құқықтық теңдік – құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік
нысанда танылатын және бекітілетін жеке тұлғаның қоғамдық қатынастардағы
еркіндігін білдіреді. Еркіндіктің тең өлшемі ретіндегі еркіндіктегі
құқықтық теңдік құқық субъектілері болып табылатын еркін тұлғалардың
арасындағы эквиваленттік талабын да білдіреді.
Құқықтық тендік – еркін және бір-біріне бағынбайтын құқық
субъектілерінің барлығы үшін бірдей масштаб, тұтас қалып (норма), тең өлшем
бойынша теңдігі.
Құқықтық теңдік - әртүрлі индивидтердің бірдей құқық қабілеттілігін,
белгілі бір игіліктер мен міндеттерді алуға мүмкіндігін білдіреді.
Тең құқықтылық дегеніміз адам мен азаматтың құқықтар мен міндеттерді
иелену теңдігі болып табылады. Бұл теңдікке адамның табиғи қасиеттеріне де,
оның қоғамдық қасиеттеріне де қарамастан кепілдік береді. Бұл теңдікке
кепілдік беру мемлекеттің міндеті [71].
Конституциядағы 14-ші баптың 2-ші тармағы бойынша Тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дініне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе
кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Бұл конституциялық норма да конституциялық қағида сипатына ие. Ол
басқа конституциялық құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асуына кепілдік
жасайды. Бұл қағида Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 141-ші
бабамен қорғалады. Қылмыстық құқық бойынша әдебиеттерде көрсетілетіндей
Қазақ ССР Қылмыстық кодексінің 60-шы бабы тек ұлттық және нәсілдік тең
құқықтылықтың бұзылуы үшін жауапкершілікті көздесе, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 141-ші бабы бұл негіздерді едәуір
кеңейтеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 141-ші бабы бойынша
жазаның айыппұл, қамауға алу және бас бостандығынан айыру сияқты түрлері
көзделген.
Тең құқықтық қағидасы кейбір жағдайларда ғана, онда да заңда
белгіленген жағдаяттар бойынша шектелуі мүмкін. Мысалы, ол шетелдіктерге
қатысты шектеледі.
Мүгедектерге қатысты заңдылық Қазақстан Республикасының
конституциясының ережесіне және Қазақстандағы мүгедектердің әлеуметтік
қорғалуы туралы (21 маусым 1991 ж.) базалық заңға негізделеді.
Мүгедектердің өмір қызметін, қандай да бір саладағы қоғамдық
қатынастарын реттеу үшін сәйкесінше арнайы заңдық актілер қабылданған,
сондай-ақ мүгедектердің ерекше мәртебесі салалық актілерде бейнеленген.
Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мүгедектерді әлеуметтік қорғау
саласындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясаты:
1. мүгедектіктің алдын алуға;
2. әлеуметтік қорғауға, соның ішінде мүгедектерді оңалтуға;
3. мүгедектерді қоғамға жақындастыруға бағытталған.
Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасында азаматтарды үймен қамту
үшін жағдайлар жасалынады. Заңда көрсетілген, үйге мұқтаж болып жүрген
азаматтар санатына жататын адамдарға заңмен белгіленген нормаларға сай
мемлекеттік үй қорынан жеңілдетілген ақыға тұрғын үй беріледі. Бұл норма
Қазақстан Республикасының 16 сәуір 1997 ж. Тұрғын үй қатынастары туралы
заңында және Қазақстан Республикасындағы мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы
туралы заңында өз бейнесін тапқан.
Мүгедектерге, қарт адамдарға, жүрек-қан тамырлары және басқа да ауыр
аурулармен ауыратындарға мемлекет үй қорынан берілетін үйлер олардың
төменгі қабаттардан алу тілегін немесе лифтілері бар тұрғын үйлерден алу
тілектерін ескере отырып беріледі.
Ал денсаулық сақтау саласында негізгі заңдық акт Қазақстан
Республикасының 19 мамыр 1997 ж. Қазақстандағы адамдардың денсаулығын
қорғау туралы заңы болып табылады [13].
Мүгедектердің, қазіргі технология негіздерінде жасалынған протезді-
ортопедиялық бұйымдармен қамтамасыз етілуге құқығы бар барлық мүгедектер,
өкілденген мемлекеттік орган белгілейтін тәртіптерге сай жеңілдік
жағдайларында тегін протезді-ортопедиялық бұйымдармен және аяқ киімдермен
қамтамасыз етіледі. Қазақстан Республикасының 7 маусым 1999 ж. Білім беру
туралы заңына сәйкес білім беру саласындағы мемлекет саясатының негізгі
қағидалары:
1) Білім алудағы Қазақстан Республикасы азаматтарының тең құқылығы.
2) Әрбір азаматтың интеллектуалды дамуын, психологиялық және индивттік
ерекшеліктерін ескере отырып халықтың барлық деңгейлерінің білімге қол
жеткізуі.
Мемлекет толығымен немесе ішнара білім алу кезеңінде әлеуметтік
көмекке мұқтаж азаматтардың барлық шығындарын өз мойнына алады.
Әлеуметтік көмек көрсетілетін азаматтардың санатына жататындар:
- жетім балалар, ата-анасының қарауынсыз қалған балалар;
- дамуында шектеулік бар балалар, мүгедектер және бала
жасынан мүгедектер;
- көпбалалы жанұяның балалары;
- заңмен анықталатын басқа да саладағы адамдар.
Денсаулығына байланысты жалпы білім беретін мектепке бара алмайтын
азаматтар үшін үйде немесе емдеу ұйымдарында индивидуалды тегін оқыту
ұйымдастырылады. Дамуында шектеулігі бар азаматтардың білім алуы, дамудың
бұзылуын коррекциялау және әлеуметтік адаптация үшін жағдай жасауды
мемлекет қамтамасыз етеді.
Әртүрлі бұзылулары бар және дамуы артта қалған балалар үшін және
емдік, психологиялық, педагогикалық коррекцияны, диагностиканы қажет
ететіндер үшін арнайы ұйымдар құрылады. Оңалту (реаблитациялық)
орталықтары, балабақшалар, психологиялық, медициналық, педагогикалық
кеңестер құрылады [14].
Қазақстан Республикасының 21 маусым 1991 ж. Қазақстан
Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңның Ү-ші
бөлімінде мүгедектердің еңбек салаларындағы құқықтары айтылған. Айтып
өтейік, мүгедектер дені сау адамдар сияқты барлық құқыққа ие. Бұл
дегеніміз, мүгедектер өз статусын ескере отырып, еңбек заңдылықтары бойынша
құқықтардың толық кешенін пайдалана алады.
Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Респуликасының 23 қаңтар 2001
ж. заңында, мемлекет халықты жұмыспен қамту саласында адамдарға мыналарды
кепілдейді деп көрсетілген:
1. дискриминацияның кез-келген формаларынан қорғау және кәсіп пен
жұмысты алуда тең мүмкіндіктердің қамтамасыз етілуі;
2. жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау;
3. өкілденген органдардың делдалдық етуі кезінде жұмысты тандау мен
жұмысқа орналастыруға ықпал ету.
Қазақстан Республикасының 10 желтоқсан 1999 ж. Қазақстан
Республикасындағы еңбек туралы заңында еңбек салаларындағы дискриминацияға
тиым салынған [15].
Қазақстан Республикасының 20 маусым 1997 ж. Қазақстан
Республикасындағы зейнеткерлік қамту туралы заңына сәйкес зейнетақыны
белгілеу үшін еңбек мерзімін есептеген кезде есепке алынатындары:
- I топтағы мүгедектерге, II топтағы жалғызбасты
мүгедектерге және жасы бойынша зейнеткерлерге (сыртқы
көмекті қажет ететін) сондай-ақ 80 жасқа келген қарттарға
қарау уақыты;
- Атомдық сынақ салдарынан, экологиялық апаттардан немесе
иммунодефицит вирусымен, жұқпалы ауруынан, болмаса ЖҚТБ
(СПИД - пен) ауыратын, зардап шеккен 16 жасқа дейінгі
мүгедектерге қарау уақыты.
Қазақстан Республикасы кодексімен салықтар және бюджетке төленетін
міндетті төлемдер бойынша салықтық жеңілдіктер де қарастырылған. Салықтық
кодекс 12 маусым 2001 ж. 209 - ІІ ҚРЗ анықталған. Мүгедектердің
коммерциялық емес ұйымдарында корпоративтік табыс салықтары бойынша,
қосымша құн салығы бойынша жеңілдіктері бар.
Мүгедектер құқықтарын қорғау және көтермелеу сияқты қызметтің осындай
басымдығымен жұмыстың маңызды бағыттары мүгедектер құқықтарын қорғаудың
халықаралық стандарттары туралы, олардың орындалуын бақылау және оны
әзірлеуге қатысу туралы ақпараттарды тарату болып табылады. 2004 жылы
әзірленген Қазақстан Республикасындағы мүгедектер құқықтары мен
мүмкіндіктері арнаулы баяндамасында Уәкіл мүгедектерге қатысты мемлекеттің
саясатын реттейтін халықаралық құралды құру қажеттігін атап өтті. БҰҰ
мүмкіндіктері шектеулі тұлғалардың құқықтары мен ар-намыстары туралы
Конвенциясын әзірлеу ұзақ уақыт бойы жүргізіліп келеді. 2005-жылы осы
жұмысқа Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл де
қосылды. Уәкіл өз ұсыныстарын 2005 жылғы 16 сәуірде Ирландияның Дублин
қаласында өткізілген Конвенцияның тетігін әзірлеу бойынша Адам құқықтары
жөніндегі Еуропа ұлттық мекемесінің мәжілісіне жолдап, 2001 жылғы 19
қаңтарда № 56168 БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарымен бекітілген Мүгедектер
туралы конвенцияның жобасын әзірлеу бойынша БҰҰ Қосымша Комитетінің
қызметін қолдады.
Мүгедектік проблемасын зерттеу және мүгедектерді қорғау бойынша практикалық
қызметі олардың құқықтарын қорғау үшін халықаралық жеке жүйені құру
қажеттігін айқындады. Осыған байланысты мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларға
қатысты мемлекеттің саясатын анықтайтын халықаралық құжатты қабылдау –
бұрыннан қажетті шара. Мүмкіндіктері шектеулі тұлғалардың құқықтары мен ар-
намысы туралы Конвенция мүгедектер құқықтары бойынша халықаралық
стандарттар кешенін және оларды қамтамасыз етуді бақылау жүйесі
болатындығын ескере отырып, адамның дене және психикалық ерекшеліктері
бойынша кемсітушілікті жоюға мүмкіндік беретін тиімді механизм болып
табылады деп күтілуде. Қазақстанның осы халықаралық құжатты әзірлеу
процесіне қатысуы, алдағы уақытта шартқа да бірігуі демократиялық қоғам
және адам құқықтары идеяларын ұстанатынын білдіреді. Басымдық бойынша
жұмысты жүзеге асыра отырып, Уәкіл халықаралық деңгейде мүгедектер
құқықтары мен бостандықтарын қорғаумен және көтермелеумен айналысатын
ұйымдармен белсенді ынтымақтастықта болады. Сонымен, Уәкіл Халықаралық
оңалту орталығымен (АҚШ, Вашингтон) ынтымақтастықта болуға және
Мүгедектердің құқықтарының халықаралық мониторингі жобасы шеңберінде
Қазақстанда адам құқықтарын қорғау мәселелері бойынша консультациялық көмек
көрсетуге әзір екенін білдірді. Халықаралық оңалту орталығы халықаралық
ұйым бола отырып, әлемнің барлық аймақтарында халықаралық құқық қорғау
идеяларын алға тартуға өзінің бағалы үлесін қосады. Осы мақсатта ұйым
мүгедектер құқықтары мемлекеттік мониторингін жүзеге асырады, оның
нәтижелері жыл сайынғы баяндамаларда көрініс береді. 1993 жылғы 20
желтоқсандағы БҰҰ Бас Ассамблеясының 4896 қарарымен қабылданған
Мүгедектердің тең құқықтарын қамтамасыз етудің стандарттық ережелерінің 13-
тармағына сәйкес қатысушы мемлекеттер мүгедектердің өмір сүру жағдайы
туралы ақпаратты жинау және таратуға басты жауаптылықты алады және
мүгедектердің өмір сүруін қиындататын, кедергілерді қоса, барлық
аспектілері бойынша кешенді зерттеулерді өткізуге жәрдемдеседі [94].
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 6 қаңтардағы №17
қаулысымен бекітілген Мүгедектерді оңалтудың 2010-2012 жылдарға арналған
республикалық бағдарламасы (оны іске асыруға мемлекеттік бюджеттен 23,2
миллион теңге көзделген болатын) және әкімнің шешімдерімен бекітілетін
мүгедектерді оңалтудың 2010-2012 жылдарға арналған өңірлік бағдарламалары
жұмыс қолданылады.
Мүгедектерді оңалтудың 2010-2012 жылдарға арналған республикалық
бағдарламасына сәйкес:
• мүгедектерді кресло-арбалармен қамтамасыз етуге 313,8 млн. теңге;
• санаторлық-курорттық ем ұсынуға – 1098, 3 млн. теңге;
• протездік-ортопедиялық көмек пен бұйымға – 1480, 6 млн. теңге;
• тифлотехникалық құралдармен қамтамасыз етуге – 268, 4 млн. теңге;
• сурдотехникалық құралдармен қамтамасыз етуге – 677, 8 млн. теңге
бөлінген [96].
Мүгедектерді оңалту – ағза функциялары бұзылғандықты, денсаулығы
нашарларған тұрмыс тіршілігіндегі шектеулерді жоюға немесе барынша толық
қалпына келтіруге бағытталған медициналық, психологиялық, педагогикалық,
әлеуметтік-экономикалық іс-шара. Мүгедектердің әлеуметтік мәртебесін
қалпына келтіру, олардың материалдық тәуелсіздікке және әлеуметтік
бейімделуіне қол жеткізу оңалту мақсаты болып табылады.
Мүгедектері оңалту медициналық оңалтуды, кәсіби оңалтуды, әлеуметтік
оңалтуды қамтиды. Медициналық оңалтуды қалпына келтіру терапиясынан,
реконструктивті хирургиядан, протездеуден тұрады. Мүгедектерді кәсіби
оңалту кәсіби бағдардан, кәсіби білімнен, кәсіби-өндірістік бейімделу мен
жұмысқа орналастырудан тұрады. Әлеуметтік ортадағы бағдар мен әлеуметтік-
тұрмыстық бейімделу мүгедекті әлеуметтік оңалтуды қамтиды. Қазақстан
Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2004 жылғы 7
желтоқсандағы № 286-б бұйрығымен Мүгедектерді оңалтудың жеке бағдарламасын
әзірлеу ережесі бекітілді.
Мүгедектерді оңалтудың жеке бағдарламасы (ЖОБ) – медициналық-
әлеуметтік комиссияның шешімі негізінде әзірленген ағзаның бұзылған немесе
жойылған функцияларын қалпына келтіруге, орнын толтыруға, мүгедектің
белгілі бір қызмет түрін орындау қабілетінің орнын толтыруға бағытталған
медициналық, кәсіби және басқа да оңалту шараларын іске асырудың жекелеген
түрлерін, нысандарын, көлемдерін, мерзімдері мен тәртібін қамтитын
мүгедектерге арналған оңтайлы оңалту іс-шаралар кешені.
Оңалтудың медициналық жағын денсаулық сақтау ұйымдары мен басқа да
мамандандырылған ұйымдар жүргізеді. Мүгедектерді оңалтудың әлеуметтік
бөлігін медициналық-әлеуметтік мекемелер (қарттарға, мүгедектерге арналған
интернат-үйлері), қарттар мен мүгедектерге әлеуметтік қызмет көрсетудің
аумақтық орталықтары, үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімшелері, арнайы
білім беру ұйымдары (психологиялық, медициналық-педагогикалық
консультациялар, оңалту орталықтары, психологиялық-педагогикалық түзеу
кабинеттері) мен басқа да мамандандырылған ұйымдар жүргізеді. Әлеуметтік-
оңалту орталықтары мүмкіндіктері шектеулі балалар мен жасөспірімдерді
қоғамдағы өмірге, отбасыға, оқыту мен еңбек етуге барынша толық және
уақытылы әлеуметтік бейімдеу мақсатында медициналық, әлеуметтік-құқықтық,
психология-педагогикалық қызметтің күштерін біріктіреді. Өкінішке орай,
қоғам мүмкіндігі шектеулі адамды тең құқықты ретіне қабылдауға дайын емес,
ал оның өзінің социумда интеграциялануға психологиялық мүмкіндігі жоқ.
Мүмкіндіктері шектеулі балалар мен жасөспірімдерге арналған оңалту
орталықтары, міне, осы проблемаларды шешуге шақырады [30].
Оңалтудың медициналық бөлігі ойдағыдай өтіп жатса да, әлеуметтік
бөлігі өте төмен деңгейде. Медициналық-әлеуметтік сараптама жүргізу мен
оңалтуды жүргізу әдістері жетілдіруді қажет етеді. Қазақстан
Республикасында мүгедектерді оңалтуға арналған мамандандырылған медициналық
оңалту орталықтарының ролін аумақтық әлеуметтік қамтамасыз ету
орталықтарының күндізгі бөлімшелері мен көпбейінді медициналық мекемелер
(ауруханалар, амбулаториялар, емханалар) орындайды. Тегін медициналық
көмектің кепілдендірілген көлемінің 2006-2007 жылдарға арналған тізбесі
туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 28 желтоқсандағы №
1296 қаулысына сәйкес ишемиялық аурумен, артериалды гипертониямен, язвалық
аурумен және пневмониямен диспансерлік есепте тұрған мүгедектер
республикалық бюджеттен 50 % жеңілдікпен дәрілік препараттпен қамтамасыз
етіледі. 1998 жылдан бастап Қазақстан Республикасында мүгедектігі,
асыраушысынан айырылуы бойынша және жасы бойынша мемлекеттік әлеуметтік
жәрдемақылар туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мүгедектігі
бойынша жәрдемақының мөлшері айлық есептік көрсеткіштің (бұдан әрі АЕК)
еселенуіне сәйкес айқындалады, ал оларды көбейту оны индекстеу есебінен
жүргізіледі. Жергілікті атқарушы органдар мүгедектерге мәдени-көрініс іс-
шараларына кіру үшін, сондай-ақ дене шынықтырумен және спортпен айналысу
үшін спорт кешендеріне кіруге, арнайы спорт құрал-жабдықтарын беруге жағдай
жасауға тиіс. Бірінші және екінші топтағы мүгедектер бюджет қаражатының
есебінен санаулы қызмет көрсетулерді пайдаланады, ал үшінші топтағы
мүгедектер көрсетілген қызмет құнының 50 пайызын төлеумен шектеледі.
Мүгедектерді материалдық қамтамасыз ету Қазақстан Республикасының
заңнамасында белгіленген жағдайларда түрлі негіздер бойынша (зейнетақы,
жәрдемақы, денсаулығына келтірілген залалды өндіру есебінен төлемдер) ақша
төлемдерін қамтиды [8].
Мүгедектерді жұмысқа орналастыру үшін жергілікті атқарушы органдардың
шешімімен кәсіпорындардағы жалпы жұмыс орындарының санынан үш пайыз
мөлшерінде жұмыс орындарына квота бөлінеді (мысалы, Мүгедектер үшін жұмыс
орындарына квоталар белгілеу туралы Шымкент қаласы әкімдігінің 2006 жылғы
19 маусымдағы, Астана қаласы мүгедектері үшін жұмыс орындарының квотасын
белгілеу туралы Астана қаласының 2006 жылғы 29 мамырдағы, Ақтөбе қаласы
мүгедектері үшін жұмыс орындарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АСЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Жоспар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-7
МҮГЕДЕКТЕРДІҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰҚЫҚТАРЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСНАМАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1. Мүгедектердің қоғамның әлеуметтік құрылымындағы орнын анықтау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...8-12
1.2. Мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтары ұғымының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13-27
1.3. Мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтарының мазмұндық жүйесі және
оны зерттеу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...27-4 5
II ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МҮГЕДЕКТЕРДІҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰҚЫҚТАР
ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .46
2.1. Қазақстандағы мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтарының
заңнамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46-56
2.2. Қазақстандағы саяси-әлеуметтік бағыт және жүйе аясындағы
мүгедектер құқықтарының орны: теориясы және практикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56-63
2.3. Мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтарын қорғау мәселелерін
әлеуметтік жұмыс тұрғысында шешу және жетілдіру жолдары ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63-82
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 83-86
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87-
91 ҚОСЫМША МАТЕРИАЛДАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .92-94.
мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтарын қорғау мәселелері
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Барлық топтағы мүгедектердің саяси-
әлеуметтік құқықтарын қорғау мәселелері бүгінгі қоғам үшін ең маңызды және
қиын міндеттердің бірі.
Мүмкіндіктер санының үзіліссіз өсуі бір жағынан: денелік, психикалық
және интеллектуалдық қабілеттеріне тәуелсіз, олардың әрқайсысына көңіл
бөлу, екінші жағынан: демократиялық, азаматтық қоғамға тән тұлғаның
құндылығын көтеру туралы түсінік және оның құқықтарын қорғау қажеттігі,
үшінші жағынан: осылардың барлығы барлық топтағы мүгедектердің саяси-
әлеуметтік құқықтарын қорғау мәселелерінің маңыздылығын көрсетеді.
Мүгедектер құқығы туралы Декларацияға сәйкес (БҰҰ, 1975 ж.) мүгедек —
туғаннан болсын немесе оған қатыссыз, денелік және ақыл-ой
мүмкіндіктеріндегі кемшіліктеріне қарай өз бетінше толығымен немесе
жартылай қалыпты жеке және әлеуметтік өмірдегі қажеттіліктерді өздігінше
қамтамасыз ете алмайтын әрбір адам [12].
1992 ж. 5 мамырдағы Европа кеңесі Ассамблеясының 44 сессиясының
реабилитациялық бағдарламасына сәйкес мүгедектік — денелік, психологиялық,
әлеуметтік, мәдени, заңдық және басқа кедергілерге сәйкес мүгедектігі бар
адамға қоғамға араласып, қоғамның басқа мүшелері сияқты қоғамның өмірінде,
отбасының өмірінде солар сияқты болуға мүмкіндік бермейтін шектеулердің
болуы ретінде анықталады.
Кез-келген қоғамда адамдардың әлеуметтік жағдайын жақсартуға
мүмкіндіктер туғызылғанда ғана, сол қоғамның дамуы орнықты сипатқа ие
болмақ.
Бұдан шығар қорытынды, өз елінің тұрақты дамуы мен өркениетті елдер
қатарына қосылуын қалайтын мемлекет басшысының халықтың әлеуметтік жағдайын
ең алдыңғы кезектегі іс ретінде қарауы заңдылық. Халықтың әлеуметтік
жағдайы қазіргі таңдағы кезек күттірмес өзекті мәселе ретінде танылуда. Кез-
келген елде, қай уақытта болмасын бұл мәселе ең алдымен шешілуді талап
етеді. Біздің қоғамымыздың алдында тұрған бірінші міндет – мүгедектердің
құқықтарын, бостандықтарын және мүдделерін қорғау. Қазақстанда олардың саны
жарты миллионға жуықтап отыр. Бұл сандардың тасасында тәлкекке түскен
тағдырлар тұр. Елімізде 2018 жылға дейін мүгедек азаматтардың құқығын
қорғау конвенциясын ратификациялау мәселесі қолға алынып отыр. Ол үшін біз
тиісті талаптарға сәйкес болуымыз керек. Осы бағытта жұмыс жүргізілуі тиіс.
Ол тек қана мемлекеттік органдардың көзқарасына байланысты болмауы керек.
Бұл жұмыс ең бастысы мұқтаж азаматтардың талаптарына сәйкес келуі тиіс.
Естеріңізге сала кетейік, 2008 жылы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев
Мүгедектердің құқықтары туралы конвенцияға және оның Факультативтік
хаттамасына қол қойып, Қазақстанның адам құқықтары саласындағы халықаралық
стандарттарды имплементациялауға және мүгедектердің құқықтарын жүзеге асыру
үшін құқықтық алаң құруға дайындығын растаған еді. Мүгедектердің құқықтары
туралы конвенцияны ратификациялауға жағдай жасау мақсатында Министрлік
мүгедектер қоғамдық бірлестіктері өкілдерінің қатысуымен мүгедектердің
құқықтарын қамтамасыз ету және өмір сүру сапасын жақсарту жөніндегі 2012-
2018 жылдарға арналған іс-шаралар жоспарын әзірледі, ал 2012 жылғы қаңтарда
оның 3 негізгі міндеттері бар бірінші кезеңі қабылданған болатын. Осы
бағытта атқарылуы тиіс бірінші міндет – мүгедектердің құқықтарын,
бостандықтарын және мүдделерін қорғау саласындағы заңнаманы біріздендіру,
екінші міндет – әлеуметтік объектілерге, транспорттық инфрақұрылымға
паспорттау (инвентаризациялау) жүргізу, үшінші міндет – халықтың ақпаратқа
қолжетімділігін арттыру.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев биылғы Қазақстан-2050 стратегиялық жолдауында
осы әлеуметтік мәселелерге баса тоқталып: Мен сіздерді жалпыға ортақ еңбек
қоғамына бастап келемін, онда жұмыссыздар жай ғана жәрдемақы алушылар емес,
олар жаңа кәсіптерді меңгеретін болады, мүгедектер жасампаздық қызметпен
белсенді түрде айналыса алады, ал корпорациялар мен компаниялар олардың
еңбегі үшін лайықты жағдай жасай алады. Біз қайда бара жатырмыз? Қазақстан
2050 жылға қарай әлемнің ең дамыған отыз елінің қатарында болуға тиіс.
Дамушы елдер арасында осы клубтағы орынға бәсекелестік қатал болмақ. Күн
астындағы орын тек ең мықтыларға арналғанын нақты сезіне отырып, ұлтымыз
жаһандық экономикалық тайталасқа дайын болуға тиіс. Біз бірінші дәрежедегі
мынадай мақсаттарымызды назардан шығармастан, нысаналы әрі шабытты жұмыс
істеуіміз керек:
▪ Мемлекеттілікті одан әрі дамыту және нығайту.
▪ Экономикалық саясаттың жаңа қағидаттарына көшу.
▪ Ұлттық экономиканың жетекші күші – кәсіпкерлікке жан-жақты қолдау
көрсету.
▪ Жаңа әлеуметтік үлгіні қалыптастыру.
▪ Білім беру мен денсаулық сақтаудың қазіргі заманғы және тиімді
жүйесін құру.
▪ Мемлекеттік аппараттың жауапкершілігін, тиімділігі мен
функционалдығын арттыру.
▪ Халықаралық және қорғаныс саясатының жаңа сын-қатерлеріне парапар
саясат құру.
Біздің басты мақсатымыз – әлеуметтік қауіпсіздік және азаматтарымыздың
бақуаттығы. Бұл – қоғамдағы тұрақтылықтың ең жақсы кепілі. Біздің қоғамда
уақыт сынына төтеп бере алатын жаңартылған және әлдеқайда тиімді әлеуметтік
саясатқа деген сұраныс өсіп келеді. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей,
әлеуметтік саясаттың мінсіз және әмбебап үлгісі жоқ. Бұл барлық азаматтары
сол әлеуметтік жүйеге қанағаттанатындай бірде-бір қоғамның жоқтығы сияқты.
Әлеуметтік қауіпсіздік және азаматтардың бақуаттығы мәселелерін шешу – бұл
әрбір қазақстандыққа әсер ететін қиын және өте маңызды міндет. Сондықтан
бұл тұста әр қадам мұқият ойластырылған болуы тиіс. Басты міндет –
кедейшіліктің өсуіне жол бермеу. Кедейшілік ешбір қазақстандық үшін
әлеуметтік перспективаға айналмауы керек. Біз өз азаматтарымыз үшін
экономика мен бюджеттің өсіміне тікелей тәуелді болатын ең төменгі
әлеуметтік стандарттар мен кепілдіктер белгілеуіміз керек.
Олар мынаны қамтуға тиіс:
▪ Ең алдымен, тұлғаның қажеттіліктері тізімін кеңейту және оған білім
беру мен денсаулық сақтау баптарын енгізу (соның ішінде, жұмыссыздар
мен еңбекке қабілетсіздер үшін оларды барынша әлеуметтендіру
мақсатында), саламатты тамақтану және саламатты өмір салты, зияткерлік
және ақпараттық сұраныстарын өтеу, т.б.
▪ Нақты бағалар бойынша тұлғаның қажеттіліктерінің құнының есебі
(тиісінше, елдегі статистиканы жетілдіру қажет).
▪ Экономиканың өсіміне байлаулы өмір сапасының стандарттарын кезең-
кезеңмен сапалы арттыру.
Осы стандарттарды сақтау бүкіл әлеуметтік саланы бюджеттік
қаржыландыру көлемін айқындауы тиіс. Бұл бюджеттік процестердің ашықтығын
арттырады және біздер бөлетін қаражаттың атаулылығын күшейтеді. Үкіметке
тиісті заң әзірлеуді тапсырамын.
Екіншіден, мемлекет әлеуметтік қолдауды тек бұған мұқтаж топтарға ғана
көрсетуі тиіс.
Ол үшін не істеу керек?
▪ Мемлекет қоғамның әлеуметтік жағдайы төмен топтарына –
зейнеткерлерге, мүгедектерге, еңбекке жарамсыздарға, науқас балаларға
және т.б. атаулы көмек үшін толық жауапкершілік алатын болады.
▪ Ұдайы әлеуметтік және зейнетақылық қамтамасыз ету жүйесін жетілдіріп
отыру, ананы және баланы жан-жақты қорғау қажет.
▪ Бізде жұмыссыздарды оқыту мен қайта даярлаудың еңбек нарығына
бейімделген айқын бағдарламалары болуы керек. Мемлекет жұмыссыздарға
әлеуметтік қолдауды бұл санатқа жататын адам жаңа мамандық игеруіп,
қайта даярлықтан өтуге бет бұрған жағдайда көрсетуі керек.
Жұмыс берушілер халықтың әлеуметтік жағдайы төмен топтарын жұмысқа
белсене тартып, оларды еңбекақымен қамтамасыз ететіндей жағдай туғызу
қажеттігі маңызды. Ең алдымен, бұл мүмкіндігі шектеулі адамдарға
қатысты.Әлемнің дамыған елдерінде осылай жасайды. Біз олардың толыққанды
еңбек етуіне жағдай туғызуға тиіспіз. Мемлекеттік жәрдемақыны тек шынымен
нақты жұмыс істей алмайтындар ғана алуы тиіс. Жұмысқа мүгедектерді алып,
оларға жағдай жасайтын компаниялар мен корпорацияларды көтермелеу керек -
деп қорытты. Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Жолдауы әрбір
адамның өміріне әсер етуімен ерекшеленеді. Мемлекет басшысы болашаққа үлкен
талпыныспен, ұмтылыспен қарап, халыққа деген үлкен сенімін білдіреді. Бұл –
жеке меншіктің және мемлекеттің барлық құрылымдарының басшылары үшін,
қоғамың әр мүшесінің өз қызметтерінде терең ойланатындай бағдарламалық
құжат [1].
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі кезде қоғамда қалыптасып отырған мәселе
ретіндегі негізгі міндет ол халықты әлеуметтік қорғау саясатын іске асыру
және барлық топтағы мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтарын қорғауды іске
асыру болып табылады. Зерттеудің мақсаты осы мәселелерді мемлекеттік
деңгейде шешудің жолдарын ұсынып, нақты кәзіргі жаңдайға талдау жасау.
Зерттеудің нысаны: Қазақстан Республикасындағы барлық топтағы
мүгедектер зерттеу жұмысының нысаны болып табылады.
Зерттеудің пәні: Барлық топтағы мүгедектердің саяси-әлеуметтік
құқықтарын қорғауды іске асыру мәселелері және Қазақстан Республикасындағы
ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
▪ мүгедектер туралы толық ақпарат жинау, оның iшiнде бұқаралық ақпарат
құралдарын, ҚР заңдары мен заңды актiлерiн, мүгедектер мәселелерiн
зерттеп жүрген Қазақстан ғалымдарының еңбектерiн, Қазақстандағы
мүгедектерге қатысты үкімет саясатын қарастыру;
▪ осы жиналған ақпарат нәтижесiнде мүгедектердің қазiргi жағдайына
баға беру, мәселелерiн анықтау;
▪ мүгедектермен әлеуметтiк жұмыс iстеу технологиялары мен әдiстерiн
айқындау;
▪ қазiргi кездегi мемлекеттiк саясаттың мүгедектерге қатысты
жүргiзiлiп жатқан iс-шараларын бағалау, кемшiлiктерiн анықтау;
▪ Қазақстандағы мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтарының
болашақтағы перспективаларын көрсету.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасы заңдары, халықаралық заңдық
күші бар құжаттар, шетел және отандық ғалымдардың еңбектері мен мерзімдік
басылымдарда жарық көрген мақалалары.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Әлеуметтік жұмыс саласы бойынша енді ғана
дамып келе жатқан біздің еліміз үшін бұл мәселе бойынша шет елдердің
қажетті тұстары мен тәжірибелік көрсеткіштері бар екендігін айтуымыз керек.
Шетел социологтарының ішінде осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген
ғалымдарды атап өтсек: Паула Пиетила, Топиас Кенккеля және т.б. көптеген
ғалымдар. Сонымен бірге, осы тақырып бойынша ресейлік ғалымдардың ғылыми
зерттеулері де үлкен қызығушылық тудыртады. Олар: Дементьева Н.Ф., Шаталова
Е.Ю., Соболь А.Я., Повленко П.Д. және т.б. көптеген ғалымдар. Мүмкіндіктері
шектеулі адамдардың проблемасына қатысты қазақстандық қоғамдық ұйымдардың
үлесі де өте зор. Ал осы мәселе төңірегінде ой-пікірлер айтып жүрген
Межибовская И.В., Аманбаев А.А., Калтаева Л.М., Медиев К., Иманалиев К.И.,
Думбаев А., және т.б. ғалымдардың еңбектері маңызды.
Жұмысты жүйелі түрде баяндау мақсатында тақырыптың зерттеу деңгейін
ескере отырып, мүмкіндігі шектеулі адамдардың саяси-әлеуметтік құқықтарына
қатысты еңбектер жазған ғалымдарының зерттеулері, негізгі нормативтік
құқықтық актілер, халықаралық стандарттар мен нормалар, мерізімді
басылымдарда жарық көрген мақалалар қарастырылды.
Жалпы жұмысты жазу барысында, мүгедектерді әлеуметтік қорғау
мәселелерінің маңызды тұстары баяндалып, кейбір өзекті жағдайлар
көрсетілді:
• мүмкіндіктері шектеулі адамдар және олардың сипаттамасы;
• мүмкіндіктері шектеулі адамдарға қатысты мемлекеттің
әлеуметтік саясатын қамту;
• мүмкіндіктері шектеулі адамдардың саяси-әлеуметтік құқықтарын
қорғау мәселелерін толық қамту.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Мүмкіндіктері шектеулі адамдардың
саяси-әлеуметтік құқықтарын қорғау мәселелерін әлеуметттік категория
ретінде мәнін ашу.
Зерттеудің жаңашылдығы: Мүгедектер өмірінің барлық жақтарын қамтитын
тұтас құжаттар, қабылданған заңдарды "Мүгедектер үшін тең мүмкіндіктерді
қамтамасыз етудің" стандартты ережесінің аясында анықтау.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы: Үкіметтің әлеуметтік мәселелерін
шешуде, мүмкіндіктері шектеулі адамдардың саяси-әлеуметтік құқықтары
жағдайын жақсартуда үлес қосу.
Зерттеу әдістемесі: Себеп-салдарын анықтау, талдау, тарихи, логикалық
және т.б. әдістемелер.
Күтілетін нәтижелер: Зерттеу жұмысында берілген теориялық
тұжырымдамалардың мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтарын қорғауды іске
асырудың факторы ретінде дәлелденуі.
Зерттеудің құрылымы: Диссертация құрылымы оның тақырыбының, мақсаты мен
міндеттерінің негізгі бағыттарына сәйкес құрылды. Қорғауға ұсынылып отырған
диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Диссертацияның жалпы көлемі 87
бет.
І МҮГЕДЕКТЕРДІҢ САЯСИ-ӘЛЕУМЕТТІК ҚҰҚЫҚТАРЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Мүгедектердің қоғамның әлеуметтік құрылымындағы орнын анықтау
мәселелері
Қазақстан Республикасының Ата заңында мемлекеттің ең қымбат қазынасы –
адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары делінген. Осы қағиданы
орындау мақсатында мемлекет өзінің қолындағы барлық ұлттық құралдарын
қолдануға талпынып отыр. Сонымен қатар, адам құқықтары аясындағы
проблемалар тек ұлттық деңгейде ғана емес, сонымен бірге халықаралық
деңгейде де шешудің нәтижесі – адам құқықтарының орындалуы мен сақталуына
әсер ететіні сөзсіз. Қазіргі кезде адам құқықтарын қорғау, сақтау және
қамтамасыз ету демократиялық, құқықтық мемлекеттің басты міндеттерінің
қатарына жатады [6].
Адам құқықтарын қалыптастыру және оларды қорғау – демократиялық
мемлекет пен азаматтық қоғамның даму процесінен көрініс табады. Еліміз
тәуелсіз даму жылдарында бірқатар халықаралық құжаттарға қосылып үлгерді.
Бірақ Қазақстанның қосылмай келе жатқан халықаралық келісімдері де
жеткілікті. Конституциямен және өзге де нормативтік актілерде белгіленген
негізгі құқықтардың тәжірибеде нақты іске асырылуы Республикадағы адам
құқықтарын қорғаудың процедуралары мен механизмдерінің оңтайлы
жетілдірілуін, әрі нығайтылуын қажет етеді. Адам мен азаматтың бұзылған
құқықтарын қалпына келтіру, олардың алдын алу және болдырмау шараларын
қабылдау, заңды бұзған тұлғаларды дер кезінде жауапкершілікке тарту,
құқықтың бұзылғандығы туралы арыз-шағымдарды уақытында, әділетті қарау,
заңсыздықтар мен құқыққа қайшы әрекеттерге жол бермеу - әр мемлекет пен
азаматтық қоғамның ең басты міндеті болып саналады. Бүгінгі таңда Қазақстан
Республикасында адам құқықтарын қорғау құралдары еліміздің заңнамасында
нақты түрде бекітілген. Осы құралдарды белгілеп отырған заңанама
актілерінің негізін құрайтын құжат, әрине, Конституция.
Қазақстан Конституциясының бірінші бабынан бастап адам құқықтарына
деген мемлекеттің ерекше көзқарасы белгіленген. 1-ші баптың 1-ші тармағында
мемлекеттік ең жоғары құндылығы болып адам, оның өмірі, құқықтары мен
міндеттері табылады делінген [6]. Белгілі қазақстандық заңгер-ғалым Г.
Сапарғалиев бұл жөнінде былай дейді: Саяси ілімде демократияны өзіндік
құндылық ретінде, мемлекеттік құрылыста бекітілетін жалпы адами
құндылықтардың нақты көрінісі ретінде қарастырады. Олардың қатарына адам,
оның өмірі, құқықтары мен міндеттері жатады. Осыларды ең жоғары құндылық
деп тану мемлекет үшін адам және адамның материалдық игілігінен артық нәрсе
жоқ деген сөз. Адам қалыпты өмір сүру үшін мемлекет барлық қолынан келетін
жағдайды жасауы керек. Мемлекет адамның өмірін қолсұғушылықтан қорғауға
міндетті. Конституцияда бекітілген және күнделікті заңнамада нақтыланған
адамның құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуына мемлекет ең
алдымен көмектесуі керек деген сөз [71].
Қоғам өзінің стандартын мүгедектігі бар адамдардың сұранымдарына
сәйкес, олардың тәуелсіз өмірімен тұруына мүмкіндік беру мақсатында
бейімдеуі қажет.
1989 ж. БҰҰ заң күшіне ие болып табылатын баланың құқығы туралы
конвенция мәтінін қабылдады. Мұнда дамуында кемістіктері бар балалар
өздеріне толық сенімдерін сақтап, қоғамның өміріне белсенді араласып, толық
және салауатты өмір сүруі үшін олардың құқықтары бекітілген. Мұнда
мүмкіндіктері шектеулі мүгедек балалардың жақсы демалуы, білім алуы, еңбек
етуі, медициналық көмек алуы т.б. үшін ақысыз көмек алуы (ата- анасының,
жақын, қамқор адамдардың финанстық ресурстарын есепке алу арқылы) жүзеге
асырылады.
1971 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы ойлау мүмкіндіктері шектеулі балалардың
құқықтары туралы Декларация қабылдады. Бұл құжатта мүгедек балалардың
мүмкіндігінше оқуға, білім алуға, емделуге, жұмыс істеуге деген
қажеттіліктерін максималды қамтамасыз ету, қабілеттерін дамытуға жағдай
жасау туралы айтылады. Оның ішінде нәтижелі еңбек ету, пайдалы іс-әрекетпен
айналысу, мүмкіндіктерін толық пайдалану, материалдық қамтамасыз етілуге
және қанағаттанарлық өмірлік дәрежеге қол жеткізу туралы айтылады.
Мүгедек-балалар үшін үлкен маңызға ие тағы бір жайт, талап бойынша,
мүмкіндігі шектеулі бала өзінің отбасында, немесе қабылдап алған ата-
анасының отбасында тұруы қажет деп айтылады. Мұндай отбасы мемлекет
тарапынан көмек алуы тиіс делінген. Ал қажет болған жағдайда олар арнаулы
мекемелерде уақытша бола алады және жаңа орта оның әдеттегі өмірінен өзгеше
болмауы тиіс.
БҰҰ экономикалық, әлеуметтік және мәдени ережелер туралы халықаралық
құжатында әрбір мүгедектің (ересек немесе бала) өзінің денелік және
психикалық денсаулықтың мүмкін болатын дәрежесіне жетуге құқығы атап
көрсетілген [12].
Мүгедектер өмірінің барлық жақтарын қамтитын тұтас құжат БҰҰ
қабылдаған "Мүгедектер үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етудің стандартты
ережесі" болып табылады.
1993 жылы әлемдік даму туралы есеп беруде Әлемдік банктің тапсырысы
бойынша дүниежүзі халықтарының денсаулықтарына арналған халықтың
денсаулығын бағалаудың жаңа өлшемдері, ұлттық денсаулық сақтау салаларының
тиімді жақтарына құралдар бөлу туралы айтылады.
Ана мен баланы қорғау және отбасыны жоспарлау мекемелері, балалар мен
жеткіншектерге тән ауруларды емдеуді т.б. қаржылық инвестициялар бөлу
статистикасын төмендетіп қана қоймай, көп жылдар бойы денсаулығынан
айрылып, аяқ астынан уақытынан бұрын өлуді қысқартады.
Өмір ғана құндылық ретінде қарастырылып қоймай, аурусыз, қиналусыз
өмір сүру, әлеуметтік қалыптасып, даму да өмірдің сапасы ретінде
қарастырылуы тиіс.
Мүгедектік балалардың өмір сүру қабілеттерін төмендетіп, даму мен
өсудің тоқтауына байланысты әлеуметтік бейімдей алмауға, болашақта өз
мінезін бақылай алмауға, бағдарын, басқалармен араласуын, оқуын, еңбек
етуін тежеуге алып келеді.
Мүгедектік мәселесін адамның әлеуметтік мәдени ортасынсыз (отбасы, үй-
интернат) түсіндіру мүмкін емес. Мүгедектік, яғни адамның мүмкіндігінің
шектеулілігі таза медициналық құбылысқа жатпайды. Бұл мәселені тереңірек
түсінуге, оның салдарларын болдырмауға әлеуметтік-медициналық, әлеуметтік,
экономикалық, психологиялық т.б. факторлар көмектеседі. Сондықтан да
мүгедектерге көмектесу технологиясы ─ үлкендер мен балаларға қатысты
әлеуметтік жұмыстың әлеуметтік-экологиялық моделіне негізделеді. Бұл
модельге сәйкес, мүмкіндігі шектеулі адамдар қиыншылықтарды ауруына сәйкес
немесе дамымауына сәйкес емес, сонымен бірге оны қоршаған табиғи және
әлеуметтік ортаның олардың арнайы қажеттіліктеріне сай келмеуінен,
қоғамдағы кері түсініктерден, адамдардың жақтырмай қарауларынан да болады
[30].
Мамандар көп жылдар бойы мүгедектікті шартты мойындамай, оны дұрыс
емдемеудің салдары деп қарастырып келді. Сол себептен де бұл проблеманың
әлеуметтік жағы еңбекке жарамсыз дегенге дейін оның басты көрсеткіші
ретінде алынған. Осыған орай, дәрігерлік еңбектік сараптамалық комиссияның
басты міндеті, кәуаландырып отырған адам қандай кәсіби қызметті атқара
алатындығын субъективтілік, дәлірек айтқанда, биологиялық негізде анықтау
болған, әлеуметтік-биологиялық критерий қарастырылмаған. Мүгедек түсінігі
жазылмайтын ауру түсінігіне теңдестірілген. Сонымен, құқықтың аясында және
нақты экономикалық жағдайлардағы адамның әлеуметтік рөлі екінші орынға
ығыстырылған және де мүгедек түсінігі, әлеуметтік, экономикалық,
психологиялық білім беру және басқа да қажетті технологияларды қолданатын
көп профильді реабилитация тұрғысынан мүлде қарастырылмаған [34].
Жалпы мүгедек дегеніміз – бұл өмірлік қызметіне шек келтіріліп, оның
әлеуметтік қорғалуын қажет ететін ағза қызметінің бұзылуы, аурулар,
жарақаттар, олардың зардабынан болған дефектілері бар денсаулығы бұзылған
тұлға. Бұл мүгедектер қоғамның әлсіз топтарына жатады, сондықтан да олардың
құқықтарының айрықша қорғалуына әрбір мемлекет ерекше назар аударады. Бұл
мәселе жөнінде БҰҰ мен басқа да халықаралық ұйымдар қарарларын шығарып
отырады. Қазақстан Республикасы бұл қараларға қосылып, өзі де мүгедектердің
құқығын қорғау, оларға әлеуметтік көмек көрсетуге байланысты өзінің
заңдарын шығарып отырады және олардың орындалуын қамтамасыз етеді.
Мүгедектер жалпы 3 топқа бөлініп қарастырылады. Олардың 1-тобы аса ауыр
деңгейдегі мүгедектер болып табылады, одан кейін 2 және 3-топтағы
мүгедектер болады. Мүгедектердің қай топқа жатуына байланысты сол тобына
сәйкес жәрдемақы алады. Қазіргі уақытта мүгедек, өмірлік қызметінің
шектелуіне әкелетін және оның әлеуметтік қажеттілігін тудыратын, зақымдану
немесе дефектілердің салдарынан организм функцияларының қатты бүлінуі бар,
денсаулығында ауытқуы бар тұлға ретінде сипатталынады. Мүгедектілік,
халықтың әлеуметтік жайсыз жағдайының басты көрсеткіші болып табылады. Ол
қоғамның әлеуметтік жетілгендігін, экономикалық толыққанды жағдайын,
адамгершілік ондылығын көрсетеді және мүгедек — адам мен қоғамның өзара іс-
әрекетінің бұзылуын сипаттайды [25] .
Жалпы біздер, мүмкіндігі толық жандар мүгедектерді мүмкіндігі
шектеулі деп, осы сөзге арнайы түсіндірме беріп, барлығын өзіміз қиындатып
алдық. Шын мәнісінде, олардың өздерінің шектеулі мүмкіндіктері аясында қол
жеткізе алатын, бағындырар асулары да жоқ емес. Айта кетсек, 1991 жылы
елімізде Қазақстан мүгедектерінің дене тәрбиесі және спорт қауымдастығы
құрылды. Қауымдастықтың негізгі бағыты – мүгедектер спортын дамыту,
Халықаралық деңгейде Қазақстан спортшыларын қолдау. Сондай-ақ, осы жылы
көзі көрмейтін және құлағы естімейтін спортшылардың Одағы құрылды. Бұлар өз
кезегінде түрлі спорттық шараларды ұйымдастыра бастады.1992 жылы мүгедектер
арасында 1-ші Республикалық спартакиада ұйымдастырылып, оған 500 спортшы
қатысты. 1993 жылы Қазақстанның мүгедек спортшылары құрамасы Сток-Мандевиль
ойындарына (арбаға таңылған мүгедектердің бейресми чемпионаты) қатысып,
қола медальға қол жеткізді (Штоль Леонид - пауэрлифтинг). Ал 1995 жылы осы
ойындарда ел құрамасы 1 алтын, 2 күміс, 2 қола медальға ие болды [95].
Бүгінгі таңда Қазақстанда мүгедектер спортының дамуына қолайлы жағдай
жасалуда. Жыл сайын мүгедектер арасында спорттың түрлі саласы бойынша 40-
тан астам чемпионаттар өткізіледі. Олардың бастысы - 4 жылда 1 рет
өткізілетін республикалық Спартакиада мен Республикалық Паралимпиадалық
ойындар. 2033 жылы мүгедектер спортын дамыту мақсатында Қазақстанның
Паралимпиадалық Ұлтық комитеті құрылған. Бүгінде ел аумағында мүгедектер
спортын дамытумен айналыстын 8 ұйым, Астана мен Алматы қалаларында,
Маңғыстау, Атырау облыстарында 5 мүгедек спортшылар клубы жұмыс істейді.
Сондай-ақ, Оңтүстік Қазақстан, Қарағанды облыстарында 2 мамандандырылған
спорт мектептері бар. 2001 жылы Астана қаласында І, 2007 жылы Талдықорған
қаласында ІІ Паралимпиадалық ойындар өткізілді. Бүгінгі таңда еліміз
бойынша 5000-нан астам мүгедек спортшы бар. Олардың ішіндегі ең үздік 7
саңлақ биыл 28-ші тамызда Лондонда басталатын Паралимпиадалық ойындарға
қатысты. Анықтама үшін айта кетер болсақ, 1948 жылы Англияда сэр Людвиг
Гаттман Екінші Дүниежүзілік соғыстың мүгедектері үшін спорттық сайыс
ұйымдастырады. Бұл 1960 жылы Римде жалғасын тауып, мүгедек спортшылар бас
қосады. 1976 жылы Торонтода Халықаралық деңгейде мүгедек спортшылар сайысы
өткізіледі. Дәл осы жылы Швецияда Қысқы Паралимпиадалық ойындар өтті. Осы
спорттық сайыстар Паралимпиадалық ойындардың бастауына әкелді[95].
Мүгедектердің құқықтарын қорғайтын арнайы конвенцияның жоқтығына
қарамастан, әлемдік қауымдастық мемлекеттің мүгедектерге көзқарасы бойынша
міндеттеріне қатысты әрі жан-жақты құжаттармен және арнаулы сипаттағы
құжаттармен қатар берілген негізгі нормативтік базаны әзірледі.
Мүгедектердің тіршілік әрекетінің жекелеген қырларын реттейтін
халықаралық құқықтық құжаттардағы күмәнсіз жетістік − барлығының тұтастай
кемтар адамдарды кемсітпеу қағидатын көтермелеуге бағытталғандығында.
Мүгедектерге қатысты дүниежүзілік іс-қимыл бағдарламасы және Мүгедектерге
арналған тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етудің стандарттық ережелері сияқты
жан-жақты құжаттар біздің мемлекетімізде заңдық міндеттемелерді жүктемеуіне
қарамастан, қабылданатын заңдардың моральдық тұрғыда әсер ету негізі болып
табылады, мүгедектердің, мемлекеттік қызметшілердің, қызметкерлердің,
мүгедектерге арналған мекеме оқытушыларының арасында кеңінен таралуға тиіс.
Мүгедектердің құқықтарын қорғаудың халықаралық стандарттары адам
құқықтарын қорғаудың барлық жүйесінде ортақ адам құқықтарының әмбебаптығы
және кемсітуге тыйым салу қағидатына негізделген. Бұл қағидаттың маңызы
мүгедектер үшін дене немесе ақыл-ойының белгісі бойынша әрқайсысының
әлеуетін шектемей дамытуға мүмкіндік беретін барлығына бірдей қоғам құру
идеясынан тұрады.
Халықаралық стандарттардан көрінгендей, мүгедектердің проблемаларын
шешуде медициналық сипаттағы іс-шараларға ғана негізделмей, тұтас
көзқарастармен ғана мүмкіндіктерді іске асыруға болады. Жаңа көзқарастың
қағидаттық айырмашылығы - мүгедектердің кемтар қағидатының қарапайым
әлеуметтік және экономикалық құрылымдарда мүгедектердің бейімделуіне жағдай
жасау шараларын көздейтін олардың әлеуметтік өз-өзіне сенімділігін дамыту
тұжырымына өзгеруі еді. Оның үстіне халықаралық стандарттар мүгедектікті
халықтың әлсіз тобы деп түсінуді өзгертті, өйтені мүгедектерге мұндай
көзқарас олардың қоғам өміріне кірігуіне кедергі келтіреді.
Халықаралық-құқықтық құжаттарға сәйкес қоғам өміріне пәрменді және
толық кірігу процесі бірінші кезекте қоғамдық өмірдің барлық салаларына қол
жетімділікті қамтамасыз етуге, шешім қабылдау процесінде мүгедектердің
толыққанды және тиімді қатысуына жәрдемдесуге негізделген. Осы іс-шараларды
қаржылық іске асыру көптеген елдерде деинституционалауды өткізу, яғни
мамандандырылған интернаттар мен стационарлық үлгідегі мекемелер желілерін
қысқарту және тұрғылықты жері бойынша мүгедектерге қызмет көрсетуді дамыту
нәтижесінде қаржыны азайту есебінен өткізіледі.
Азаматтық құқықтарды дамыту моделінде, мүгедектерді қоғамның толық
мүшесі ретінде ұсынуға негізделген және АҚШ-та ойдағыдай іске асырылған
оқшауландырмау тәжірибесі мүгедектерге қатысты әлеуметтік саясаттың ең
сәтті, ұлт мойындаған тәжірибесі болып табылады. АҚШ президенттерінің
ұсынып отырған инновациялық даму сызбасы қоғамдық бастамалардың арқасында
тиімді болды [90].
Халықаралық стандарттардың артықшылығын және мүгедектердің қоғам
өміріне кірігуі жөніндегі бастамаларды қолдау қажеттігін сезіну,
мүгедектердің құқықтарын қорғау саласындағы дамыған мемлекеттердің
тәжірибесін пайдалану Қазақстанда да өтуі тиіс. Мемлекеттік саясаттағы
мүгедектердің құқықтарына қазіргі заманғы көзқарас мемлекеттің қоғамды
мүгедектердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі мен қаржылық қолдауды
қайта бөлу жағына қарай жаңғыруына әкеледі.
2. Мүгедектердің саяси-әлеуметтік құқықтары ұғымының теориялық
негіздері
Жалпы адам құқықтары мен бостандықтары дүниежүзілік қоғамдастық
игерген, мойындаған және тиісті халықаралық-құқықтақ актілерде бекітілген,
әлеуметтік және заңдық жағынан қамтамасыз етілген, әрбір адамның құқы
ретінде мойындалған, ешкім де жеке адамның еркін шектеп немесе тыйым сала
алмайды. Қазақстан мемлекеті адам құқықтары мен бостандығын оның қай елдің
азаматы екендігіне қарамастан мойындайды, кепілдік береді әрі қорғайды.
Адам құқығы оның міндетімен байланысады, сондықтан олардың жүзеге асырылуы
нақтылы жағдайларға қатысты; адамға берілген құқық оның мүмкін болған мінез-
құлық түрі мен табиғи құқығы мен бостандығының қайнар көзі, сондықтан
олардан шектелмеуі тиіс. Қазақстан мемлекеті адам құқықтары мен бостандығын
оның қай елдің азаматы екендігіне қарамастан мойындайды, кепілдік береді
әрі қорғайды. Адам құқығы оның міндетімен байланысады, сондықтан олардың
жүзеге асырылуы нақтылы жағдайларға қатысты; адамға берілген құқық оның
мүмкін болған мінез-құлық түрі мен өлшемінен сипат алады. Адам
бостандықтары ешқандай жағдайларға байланысты болмайды, ол – оның еркінің
нәтижесі [6].
Осыған сәйкес Конституцияда Қазақстанды әлеуметтік мемлекет деп тану
идеясы да адам мен азамат құқықтарын қорғауға бағытталған норма болып
есептеледі. Бұл жөнінде заңда былай деп көрсетіледі: Ең алдымен әлеуметтік
мемлекет жекелеген топтарға (таптарға) немесе ұлыстарға емес, қоғам мен
адамға тұтас қызмет етеді. Ол мемлекеттік көздер есебінен барлық
азаматтарға мүмкіндігінше бірдей мөлшерде игіліктер көрсетіп қоғамдағы
ауыртпалықтарды да теңдей болу жолымен әлеуметтік теңсіздікті жеңілдетуге
құлшынады. Әлеуметтік мемлекет адам мен азаматтың күнкөріс минимумы мен
өмір сүрудің лайықты жағдайларын қамтамасыз етуді талап ету құқығын
мойындайды. Бұған денсаулық пен экологиялық қауіпсіздік мәселесі де кіреді
[6].
Конституциясының 4-ші бабының 2-ші тармағы бойынша бұл акт ең жоғары
заңи күшке ие және Республиканың барлық аумағында тікелей қолданылады. Бұл
дегеніміз Ата заңда бекітілген адам мен азамат құқықтары мен
бостандықтарының да ең жоғары заңи күшімен тікелей қолданыста болуын
көрсетеді [6].
Ресейдің ғалымы Ю.А. Тихомировтың айтуы бойынша Конституцияның
тікелей қолданылуы оның құқық шығару ықпалы, азама6тармен және ұйымдармен
тікелей жүзеге асырылуы, бұзушылықтан сақтау, қоғамдағы өмір сүру үлгісі
мен атмосфераға, институциялық өзгерістерге құндылықты ықпалы деген сөз
[85].
Г. Сапарғалиев Конституцияға сүйене отырып азаматтар өздерінің
құқықтарын , бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды үйренуі тиіс
дейді. Соттардың адамның Конституциялық құқықтары мен бостандықтарын
шектейтін заңдар мен нормативті актілерді қолдануға құқы жоқ. Осы ғалымның
сөзі бойынша Адам құқықтары саласында Қазақстан Республикасының
Конституциясы халықаралық құқықтың жалпы танылған нормаларына сүйенеді
[72].
Конституция нормаларының ішінен ерекше маңыздылыққа ие 13-ші бапты
бөлек атап өтуіміз тиіс. Бұл бап бойынша әркімнің құқық субъектісі ретінде
танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті
қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға
хақылы ( 1-ші тармақ).
Екінші тармақ бойынша әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот
арқылы қорғалуына құқығы бар. Бұл бап бұзылған құқықтардың сот арқылы
қорғалуына кепілдік береді.
Үшінші тармақ бойынша әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар.
Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі. Бұл тармақ
Қазақстандағы адвокаттық көмек көрсетудің заңи негізі болып табылады. Осы
тармақ сәйкес 5-ші желтоқсан 1997 жылы Қазақстан Республикасындағы
адвокаттық қызмет туралы заң қабылданған болатын [22].
Сол сияқты осы тармақтың негізінде басқа да құқықтық көмектің
түрлері көрсетіледі, соның ішінде нотариалдық қызмет.
Конституцияның 14-ші бабының 1-ші тармағында да кепілдік қызметін
атқаратын норма бекітілген. Бұл норма бойынша заң мен сот алдында жұрттың
бәрі тең. Ресей ғалым-заңгері В.С. Нерсисянц байқағандай теңдік белгілі
бір абстракция болып табылады, яғни, ол теңестірілетін объектілерге тән
шешімдерден саналы (ойда) абстракцияланудың нәтижесі [62].
Басқа сөзбен айтқанда іс жүзінде, өмірде адамдардың теңдігін
қамтамасыз ету мүмкін емес. Ал Конституциядағы 14-ші баптың 1-ші тармағында
құқықтық теңдік туралы айтылады.
Г. Сапарғалиев құқықтық теңдік туралы былай дейді:
Құқықтық теңдік – құқық қабілеттілік пен әрекет қабілеттілік
нысанда танылатын және бекітілетін жеке тұлғаның қоғамдық қатынастардағы
еркіндігін білдіреді. Еркіндіктің тең өлшемі ретіндегі еркіндіктегі
құқықтық теңдік құқық субъектілері болып табылатын еркін тұлғалардың
арасындағы эквиваленттік талабын да білдіреді.
Құқықтық тендік – еркін және бір-біріне бағынбайтын құқық
субъектілерінің барлығы үшін бірдей масштаб, тұтас қалып (норма), тең өлшем
бойынша теңдігі.
Құқықтық теңдік - әртүрлі индивидтердің бірдей құқық қабілеттілігін,
белгілі бір игіліктер мен міндеттерді алуға мүмкіндігін білдіреді.
Тең құқықтылық дегеніміз адам мен азаматтың құқықтар мен міндеттерді
иелену теңдігі болып табылады. Бұл теңдікке адамның табиғи қасиеттеріне де,
оның қоғамдық қасиеттеріне де қарамастан кепілдік береді. Бұл теңдікке
кепілдік беру мемлекеттің міндеті [71].
Конституциядағы 14-ші баптың 2-ші тармағы бойынша Тегіне, әлеуметтік,
лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне,
дініне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе
кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.
Бұл конституциялық норма да конституциялық қағида сипатына ие. Ол
басқа конституциялық құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асуына кепілдік
жасайды. Бұл қағида Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 141-ші
бабамен қорғалады. Қылмыстық құқық бойынша әдебиеттерде көрсетілетіндей
Қазақ ССР Қылмыстық кодексінің 60-шы бабы тек ұлттық және нәсілдік тең
құқықтылықтың бұзылуы үшін жауапкершілікті көздесе, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 141-ші бабы бұл негіздерді едәуір
кеңейтеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 141-ші бабы бойынша
жазаның айыппұл, қамауға алу және бас бостандығынан айыру сияқты түрлері
көзделген.
Тең құқықтық қағидасы кейбір жағдайларда ғана, онда да заңда
белгіленген жағдаяттар бойынша шектелуі мүмкін. Мысалы, ол шетелдіктерге
қатысты шектеледі.
Мүгедектерге қатысты заңдылық Қазақстан Республикасының
конституциясының ережесіне және Қазақстандағы мүгедектердің әлеуметтік
қорғалуы туралы (21 маусым 1991 ж.) базалық заңға негізделеді.
Мүгедектердің өмір қызметін, қандай да бір саладағы қоғамдық
қатынастарын реттеу үшін сәйкесінше арнайы заңдық актілер қабылданған,
сондай-ақ мүгедектердің ерекше мәртебесі салалық актілерде бейнеленген.
Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы
Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мүгедектерді әлеуметтік қорғау
саласындағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік саясаты:
1. мүгедектіктің алдын алуға;
2. әлеуметтік қорғауға, соның ішінде мүгедектерді оңалтуға;
3. мүгедектерді қоғамға жақындастыруға бағытталған.
Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасында азаматтарды үймен қамту
үшін жағдайлар жасалынады. Заңда көрсетілген, үйге мұқтаж болып жүрген
азаматтар санатына жататын адамдарға заңмен белгіленген нормаларға сай
мемлекеттік үй қорынан жеңілдетілген ақыға тұрғын үй беріледі. Бұл норма
Қазақстан Республикасының 16 сәуір 1997 ж. Тұрғын үй қатынастары туралы
заңында және Қазақстан Республикасындағы мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы
туралы заңында өз бейнесін тапқан.
Мүгедектерге, қарт адамдарға, жүрек-қан тамырлары және басқа да ауыр
аурулармен ауыратындарға мемлекет үй қорынан берілетін үйлер олардың
төменгі қабаттардан алу тілегін немесе лифтілері бар тұрғын үйлерден алу
тілектерін ескере отырып беріледі.
Ал денсаулық сақтау саласында негізгі заңдық акт Қазақстан
Республикасының 19 мамыр 1997 ж. Қазақстандағы адамдардың денсаулығын
қорғау туралы заңы болып табылады [13].
Мүгедектердің, қазіргі технология негіздерінде жасалынған протезді-
ортопедиялық бұйымдармен қамтамасыз етілуге құқығы бар барлық мүгедектер,
өкілденген мемлекеттік орган белгілейтін тәртіптерге сай жеңілдік
жағдайларында тегін протезді-ортопедиялық бұйымдармен және аяқ киімдермен
қамтамасыз етіледі. Қазақстан Республикасының 7 маусым 1999 ж. Білім беру
туралы заңына сәйкес білім беру саласындағы мемлекет саясатының негізгі
қағидалары:
1) Білім алудағы Қазақстан Республикасы азаматтарының тең құқылығы.
2) Әрбір азаматтың интеллектуалды дамуын, психологиялық және индивттік
ерекшеліктерін ескере отырып халықтың барлық деңгейлерінің білімге қол
жеткізуі.
Мемлекет толығымен немесе ішнара білім алу кезеңінде әлеуметтік
көмекке мұқтаж азаматтардың барлық шығындарын өз мойнына алады.
Әлеуметтік көмек көрсетілетін азаматтардың санатына жататындар:
- жетім балалар, ата-анасының қарауынсыз қалған балалар;
- дамуында шектеулік бар балалар, мүгедектер және бала
жасынан мүгедектер;
- көпбалалы жанұяның балалары;
- заңмен анықталатын басқа да саладағы адамдар.
Денсаулығына байланысты жалпы білім беретін мектепке бара алмайтын
азаматтар үшін үйде немесе емдеу ұйымдарында индивидуалды тегін оқыту
ұйымдастырылады. Дамуында шектеулігі бар азаматтардың білім алуы, дамудың
бұзылуын коррекциялау және әлеуметтік адаптация үшін жағдай жасауды
мемлекет қамтамасыз етеді.
Әртүрлі бұзылулары бар және дамуы артта қалған балалар үшін және
емдік, психологиялық, педагогикалық коррекцияны, диагностиканы қажет
ететіндер үшін арнайы ұйымдар құрылады. Оңалту (реаблитациялық)
орталықтары, балабақшалар, психологиялық, медициналық, педагогикалық
кеңестер құрылады [14].
Қазақстан Республикасының 21 маусым 1991 ж. Қазақстан
Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заңның Ү-ші
бөлімінде мүгедектердің еңбек салаларындағы құқықтары айтылған. Айтып
өтейік, мүгедектер дені сау адамдар сияқты барлық құқыққа ие. Бұл
дегеніміз, мүгедектер өз статусын ескере отырып, еңбек заңдылықтары бойынша
құқықтардың толық кешенін пайдалана алады.
Халықты жұмыспен қамту туралы Қазақстан Респуликасының 23 қаңтар 2001
ж. заңында, мемлекет халықты жұмыспен қамту саласында адамдарға мыналарды
кепілдейді деп көрсетілген:
1. дискриминацияның кез-келген формаларынан қорғау және кәсіп пен
жұмысты алуда тең мүмкіндіктердің қамтамасыз етілуі;
2. жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау;
3. өкілденген органдардың делдалдық етуі кезінде жұмысты тандау мен
жұмысқа орналастыруға ықпал ету.
Қазақстан Республикасының 10 желтоқсан 1999 ж. Қазақстан
Республикасындағы еңбек туралы заңында еңбек салаларындағы дискриминацияға
тиым салынған [15].
Қазақстан Республикасының 20 маусым 1997 ж. Қазақстан
Республикасындағы зейнеткерлік қамту туралы заңына сәйкес зейнетақыны
белгілеу үшін еңбек мерзімін есептеген кезде есепке алынатындары:
- I топтағы мүгедектерге, II топтағы жалғызбасты
мүгедектерге және жасы бойынша зейнеткерлерге (сыртқы
көмекті қажет ететін) сондай-ақ 80 жасқа келген қарттарға
қарау уақыты;
- Атомдық сынақ салдарынан, экологиялық апаттардан немесе
иммунодефицит вирусымен, жұқпалы ауруынан, болмаса ЖҚТБ
(СПИД - пен) ауыратын, зардап шеккен 16 жасқа дейінгі
мүгедектерге қарау уақыты.
Қазақстан Республикасы кодексімен салықтар және бюджетке төленетін
міндетті төлемдер бойынша салықтық жеңілдіктер де қарастырылған. Салықтық
кодекс 12 маусым 2001 ж. 209 - ІІ ҚРЗ анықталған. Мүгедектердің
коммерциялық емес ұйымдарында корпоративтік табыс салықтары бойынша,
қосымша құн салығы бойынша жеңілдіктері бар.
Мүгедектер құқықтарын қорғау және көтермелеу сияқты қызметтің осындай
басымдығымен жұмыстың маңызды бағыттары мүгедектер құқықтарын қорғаудың
халықаралық стандарттары туралы, олардың орындалуын бақылау және оны
әзірлеуге қатысу туралы ақпараттарды тарату болып табылады. 2004 жылы
әзірленген Қазақстан Республикасындағы мүгедектер құқықтары мен
мүмкіндіктері арнаулы баяндамасында Уәкіл мүгедектерге қатысты мемлекеттің
саясатын реттейтін халықаралық құралды құру қажеттігін атап өтті. БҰҰ
мүмкіндіктері шектеулі тұлғалардың құқықтары мен ар-намыстары туралы
Конвенциясын әзірлеу ұзақ уақыт бойы жүргізіліп келеді. 2005-жылы осы
жұмысқа Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл де
қосылды. Уәкіл өз ұсыныстарын 2005 жылғы 16 сәуірде Ирландияның Дублин
қаласында өткізілген Конвенцияның тетігін әзірлеу бойынша Адам құқықтары
жөніндегі Еуропа ұлттық мекемесінің мәжілісіне жолдап, 2001 жылғы 19
қаңтарда № 56168 БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарымен бекітілген Мүгедектер
туралы конвенцияның жобасын әзірлеу бойынша БҰҰ Қосымша Комитетінің
қызметін қолдады.
Мүгедектік проблемасын зерттеу және мүгедектерді қорғау бойынша практикалық
қызметі олардың құқықтарын қорғау үшін халықаралық жеке жүйені құру
қажеттігін айқындады. Осыған байланысты мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларға
қатысты мемлекеттің саясатын анықтайтын халықаралық құжатты қабылдау –
бұрыннан қажетті шара. Мүмкіндіктері шектеулі тұлғалардың құқықтары мен ар-
намысы туралы Конвенция мүгедектер құқықтары бойынша халықаралық
стандарттар кешенін және оларды қамтамасыз етуді бақылау жүйесі
болатындығын ескере отырып, адамның дене және психикалық ерекшеліктері
бойынша кемсітушілікті жоюға мүмкіндік беретін тиімді механизм болып
табылады деп күтілуде. Қазақстанның осы халықаралық құжатты әзірлеу
процесіне қатысуы, алдағы уақытта шартқа да бірігуі демократиялық қоғам
және адам құқықтары идеяларын ұстанатынын білдіреді. Басымдық бойынша
жұмысты жүзеге асыра отырып, Уәкіл халықаралық деңгейде мүгедектер
құқықтары мен бостандықтарын қорғаумен және көтермелеумен айналысатын
ұйымдармен белсенді ынтымақтастықта болады. Сонымен, Уәкіл Халықаралық
оңалту орталығымен (АҚШ, Вашингтон) ынтымақтастықта болуға және
Мүгедектердің құқықтарының халықаралық мониторингі жобасы шеңберінде
Қазақстанда адам құқықтарын қорғау мәселелері бойынша консультациялық көмек
көрсетуге әзір екенін білдірді. Халықаралық оңалту орталығы халықаралық
ұйым бола отырып, әлемнің барлық аймақтарында халықаралық құқық қорғау
идеяларын алға тартуға өзінің бағалы үлесін қосады. Осы мақсатта ұйым
мүгедектер құқықтары мемлекеттік мониторингін жүзеге асырады, оның
нәтижелері жыл сайынғы баяндамаларда көрініс береді. 1993 жылғы 20
желтоқсандағы БҰҰ Бас Ассамблеясының 4896 қарарымен қабылданған
Мүгедектердің тең құқықтарын қамтамасыз етудің стандарттық ережелерінің 13-
тармағына сәйкес қатысушы мемлекеттер мүгедектердің өмір сүру жағдайы
туралы ақпаратты жинау және таратуға басты жауаптылықты алады және
мүгедектердің өмір сүруін қиындататын, кедергілерді қоса, барлық
аспектілері бойынша кешенді зерттеулерді өткізуге жәрдемдеседі [94].
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 6 қаңтардағы №17
қаулысымен бекітілген Мүгедектерді оңалтудың 2010-2012 жылдарға арналған
республикалық бағдарламасы (оны іске асыруға мемлекеттік бюджеттен 23,2
миллион теңге көзделген болатын) және әкімнің шешімдерімен бекітілетін
мүгедектерді оңалтудың 2010-2012 жылдарға арналған өңірлік бағдарламалары
жұмыс қолданылады.
Мүгедектерді оңалтудың 2010-2012 жылдарға арналған республикалық
бағдарламасына сәйкес:
• мүгедектерді кресло-арбалармен қамтамасыз етуге 313,8 млн. теңге;
• санаторлық-курорттық ем ұсынуға – 1098, 3 млн. теңге;
• протездік-ортопедиялық көмек пен бұйымға – 1480, 6 млн. теңге;
• тифлотехникалық құралдармен қамтамасыз етуге – 268, 4 млн. теңге;
• сурдотехникалық құралдармен қамтамасыз етуге – 677, 8 млн. теңге
бөлінген [96].
Мүгедектерді оңалту – ағза функциялары бұзылғандықты, денсаулығы
нашарларған тұрмыс тіршілігіндегі шектеулерді жоюға немесе барынша толық
қалпына келтіруге бағытталған медициналық, психологиялық, педагогикалық,
әлеуметтік-экономикалық іс-шара. Мүгедектердің әлеуметтік мәртебесін
қалпына келтіру, олардың материалдық тәуелсіздікке және әлеуметтік
бейімделуіне қол жеткізу оңалту мақсаты болып табылады.
Мүгедектері оңалту медициналық оңалтуды, кәсіби оңалтуды, әлеуметтік
оңалтуды қамтиды. Медициналық оңалтуды қалпына келтіру терапиясынан,
реконструктивті хирургиядан, протездеуден тұрады. Мүгедектерді кәсіби
оңалту кәсіби бағдардан, кәсіби білімнен, кәсіби-өндірістік бейімделу мен
жұмысқа орналастырудан тұрады. Әлеуметтік ортадағы бағдар мен әлеуметтік-
тұрмыстық бейімделу мүгедекті әлеуметтік оңалтуды қамтиды. Қазақстан
Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2004 жылғы 7
желтоқсандағы № 286-б бұйрығымен Мүгедектерді оңалтудың жеке бағдарламасын
әзірлеу ережесі бекітілді.
Мүгедектерді оңалтудың жеке бағдарламасы (ЖОБ) – медициналық-
әлеуметтік комиссияның шешімі негізінде әзірленген ағзаның бұзылған немесе
жойылған функцияларын қалпына келтіруге, орнын толтыруға, мүгедектің
белгілі бір қызмет түрін орындау қабілетінің орнын толтыруға бағытталған
медициналық, кәсіби және басқа да оңалту шараларын іске асырудың жекелеген
түрлерін, нысандарын, көлемдерін, мерзімдері мен тәртібін қамтитын
мүгедектерге арналған оңтайлы оңалту іс-шаралар кешені.
Оңалтудың медициналық жағын денсаулық сақтау ұйымдары мен басқа да
мамандандырылған ұйымдар жүргізеді. Мүгедектерді оңалтудың әлеуметтік
бөлігін медициналық-әлеуметтік мекемелер (қарттарға, мүгедектерге арналған
интернат-үйлері), қарттар мен мүгедектерге әлеуметтік қызмет көрсетудің
аумақтық орталықтары, үйде әлеуметтік көмек көрсету бөлімшелері, арнайы
білім беру ұйымдары (психологиялық, медициналық-педагогикалық
консультациялар, оңалту орталықтары, психологиялық-педагогикалық түзеу
кабинеттері) мен басқа да мамандандырылған ұйымдар жүргізеді. Әлеуметтік-
оңалту орталықтары мүмкіндіктері шектеулі балалар мен жасөспірімдерді
қоғамдағы өмірге, отбасыға, оқыту мен еңбек етуге барынша толық және
уақытылы әлеуметтік бейімдеу мақсатында медициналық, әлеуметтік-құқықтық,
психология-педагогикалық қызметтің күштерін біріктіреді. Өкінішке орай,
қоғам мүмкіндігі шектеулі адамды тең құқықты ретіне қабылдауға дайын емес,
ал оның өзінің социумда интеграциялануға психологиялық мүмкіндігі жоқ.
Мүмкіндіктері шектеулі балалар мен жасөспірімдерге арналған оңалту
орталықтары, міне, осы проблемаларды шешуге шақырады [30].
Оңалтудың медициналық бөлігі ойдағыдай өтіп жатса да, әлеуметтік
бөлігі өте төмен деңгейде. Медициналық-әлеуметтік сараптама жүргізу мен
оңалтуды жүргізу әдістері жетілдіруді қажет етеді. Қазақстан
Республикасында мүгедектерді оңалтуға арналған мамандандырылған медициналық
оңалту орталықтарының ролін аумақтық әлеуметтік қамтамасыз ету
орталықтарының күндізгі бөлімшелері мен көпбейінді медициналық мекемелер
(ауруханалар, амбулаториялар, емханалар) орындайды. Тегін медициналық
көмектің кепілдендірілген көлемінің 2006-2007 жылдарға арналған тізбесі
туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 28 желтоқсандағы №
1296 қаулысына сәйкес ишемиялық аурумен, артериалды гипертониямен, язвалық
аурумен және пневмониямен диспансерлік есепте тұрған мүгедектер
республикалық бюджеттен 50 % жеңілдікпен дәрілік препараттпен қамтамасыз
етіледі. 1998 жылдан бастап Қазақстан Республикасында мүгедектігі,
асыраушысынан айырылуы бойынша және жасы бойынша мемлекеттік әлеуметтік
жәрдемақылар туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мүгедектігі
бойынша жәрдемақының мөлшері айлық есептік көрсеткіштің (бұдан әрі АЕК)
еселенуіне сәйкес айқындалады, ал оларды көбейту оны индекстеу есебінен
жүргізіледі. Жергілікті атқарушы органдар мүгедектерге мәдени-көрініс іс-
шараларына кіру үшін, сондай-ақ дене шынықтырумен және спортпен айналысу
үшін спорт кешендеріне кіруге, арнайы спорт құрал-жабдықтарын беруге жағдай
жасауға тиіс. Бірінші және екінші топтағы мүгедектер бюджет қаражатының
есебінен санаулы қызмет көрсетулерді пайдаланады, ал үшінші топтағы
мүгедектер көрсетілген қызмет құнының 50 пайызын төлеумен шектеледі.
Мүгедектерді материалдық қамтамасыз ету Қазақстан Республикасының
заңнамасында белгіленген жағдайларда түрлі негіздер бойынша (зейнетақы,
жәрдемақы, денсаулығына келтірілген залалды өндіру есебінен төлемдер) ақша
төлемдерін қамтиды [8].
Мүгедектерді жұмысқа орналастыру үшін жергілікті атқарушы органдардың
шешімімен кәсіпорындардағы жалпы жұмыс орындарының санынан үш пайыз
мөлшерінде жұмыс орындарына квота бөлінеді (мысалы, Мүгедектер үшін жұмыс
орындарына квоталар белгілеу туралы Шымкент қаласы әкімдігінің 2006 жылғы
19 маусымдағы, Астана қаласы мүгедектері үшін жұмыс орындарының квотасын
белгілеу туралы Астана қаласының 2006 жылғы 29 мамырдағы, Ақтөбе қаласы
мүгедектері үшін жұмыс орындарының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz