Қалалар атмосферасының экологиялық мәселелері
ІРІ ҚАЛАЛАРДАҒЫ АТМОСФЕРАНЫҢ АВТОКӨЛІКТЕРМЕН ЛАСТАНУЫ
Жоспар
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..3-6
І Ірі қалалардағы атмосфераның автокөліктермен
ластануы ... ... ... ... ...6
1.1. Қалалар атмосферасының экологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . 7-39
1.2. Көліктік-пайдалану жағдайларының қоршаған орта күйіне тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39-49
II Автокөлік ағындарының қоршаған табиғи ортаға
әсері ... ... ... ... ... ... 50
2.1. Автомобиль көлігінің, атмосфераны ластау көзі ретіндегі
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 50-56
2.2. Автомобильдер шығарылымдарының табиғи қоршаған
ортадағы таралуы мен өзгерістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57-60
ІІІ Ірі қалалардың экологиялық жай
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.1. Автомобиль көлігінің қоршаған ортаға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... .61-72
3.2. Алматы қаласының физикалық-географиялық орналасуының
микроклиматтық жағдайларының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... 72- 77
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...78-80
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81-
88
Кіріспе
Шешілетін ғылыми-техникалық мәселенің қазіргі күйі. Қала экологиялық
тұрғыдан қарағанда, құрамына табиғи және антропогендік жүйелер кіретін және
қаланың экологиялығы солардың ара қатынастарына тәуелді болатын адамдар
өмір сүретін күрделі орта болып табылады. Қалалар экологиясы мәселелері
Қазақстан үшін өте өзекті мәселе болып табылады.
Автомобиль көлігі ірі қалалардағы сыртқы қоршаған ортаны ластаушы
негізгі көз болып есептеледі (80-85%).
Сыртқы қоршаған ортаның, автокөлік құралдары тарапынан ластану
мәселелерін шешудің заманауи жолдары үлкен қалалар мен елдімекендер үшін
жекелеген автомобильдің емес, жалпы жол-көше жүйесіндегі автокөлік
ағындарының динамикалық және энергетикалық-экологиялық сипаттамалары
талданатын макродеңгейге қарай ығысумен сипатталады.
Өкінішке қарай, ірі қалалар мен елді мекендердегі экологиялық
мәселелерді шешудің мұндай алдыңғы қатарлы тәсілі қазіргі кезде көлік
ағындарының ерекшеліктерін, сонымен қатар сыртқы қоршаған ортаны ластаушы
заттардың құралу механизмдерінің нашар зерттелуі салдарынан, толық іске
асырыла алмай отыр.
Қазақстанда, жол-көше жүйелерінің, соның ішінде инженерлік құрылғы-
лардың жиынтығының, сыртқы қоршаның ластану деңгейіне тигізетін әсері толық
дәрежеде зерттелмеген.
Жұмыстың өзектілігі. Қалалардың, қала ортасының жеткілікті дәрежедегі
экологиялық тұрақтылығынсыз, тұрақты түрде дамуы мүмкін емес. Қалалар
тұрақсыз экологиялық жүйелерге жатады және олардың іс әрекеттері табиғаттың
заңдылықтарымен емес, адамдардың қажеттіліктерімен анықталады. Осы заманғы
қала тұрғындары үшін өмірге қажетті ең басты табиғи және техногендік
ресурстар қатарының арасынан экологиялық тұрғыдан ең қауіптісі бұл
автокөлік құралдары болып есептеледі.
Қазіргі кезде экологиялық қолайсыз жағдайлар Қазақстанның көптеген
қалаларында байқалады. Бұл өз кезегінде, автокөлік құралдарының сыртқы
қоршаған ораға тигізетін кері әсерлерінің артуымен байланысты болып келеді.
Көлік құралы сыртқы қоршаған орта мен адамдар үшін, табиғи ортаны зиянды
шығарылымдармен ластауы, табиғи ресурстарды пайдалану мен көліктік
қолайсыздықтар салдарынан, аса жоғары қауіптілік көзі болып табылады.
Автомобильдер биосфераның барлық құрамдас бөліктері үшін: атмосфера, су
және жер ресурстары және адамзат үшін кері әсер етеді. Автокөлік құралдары
ауа құрамындағы оттегіні пайдаланады, оған пайдаланылған газдарды,
картерлік газдарды және көмірсутегілерді шығарады. Олардан шыққан зиянды
заттар қала көшелерінің бойына таралады да, жаяу жүргіншілерге, жақын маңда
орналасқан тұрғын үйлердің тұрғындарына, көше бойларындағы өсімдіктер
әлеміне кері әсер етеді. Мұндай жағдайларда автокөлік құралдарының сыртқы
қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерін төмендету мәселесі бірінші кезекке
қойылады. Бұл мәселе, жалпы алғанда, кешенді мәселе болып табылады және оны
шешу үшін бірқатар ғылыми-зерттеу мәселелері мен міндеттері, соның ішінде
ең әуелі, автокөлік құралдары тарапынан шығарылатын зиянды заттардың
қалыптастырылу мен құралу механизмдерін анықтаумен, олардың қозғалыс
жағдайларымен және мұндай шығарылымдардың деңгейін бағалау әдістерін
жасаумен байланысты мәселелер шешілуі тиіс.
Осыларға байланысты автокөлік құралдарынан сыртқы қоршаған ортаға
шығырылатын зиянды заттарды геоэкологиялық тұрғыдан бағалау мәселесі,
табиғатты қорғау және қаланың дамуын жоспарлау мәселелерін шешу кезінде,
өзекті мәселе болып есептеледі
Осы ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізу қажеттілігін негіздеу. Соңғы жылдары
Қазақстанда ғимараттар мен имараттарды салу барысы күрт дамуда және де
автокөлік құралдарының саны күрт арту үстінде. Өкінішке орай, бұл
процесстер барысында экологиялық нормалар мен талаптар толығымен сақталмай
отырғандығын атап өту керек. Белгіленген аумақтардың экология-лық сапасын
бағалаудың ғылыми тұрғыдан негізделген әдістемесі, автомагис-тральдар мен
жол айырықтарын салу, жол-көше жүйесін қайта салу барысын-да автокөлік
құралдарынан сыртқы қоршаған орта мен адамдарға түсетін экологиялық
жүктемелерді азайту бойынша ұсыныстар жоқ. Сондықтан да бұл ғылыми-зерттеу
жұмысы қажетті болып табылады.
Жұмысты жасау барысында Қазақстан Республикасының заңдары, үкімет
қаулылары мен өкімдері, мемлекеттераралық стандарттар, Қазақстан
Республикасының нормативтік-техникалық құжаттары басшылыққа алынды.
Жаңалықтардың жоспарланып отырған ғылыми-техникалық деңгейі туралы
мәліметтер. Қазіргі кезде ғалымдар мен зерттеушілер тарапынан көлік
нысандарының сыртқы қоршаған ортаға тигізетін кері әсерлерінің жекелеген
көздерінің жіктемесі жасалынған, көлік кешенінің экологиялық
қауіпсіздігінің деңгейін басқарудың себептік-салдарлық байланыстары белгі-
ленген. Әртүрлі кө
лік құралдарынан шығарылатын зиянды заттардың меншік-ті көлемін
бағалаудың әдістемесі жасалынған. Әртүрлі көлік құралдарының экологиялық
қауіпсіздіктерінің шамасы және оларға қойылатын экологиялық талаптар
белгіленген. Бірақ та, олар әлі де болса, автокөлік құралдарының және жол-
көше жүйелерінің қалалардың қоршаған ортасының ауасын ластауға тигізетін
әсерлерін сандық және сапалық тұрғыдан бағалауға жеткіліксіз болып отыр.
Автокөлік құралдарының қалалардың жол-көше жүйелерінің инфрақұрылымдарымен
бірге қалалардың сыртқы қоршаған ортасының ауасының ластануына тигізетін
әсерлерінің өзара байланыстары мен өзара әсерлері мәселелері толығымен
зерттелмеген. Аталған жұмыс осы мәселелерді шешуге бағытталған.
Метрологиялық қамтамасыз ету туралы мәліметтер. Барлық жүргізіл-ген
зерттеулер қала көшелерінде белгіленген талаптар мен МемСт талапта-рына
сәйкес жүргізілген нақты сынақтарға негізделген.
Автокөлік құралдарының жұмысы кезінде қала көшелеріне шығарылатын зиянды
заттар аталған зерттеудің нақты нысаны болып табылады, ал зерттеу қала
көшелеріндегі автокөлік құралдарының динамикалық, энергетикалық және
экологиялық сипаттамалары жүйесі жатады. Бұлардың барлығы өз кезегінде,
зерттеудің мақсаттары мен міндеттерін анықтауға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының мақсаты болып қала көшелеріндегі автокөлік құралдарынан
сыртқы қоршаған ортаға шығарылатын зиянды заттарды геоэкологиялық тұрғыдан
бағалау, жол-көше жүйелерін экологиялық аудандастыру және қала ішіндегі
автокөлік құралдарының экологиялық қауіп-сіздігі мен қозғалыс тиімділігін
артыру болып табылады. Бұл кешендік мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей
зерттеу міндеттері анықталған болатын:
– автокөлік құралдарынан сыртқы қоршаған ортаға шығарылатын зиянды
заттардың қоршаған орта мен адамдарға тигізетін әсерін талдау;
– автокөлік құралдарынан шығарылатын зиянды заттардың деңгейінің
қалыптасуының физикалық-географиялық, климаттық және метеорологиялық
жағдайларын талдау;
– реттелетін автомобиль жолдарының өткізу мүмкіндіктерін және көше
қиылысында өту кезегінде тұрған автокөлік құралдарының санын теориялық
тұрғыдан бағалау;
– қала көшелеріндегі автокөлік құралдарынан шығарылатын зиянды заттардың
меншікті мөлшерін есептеу әдістемесін нақтылау;
– жол-көше жүйелерін, қаланың көліктік жүктемесіне сәйкес, геоэкология-
лық бағалау және экологиялық категориялау;
– автокөлік құралдарынан сыртқы қоршаған орта мен адамдарға түсетін
экологиялық жүктемелердің мөлшерін азайтуға бағытталған нақты практика-лық
ұсыныстарды дайындау.
Зерттеудің әдістемелік базасы. Жұмыстың әдістемелік негізі ретінде
қолданылып жүрген мемлекеттік және ғылыми әдістемелер кешені және қаланың
әртүрлі жол-көше жүйелерінде қолданылған авторлық әдістемелер алынған.
Теориялық дайындамалар математикалық модельдеу тәсілдерін пайдалану жолымен
алынған. Автокөлік құралдарының, жол-көше жүйелері-нің тораптық
бөліктеріндегі, қозғалыс жағдайларын және олардың улылық сипаттамаларын
анықтау бойынша жүргізілген тәжірибелік зерттеулер салыстырмалы жол
сынақтары көмегімен жүргізілген.
Жұмыстың ғылыми жаңалықтары:
– автокөлік ағындарының режимдік-техникалық параметрлерін, өткізу
мүмкіндігін, орташа жылдамдық пен көше қиылысында өту кезегін күтіп тұрған
автокөлік құралдарының санын есептеуге арналған және қаланың жол-көше
жүйесінде жүргізілген тәжірибелік зерттеулер нәтижелерімен үйлесетін,
теңдеулер ұсынылған;
– автокөлік құралдарынан қаланың жол-көше жүйесіндегі ауа атмосфера-сына
шығарылатын ластаушы заттардың меншікті шығарылымдарын есептеу әдістемесі
жасалынған;
– жекелеген қоспалардың концентрацияларының ауа бассейніндегі кеңіс-
тіктік-уақыттық таралу ерекшеліктері анықталған;
– қаланың жол-көше жүйесін, көліктік жүктемеге байланысты, геоэколо-
гиялық тұрғыдан категориялау жүргізілген;
– автокөлік құралдарынан сыртқы қоршаған ортаға және адамдарға түсетін
экологиялық жүктеменің шамасын азайту бойынша практикалық ұсыныстар
жасалынған.
Қорғауға шығарылатын ғылыми тұжырымдамалар:
– автокөлік ағындарының режимдік-техникалық параметрлерін, өткізу
мүмкіндігін, орташа жылдамдық пен көше қиылысында өту кезегін күтіп тұрған
автокөлік құралдарының санын есептеуге арналған теңдеулер;
– автокөлік құралдарынан ауа атмосферасына шығарылатын ластаушы
заттардың меншікті шығарылымдарын есептеу және де жол-көше жүйесін
экологиялық тұрғыдан категориялау әдістемесі;
– автокөлік құралдарынан сыртқы қоршаған ортаға түсетін экологиялық
жүктеменің шамасын азайту бойынша ұсыныстар.
Жұмыстың практикалық маңызы. Зерттеулер нәтижелері территория-лардың
экологиялық жағдайын бағалау сапасын, ұсынылған әдістемелер негізінде
арттыруға бағытталған.
Ұсынылып отырған тәуелділіктер мен ұсыныстар автомагистральдар мен
әртүрлі жол айырықтарын салу, жол-көше жүйесін қайта салу, бағдаршамдық
реттеуді енгізу кезінде қолданылуы мүмкін және олар сыртқы қоршаған орта
мен адамдарға түсетін экологиялық жүктеменің шамасын төмендете алады.
Автокөлік құралдары тарапынан сыртқы қоршаған ортаға шығарылатын зиянды
заттардың деңгейін анықтаудың дайындалған әдістемелері мен қала
территориясының жол-көше жүйелерін экологиялық категориялау қалалардың
атмосфералық ауасының жағдайын талдау мен тиісті есептеулерді жүргізу
кезінде қалалық әкімшіліктер мен мәслихаттар, сонымен қатар Қазақстан
Республикасының статистика жөніндегі агенттігі қарамағындағы басқармалар
тарапынан пайдаланылуы мүмкін.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс 88 беттен құралған:
кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан тұрады.
І ІРІ ҚАЛАЛАРДАҒЫ АТМОСФЕРАНЫҢ АВТОКӨЛІКТЕРМЕН ЛАСТАНУЫ
1.1. Қалалар атмосферасының экологиялық мәселелері
XX ғасырдың соңына қарай, ғылыми-техникалық прогресстің өсу ырғағының
жоғарылауы барысында, қоршаған ортаның компоненттеріне техногендік әсер ету
сипаты біршама жоғарылады. Табиғатта, оның еркінен тыс, қайтарымсыз
процесстердің орын алуы мен заттар мен энергияның орын алмасуы мен
айналуының жаңа жолдарының пайда болуы қажетсіз экологиялық зардаптарға
алып келуі мүмкін. Бұл, өз кезегінде, білім берудің барлық салаларының
қарқынды түрде экологиялық сипат алуын айқындады [8].
Экологиялық өзгерістердің қазіргі заманғы масштабы тұрғындардың өмірі
мен денсаулықтарына шын мәнінде үлкен қауіп қатер келтіреді. Бұл ретте
елімізде бүгінгі күні қалыптасып отырған, қолайсыз экологиялық ақуалды
айтпағанның өзінде, жағдайдың жақсаруының, немесе тіпті тұрақталуының
орнына, төмендеп бара жатқанын атап өту керек. Сыртқы факторлардың зиянды
әсерлерінің қарқындылығының өсу жылдамдығы тірі жүйелердің өмір сүру
ортасына биологиялық бейімделу жылдамдығының деңгейінен артып кеткен
[9,10,11]. Бұл автокөлік құралдарының атмосфералық ауаға зиянды заттар
шығару көзі ретіндегі, тұрақты өндірістік шығару көздерімен
салыстырғандағы, ерекшеліктерімен байланысты [12-18].
Адам баласы өзі пайда болған алғашқы кезде табиғатқа тәуелді болды.
Табиғатқа табыну алғашқы қауымдық қоғамда басты орын алды. Бірте-бірте
халық санының артуы, шаруашылық салаларының дамуы, өнеркәсіптің өркендеуі
адамның табиғатқа ықпалын арттыра түсті. Орманды жерлердің өртелуі,
кәсіптік мәні бар жануарлар санының азаюы (тіпті жойылуы) адамның ойланбай
жасалған іс-әрекетінің нәтижесі. Бір кезде "табиғатты таусылмайтын қазына"
деп есептеп, "табиғаттың бермесін тартып алу" деген теріс көзқарастардың
әсерінен табиғат талан-таражға түсті. Табиғат заңдылықтарын ескермей
жүргізген іс-әрекетімізден, табиғат тепе-теңдігі бұзылды. Бұл казіргі кезде
адамның өз тіршілігіне де зор қауіп төндіріп отыр.
Әрбір халықтың табиғатқа деген қарым-қатынасы, жанашырлық сезімі
тарихи дәуірлерде қалыптасады. Қазақ халқы ұлан байтақ даланы ғасырлар бойы
мал шаруашылығына дұрыс пайдалана білді. Әрбір түліктің өзіне тән өрісін де
тандай біліп, жазда жайлауға, қыста қыстауға, т.б. орын ауыстырып тұруы
табиғатқа деген қамқорлығының құнды көрінісі. Халқымыз кең байтақ
жайылымдарды жыл мезгілдеріне сай дұрыс әрі тиімді пайдалана білген.
Халқымыздың асыл азаматы Міржақып Дулатұлы 1910 жылы жазған мақаласында
төрт түлік малдың халық өміріндегі алатын орнын ерекше атап көрсеткен.
"Мал оның күнкөріс көзі. Оның барлық мүддесі мал төңірегінде, игілікті
өмірге қолын жеткізетін иен дәулеті де осы мал байлығы... Табиғаттың кейбір
заңдылығын бақыламай, білмей отыра алмайды", — деген ойлары өте орынды
айтылған. Бір кезде халқымыздың көзінің карашығындай корғап келген
жайылымдарының казіргі тағдыры мүлде сын көтермейді.
1954 жылы басталған тың және тыңайған жерлерді игеру деген жаңсақ
ұранмен миллиондаған гектар жайылымдар босқа жыртылды. Ондай жерлерде алдын
ала ғылыми зерттеулер жүргізілмеді және әрбір аймақтың жергілікті табиғи
жағдайлары ескерілмеді.
Ғалымдардың деректері бойынша Қазакстанда 180 млн га мал жайылымының
30 млн га алқабы мал тұяғынан тозаңы шықты, 50 млн га жер су тапшылығынан
жарамсыз күйге ұшырады. Бірнеше жылдың ішінде еліміздің солтүстік
аймақтарындағы шұрайлы жерлер эрозияға (желдің әсерінен) ұшырап, не егін
егуге, не мал жайылымына жарамай қалды. Мұндай мысалдарды Жер шарының басқа
аймақтарынан да келтіруге болады. БҰҰ сарапшыларының мәліметі бойынша, Жер
шарындағы құрлықтың 30% алқабы қазіргі кезде техногендік әсерден шөлді
аймаққа айналған. Бұл көрсеткіш жыл сайын 6 млн г-ға өсіп отырғаны да
белгілі.
Өнеркәсіптің өркендеуіне байланысты пайдалы қазбаларды өндіру кезінде
жылына 100 млрд т-дан астам тау жыныстары қопарылады. Осы жер қойнауынан
алынатын шикізаттың бар болғаны 10%-ы дайын заттар жасауға жұмсалады да,
қалған 90%-ы жарамсыз қалдықтарға айналады.
Адамның ойланбай жасалған іс-әрекеттерінің әсерінен жануарлардың
көптеген түрі жойылған. 1600 жылдан бастап қазіргі кезге дейін құстардың
162, сүтқоректілердің 100-ге жуық түрі біржола жойылып кеткен. Олардың
көпшілігінің жойылуына тікелей адамдардың шектен тыс аулауы әсер еткен.
Кейде өсімдіктер мен жануарларды бір жерден екінші жерге алдын ала
ойланбай жерсіндіру де пайдалы бола бермейді. Мысалы, Аустралия жерінде
жабайы қояндардың көбейіп кетуі, кактустың қаптап өсуі ауыл шаруашылығына
орасан зор зиян келтіруде.
Қоршаған ортаның өнеркәсіп орындарынан, көліктерден, тұрмыстық
өажетінен бөлінген улы газдардан ірі қалалардың ауасы ластануы кең өріс
алуда.
Соңғы кезде ауаның радиоактивті заттармен көптеп ластануы адамзатты
көбірек толғандырып отыр. 1986 жылы сәуір айында болған Чернобыль
экологиялық апатынан табиғатқа орны толмас орасан зор нұқсан келді.
Арал теңізінің көлемі соңғы 40 жыл ішінде 60%-ға азайды. Балқаш
көлінің көлемінің кемуі де жылдан-жылға айқын байқалуда.
Қазіргі кезде Қазақстанның көптеген өңірі экологиялық апатты аймақ деп
аталады. Соның мысалына Семей полигонын атауға болады. Оның аумағы шамамен
18 мың км2 алқапты қамтиды. Семей полигонында 1949—1989 жыл аралығында 500-
ге жуық жарылыс болып, сынақтар өткізілген. Осындай жойқын жарылыстардан
Семей өңірінің табиғаты да, халқы да өте ауыр зардап шегуде. Мұндай әртүрлі
деңгейде жүргізілген сынақтар мен арнайы жарылыстар Қазақстанның 34 жерінде
жүргізілгені белгілі болып отыр.
Қазақстанда атом энергиясын халық игілігі үшін пайдалану мақсатында
1963 жылдан бастап Ақтау қаласында Каспий теңізінің суын тұщыландыру
қондырғысы жұмыс істейді. Ол қондырғы "БН—350" деп аталады. Онда тәулігіне
120—150 мың м3 теңіз суы тұщыландырылады.
Көрнекті ғалым В.И. Вернадскийдің айтуы бойынша, адам қуатты
геологиялық күшке айналып отыр. Ноосферадағы табиғат пен қоғам арасындағы
өзара үйлесімділікті сақтау, биосфераны жасампаздықпен көркейту жер
бетіндегі барлық адамдардың бірлесе отырып, жұмыла жұмыс атқаруын қажет
етеді.
Адамның шаруашылық әрекеті табиғаттың өзгеруіне әсер ететін ерекше
фактор. Адам еңбек пен ақыл ойдың арқасында қоршаған ортаға бейімделумен
қатар, оны өзгертеді де. Сондықтан табиғатты өзгерту барысында адамзат оның
кейінгі зардаптарын да ескеруі қажет. Табиғат кешендеріне кері әсер ететін
озық ғылыми-техниканың тікелей қатысы жоқ. Ол өзгерістерге кінәлы прогресс
емес, техникалық жобаларда адамның шаруашылық әрекетінің әсері есепке
алынбаған. Жауын-шашын мөлшерін, топырақ ылғалдығын ескерместен топыраққа
минералды тыңайткыштар енгізу, ол заттардың шайылып, өзендер мен
бөгендердің ластануын туғызды. Мұның бәрі қаншама еңбек пен шикізатты зая
кетірумен бірге, қоршаған ортаның жағдайын нашарлатады. Ірі бөгендер салуда
аумақтың табиғат ерекшеліктерін ескермеу мезгілсіз батпақтануға, топырак,
өсімдік жамылғысы мен сол жердің микроклиматының өзгеруіне әкеп соғады.
Қазіргі кезде антропогендік ландшафтар басым. Ландшафтарды жақсарту үшін
оларды өзгертетін шаралар жүргізеді. Соның бірі – мелиорация. Мелиорация
жердің жағдайын жақсарту мен оны пайдалану тиімділігін арттыруға
бағытталған шаралардың жиынтығы болып табылады. Табиғатты тиімді пайдалану,
көркейту және қорғау кешенді түрде қарастырылуы қажет. Рио-де-Жанейро
декларациясының қағидаларын есепке ала отырып Қазақстанның экологиялық
қауіпсіздігі проблемалары және қоршаған ортасының жағдайына ғаламдық,
ұлттық және жергілікті деңгейде қаралуын қарастырады.
Ғаламдық экологиялық проблемаларға климаттың өзгеруі, озон қабатының
бұзылуы, биоәртүрліліктің азаюы, шөлейттену және жердің құлдырауы
(деградация) жатады. Ұлттық экологиялық проблемалареа экологиялық апатты
аймақтар; Каспий теңізі қайраңы ресурстарын белсенді игерумен байланысты
проблемалар; тарихи ластану; трансшекаралық мәселелер; әскери ғарыштық және
тәжірибелік кешендер полигондарының әсерін жатқызуға болады. Жергілікті
экологиялық проблемаларға ауа бассейнінің ластануын, радиоактивті,
тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтары, табиғи және техногендік төтенше
жағдайларды жаткызуға болады. Адам әрекетінен Қазақстан жерінде тез шешуді
қажет ететін проблемалар бар.
Осы орайда Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау
министрлігінің 2011-2015 жылдарға арналған стратегиялық жоспарына тоқталып
өтсек [3]:
Миссия. Қоршаған ортаны сақтау, қалыпына келтіру және жақсарту
Қазақстан Республикасының қазіргі және болашақ ұрпақтың қажеттіліктерін
қамтамасыз етуге арналған тұрақты дамуды қамтамасыз ету жөніндегі
жағдайларды жасау.
Пайымдау. Қолайлы қоршаған орта, табиғат ресурстарын тиімді пайдалану
және экономика, адамның өмірі мен денсаулығы үшін экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
Қоршаған ортаны қорғау министрлігі қызметінің стратегиялық бағыттары
1. Қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру және жақсарту.
Атмосфера ауасының ластануы қоршаған ортаға әсер ететін, халықтың
денсаулығына теріс ықпал жасайтын жетекші алғы шарттардың бірі болып қалып
отыр. Атмосфера ауасына жылу энергиясы және мұнай-газ секторы, тау-кен
өндіру және тау-кен өңдеу салалары, қара және түсті металлургия
кәсіпорындары барыша теріс ықпал етуде.
Автомобиль көлігінің ауаны ластауы көлемі соғырлым қауіпті бола
түсуде, бұл республика аумағында автокөлік құралдары санының мейлінше
өсуіне негіздеуде. Осы проблема жалпы қалалық барлық шығарындыға қарағанда
ауа бассейінінің ластануына автокөлік үлесі 60% және одан артыққа жететін
ірі қалалар үшін аса өзекті.
Негізгі себебі тазартылмаған айдындарға немесе жеткіліксіз тазартылған
ағын суды жіберу болып табылатын жер үсті суларының ластануы, қоқыстану
және сарқылу процесі жалғасуда. Халықтың сапалы ауыз суға қол жеткізу
проблемасы бұрынғысынша өзекті болуда.
Экологиялық басым бағыттардың бірі өндіріс пен тұтыну қалдықтарын
өңдеу болып қалып отыр. Елде 100 млн.тоннадан аса қатты тұрмыстық қалдықтар
(бұдан әрі –ҚТҚ), 22,3 млрд. тоннадан аса өндірістік қалдықтар жиналған,
оның 12 млрд. астамы техногендік минералдық түзілімдер.
Экологиялық тепе-теңдікті тұрақтандыру мәселелерінде қоршаған ортаны
қорғау саласындағы қызметтің негізгі векторы мемлекеттік экологиялық
сараптама рәсімін орындау, қоршаған ортаны қорғау саласындағы лицензиялау,
қоршаған ортаға эмиссияға рұқсат беру арқылы экологиялық реттеу болып
табылады. Халықаралық тәжірибеге сәйкес мемлекеттік табиғат қорғауды
бақылау жүйесінің жұмысы Қазақстан Республикасының экологиялық заңнаманы
қатаң сақтаумен қорытылатын түпкілікті нәтижеге, қоршаған ортаға теріс
ықпал етуін төмендету жөніндегі іс-шараларды іске асыруға, қолданылатын
санкцияларды орындауға бағытталады.
2007 жылғы 9 қаңтардағы № 112-III Қазақстан Республикасы Экологиялық
кодексінің 76-бабына сәйкес 1 санатты объектілерге арналған қоршаған ортаға
эмиссияға рұқсат беру табиғат пайдаланудың қолданылатын технологиялары мен
шарттары өлшемдері өзгергенге дейін 3 жыл мерзімге беріледі.
Қоршаған ортаға эмиссияны азайту индустриялық объектілердің
технологиялық қайта жабдықтауды әртараптандыру, неғұрлым қол жетімді
технологияларды енгізу арқылы қамтамасыз етеді.
Барлық ірі табиғат пайдаланылушыларды тек қоршаған ортаға эмиссия
өлшемдерін ғана емес, сондай-ақ энергия және ресурсты үнемдеуге міндетті
талаптарды, неғұрлым қолжетімді технологияларды енгізуді қамтып қана
қоймай, кезеңдік өтумен рұқсат беру жүйесінің тиімді қызметі қамтамасыз
етіледі.
Қоршаған ортаға қатысты мәселелер бойынша шешімдерді қабылдау
процесіне және әділсотқа қол жетімділікті іске асыру туралы конвенцияны
(бұдан әрі – Орхус конвенциясы) іске асыру бойынша Қазақстанның
міндеттемелерін орындау мақсатында институционалдық құрылым – Орхусорталығы
құрылды, оның негізгі функциялары қоршаған орта саласындағы мәліметтердің
ақпараттық қорын қалыптастыру және қолдану мен жеке және заңды тұлғалардың
сұрауы бойынша экологиялық ақпарат ұсыну болып табылады.
Қоршаған ортаны қорғау турлы заңнаманы жетілдіру мақсатында Қазақстан
Республикасында 2007 жылы Қазақстан Республикасы Экологиялық кодексі
қабылданды.
Кодекс қоршаған ортаны қорғау мәселесіне заңнамалық деңгейде шолу
жасап, жүйелендірді, экологиялық талаптардың және нормативтердің мәртебесі
тікелей қолданылатын заңнамалық акті деңгейіне дейін көтереді, қоршаған
ортаны қорғау тәжірибесіне халықаралық стандарттарды енгізді.
Экологиялық заңнаманы одан әрі жетілдіру оны Еуропалық Одақтың тиісті
директиваларымен үйлесуі жалғастырыла отырып, қамтамасыз етіледі. Тарихи
ластауды жою бөлігінде Ақтөбе қаласындағы Елек өзеніндегі алтывалентті
хроммен тарихи ластауды жою туралы ел Президентінің тапсырмасын орындау
бойынша жұмыс жалғастырылады. 2011 жылы алаңы 0,8 км2 №3 тәжірибелік-
өндеркәсіптік учаскесінде жерасты суларын алты қабатты хроммен ластануын
тазарту бойынша жұмысты жүргізу жоспарлануда және тек осы учаскедегі
жұмыстардың нәтижелері негізінде № 2 және № 1 учаскелерде жобаны іске асыру
жалғастырылады. Елек өзенінің алты валентті хроммен тарихи ластануының
жалпы көлемі 5,8 км2 құрайды.
Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев халықаралық қауымдастық тарапынан
қолдау көрсетумен аяқталған бірқатар халықаралық экологиялық бастамаларды
ұсынған болатын. 2010 жылы Астана қаласында Қоршаған ортаны қорғау және
Азия-Тынық мұхиты өңірі 62 елінің тұрақты дамуы бойынша алтыншы конвенция
өтті, 2011 жылы Солтүстік Америка, Еуропа, Кавказ және Орталық Азия елдерін
қоса алғанда, Еуропа өңірінің 56 елі Еуропаға арналған қоршаған орта атты
жетінші конвенцияны өткізу туралы бастама халықаралық қолдау тапты.
Сондай-ақ халықаралық және өңірлік ынтымақтастықты бекіту үшін
халықаралық экологиялық конвенция бойынша Қазақстан Республикасының
міндеттемелерін іске асыру шегінде Министрлік Біріккен Ұлттар Ұйымдарының
даму бағдарламасымен (бұдан әрі – БҰҰДБ) бірлесе іске асырылатын және
жоспарланатын бірлескен жобалардың мониторингі жүзеге асырылады.
Жоспарланатын кезеңде бірлескен БҰҰДБ жобаларымен энергиялық тиімді
инфроқұрылымды құру, Қазақстан Республикасының стратегиялық жобасына жасыл
даму тетігін енгізу және Қазақстандағы тұрақты органикалық ластаушыларды
(бұдан әрі – ТОЛ) жою басым бағыттар болып табылады.
2011 жылы Тегеран конвенциясына келесі:
• Каспий теңізін жер асты көздерінің ластаушыларынан қорғау жөнінде;
• биоалуандықты сақтау туралы;
• мұнаймен ластауды туындатын оқиғалар жағдайында өңірлік дайындық,
қарсы ықпал ету және ынтымастастық туралы хаттамалар жобаларын(Каспий
теңізінің теңізортасын қорғау жөніндегі негіздемелік конвенция)
дайындау бойынша жұмыс жалғастырылады.
Мемлекет пен халықты гидрометеорологиялық, агрометеорологиялық және
экологиялық ақпаратпен қамтамасыз етудің сапасын жоғарылату бойынша
міндеттер алға қойылды. 2009 жылы болжау, режимдік-ақпараттық
гидрометеорологиялық, агрометеорологиялық, аэрологиялық ақпаратты дайындау
үшін 259 метеостанцияда, 12 метеопост, 291 гидрологиялық пост, 185
агрометеологиялық бақылау пунктінде, 8 аэрологиялық стансасында, 2 қаркөшу
стансасында және 20 қар өлшеу бағытында гидрометеорологиялық мониторинг
өткізілді [3].
Қауіпті және стихиялық гидрометеорологиялық құбылыстар туралы штормдық
ескертудің кенеттен болуы 2009 жылы 48 сағатты құрады.
Жуық жылдарда агрометеорологиялық бақылауы бар тағы 10 пунктті ашу
жоспарлануда, бұл республика аумағының агрометеорологиялық мәліметтермен
қамтамасыз етуді ұлғайтуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ агрометеорологиялық
желіні және метеорологиялық желіні қайта жабдықтау жоспарланып отыр, бұл
агрометорологиялық және метеорологиялық мониторингтің жеделдігін, сапасын
және дәлдігін жоғарылатуға мүмкіндік береді. Болжау әдістерінің ескілері
жетілдіріліп, жаңалары енгізілді.
Мемлекеттік органдарды және халықты қоршаған ортаның ластану жайы
туралы ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында қоршаған орта жайына
экологиялық мониторингжүргізіледі. 2009 жылы атмосфералық ауа жайын бақылау
69 постта жүргізілді, ластайтын заттың 16 көрсеткіші анықталады. Жер үсті
суларының сапасын бақылау 85 су объектісінде жүргізіледі. Орташа есеппен су
объектілерінде ластайтын заттардың 45 көрсеткіші анықталды.
2008 жылы 76-дан 2010 жылы 85 дейінгі жер үсті сулары жайының
мониторингін өткізетін су объектілерінің саны артты.
Сондай-ақ республиканың урбанизацияланған аумағындағы топырақтың
жайына мониторинг жүргізілді. Ластайтын заттардың 5-ке дейінгі көрсеткіші:
қорғасын, мырыш, кадмий, мыс, хром анықталды.
Осы іс-шараларды іске асыру шегінде жуық кезеңде атмосфера ауасының
жайын бақылауды және экологиялық мониторинг желісін техникалық жабдықтау
постарының санын көбейту жоспарланып отыр.Осы іс-шаралардың барлығы
атмосфералық ауаны, суды, топырақты ластайтын заттардың көрсеткіштерінің
көп мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді, бұл қоршан орта жайының ағымдағы
жағдайына неғұрлым дәл талдауды береді және ұсынылатын ақпараттық сапасын
арттырады.
2008-2010 жылдарда Экологиялық паспорттарды жасау мақсатында ауылдық
аумақтарда экологиялық-демографиялық зерттеу жобасы бойынша 1603 ауылдық
елді мекендері (бұдан әрі - АЕМ) зерттелді және Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл,
Қызылорда, Алматы, Шығыс Қазақстан облысы және Қарағанды облыстары
округтерінің 473 экологиялық паспорт жасалды. Әзірленген АЕМ экологиялық
паспорттарда экологиялық жайды жақсарту бойынша іс-шаралар ұсынылған.
2008-2009 жылдары Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Алматы, Жамбыл, Шығыс
Қазақстан облысы және Қарағанды облыстарының 572 ауылында радициялық
мониторинг жүргізілді. Ауылдың радияциялық жайы жалпы алғанда
қанағаттанарлық.
Қазақстан халқының табиғи радиоактивті көздерден сәулелену тәуекелін
төмендету 2012 – 2017 жылдарға арналған Радон бағдарламасымен қамтамасыз
етіледі, оның мақсаты Шығыс Қазақстан, Павлодар және Алматы облыстарында
8000 үйдің ауасында (жылына 2000 үйден) радон шоғырлануын анықтау болып
табылады.
Табиғи экожүйелерді сақтау және қалпына келтіру еліміздің орнықты
дамуының басым бағыты болуы керек, ол экономикалық, әлеуметтік және
экологиялық факторлардың оңтайлы үйлесім қағидаттарын сақтауды талап етеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 14 қарашадағы
№ 216 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының
2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы
(бұдан әрі – Тұжырымдама) басымдылық ретінде ресурстарды және энергияны
тиімді пайдалану мәселелерін, теңгермелі демографиялық саясатты,
экологиялық орнықтылықты қамтамасыз етуді қояды. Мемлекеттік жоспарлаудың
жаңа жүйесіне сәйкес Тұжырымдаманың кіріспесіне, міндеттеріне, бағыттарына,
оны іске асыру тетіктеріне және күтілетін нәтижелеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу бойынша жұмыстар жүргізілуде. Бұдан өзге, Орнықты
дамуға көшудің нысаналы көрсеткіштерін бекіту туралы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 27 қыркүйектегі № 848 қаулысына озық
халықаралық тәжірибелер, орнықты дамудың нысаналы көрсеткіштерінің
қолданыстағы тізбесін түзету және жетілдіру есебімен қолданыстағы нысаналы
көрсеткіштерге талдау жүргізу бөлігінде тиісті өзгерістер мен толықтырулар
енгізу қажет.
Негізгі проблемаларды талдау:
Қазақстан экологиясы саласындағы негізгі проблемалық мәселелерге
мыналар жатады:
ірі қалалар мен өнеркәсіптік орталықтардың ауа бассейнінің ластануы.
Каспий және Балқаш аймақтары;
жерүсті және жерасты суларының ластануы, трансшекаралық сулар
проблемасы;
өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтардың жинақталуы;
суды бұру және кәріздік тазарту құрылыстары жүйелерінің
қанағаттанғысыз жағдайы;
жердің шөлейттену және тозу процестері;
экологиялық апаттың Арал және Семей аймақтары;
тарихи ластанулар [3].
Түзілетін қалдықтар көлемінің жыл сайынғы өсуіне қарамастан, оларды
қайта өңдеу төмен деңгейде қалуда: түзілген қалдықтардың 20% жуығы кәдеге
жаратылады. Салыстырып қарасақ, дамыған елдерде бұл көрсеткіш 30% асады.
Өндіріс қалдықтарын, оның ішінде улы қалдықтарды қайталама қайта өңдеу
Қазақстанда тәжірибеге алынбаған. Қалдықтар техногенді қарқынды ластанатын
ландшафттарды құра отырып, арнайы полигондарда, жинаушыларда және үйінді
сақтағыштарда сақталды. Сонымен, мысалы, республикадағы электро
станциялардың күл-шлак қалдықтарын кәдеге жарату және қолдану 1% аспайды,
ал Еуропада бұл көрсеткіш орташа есеппен алғанда 60% құрайды.
Республика үшін ЖОЛ, ескірген пестицидтер және онымен ластанған
аумақтар мәселесін шешу өзекті проблема болып табылады.
Белсенді запастарды анықтау және миллиондаған аршынды жыныстар
үйінділері мен үйінді сақтағыштарын кәдеге жарату мәселесін шешу мақсатында
техногендік минералды түзілімдерді (бұдан әрі – ТМТ) түгендеуді жалғастыру
қажет.
Экономикалық өсім, эмиссия көздерінің көбеюі және өнеркәсіптік қызмет
көлемдерін кеңейту шамасы бойынша ластану деңгейін төмендету үшін негізгі
шарт табиғат қорғау саясатын үздіксіз арттыру болып табылады.
Бұл ретте, жылу энергетика секторының, кен өндіру және кенді қайта
өңдеу салаларының кәсіпорындарын ең жақсы қол жетімді технологияларды
ендіру жолымен техникалық қайта жарақтандыру мәселесі маңызды болып қалады.
Гидрометеорологиялық және экологиялық мониторинг бойынша сапалы
ақпарат алу мақсатында техникалық жабдықтауды жаңғырту және жас мамандарды
даярлау сияқты іс-шаралардың қаржыландырылуын ұлғайту қажет.
Негізгі сыртқы және ішкі факторларды бағалау:
Еуропа өзіне 2028 жылдың соңына дейін ЖОЛ, ескірген пестицидтерді және
онымен ластанған жерлерді кәдеге жаратуды аяқтау міндетін алды. Қазақстан
жыл сайын қауіпті химиялық заттар мен қалдықтарды басқару мәселелерін
реттейтін Роттердам, Базель және Стокгольм конвенциялары бойынша есеп беруі
тиіс.
Конвенциялардың негізгі тапсырмалары: ЖОЛ запастары мен қалдықтарын
басқару бойынша нормативтік-құқықтық актілерді әзірлеу және жетілдіру,
Жойылмайтын органикалық ластаушылар туралы Стокгольм конвенциясының
ережелеріне сәйкес Қазақстандағы ЖОЛ запастары мен қалдықтарына егжей-
тегжейлі түгендеу жүргізу жұмыстарын жалғастыру және оларды экологиялық
қауіпсіз жою бойынша, сондай-ақ Орхусс конвенциясына сәйкес жұртшылықтың
хабардар болуын арттыру бойынша жұмыстардың орындалуы.
Экологиялық заңнаманы одан әрі дамыту оны жетілдіруге және халықаралық
тәжірибемен жақындастыруға бағытталады. Ең бастысы, заңнамаға мынадай
мәселелер бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болады:
коммуналдық және өнеркәсіптік қалдықтарды басқару жүйесі;
қоршаған ортаның ластануын реттеу және алдын алудың экономикалық
құралдары;
экологиялық нормалау және жобалау;
халықаралық стандарттарға сәйкес шаруашылық қызметті жүзеге асыруға
экологиялық талаптар жүйесі;
рұқсаттық жүйені жеңілдету, кешенді экологиялық рұқсаттардың әрекетті
тетіктеріне көшу;
қоршаған ортаға келтірілген залалды бағалауды анықтауды жетілдіру;
гидрометеорологиялық мониторингті қоса алғанда, қоршаған орта
мониторингінің жүйесін дамыту.
2-стратегиялық бағыт. Қазақстан Республикасының төмен көміртекті
экономикаға көшуі:
Қазақстан Республикасындағы парниктік газдар шығарындылары
1992 жылы 310 млн. тоннаны, ал 2008 жылы СО2 эквивалентті 240 млн. тоннаны
құраған. Еліміздегі парниктік газдар шығарындылары көздерінің орындалған
түгендеуі, сондай-ақ, көміртегі диоксиді эмиссияларының әзірленген
болжамдары парниктік газдар шығарындыларының ІҰӨ бірлігіне (3,38 кгАҚШ
доллары) салыстырмалы көрсеткіші бойынша Қазақстан әлем бойынша бірінші
орынды иеленіп отырғандығын растайды.
Көміртек диоксиді шығарындыларының көлеміне ең көп үлесті энергетика,
ал энергия тасығыштарынан – көмір қосады, бұл ретте есптер көрсеткендей,
шығарындылар генерациясындағы көмірдің үлесі үдемелі қарқынмен өсетін
болады. Отынды жағудан түзілетін жалпы шығарындылардың көлемінде ол 2010
жылға қарай 63 %, ал 2020 жылға қарай 66 % құрайды.
2009 жылғы 26 наурызда Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымының Климаттың
өзгеруі туралы негіздемелік конвенциясының Киото хаттамасын (бұдан әрі –
БҰҰ КӨНК) ратификациялап, көмірсутекті жанармайды жағудан пайда болатын
парниктік газдар көлемінің өсуіне әкеліп соғатын жаһандық жылынудың алдын
алуы бойынша дүниежүзілік қозғалысқа қосылды. Киото хаттамасын іске асыру
шеңберінде парниктік газдар шығарындылары бойынша мониторингтің және
есептіліктің ұлттық жүйесін құру, Көміртегі бірліктерінің ұлттық тізімін
құру бойынша шаралар қабылданады, техникалық және консультативтік көмек
ұсыну үшін халықаралық банктер және ұйымдармен келіссөздер жалғастырылатын
болады.
Негізгі проблемаларды талдау:
Парниктік газдар эмиссияларын қысқартуға мүмкіндік туғызатын МАРКАЛ-
Қазақстан үлгісіне сәйкес қолданыстағы технологиялар және саланың жалпы жай-
күйі жағдайында энергетикалық сектордағы парниктік газдар шығарындылары
2012 – 2014 жылдарға қарай Біріккен Ұлттар Ұйымының Климаттың өзгеруі
туралы негіздемелік конвенциясы тараптарының конференциясында Қазақстан
үшін негізгі болып анықталған 1992 жылдың деңгейіне жетуі мүмкін.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы
19 наурыздағы № 958 Жарлығымен бекітілген Қазақтан Республикасының үдемелі
индустриялық-инновациялық дамуытудың 2010-2014 жылдарға арналған
бағдарламасы шеңберінде көзделген отандық экономиканы үдемелі
әртараптандыру Қазақстанға 2015 жылдан бастап парниктік газдар
шығарындыларының күтілетін төмендеуін жоспарлауға мүмкіндік береді. Пост-
Киото кезеңіне (2012 жылы Киото хаттамасының мерзімі біткеннен кейін) 2009
жылғы желтоқсанда Копенгагенде өткен Тараптар Конференциясында Қазақстан
негізгі 1992 жылмен салыстырғанда парниктік газдар шығарындыларын 2020
жылға қарай 15 %, ал 2050 жылы 25 % төмендету жөніндегі шешімін мәлімдеді.
Осы мақсаттарда Қазақстан төмен көміртекті немесе жасыл экономиканы
ендіру жолына түсуі керек. Төмен көміртекті немесе жасыл экономиканың
өсуі қоршаған ортаның ластануының алдын алып және оны төмендетіп, парниктік
газдармен қатар басқа да зиянды заттар шығарындыларын қысқартуға мүмкіндік
беретін орнықты өсуге жатады.
Негізгі сыртқы және ішкі факторларды бағалау:
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 10 ақпандағы № 922
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі
Стратегиялық даму жоспары инвестицияларды тарту, экологиялық проблемаларды
шешу, антропогендік салмақтың жағымсыз әсерін азайту, табиғат
пайдаланушылардың қоршаған ортаға эмиссияларды азайтуға, қалдықтарды
кешенді қайта өңдеуге жауапкершілігін күшейту мәселелерінде төмен
көміртекті экономиканың жасыл саясатын орнықты дамытуды басқару жүйесін
оңтайландырудың қажеттілігін анықтайды.
Қазақстан отын-энергетика кешені дамыған ел ретінде, өзінің
экономикалық және технологиялық даму деңгейін ескере отырып, төмен
көміртекті дамуға жол таңдау проблемасына тап болуда. Төмен көміртекті
экономикаға көшу мүмкіндігі ең алдымен төмен эмиссиялы энергетиканың даму
үрдісімен, экономиканы қайта құрылымдаумен, энергия үнемдеумен және орнықты
дамумен байланысты болады [3].
Төмен көміртекті даму барлық мүдделі тараптарды тартумен экономика
секторлары арасындағы ынтымақтастықты, келісімділікті және өзара
әрекеттестікті талап етеді, қоғамның бүкіл әлеуеті пайдаланылып, оның
барлық күштері өндіріс және тұтыну салаларындағы жаңа төмен көміртекті
тұрғыға көшуді іске асыруға бағытталуы тиіс.
Сондықтан, Министрлік жасыл экономика қағидаттарын қалыптастыруға
жағдай жасау, ең алдымен, қоғамдық науқандарды өткізу, табиғат
пайдаланушылармен қалпына келетін энергия көздерін ендіру және
энерготиімділік бойынша шаралар қолдану, экологиялық таза технологияларды
ендіру мәселелері бойынша оқу семинарлары арқылы алдына орта мерзімді
мақсат қояды.
Орнықты төмен көміртекті болашаққа барар жолда жүйелі жылжу үшін
нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру және оның климаттың өзгеруі
процестерін алдын алу бойынша жұмыстар саласындағы халықаралық талаптарға
сәйкес үлесуі, бар және күтілетін климаттық өзгерістерге табиғи және адам
жүйелерінің осал жерлерін қысқартуға бағытталған заманға сай бейімдеу іс-
шараларын әзірлеу және өткізу қажет.
Жасыл экономикаға көшу сонымен қатар, климаттың өзгеруіне
негізделген проблемаларды шешуге мүмкіндік туғызатын болады. Бұл ретте,
әсер етудің нақты шарасы төмен көміртекті, ресурстық тиімді экономиканы
құруға, сонымен қатар Киото хаттамасының тетіктері арқылы да
инвестициялауға болады.
Жаңартылатын энергия көздерін ендіру, жаңартылатын ресурстар мен
энергия көздерін пайдалану саласындағы бәсекеге тұрарлық ғылыми
әзірлемелерді және инновациялық технологияларды құру бойынша ғылыми
зерттеулерді жүргізу осы саладағы басым міндеттерге айналады.
3-бөлімде стратегиялық бағыттар, мақсаттар, міндеттер, нысаналы
индикаторлар, іс-шаралар және нәтижелер көрсеткіштері талданған, осыларға
тоқталып кетсек:
1-стратегиялық бағыт. Қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру және жақсарту
1.1-мақсат. Экожүйелерді сақтау және қалпына келтіру бойынша жағдай жасау
Нысаналы Ақпара ЕсептіАғым-дЖоспарлы кезеңде
индикаторлар т көзіӨл-ше2009 ағы
м жыл 2010
бір-л жыл-ды
ігі ң
жос-па
ры
Тікелей нәтижелер Ақпара ЕсептіАғымдаЖоспарлы кезеңде
көрсеткіштері т көзіӨл-ше2009 ғы
м жыл 2010
бірлі жылдың
гі жоспар
ы
2011 2012 2013 2014 жыл 2015
жыл жыл жыл жыл
1 2 3 4 5 6
Қоршаған орта мен табиғи Х
ресурстар мониторингінің бірыңғай
мемлекеттік жүйесін құру бойынша
жобалық материалдар әзірлеу
Қоршаған ортаны қорғау Х Х Х Х Х
саласындағы ғылыми-зерттеу
нәтижелерін тәжірибеге ендіру
Нысаналы индикаторға жету жолдары, құралдары және әдістері:
1.1.2-міндет. Тарихи ластануларды жою, табиғи ортаны қалпына келтіру
Тікелей нәтижелер Ақпара ЕсептіАғым-дЖоспарлы кезең
көрсеткіштері т көзіӨлшем2009 ағы
бірліжыл 2010
гі жыл-ды
ң
жос-па
ры
2011 2012 2013 2014 жыл2015
жыл Жыл жыл жыл
1 2 3 4 5 6
Ақтөбе облысының Илек өзеніне Х Х Х
жанасатын аймақта алты валентті
хроммен ластанған жерасты суларын
тазарту
Суды бұру және кәріздік тазарту Х Х Х Х Х
құрылыстары жүйесінің құрылысы,
оларды қайта құру және жаңғырту
бойынша жобаларды іске асыру
Нысаналы индикаторға жету жолдары, құралдары және әдістері:
1.1.3-міндет. Халықаралық экологиялық ынтымақтастықты тереңдету, қоршаған ортаны
қорғау мәселелерін реттейтін халықаралық конвенцияларды іске асыру
Тікелей нәтижелер ақпара есептіағымдаЖоспарлы кезең
көрсеткіштері т көзіөлшем2009 ғы
бірліжыл 2010
гі жылдың
жоспар
ы
2011 2012 2013 2014 жыл2015
жыл Жыл жыл жыл
1 2 3 4 5 6
Еуропа үшін қоршаған орта Х
қоршаған ортаны қорғау
министрлерінің 7-ші
жалпыеуропалық конференциясын
өткізу
Бразилия Федеративтік Х Х
Республикасы, Кувейт
Үкіметтерімен қоршаған ортаны
қорғау саласындағы ынтымақтастық
туралы келісімдерге қол қою
Біріккен Араб Әмірліктерімен жәнеХ Х
Корея Республикасымен қоршаған
ортаны қорғау саласындағы
ынтымақтастық туралы меморандумға
қол қою
Трансшекаралық орал өзенін сақтауХ Х Х Х
және қалпына келтіру бойынша
бірлескен кешенді іс-қимыл
жоспарын дайындау және іске асыру
БҰҰДБ-мен бірлескен жобалардың Х Х Х Х
іске асырылуының мониторингі
Тегеран конвенциясының 4 Х
Хаттамасына және Орхус
конвенциясының ПГШР Хаттамасына
қосылу жөнінде дайындық
жұмыстарын өткізу
Ауаның үлкен қашықтықтарға Х Х Х Х Х
трансшекаралық ластануы туралы
БҰҰ ЕЭК конвенциясының
хаттамасына қосылу
1.2-мақсат. Агрометеорологиялық, гидрометеорологиялық және экологиялық
мониторингті жетілдіру
Нысаналы ақпарат есеп-ағым-дЖоспарлы кезең
индикаторлар көзі өл-шеті ағы
м 2009 2010
бірліжыл жыл-ды
гі ң
жос-па
ры
Тікелей нәтижелер ақпа-р есеп-ағымдЖоспарлы кезең
көрсеткіштері ат өлшем ті ағы
көзі бірліг2009 2010
і жыл жыл-д
ың
жос-п
ары
2011 2012 2013 2014 2015
жыл Жыл жыл жыл жыл
1 2 3 4 5 6
Бақылау пунктерін қайта Х Х Х Х Х
жарақтандыру және қайта жабдықтау
бойынша шаралар қабылдау
Болжаудың жаңа әдістерін әзірлеу Х Х Х Х Х
және тәжірибеге ендіру
Нысаналы индикаторға жету жолдары, құралдары және әдістері:
1.2.2-міндет. Мемлекет пен халықты экологиялық ақпаратпен қамтамасыз ету
сапасын арттыру
Тікелей нәтижелер ақпа-р есептіағымдЖоспарлы кезең
көрсеткіштері ат өл-ше2009 ағы
көзі м жыл 2010
бірлі жыл-д
гі ың
жос-п
ары
2011 2012 2013 2014 2015
жыл Жыл жыл жыл жыл
1 2 3 4 5 6
Химиялық-талдау зертханаларын Х Х Х
құралдармен және жабдықтармен
толық жабдықтау
Экологиялық мониторинг Х Х
бекеттерінің санын ұлғайту
Нысаналы индикаторға жету жолдары, құралдары және әдістері:
1.2.3-міндет. Қазақстан аймақтары бойынша қоршаған ортаның ластануынан халықтың
денсаулығы үшін қауіпті бағалау
Тікелей нәтижелер ақпарат есептіағым-дЖоспарлы кезең
көрсеткіштері көзі өл-ш2009 ағы
ем жыл 2010
бірл жыл-ды
ігі ң
жос-па
ры
2011 2012 2013 2014 2015
жыл Жыл жыл жыл жыл
1 2 3 4 5 6
Ауылдық елді мекендердің Х
экологиялық паспорттарын құру
мақсатында ауылдық аумақтарда
экологиялық-демографиялық зерттеу
жүргізу
Ауылдық елді мекендердің Х
радиациялық мониторингін жүргізу
ҚР аумағында радон қауіптілігі Х Х Х Х ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..3-6
І Ірі қалалардағы атмосфераның автокөліктермен
ластануы ... ... ... ... ...6
1.1. Қалалар атмосферасының экологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . 7-39
1.2. Көліктік-пайдалану жағдайларының қоршаған орта күйіне тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39-49
II Автокөлік ағындарының қоршаған табиғи ортаға
әсері ... ... ... ... ... ... 50
2.1. Автомобиль көлігінің, атмосфераны ластау көзі ретіндегі
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 50-56
2.2. Автомобильдер шығарылымдарының табиғи қоршаған
ортадағы таралуы мен өзгерістері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57-60
ІІІ Ірі қалалардың экологиялық жай
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.1. Автомобиль көлігінің қоршаған ортаға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... .61-72
3.2. Алматы қаласының физикалық-географиялық орналасуының
микроклиматтық жағдайларының ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... 72- 77
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...78-80
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..81-
88
Кіріспе
Шешілетін ғылыми-техникалық мәселенің қазіргі күйі. Қала экологиялық
тұрғыдан қарағанда, құрамына табиғи және антропогендік жүйелер кіретін және
қаланың экологиялығы солардың ара қатынастарына тәуелді болатын адамдар
өмір сүретін күрделі орта болып табылады. Қалалар экологиясы мәселелері
Қазақстан үшін өте өзекті мәселе болып табылады.
Автомобиль көлігі ірі қалалардағы сыртқы қоршаған ортаны ластаушы
негізгі көз болып есептеледі (80-85%).
Сыртқы қоршаған ортаның, автокөлік құралдары тарапынан ластану
мәселелерін шешудің заманауи жолдары үлкен қалалар мен елдімекендер үшін
жекелеген автомобильдің емес, жалпы жол-көше жүйесіндегі автокөлік
ағындарының динамикалық және энергетикалық-экологиялық сипаттамалары
талданатын макродеңгейге қарай ығысумен сипатталады.
Өкінішке қарай, ірі қалалар мен елді мекендердегі экологиялық
мәселелерді шешудің мұндай алдыңғы қатарлы тәсілі қазіргі кезде көлік
ағындарының ерекшеліктерін, сонымен қатар сыртқы қоршаған ортаны ластаушы
заттардың құралу механизмдерінің нашар зерттелуі салдарынан, толық іске
асырыла алмай отыр.
Қазақстанда, жол-көше жүйелерінің, соның ішінде инженерлік құрылғы-
лардың жиынтығының, сыртқы қоршаның ластану деңгейіне тигізетін әсері толық
дәрежеде зерттелмеген.
Жұмыстың өзектілігі. Қалалардың, қала ортасының жеткілікті дәрежедегі
экологиялық тұрақтылығынсыз, тұрақты түрде дамуы мүмкін емес. Қалалар
тұрақсыз экологиялық жүйелерге жатады және олардың іс әрекеттері табиғаттың
заңдылықтарымен емес, адамдардың қажеттіліктерімен анықталады. Осы заманғы
қала тұрғындары үшін өмірге қажетті ең басты табиғи және техногендік
ресурстар қатарының арасынан экологиялық тұрғыдан ең қауіптісі бұл
автокөлік құралдары болып есептеледі.
Қазіргі кезде экологиялық қолайсыз жағдайлар Қазақстанның көптеген
қалаларында байқалады. Бұл өз кезегінде, автокөлік құралдарының сыртқы
қоршаған ораға тигізетін кері әсерлерінің артуымен байланысты болып келеді.
Көлік құралы сыртқы қоршаған орта мен адамдар үшін, табиғи ортаны зиянды
шығарылымдармен ластауы, табиғи ресурстарды пайдалану мен көліктік
қолайсыздықтар салдарынан, аса жоғары қауіптілік көзі болып табылады.
Автомобильдер биосфераның барлық құрамдас бөліктері үшін: атмосфера, су
және жер ресурстары және адамзат үшін кері әсер етеді. Автокөлік құралдары
ауа құрамындағы оттегіні пайдаланады, оған пайдаланылған газдарды,
картерлік газдарды және көмірсутегілерді шығарады. Олардан шыққан зиянды
заттар қала көшелерінің бойына таралады да, жаяу жүргіншілерге, жақын маңда
орналасқан тұрғын үйлердің тұрғындарына, көше бойларындағы өсімдіктер
әлеміне кері әсер етеді. Мұндай жағдайларда автокөлік құралдарының сыртқы
қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерін төмендету мәселесі бірінші кезекке
қойылады. Бұл мәселе, жалпы алғанда, кешенді мәселе болып табылады және оны
шешу үшін бірқатар ғылыми-зерттеу мәселелері мен міндеттері, соның ішінде
ең әуелі, автокөлік құралдары тарапынан шығарылатын зиянды заттардың
қалыптастырылу мен құралу механизмдерін анықтаумен, олардың қозғалыс
жағдайларымен және мұндай шығарылымдардың деңгейін бағалау әдістерін
жасаумен байланысты мәселелер шешілуі тиіс.
Осыларға байланысты автокөлік құралдарынан сыртқы қоршаған ортаға
шығырылатын зиянды заттарды геоэкологиялық тұрғыдан бағалау мәселесі,
табиғатты қорғау және қаланың дамуын жоспарлау мәселелерін шешу кезінде,
өзекті мәселе болып есептеледі
Осы ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізу қажеттілігін негіздеу. Соңғы жылдары
Қазақстанда ғимараттар мен имараттарды салу барысы күрт дамуда және де
автокөлік құралдарының саны күрт арту үстінде. Өкінішке орай, бұл
процесстер барысында экологиялық нормалар мен талаптар толығымен сақталмай
отырғандығын атап өту керек. Белгіленген аумақтардың экология-лық сапасын
бағалаудың ғылыми тұрғыдан негізделген әдістемесі, автомагис-тральдар мен
жол айырықтарын салу, жол-көше жүйесін қайта салу барысын-да автокөлік
құралдарынан сыртқы қоршаған орта мен адамдарға түсетін экологиялық
жүктемелерді азайту бойынша ұсыныстар жоқ. Сондықтан да бұл ғылыми-зерттеу
жұмысы қажетті болып табылады.
Жұмысты жасау барысында Қазақстан Республикасының заңдары, үкімет
қаулылары мен өкімдері, мемлекеттераралық стандарттар, Қазақстан
Республикасының нормативтік-техникалық құжаттары басшылыққа алынды.
Жаңалықтардың жоспарланып отырған ғылыми-техникалық деңгейі туралы
мәліметтер. Қазіргі кезде ғалымдар мен зерттеушілер тарапынан көлік
нысандарының сыртқы қоршаған ортаға тигізетін кері әсерлерінің жекелеген
көздерінің жіктемесі жасалынған, көлік кешенінің экологиялық
қауіпсіздігінің деңгейін басқарудың себептік-салдарлық байланыстары белгі-
ленген. Әртүрлі кө
лік құралдарынан шығарылатын зиянды заттардың меншік-ті көлемін
бағалаудың әдістемесі жасалынған. Әртүрлі көлік құралдарының экологиялық
қауіпсіздіктерінің шамасы және оларға қойылатын экологиялық талаптар
белгіленген. Бірақ та, олар әлі де болса, автокөлік құралдарының және жол-
көше жүйелерінің қалалардың қоршаған ортасының ауасын ластауға тигізетін
әсерлерін сандық және сапалық тұрғыдан бағалауға жеткіліксіз болып отыр.
Автокөлік құралдарының қалалардың жол-көше жүйелерінің инфрақұрылымдарымен
бірге қалалардың сыртқы қоршаған ортасының ауасының ластануына тигізетін
әсерлерінің өзара байланыстары мен өзара әсерлері мәселелері толығымен
зерттелмеген. Аталған жұмыс осы мәселелерді шешуге бағытталған.
Метрологиялық қамтамасыз ету туралы мәліметтер. Барлық жүргізіл-ген
зерттеулер қала көшелерінде белгіленген талаптар мен МемСт талапта-рына
сәйкес жүргізілген нақты сынақтарға негізделген.
Автокөлік құралдарының жұмысы кезінде қала көшелеріне шығарылатын зиянды
заттар аталған зерттеудің нақты нысаны болып табылады, ал зерттеу қала
көшелеріндегі автокөлік құралдарының динамикалық, энергетикалық және
экологиялық сипаттамалары жүйесі жатады. Бұлардың барлығы өз кезегінде,
зерттеудің мақсаттары мен міндеттерін анықтауға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының мақсаты болып қала көшелеріндегі автокөлік құралдарынан
сыртқы қоршаған ортаға шығарылатын зиянды заттарды геоэкологиялық тұрғыдан
бағалау, жол-көше жүйелерін экологиялық аудандастыру және қала ішіндегі
автокөлік құралдарының экологиялық қауіп-сіздігі мен қозғалыс тиімділігін
артыру болып табылады. Бұл кешендік мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей
зерттеу міндеттері анықталған болатын:
– автокөлік құралдарынан сыртқы қоршаған ортаға шығарылатын зиянды
заттардың қоршаған орта мен адамдарға тигізетін әсерін талдау;
– автокөлік құралдарынан шығарылатын зиянды заттардың деңгейінің
қалыптасуының физикалық-географиялық, климаттық және метеорологиялық
жағдайларын талдау;
– реттелетін автомобиль жолдарының өткізу мүмкіндіктерін және көше
қиылысында өту кезегінде тұрған автокөлік құралдарының санын теориялық
тұрғыдан бағалау;
– қала көшелеріндегі автокөлік құралдарынан шығарылатын зиянды заттардың
меншікті мөлшерін есептеу әдістемесін нақтылау;
– жол-көше жүйелерін, қаланың көліктік жүктемесіне сәйкес, геоэкология-
лық бағалау және экологиялық категориялау;
– автокөлік құралдарынан сыртқы қоршаған орта мен адамдарға түсетін
экологиялық жүктемелердің мөлшерін азайтуға бағытталған нақты практика-лық
ұсыныстарды дайындау.
Зерттеудің әдістемелік базасы. Жұмыстың әдістемелік негізі ретінде
қолданылып жүрген мемлекеттік және ғылыми әдістемелер кешені және қаланың
әртүрлі жол-көше жүйелерінде қолданылған авторлық әдістемелер алынған.
Теориялық дайындамалар математикалық модельдеу тәсілдерін пайдалану жолымен
алынған. Автокөлік құралдарының, жол-көше жүйелері-нің тораптық
бөліктеріндегі, қозғалыс жағдайларын және олардың улылық сипаттамаларын
анықтау бойынша жүргізілген тәжірибелік зерттеулер салыстырмалы жол
сынақтары көмегімен жүргізілген.
Жұмыстың ғылыми жаңалықтары:
– автокөлік ағындарының режимдік-техникалық параметрлерін, өткізу
мүмкіндігін, орташа жылдамдық пен көше қиылысында өту кезегін күтіп тұрған
автокөлік құралдарының санын есептеуге арналған және қаланың жол-көше
жүйесінде жүргізілген тәжірибелік зерттеулер нәтижелерімен үйлесетін,
теңдеулер ұсынылған;
– автокөлік құралдарынан қаланың жол-көше жүйесіндегі ауа атмосфера-сына
шығарылатын ластаушы заттардың меншікті шығарылымдарын есептеу әдістемесі
жасалынған;
– жекелеген қоспалардың концентрацияларының ауа бассейніндегі кеңіс-
тіктік-уақыттық таралу ерекшеліктері анықталған;
– қаланың жол-көше жүйесін, көліктік жүктемеге байланысты, геоэколо-
гиялық тұрғыдан категориялау жүргізілген;
– автокөлік құралдарынан сыртқы қоршаған ортаға және адамдарға түсетін
экологиялық жүктеменің шамасын азайту бойынша практикалық ұсыныстар
жасалынған.
Қорғауға шығарылатын ғылыми тұжырымдамалар:
– автокөлік ағындарының режимдік-техникалық параметрлерін, өткізу
мүмкіндігін, орташа жылдамдық пен көше қиылысында өту кезегін күтіп тұрған
автокөлік құралдарының санын есептеуге арналған теңдеулер;
– автокөлік құралдарынан ауа атмосферасына шығарылатын ластаушы
заттардың меншікті шығарылымдарын есептеу және де жол-көше жүйесін
экологиялық тұрғыдан категориялау әдістемесі;
– автокөлік құралдарынан сыртқы қоршаған ортаға түсетін экологиялық
жүктеменің шамасын азайту бойынша ұсыныстар.
Жұмыстың практикалық маңызы. Зерттеулер нәтижелері территория-лардың
экологиялық жағдайын бағалау сапасын, ұсынылған әдістемелер негізінде
арттыруға бағытталған.
Ұсынылып отырған тәуелділіктер мен ұсыныстар автомагистральдар мен
әртүрлі жол айырықтарын салу, жол-көше жүйесін қайта салу, бағдаршамдық
реттеуді енгізу кезінде қолданылуы мүмкін және олар сыртқы қоршаған орта
мен адамдарға түсетін экологиялық жүктеменің шамасын төмендете алады.
Автокөлік құралдары тарапынан сыртқы қоршаған ортаға шығарылатын зиянды
заттардың деңгейін анықтаудың дайындалған әдістемелері мен қала
территориясының жол-көше жүйелерін экологиялық категориялау қалалардың
атмосфералық ауасының жағдайын талдау мен тиісті есептеулерді жүргізу
кезінде қалалық әкімшіліктер мен мәслихаттар, сонымен қатар Қазақстан
Республикасының статистика жөніндегі агенттігі қарамағындағы басқармалар
тарапынан пайдаланылуы мүмкін.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс 88 беттен құралған:
кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан тұрады.
І ІРІ ҚАЛАЛАРДАҒЫ АТМОСФЕРАНЫҢ АВТОКӨЛІКТЕРМЕН ЛАСТАНУЫ
1.1. Қалалар атмосферасының экологиялық мәселелері
XX ғасырдың соңына қарай, ғылыми-техникалық прогресстің өсу ырғағының
жоғарылауы барысында, қоршаған ортаның компоненттеріне техногендік әсер ету
сипаты біршама жоғарылады. Табиғатта, оның еркінен тыс, қайтарымсыз
процесстердің орын алуы мен заттар мен энергияның орын алмасуы мен
айналуының жаңа жолдарының пайда болуы қажетсіз экологиялық зардаптарға
алып келуі мүмкін. Бұл, өз кезегінде, білім берудің барлық салаларының
қарқынды түрде экологиялық сипат алуын айқындады [8].
Экологиялық өзгерістердің қазіргі заманғы масштабы тұрғындардың өмірі
мен денсаулықтарына шын мәнінде үлкен қауіп қатер келтіреді. Бұл ретте
елімізде бүгінгі күні қалыптасып отырған, қолайсыз экологиялық ақуалды
айтпағанның өзінде, жағдайдың жақсаруының, немесе тіпті тұрақталуының
орнына, төмендеп бара жатқанын атап өту керек. Сыртқы факторлардың зиянды
әсерлерінің қарқындылығының өсу жылдамдығы тірі жүйелердің өмір сүру
ортасына биологиялық бейімделу жылдамдығының деңгейінен артып кеткен
[9,10,11]. Бұл автокөлік құралдарының атмосфералық ауаға зиянды заттар
шығару көзі ретіндегі, тұрақты өндірістік шығару көздерімен
салыстырғандағы, ерекшеліктерімен байланысты [12-18].
Адам баласы өзі пайда болған алғашқы кезде табиғатқа тәуелді болды.
Табиғатқа табыну алғашқы қауымдық қоғамда басты орын алды. Бірте-бірте
халық санының артуы, шаруашылық салаларының дамуы, өнеркәсіптің өркендеуі
адамның табиғатқа ықпалын арттыра түсті. Орманды жерлердің өртелуі,
кәсіптік мәні бар жануарлар санының азаюы (тіпті жойылуы) адамның ойланбай
жасалған іс-әрекетінің нәтижесі. Бір кезде "табиғатты таусылмайтын қазына"
деп есептеп, "табиғаттың бермесін тартып алу" деген теріс көзқарастардың
әсерінен табиғат талан-таражға түсті. Табиғат заңдылықтарын ескермей
жүргізген іс-әрекетімізден, табиғат тепе-теңдігі бұзылды. Бұл казіргі кезде
адамның өз тіршілігіне де зор қауіп төндіріп отыр.
Әрбір халықтың табиғатқа деген қарым-қатынасы, жанашырлық сезімі
тарихи дәуірлерде қалыптасады. Қазақ халқы ұлан байтақ даланы ғасырлар бойы
мал шаруашылығына дұрыс пайдалана білді. Әрбір түліктің өзіне тән өрісін де
тандай біліп, жазда жайлауға, қыста қыстауға, т.б. орын ауыстырып тұруы
табиғатқа деген қамқорлығының құнды көрінісі. Халқымыз кең байтақ
жайылымдарды жыл мезгілдеріне сай дұрыс әрі тиімді пайдалана білген.
Халқымыздың асыл азаматы Міржақып Дулатұлы 1910 жылы жазған мақаласында
төрт түлік малдың халық өміріндегі алатын орнын ерекше атап көрсеткен.
"Мал оның күнкөріс көзі. Оның барлық мүддесі мал төңірегінде, игілікті
өмірге қолын жеткізетін иен дәулеті де осы мал байлығы... Табиғаттың кейбір
заңдылығын бақыламай, білмей отыра алмайды", — деген ойлары өте орынды
айтылған. Бір кезде халқымыздың көзінің карашығындай корғап келген
жайылымдарының казіргі тағдыры мүлде сын көтермейді.
1954 жылы басталған тың және тыңайған жерлерді игеру деген жаңсақ
ұранмен миллиондаған гектар жайылымдар босқа жыртылды. Ондай жерлерде алдын
ала ғылыми зерттеулер жүргізілмеді және әрбір аймақтың жергілікті табиғи
жағдайлары ескерілмеді.
Ғалымдардың деректері бойынша Қазакстанда 180 млн га мал жайылымының
30 млн га алқабы мал тұяғынан тозаңы шықты, 50 млн га жер су тапшылығынан
жарамсыз күйге ұшырады. Бірнеше жылдың ішінде еліміздің солтүстік
аймақтарындағы шұрайлы жерлер эрозияға (желдің әсерінен) ұшырап, не егін
егуге, не мал жайылымына жарамай қалды. Мұндай мысалдарды Жер шарының басқа
аймақтарынан да келтіруге болады. БҰҰ сарапшыларының мәліметі бойынша, Жер
шарындағы құрлықтың 30% алқабы қазіргі кезде техногендік әсерден шөлді
аймаққа айналған. Бұл көрсеткіш жыл сайын 6 млн г-ға өсіп отырғаны да
белгілі.
Өнеркәсіптің өркендеуіне байланысты пайдалы қазбаларды өндіру кезінде
жылына 100 млрд т-дан астам тау жыныстары қопарылады. Осы жер қойнауынан
алынатын шикізаттың бар болғаны 10%-ы дайын заттар жасауға жұмсалады да,
қалған 90%-ы жарамсыз қалдықтарға айналады.
Адамның ойланбай жасалған іс-әрекеттерінің әсерінен жануарлардың
көптеген түрі жойылған. 1600 жылдан бастап қазіргі кезге дейін құстардың
162, сүтқоректілердің 100-ге жуық түрі біржола жойылып кеткен. Олардың
көпшілігінің жойылуына тікелей адамдардың шектен тыс аулауы әсер еткен.
Кейде өсімдіктер мен жануарларды бір жерден екінші жерге алдын ала
ойланбай жерсіндіру де пайдалы бола бермейді. Мысалы, Аустралия жерінде
жабайы қояндардың көбейіп кетуі, кактустың қаптап өсуі ауыл шаруашылығына
орасан зор зиян келтіруде.
Қоршаған ортаның өнеркәсіп орындарынан, көліктерден, тұрмыстық
өажетінен бөлінген улы газдардан ірі қалалардың ауасы ластануы кең өріс
алуда.
Соңғы кезде ауаның радиоактивті заттармен көптеп ластануы адамзатты
көбірек толғандырып отыр. 1986 жылы сәуір айында болған Чернобыль
экологиялық апатынан табиғатқа орны толмас орасан зор нұқсан келді.
Арал теңізінің көлемі соңғы 40 жыл ішінде 60%-ға азайды. Балқаш
көлінің көлемінің кемуі де жылдан-жылға айқын байқалуда.
Қазіргі кезде Қазақстанның көптеген өңірі экологиялық апатты аймақ деп
аталады. Соның мысалына Семей полигонын атауға болады. Оның аумағы шамамен
18 мың км2 алқапты қамтиды. Семей полигонында 1949—1989 жыл аралығында 500-
ге жуық жарылыс болып, сынақтар өткізілген. Осындай жойқын жарылыстардан
Семей өңірінің табиғаты да, халқы да өте ауыр зардап шегуде. Мұндай әртүрлі
деңгейде жүргізілген сынақтар мен арнайы жарылыстар Қазақстанның 34 жерінде
жүргізілгені белгілі болып отыр.
Қазақстанда атом энергиясын халық игілігі үшін пайдалану мақсатында
1963 жылдан бастап Ақтау қаласында Каспий теңізінің суын тұщыландыру
қондырғысы жұмыс істейді. Ол қондырғы "БН—350" деп аталады. Онда тәулігіне
120—150 мың м3 теңіз суы тұщыландырылады.
Көрнекті ғалым В.И. Вернадскийдің айтуы бойынша, адам қуатты
геологиялық күшке айналып отыр. Ноосферадағы табиғат пен қоғам арасындағы
өзара үйлесімділікті сақтау, биосфераны жасампаздықпен көркейту жер
бетіндегі барлық адамдардың бірлесе отырып, жұмыла жұмыс атқаруын қажет
етеді.
Адамның шаруашылық әрекеті табиғаттың өзгеруіне әсер ететін ерекше
фактор. Адам еңбек пен ақыл ойдың арқасында қоршаған ортаға бейімделумен
қатар, оны өзгертеді де. Сондықтан табиғатты өзгерту барысында адамзат оның
кейінгі зардаптарын да ескеруі қажет. Табиғат кешендеріне кері әсер ететін
озық ғылыми-техниканың тікелей қатысы жоқ. Ол өзгерістерге кінәлы прогресс
емес, техникалық жобаларда адамның шаруашылық әрекетінің әсері есепке
алынбаған. Жауын-шашын мөлшерін, топырақ ылғалдығын ескерместен топыраққа
минералды тыңайткыштар енгізу, ол заттардың шайылып, өзендер мен
бөгендердің ластануын туғызды. Мұның бәрі қаншама еңбек пен шикізатты зая
кетірумен бірге, қоршаған ортаның жағдайын нашарлатады. Ірі бөгендер салуда
аумақтың табиғат ерекшеліктерін ескермеу мезгілсіз батпақтануға, топырак,
өсімдік жамылғысы мен сол жердің микроклиматының өзгеруіне әкеп соғады.
Қазіргі кезде антропогендік ландшафтар басым. Ландшафтарды жақсарту үшін
оларды өзгертетін шаралар жүргізеді. Соның бірі – мелиорация. Мелиорация
жердің жағдайын жақсарту мен оны пайдалану тиімділігін арттыруға
бағытталған шаралардың жиынтығы болып табылады. Табиғатты тиімді пайдалану,
көркейту және қорғау кешенді түрде қарастырылуы қажет. Рио-де-Жанейро
декларациясының қағидаларын есепке ала отырып Қазақстанның экологиялық
қауіпсіздігі проблемалары және қоршаған ортасының жағдайына ғаламдық,
ұлттық және жергілікті деңгейде қаралуын қарастырады.
Ғаламдық экологиялық проблемаларға климаттың өзгеруі, озон қабатының
бұзылуы, биоәртүрліліктің азаюы, шөлейттену және жердің құлдырауы
(деградация) жатады. Ұлттық экологиялық проблемалареа экологиялық апатты
аймақтар; Каспий теңізі қайраңы ресурстарын белсенді игерумен байланысты
проблемалар; тарихи ластану; трансшекаралық мәселелер; әскери ғарыштық және
тәжірибелік кешендер полигондарының әсерін жатқызуға болады. Жергілікті
экологиялық проблемаларға ауа бассейнінің ластануын, радиоактивті,
тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтары, табиғи және техногендік төтенше
жағдайларды жаткызуға болады. Адам әрекетінен Қазақстан жерінде тез шешуді
қажет ететін проблемалар бар.
Осы орайда Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау
министрлігінің 2011-2015 жылдарға арналған стратегиялық жоспарына тоқталып
өтсек [3]:
Миссия. Қоршаған ортаны сақтау, қалыпына келтіру және жақсарту
Қазақстан Республикасының қазіргі және болашақ ұрпақтың қажеттіліктерін
қамтамасыз етуге арналған тұрақты дамуды қамтамасыз ету жөніндегі
жағдайларды жасау.
Пайымдау. Қолайлы қоршаған орта, табиғат ресурстарын тиімді пайдалану
және экономика, адамның өмірі мен денсаулығы үшін экономикалық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету.
Қоршаған ортаны қорғау министрлігі қызметінің стратегиялық бағыттары
1. Қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру және жақсарту.
Атмосфера ауасының ластануы қоршаған ортаға әсер ететін, халықтың
денсаулығына теріс ықпал жасайтын жетекші алғы шарттардың бірі болып қалып
отыр. Атмосфера ауасына жылу энергиясы және мұнай-газ секторы, тау-кен
өндіру және тау-кен өңдеу салалары, қара және түсті металлургия
кәсіпорындары барыша теріс ықпал етуде.
Автомобиль көлігінің ауаны ластауы көлемі соғырлым қауіпті бола
түсуде, бұл республика аумағында автокөлік құралдары санының мейлінше
өсуіне негіздеуде. Осы проблема жалпы қалалық барлық шығарындыға қарағанда
ауа бассейінінің ластануына автокөлік үлесі 60% және одан артыққа жететін
ірі қалалар үшін аса өзекті.
Негізгі себебі тазартылмаған айдындарға немесе жеткіліксіз тазартылған
ағын суды жіберу болып табылатын жер үсті суларының ластануы, қоқыстану
және сарқылу процесі жалғасуда. Халықтың сапалы ауыз суға қол жеткізу
проблемасы бұрынғысынша өзекті болуда.
Экологиялық басым бағыттардың бірі өндіріс пен тұтыну қалдықтарын
өңдеу болып қалып отыр. Елде 100 млн.тоннадан аса қатты тұрмыстық қалдықтар
(бұдан әрі –ҚТҚ), 22,3 млрд. тоннадан аса өндірістік қалдықтар жиналған,
оның 12 млрд. астамы техногендік минералдық түзілімдер.
Экологиялық тепе-теңдікті тұрақтандыру мәселелерінде қоршаған ортаны
қорғау саласындағы қызметтің негізгі векторы мемлекеттік экологиялық
сараптама рәсімін орындау, қоршаған ортаны қорғау саласындағы лицензиялау,
қоршаған ортаға эмиссияға рұқсат беру арқылы экологиялық реттеу болып
табылады. Халықаралық тәжірибеге сәйкес мемлекеттік табиғат қорғауды
бақылау жүйесінің жұмысы Қазақстан Республикасының экологиялық заңнаманы
қатаң сақтаумен қорытылатын түпкілікті нәтижеге, қоршаған ортаға теріс
ықпал етуін төмендету жөніндегі іс-шараларды іске асыруға, қолданылатын
санкцияларды орындауға бағытталады.
2007 жылғы 9 қаңтардағы № 112-III Қазақстан Республикасы Экологиялық
кодексінің 76-бабына сәйкес 1 санатты объектілерге арналған қоршаған ортаға
эмиссияға рұқсат беру табиғат пайдаланудың қолданылатын технологиялары мен
шарттары өлшемдері өзгергенге дейін 3 жыл мерзімге беріледі.
Қоршаған ортаға эмиссияны азайту индустриялық объектілердің
технологиялық қайта жабдықтауды әртараптандыру, неғұрлым қол жетімді
технологияларды енгізу арқылы қамтамасыз етеді.
Барлық ірі табиғат пайдаланылушыларды тек қоршаған ортаға эмиссия
өлшемдерін ғана емес, сондай-ақ энергия және ресурсты үнемдеуге міндетті
талаптарды, неғұрлым қолжетімді технологияларды енгізуді қамтып қана
қоймай, кезеңдік өтумен рұқсат беру жүйесінің тиімді қызметі қамтамасыз
етіледі.
Қоршаған ортаға қатысты мәселелер бойынша шешімдерді қабылдау
процесіне және әділсотқа қол жетімділікті іске асыру туралы конвенцияны
(бұдан әрі – Орхус конвенциясы) іске асыру бойынша Қазақстанның
міндеттемелерін орындау мақсатында институционалдық құрылым – Орхусорталығы
құрылды, оның негізгі функциялары қоршаған орта саласындағы мәліметтердің
ақпараттық қорын қалыптастыру және қолдану мен жеке және заңды тұлғалардың
сұрауы бойынша экологиялық ақпарат ұсыну болып табылады.
Қоршаған ортаны қорғау турлы заңнаманы жетілдіру мақсатында Қазақстан
Республикасында 2007 жылы Қазақстан Республикасы Экологиялық кодексі
қабылданды.
Кодекс қоршаған ортаны қорғау мәселесіне заңнамалық деңгейде шолу
жасап, жүйелендірді, экологиялық талаптардың және нормативтердің мәртебесі
тікелей қолданылатын заңнамалық акті деңгейіне дейін көтереді, қоршаған
ортаны қорғау тәжірибесіне халықаралық стандарттарды енгізді.
Экологиялық заңнаманы одан әрі жетілдіру оны Еуропалық Одақтың тиісті
директиваларымен үйлесуі жалғастырыла отырып, қамтамасыз етіледі. Тарихи
ластауды жою бөлігінде Ақтөбе қаласындағы Елек өзеніндегі алтывалентті
хроммен тарихи ластауды жою туралы ел Президентінің тапсырмасын орындау
бойынша жұмыс жалғастырылады. 2011 жылы алаңы 0,8 км2 №3 тәжірибелік-
өндеркәсіптік учаскесінде жерасты суларын алты қабатты хроммен ластануын
тазарту бойынша жұмысты жүргізу жоспарлануда және тек осы учаскедегі
жұмыстардың нәтижелері негізінде № 2 және № 1 учаскелерде жобаны іске асыру
жалғастырылады. Елек өзенінің алты валентті хроммен тарихи ластануының
жалпы көлемі 5,8 км2 құрайды.
Мемлекет басшысы Н.Ә. Назарбаев халықаралық қауымдастық тарапынан
қолдау көрсетумен аяқталған бірқатар халықаралық экологиялық бастамаларды
ұсынған болатын. 2010 жылы Астана қаласында Қоршаған ортаны қорғау және
Азия-Тынық мұхиты өңірі 62 елінің тұрақты дамуы бойынша алтыншы конвенция
өтті, 2011 жылы Солтүстік Америка, Еуропа, Кавказ және Орталық Азия елдерін
қоса алғанда, Еуропа өңірінің 56 елі Еуропаға арналған қоршаған орта атты
жетінші конвенцияны өткізу туралы бастама халықаралық қолдау тапты.
Сондай-ақ халықаралық және өңірлік ынтымақтастықты бекіту үшін
халықаралық экологиялық конвенция бойынша Қазақстан Республикасының
міндеттемелерін іске асыру шегінде Министрлік Біріккен Ұлттар Ұйымдарының
даму бағдарламасымен (бұдан әрі – БҰҰДБ) бірлесе іске асырылатын және
жоспарланатын бірлескен жобалардың мониторингі жүзеге асырылады.
Жоспарланатын кезеңде бірлескен БҰҰДБ жобаларымен энергиялық тиімді
инфроқұрылымды құру, Қазақстан Республикасының стратегиялық жобасына жасыл
даму тетігін енгізу және Қазақстандағы тұрақты органикалық ластаушыларды
(бұдан әрі – ТОЛ) жою басым бағыттар болып табылады.
2011 жылы Тегеран конвенциясына келесі:
• Каспий теңізін жер асты көздерінің ластаушыларынан қорғау жөнінде;
• биоалуандықты сақтау туралы;
• мұнаймен ластауды туындатын оқиғалар жағдайында өңірлік дайындық,
қарсы ықпал ету және ынтымастастық туралы хаттамалар жобаларын(Каспий
теңізінің теңізортасын қорғау жөніндегі негіздемелік конвенция)
дайындау бойынша жұмыс жалғастырылады.
Мемлекет пен халықты гидрометеорологиялық, агрометеорологиялық және
экологиялық ақпаратпен қамтамасыз етудің сапасын жоғарылату бойынша
міндеттер алға қойылды. 2009 жылы болжау, режимдік-ақпараттық
гидрометеорологиялық, агрометеорологиялық, аэрологиялық ақпаратты дайындау
үшін 259 метеостанцияда, 12 метеопост, 291 гидрологиялық пост, 185
агрометеологиялық бақылау пунктінде, 8 аэрологиялық стансасында, 2 қаркөшу
стансасында және 20 қар өлшеу бағытында гидрометеорологиялық мониторинг
өткізілді [3].
Қауіпті және стихиялық гидрометеорологиялық құбылыстар туралы штормдық
ескертудің кенеттен болуы 2009 жылы 48 сағатты құрады.
Жуық жылдарда агрометеорологиялық бақылауы бар тағы 10 пунктті ашу
жоспарлануда, бұл республика аумағының агрометеорологиялық мәліметтермен
қамтамасыз етуді ұлғайтуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ агрометеорологиялық
желіні және метеорологиялық желіні қайта жабдықтау жоспарланып отыр, бұл
агрометорологиялық және метеорологиялық мониторингтің жеделдігін, сапасын
және дәлдігін жоғарылатуға мүмкіндік береді. Болжау әдістерінің ескілері
жетілдіріліп, жаңалары енгізілді.
Мемлекеттік органдарды және халықты қоршаған ортаның ластану жайы
туралы ақпаратпен қамтамасыз ету мақсатында қоршаған орта жайына
экологиялық мониторингжүргізіледі. 2009 жылы атмосфералық ауа жайын бақылау
69 постта жүргізілді, ластайтын заттың 16 көрсеткіші анықталады. Жер үсті
суларының сапасын бақылау 85 су объектісінде жүргізіледі. Орташа есеппен су
объектілерінде ластайтын заттардың 45 көрсеткіші анықталды.
2008 жылы 76-дан 2010 жылы 85 дейінгі жер үсті сулары жайының
мониторингін өткізетін су объектілерінің саны артты.
Сондай-ақ республиканың урбанизацияланған аумағындағы топырақтың
жайына мониторинг жүргізілді. Ластайтын заттардың 5-ке дейінгі көрсеткіші:
қорғасын, мырыш, кадмий, мыс, хром анықталды.
Осы іс-шараларды іске асыру шегінде жуық кезеңде атмосфера ауасының
жайын бақылауды және экологиялық мониторинг желісін техникалық жабдықтау
постарының санын көбейту жоспарланып отыр.Осы іс-шаралардың барлығы
атмосфералық ауаны, суды, топырақты ластайтын заттардың көрсеткіштерінің
көп мөлшерін анықтауға мүмкіндік береді, бұл қоршан орта жайының ағымдағы
жағдайына неғұрлым дәл талдауды береді және ұсынылатын ақпараттық сапасын
арттырады.
2008-2010 жылдарда Экологиялық паспорттарды жасау мақсатында ауылдық
аумақтарда экологиялық-демографиялық зерттеу жобасы бойынша 1603 ауылдық
елді мекендері (бұдан әрі - АЕМ) зерттелді және Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл,
Қызылорда, Алматы, Шығыс Қазақстан облысы және Қарағанды облыстары
округтерінің 473 экологиялық паспорт жасалды. Әзірленген АЕМ экологиялық
паспорттарда экологиялық жайды жақсарту бойынша іс-шаралар ұсынылған.
2008-2009 жылдары Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Алматы, Жамбыл, Шығыс
Қазақстан облысы және Қарағанды облыстарының 572 ауылында радициялық
мониторинг жүргізілді. Ауылдың радияциялық жайы жалпы алғанда
қанағаттанарлық.
Қазақстан халқының табиғи радиоактивті көздерден сәулелену тәуекелін
төмендету 2012 – 2017 жылдарға арналған Радон бағдарламасымен қамтамасыз
етіледі, оның мақсаты Шығыс Қазақстан, Павлодар және Алматы облыстарында
8000 үйдің ауасында (жылына 2000 үйден) радон шоғырлануын анықтау болып
табылады.
Табиғи экожүйелерді сақтау және қалпына келтіру еліміздің орнықты
дамуының басым бағыты болуы керек, ол экономикалық, әлеуметтік және
экологиялық факторлардың оңтайлы үйлесім қағидаттарын сақтауды талап етеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 14 қарашадағы
№ 216 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының
2007 – 2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы
(бұдан әрі – Тұжырымдама) басымдылық ретінде ресурстарды және энергияны
тиімді пайдалану мәселелерін, теңгермелі демографиялық саясатты,
экологиялық орнықтылықты қамтамасыз етуді қояды. Мемлекеттік жоспарлаудың
жаңа жүйесіне сәйкес Тұжырымдаманың кіріспесіне, міндеттеріне, бағыттарына,
оны іске асыру тетіктеріне және күтілетін нәтижелеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу бойынша жұмыстар жүргізілуде. Бұдан өзге, Орнықты
дамуға көшудің нысаналы көрсеткіштерін бекіту туралы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 27 қыркүйектегі № 848 қаулысына озық
халықаралық тәжірибелер, орнықты дамудың нысаналы көрсеткіштерінің
қолданыстағы тізбесін түзету және жетілдіру есебімен қолданыстағы нысаналы
көрсеткіштерге талдау жүргізу бөлігінде тиісті өзгерістер мен толықтырулар
енгізу қажет.
Негізгі проблемаларды талдау:
Қазақстан экологиясы саласындағы негізгі проблемалық мәселелерге
мыналар жатады:
ірі қалалар мен өнеркәсіптік орталықтардың ауа бассейнінің ластануы.
Каспий және Балқаш аймақтары;
жерүсті және жерасты суларының ластануы, трансшекаралық сулар
проблемасы;
өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтардың жинақталуы;
суды бұру және кәріздік тазарту құрылыстары жүйелерінің
қанағаттанғысыз жағдайы;
жердің шөлейттену және тозу процестері;
экологиялық апаттың Арал және Семей аймақтары;
тарихи ластанулар [3].
Түзілетін қалдықтар көлемінің жыл сайынғы өсуіне қарамастан, оларды
қайта өңдеу төмен деңгейде қалуда: түзілген қалдықтардың 20% жуығы кәдеге
жаратылады. Салыстырып қарасақ, дамыған елдерде бұл көрсеткіш 30% асады.
Өндіріс қалдықтарын, оның ішінде улы қалдықтарды қайталама қайта өңдеу
Қазақстанда тәжірибеге алынбаған. Қалдықтар техногенді қарқынды ластанатын
ландшафттарды құра отырып, арнайы полигондарда, жинаушыларда және үйінді
сақтағыштарда сақталды. Сонымен, мысалы, республикадағы электро
станциялардың күл-шлак қалдықтарын кәдеге жарату және қолдану 1% аспайды,
ал Еуропада бұл көрсеткіш орташа есеппен алғанда 60% құрайды.
Республика үшін ЖОЛ, ескірген пестицидтер және онымен ластанған
аумақтар мәселесін шешу өзекті проблема болып табылады.
Белсенді запастарды анықтау және миллиондаған аршынды жыныстар
үйінділері мен үйінді сақтағыштарын кәдеге жарату мәселесін шешу мақсатында
техногендік минералды түзілімдерді (бұдан әрі – ТМТ) түгендеуді жалғастыру
қажет.
Экономикалық өсім, эмиссия көздерінің көбеюі және өнеркәсіптік қызмет
көлемдерін кеңейту шамасы бойынша ластану деңгейін төмендету үшін негізгі
шарт табиғат қорғау саясатын үздіксіз арттыру болып табылады.
Бұл ретте, жылу энергетика секторының, кен өндіру және кенді қайта
өңдеу салаларының кәсіпорындарын ең жақсы қол жетімді технологияларды
ендіру жолымен техникалық қайта жарақтандыру мәселесі маңызды болып қалады.
Гидрометеорологиялық және экологиялық мониторинг бойынша сапалы
ақпарат алу мақсатында техникалық жабдықтауды жаңғырту және жас мамандарды
даярлау сияқты іс-шаралардың қаржыландырылуын ұлғайту қажет.
Негізгі сыртқы және ішкі факторларды бағалау:
Еуропа өзіне 2028 жылдың соңына дейін ЖОЛ, ескірген пестицидтерді және
онымен ластанған жерлерді кәдеге жаратуды аяқтау міндетін алды. Қазақстан
жыл сайын қауіпті химиялық заттар мен қалдықтарды басқару мәселелерін
реттейтін Роттердам, Базель және Стокгольм конвенциялары бойынша есеп беруі
тиіс.
Конвенциялардың негізгі тапсырмалары: ЖОЛ запастары мен қалдықтарын
басқару бойынша нормативтік-құқықтық актілерді әзірлеу және жетілдіру,
Жойылмайтын органикалық ластаушылар туралы Стокгольм конвенциясының
ережелеріне сәйкес Қазақстандағы ЖОЛ запастары мен қалдықтарына егжей-
тегжейлі түгендеу жүргізу жұмыстарын жалғастыру және оларды экологиялық
қауіпсіз жою бойынша, сондай-ақ Орхусс конвенциясына сәйкес жұртшылықтың
хабардар болуын арттыру бойынша жұмыстардың орындалуы.
Экологиялық заңнаманы одан әрі дамыту оны жетілдіруге және халықаралық
тәжірибемен жақындастыруға бағытталады. Ең бастысы, заңнамаға мынадай
мәселелер бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін болады:
коммуналдық және өнеркәсіптік қалдықтарды басқару жүйесі;
қоршаған ортаның ластануын реттеу және алдын алудың экономикалық
құралдары;
экологиялық нормалау және жобалау;
халықаралық стандарттарға сәйкес шаруашылық қызметті жүзеге асыруға
экологиялық талаптар жүйесі;
рұқсаттық жүйені жеңілдету, кешенді экологиялық рұқсаттардың әрекетті
тетіктеріне көшу;
қоршаған ортаға келтірілген залалды бағалауды анықтауды жетілдіру;
гидрометеорологиялық мониторингті қоса алғанда, қоршаған орта
мониторингінің жүйесін дамыту.
2-стратегиялық бағыт. Қазақстан Республикасының төмен көміртекті
экономикаға көшуі:
Қазақстан Республикасындағы парниктік газдар шығарындылары
1992 жылы 310 млн. тоннаны, ал 2008 жылы СО2 эквивалентті 240 млн. тоннаны
құраған. Еліміздегі парниктік газдар шығарындылары көздерінің орындалған
түгендеуі, сондай-ақ, көміртегі диоксиді эмиссияларының әзірленген
болжамдары парниктік газдар шығарындыларының ІҰӨ бірлігіне (3,38 кгАҚШ
доллары) салыстырмалы көрсеткіші бойынша Қазақстан әлем бойынша бірінші
орынды иеленіп отырғандығын растайды.
Көміртек диоксиді шығарындыларының көлеміне ең көп үлесті энергетика,
ал энергия тасығыштарынан – көмір қосады, бұл ретте есптер көрсеткендей,
шығарындылар генерациясындағы көмірдің үлесі үдемелі қарқынмен өсетін
болады. Отынды жағудан түзілетін жалпы шығарындылардың көлемінде ол 2010
жылға қарай 63 %, ал 2020 жылға қарай 66 % құрайды.
2009 жылғы 26 наурызда Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымының Климаттың
өзгеруі туралы негіздемелік конвенциясының Киото хаттамасын (бұдан әрі –
БҰҰ КӨНК) ратификациялап, көмірсутекті жанармайды жағудан пайда болатын
парниктік газдар көлемінің өсуіне әкеліп соғатын жаһандық жылынудың алдын
алуы бойынша дүниежүзілік қозғалысқа қосылды. Киото хаттамасын іске асыру
шеңберінде парниктік газдар шығарындылары бойынша мониторингтің және
есептіліктің ұлттық жүйесін құру, Көміртегі бірліктерінің ұлттық тізімін
құру бойынша шаралар қабылданады, техникалық және консультативтік көмек
ұсыну үшін халықаралық банктер және ұйымдармен келіссөздер жалғастырылатын
болады.
Негізгі проблемаларды талдау:
Парниктік газдар эмиссияларын қысқартуға мүмкіндік туғызатын МАРКАЛ-
Қазақстан үлгісіне сәйкес қолданыстағы технологиялар және саланың жалпы жай-
күйі жағдайында энергетикалық сектордағы парниктік газдар шығарындылары
2012 – 2014 жылдарға қарай Біріккен Ұлттар Ұйымының Климаттың өзгеруі
туралы негіздемелік конвенциясы тараптарының конференциясында Қазақстан
үшін негізгі болып анықталған 1992 жылдың деңгейіне жетуі мүмкін.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы
19 наурыздағы № 958 Жарлығымен бекітілген Қазақтан Республикасының үдемелі
индустриялық-инновациялық дамуытудың 2010-2014 жылдарға арналған
бағдарламасы шеңберінде көзделген отандық экономиканы үдемелі
әртараптандыру Қазақстанға 2015 жылдан бастап парниктік газдар
шығарындыларының күтілетін төмендеуін жоспарлауға мүмкіндік береді. Пост-
Киото кезеңіне (2012 жылы Киото хаттамасының мерзімі біткеннен кейін) 2009
жылғы желтоқсанда Копенгагенде өткен Тараптар Конференциясында Қазақстан
негізгі 1992 жылмен салыстырғанда парниктік газдар шығарындыларын 2020
жылға қарай 15 %, ал 2050 жылы 25 % төмендету жөніндегі шешімін мәлімдеді.
Осы мақсаттарда Қазақстан төмен көміртекті немесе жасыл экономиканы
ендіру жолына түсуі керек. Төмен көміртекті немесе жасыл экономиканың
өсуі қоршаған ортаның ластануының алдын алып және оны төмендетіп, парниктік
газдармен қатар басқа да зиянды заттар шығарындыларын қысқартуға мүмкіндік
беретін орнықты өсуге жатады.
Негізгі сыртқы және ішкі факторларды бағалау:
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 10 ақпандағы № 922
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі
Стратегиялық даму жоспары инвестицияларды тарту, экологиялық проблемаларды
шешу, антропогендік салмақтың жағымсыз әсерін азайту, табиғат
пайдаланушылардың қоршаған ортаға эмиссияларды азайтуға, қалдықтарды
кешенді қайта өңдеуге жауапкершілігін күшейту мәселелерінде төмен
көміртекті экономиканың жасыл саясатын орнықты дамытуды басқару жүйесін
оңтайландырудың қажеттілігін анықтайды.
Қазақстан отын-энергетика кешені дамыған ел ретінде, өзінің
экономикалық және технологиялық даму деңгейін ескере отырып, төмен
көміртекті дамуға жол таңдау проблемасына тап болуда. Төмен көміртекті
экономикаға көшу мүмкіндігі ең алдымен төмен эмиссиялы энергетиканың даму
үрдісімен, экономиканы қайта құрылымдаумен, энергия үнемдеумен және орнықты
дамумен байланысты болады [3].
Төмен көміртекті даму барлық мүдделі тараптарды тартумен экономика
секторлары арасындағы ынтымақтастықты, келісімділікті және өзара
әрекеттестікті талап етеді, қоғамның бүкіл әлеуеті пайдаланылып, оның
барлық күштері өндіріс және тұтыну салаларындағы жаңа төмен көміртекті
тұрғыға көшуді іске асыруға бағытталуы тиіс.
Сондықтан, Министрлік жасыл экономика қағидаттарын қалыптастыруға
жағдай жасау, ең алдымен, қоғамдық науқандарды өткізу, табиғат
пайдаланушылармен қалпына келетін энергия көздерін ендіру және
энерготиімділік бойынша шаралар қолдану, экологиялық таза технологияларды
ендіру мәселелері бойынша оқу семинарлары арқылы алдына орта мерзімді
мақсат қояды.
Орнықты төмен көміртекті болашаққа барар жолда жүйелі жылжу үшін
нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру және оның климаттың өзгеруі
процестерін алдын алу бойынша жұмыстар саласындағы халықаралық талаптарға
сәйкес үлесуі, бар және күтілетін климаттық өзгерістерге табиғи және адам
жүйелерінің осал жерлерін қысқартуға бағытталған заманға сай бейімдеу іс-
шараларын әзірлеу және өткізу қажет.
Жасыл экономикаға көшу сонымен қатар, климаттың өзгеруіне
негізделген проблемаларды шешуге мүмкіндік туғызатын болады. Бұл ретте,
әсер етудің нақты шарасы төмен көміртекті, ресурстық тиімді экономиканы
құруға, сонымен қатар Киото хаттамасының тетіктері арқылы да
инвестициялауға болады.
Жаңартылатын энергия көздерін ендіру, жаңартылатын ресурстар мен
энергия көздерін пайдалану саласындағы бәсекеге тұрарлық ғылыми
әзірлемелерді және инновациялық технологияларды құру бойынша ғылыми
зерттеулерді жүргізу осы саладағы басым міндеттерге айналады.
3-бөлімде стратегиялық бағыттар, мақсаттар, міндеттер, нысаналы
индикаторлар, іс-шаралар және нәтижелер көрсеткіштері талданған, осыларға
тоқталып кетсек:
1-стратегиялық бағыт. Қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру және жақсарту
1.1-мақсат. Экожүйелерді сақтау және қалпына келтіру бойынша жағдай жасау
Нысаналы Ақпара ЕсептіАғым-дЖоспарлы кезеңде
индикаторлар т көзіӨл-ше2009 ағы
м жыл 2010
бір-л жыл-ды
ігі ң
жос-па
ры
Тікелей нәтижелер Ақпара ЕсептіАғымдаЖоспарлы кезеңде
көрсеткіштері т көзіӨл-ше2009 ғы
м жыл 2010
бірлі жылдың
гі жоспар
ы
2011 2012 2013 2014 жыл 2015
жыл жыл жыл жыл
1 2 3 4 5 6
Қоршаған орта мен табиғи Х
ресурстар мониторингінің бірыңғай
мемлекеттік жүйесін құру бойынша
жобалық материалдар әзірлеу
Қоршаған ортаны қорғау Х Х Х Х Х
саласындағы ғылыми-зерттеу
нәтижелерін тәжірибеге ендіру
Нысаналы индикаторға жету жолдары, құралдары және әдістері:
1.1.2-міндет. Тарихи ластануларды жою, табиғи ортаны қалпына келтіру
Тікелей нәтижелер Ақпара ЕсептіАғым-дЖоспарлы кезең
көрсеткіштері т көзіӨлшем2009 ағы
бірліжыл 2010
гі жыл-ды
ң
жос-па
ры
2011 2012 2013 2014 жыл2015
жыл Жыл жыл жыл
1 2 3 4 5 6
Ақтөбе облысының Илек өзеніне Х Х Х
жанасатын аймақта алты валентті
хроммен ластанған жерасты суларын
тазарту
Суды бұру және кәріздік тазарту Х Х Х Х Х
құрылыстары жүйесінің құрылысы,
оларды қайта құру және жаңғырту
бойынша жобаларды іске асыру
Нысаналы индикаторға жету жолдары, құралдары және әдістері:
1.1.3-міндет. Халықаралық экологиялық ынтымақтастықты тереңдету, қоршаған ортаны
қорғау мәселелерін реттейтін халықаралық конвенцияларды іске асыру
Тікелей нәтижелер ақпара есептіағымдаЖоспарлы кезең
көрсеткіштері т көзіөлшем2009 ғы
бірліжыл 2010
гі жылдың
жоспар
ы
2011 2012 2013 2014 жыл2015
жыл Жыл жыл жыл
1 2 3 4 5 6
Еуропа үшін қоршаған орта Х
қоршаған ортаны қорғау
министрлерінің 7-ші
жалпыеуропалық конференциясын
өткізу
Бразилия Федеративтік Х Х
Республикасы, Кувейт
Үкіметтерімен қоршаған ортаны
қорғау саласындағы ынтымақтастық
туралы келісімдерге қол қою
Біріккен Араб Әмірліктерімен жәнеХ Х
Корея Республикасымен қоршаған
ортаны қорғау саласындағы
ынтымақтастық туралы меморандумға
қол қою
Трансшекаралық орал өзенін сақтауХ Х Х Х
және қалпына келтіру бойынша
бірлескен кешенді іс-қимыл
жоспарын дайындау және іске асыру
БҰҰДБ-мен бірлескен жобалардың Х Х Х Х
іске асырылуының мониторингі
Тегеран конвенциясының 4 Х
Хаттамасына және Орхус
конвенциясының ПГШР Хаттамасына
қосылу жөнінде дайындық
жұмыстарын өткізу
Ауаның үлкен қашықтықтарға Х Х Х Х Х
трансшекаралық ластануы туралы
БҰҰ ЕЭК конвенциясының
хаттамасына қосылу
1.2-мақсат. Агрометеорологиялық, гидрометеорологиялық және экологиялық
мониторингті жетілдіру
Нысаналы ақпарат есеп-ағым-дЖоспарлы кезең
индикаторлар көзі өл-шеті ағы
м 2009 2010
бірліжыл жыл-ды
гі ң
жос-па
ры
Тікелей нәтижелер ақпа-р есеп-ағымдЖоспарлы кезең
көрсеткіштері ат өлшем ті ағы
көзі бірліг2009 2010
і жыл жыл-д
ың
жос-п
ары
2011 2012 2013 2014 2015
жыл Жыл жыл жыл жыл
1 2 3 4 5 6
Бақылау пунктерін қайта Х Х Х Х Х
жарақтандыру және қайта жабдықтау
бойынша шаралар қабылдау
Болжаудың жаңа әдістерін әзірлеу Х Х Х Х Х
және тәжірибеге ендіру
Нысаналы индикаторға жету жолдары, құралдары және әдістері:
1.2.2-міндет. Мемлекет пен халықты экологиялық ақпаратпен қамтамасыз ету
сапасын арттыру
Тікелей нәтижелер ақпа-р есептіағымдЖоспарлы кезең
көрсеткіштері ат өл-ше2009 ағы
көзі м жыл 2010
бірлі жыл-д
гі ың
жос-п
ары
2011 2012 2013 2014 2015
жыл Жыл жыл жыл жыл
1 2 3 4 5 6
Химиялық-талдау зертханаларын Х Х Х
құралдармен және жабдықтармен
толық жабдықтау
Экологиялық мониторинг Х Х
бекеттерінің санын ұлғайту
Нысаналы индикаторға жету жолдары, құралдары және әдістері:
1.2.3-міндет. Қазақстан аймақтары бойынша қоршаған ортаның ластануынан халықтың
денсаулығы үшін қауіпті бағалау
Тікелей нәтижелер ақпарат есептіағым-дЖоспарлы кезең
көрсеткіштері көзі өл-ш2009 ағы
ем жыл 2010
бірл жыл-ды
ігі ң
жос-па
ры
2011 2012 2013 2014 2015
жыл Жыл жыл жыл жыл
1 2 3 4 5 6
Ауылдық елді мекендердің Х
экологиялық паспорттарын құру
мақсатында ауылдық аумақтарда
экологиялық-демографиялық зерттеу
жүргізу
Ауылдық елді мекендердің Х
радиациялық мониторингін жүргізу
ҚР аумағында радон қауіптілігі Х Х Х Х ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz