Баланың нормадағы қан көрсеткіштері
І. БӨЛІМ.
1 – тарау. Пәнге кіріспе. Педиатрия ғылымының тарихы.
Ғылымның даму кезеңдері, негізін қалаушылар
Педиатрия - болашақ мейірбикелер және фельдшерлерді даярлаудағы
бағдарламалардың негізгі бөлімдерінің бірі болып табылады.
Ғылымның бір орнында тұрмауы, яғни денсаулық сақтаудағы ғылыми жетістіктер
балаларға көрсетілетін медициналық көмекті жетілдіре түсуді
талап етеді, бұл мақсатқа қол жеткізуде медицина қызметкерлерінен терең
білімділік, жоғары кәсіби мамандылық қажет.
Күнделікті жұмыс барысында медицина қызметкелеріне неше түрлі
сипаттағы, ағымдағы ауру-сырқаулары бар науқастармен кездесуге тура
келеді. Кейде өткір басталған аурулық жағдай бала өміріне қауіп тудырып
жатады.Осындай сәттерде жедел көмек қажет. Өмірі қыл үстінде тұрған балаға
жедел көмек көрсету-медицина қызметкерінен асқан жауапкершілікті,
кәсіби шеберлікті қажет етеді.
Әрине, ауырған баланы дұрыс емдеп жазу аса маңызды болса, оны аурыт-
пау мақсатында физикалық – жүйкелік-психикалық, әлеуметтік тұрғыдан дұрыс
дамып қалыптасуына қолайлы жағдай жасау одан да маңызды. Бұл
үшін балаларға сүйіспеншілікке тола тәрбиемен көңіл бөлу, сапалы тамақ
тандыру, жеткілікті ұйқы, таза ауада көп болдыру және шынықтырып отыру
қажет. Өйткені, ДДСҰ –ның пайымдауынша: Денсаулық - дегеніміз тек ауру -
сырқаудың жоқтығы ғана болып қоймай, сонымен қатар бұл баланың жан-жақты-
физикалық, жүйкелік-психикалық, әлеуметтік дұрыс жетілуі болып табылады.
Педиатрия деген сөздің мағынасы емдеу дегенді білдіреді,
гректің paid-бала, iatrea – емдеу деген сөздерінен тұрады .Балаларды
емдеуші дәрігерді педиатр дейміз. Педиатрия ғылымы медицинаның өзге
салаларына қарағанда салыстырмалы түрде кеш дамыса да, қазіргі таңда даму
жолында бірнеше кезеңдерден өтті.
І- ші ерте кезең- ұзаққа созылып, медициналық ғылыми тәжірибенің
жинақталуымен көрініс тапқанымен, әлі қатаң жүйелілік болмады.
Гиппократ, Гален және араб дәрігерлері еңбектерінде балалар арасында
кездесетін кейбір аурулық жағдайлардың сипаттары және нәрестелерге қажетті
күтім, тамақтандыру жайлы айтылды. ХІХ – ғасырға дейін
созылған бұл кезеңде, балалар арасындағы аурушаңдық және өлім- жітім
өте жоғары болды.
ІІ- кезең – балалар ауруханаларының ұйымдастырылып ашылу және алғашқы
педиатриялық еңбектердің жазылуымен көрініс тапты.
Осы кезеңде, педиатрия өз алдына ғылым ретінде негізінен 19-
шы ғасырдың 30-40-шы жылдары дами бастады. Бірінші орыс педиатры деп
С.Ф.Хотовицикийді атауға болады. Ол мамандығы акушер бола тұрып,
алғаш рет бала ағзаларының, ауруларының ерекшеліктеріне көңіл аударып,
оларды емдеу әдістерін енгізе бастады. Бала организмі ересектердің
кішірейтілген көшірмесі емес деген ұғымды алғашқы енгізген де осы
ғалым. Ол сонымен қатар Педиятрика деп аталатын бірінші оқулық
шығарды.
Педиатрияның әкесі деп Н.Ф.Филатовты санаймыз, өйткені бұл
ғалымның педиатрияға сіңірген еңбегі зор.1834 жылы Петерборда,
1842 жылы Мәскеуде алғашқы балалар ауруханаларын ашты.
Ол ауруханалар осы күнге дейін бар және Филатовтың атымен аталады.
Бұл ғалым балалардың жұқпалы ауруларын зерттеуге үлкен еңбек сіңірді.
1898 жылы Петерборда Н.П.Гундобин бала организмінің анатомиялық –
физиологиялық ерекшеліктері жайында көптеген зерттеулер жүргізіп,
еңбектер жазды, бірінші болып Бала өлімімен күрес одағын ұйымдастырды.
ІІІ -кезең.1917 жылы революциядан кейін балалар мен аналарға
медициналық көмек көрсету туралы алғашқы күндері-ақ декретке сол
қойылып, арнайы ауруханалар, балалар үйлері,сүт кухнялары ашылған.
1932 жылы педиатриялық факультеттер ашылып, арнайы балалар дәрігерлерін
дайындау жұмысты басталды.
Қазақстанда 20-шы ғасырдың басына дейін ғылыми тұрғында дәріс
беретін бір де-бір арнаулы жоғарғы оқу орны болмаған.1919 жылы РКФСР
Халық комиссарлары Кеңесінің Қырғыз (Қазақ) аймағын басқару жөніндегі
ұйымдастырылған Революциялық комитет арнаулы қаулымен денсаулық сақтау
бөлімін құрады. 1920 алғашқы болып Орынборда шешек институты ашылды.
1922 жылдан бастап Республикада ауыл халқына медициналық жәрдем көрсету
үшін дәрігерлік учаскілер, ана мен баланы қорғау жөніндегі мекемелер
құрыла бастады.
Сол кездерде халқымызға медициналық көмек көрсеткен ұлттық
дәрігерлеріміз бен фельдшерлеріміз Қазан, Томск,Саратов,Петербор,Мәскеу
университетінің медициналық факультеттерінде, академияларда оқып білім
алды.Алғашқы қазақ дәрігерлері, фельдшерлері қатарында Хамза Қаржасов,
Мәжит Шомбалов, Гүлсім Асфендиярова, Санжар Асфендияров, Халел
Досмұхаммедов, Мүбина Ниязова т.б. көптеген тарихи тұлғаларды атауға
болады. Халел Досмұхаммедұлы 1920-1926 жылдары Орта Азия университетінің
медицина факультетінде істей жүріп, Оқушылардың денсаулығын сақтау,
Денеміздің құрылысы мен жұмысы туралы т.б. көптеген еңбектер жазып,
жастарға білім берген ұстаз-дәрігер.
Қазақ қыздарының ішінен шыққан ең алғашқы дәрігерлердің бірі, Гүлсім
Асфендиярова 1908 жылы Шымкент уезінде дәрігер, 1913 жылы Ташкент
қаласында перзентхананың бас дәрігері жұмысын атқарған. Осы қалада
алғашқы рет акушер мамандарын дайындайтын курс ұйымдастырып, дәріс
берген.Орал қаласының түлегі Ниязова Мүбина 1917 жылы Саратов
медучилищесін бітіріп, алғашқыда тіс дәрігері болып жұмыс істейді. 1934-
1936 жылдары Қазақ КСР Денсаулық сақтау халық комиссариатының аналарды
қорғау басқармасының бастығы болады, ал 1936 жылы Алматыда алғашқы
фельдшерлік-акушерлік мектеп ұйымдастырады және оның алғашқы директоры
қызметін атқарады.
Кейінгі жылдарда балалардың денсаулығын қорғау жұмысына үлкен
үлестерін қосқан профессорлар, Қазақстандық ғалымдар: А.И.Авенирова,
Т.Н.Никонова, Н.А.Барлыбаева, К.С.Ормантаев т.б. көптеген ғалымдарды
мақтанышпен атай аламыз. Нина Ахмедқызы Барлыбаева балалардың жүрек
ауруларын, ревматизм ауруын зерттеп, ұлттық медицина ғылымына үлкен
үлесін қосқан ғалым-дәрігер. Камал Саруарұлы Ормантаев – балалар
хирургы, профессор, ғалым, осы күнге дейін Алматы Мемлекеттік Медицина
Академиясында ғылыми-оқытушылық еңбегін жалғастыруда. Никонова Татьяна
Николаевна балалардың жұқпалы ауруларын зерттеумен айналысқан ғалым,
көп жылдар бойы медицина институтында оқытушылық қызмет атқарған,
көптеген шәкірттер баулыған ұстаз.
Осындай атақты ғалымдармен қатар, жер-жерлерде балалардың
денсаулығын қорғау жұмысында қарапайым, қатардағы педиатр дәрігерлеріміз
де еңбек етуде. Дәрігер мамандары жоқ, ауылдық елді мекендерде
ересектерге болсын, балаларға болсын, алғашқы болып қабылдап, алғашқы,
дәрігерге дейінгі көмек көрсететін болашақ фельдшерлер – сіздер
боласыздар. Сондықтан, Педиатрия пәнін жақсы оқып, меңгерудің маңызы
үлкен. Сіздерге кәсіби табыс тілейміз.
2 - тарау
Балаларды емдеу және профилактикалық көмекті ұйымдастыру.
Біздің елімізде балаларға профилактикалық – емдеу жұмыстарын ұйымдастыру
-- № - бұйрық негізінде жүргізіледі.
Балаларды емдеу және профилактикалық көмекті көрсетуші мекемелердің
бірнеше типі бар. Бұлар өзара тығыз функционалды байланыста болып,
балаларға қажетті медициналық көмек көрсетеді: емхана – аурухана –
санаторий қалыпқа келтіру орталықтары . Балаларды жалпы бақылау біздің
елімізде өзге елдердегідей аймақтық принципке сүйенеді. Осы принципке
сәйкес елді мекен территориясы емханаларға бөлініп, емханаға бөлінген
террритория өз кезегінде аймақтарға бөліп беріледі. Әр аймақтың жеке
аймақтық педиатры және мейірбикесі болады. Аймақтарға бөлуде әр аймақтағы
жалпы бала санын 800 баладан арттырмай бөлу шарт болып табылады.
Аймақтық принцип дені сау, ауру балаларды және жасөспірімдерді
үздіксіз бақылап, олармен жүргізілетін арнайы емес , арнайы аурудың алдын
алу, салауатты өмір салтын насихаттау жұмыстарын жетілдіре түсуге мүмкіндік
береді.
Балалар емханасы. Балалар емханасы құрлымында педиатриялық
бөлімшелер, мамандандырылған кабинеттер, лабораториялық- диагностикалық,
физиотерапия және емдік- физкультура кабинеттері, сүт тарату пункті бар.
Сонымен қатар, әр емханада емдік іс- шараларды жүргізу мақсатында ег у
бөлмелері қарастырылады. Бұндай бөлмелерде негізінен
емдік иньекциялар және екпелер вакцинация жасалады.
Дене қызуы көтерілген, жұқпалы ауруға күдікті, алғаш рет ауырып тұрған
науқасқа медициналық көмек үй жағдайында көрсетіледі де баланың жағдайы
жақсарғаннан кейін оны ата-анасы белгіленген уақытқа кестеге сәйкес
аймақтық дәрігердің қабылдауына әкеледі. Емханада аймақтық педиатрдің
балаға қажетті тексерістер жүргізіп лабораториялық, рентгендік,
мамандармен кеңесу мүмкіндігі отоларинголог, офтальмолог,дерматолог,
психоневролог болады.
Дені сау балалар балалар емханасының үздіксіз бақылауында болуы шарт.
Аймақтық педиатр дені сау баланы 1-жасына дейін ай сайын, жастан соң
квартал сайын, 3-жастан кейін жылына бір рет тексерістен өткізіп көреді.Бұл
тексеріп, бақылаудың негізгі мақсаты – аурудың алдын алу. Емхана
дәрігерлері үнемі ата-аналармен тығыз байланыста болып, оларға бала
тәрбиесі, тамақтандыру, күтім тұрғысында ақыл- кеңестер береді.
Емханаға қарасты барлық балалар жалпы диспансерлік бақылауда болып,
тек педиатрмен ғана бақыланып қоймай өзге мамандармен де бақыланып отырады.
Бала денсаулығын қорғауда педиатр ең негізгі тұлға болғанмен оның
жұмысының тиімділігі көп жағдайда аймақтық мейірбике жұмысына, оның кәсіби
шеберлігіне тәуелді.
Аймақтық мейірбикенің лауазымдық міндеттеріне жатады:
- Баланың жанұясында гармониялы физикалық- психикалық дамуына
бағытталған профилактикалық жұмыстар.
- Дәрігер тағайындаған емдік-іс шараларды үй жағдайында жүргізу.
- Жүкті әйелдерге босанғанға дейінгі патронажға бару.
- Жас нәрестелерге патронаж жүргізу.
- Аймақтағы дені сау және ауру балаларға үздіксіз бақылау жүргізіп
отыру. Сонымен қатар, бала күтілетін ортаны қадағалап, ата-анасының
профилактикалық, емдік іс-шараларды орындап отыруларына бақылау
жүргізу.
- Балалар мекемелеріне ұйымдастырылмаған балаларды есепке алып,
Оларға егу күнтізбегіне сәйкес вакцинациялар жасау.
- Емханадағы қабылдау сәтінде дәрігерге көмек көрсету: антропометрия,
анықтамаларды, жолдамаларды, еңбекке жарамсыздық парақтарын,
статистикалық талондарды, сақтандыру полюстары нөмірлерін
тіркеп, толтырып отыру.
- Диспансерлік бақылауда тұратын балалардың дәрігермен жүйелі бақы-
ланып отыруын ұйымдастыру.
- Ұдайы ата – аналармен санитарлық –ағарту жұмыстарын жүргізіп,
Балаларды шынықтыру, сауықтыру, рационалды тамақтандыру жайлы
санбюллетендер шығарып, брошюралар тарату.
Емханада балаларға толтырылатын медициналық құжаттардың негізгісі –
№ 112-ші форма- Баланың даму тарихы. Бұл форма емхананың тіркеу бөлімінде
сақталады.Тіркеу бөлімі жұмысының дұрыс жүргізілуі жалпы емхана жұмысына оң
ықпалын тигізеді. Тіркеу бөлімінде орта- кіші буын медицина қызметкерлері
жұмыс жүргізеді.
Соңғы жылдары Балаланың даму тарихы баланың ата-анасының қолына
беріліп, балаға тиісті деректер компьтерлік банкте жинақталады. Бұлай
жасаған жағдайда, балаларда болуы мүмкін кездейсоқ, медициналық көмекті
қажет ететін кездерде жедел жәрдем, кезекші дәрігерлер көп жағдайда
баланың даму тарихынан мәлімет алып, бағыт-бағдар жасай алады.
Балалар ауруханасы
Жасы 14-ке толғанға дейінгі ұдайы стационарлық бақылауды қажет етуші:
интенсивті ем, арнайы мамандандырылған ем алуы тиіс балаларды балалар
ауруханасына жатқызады. Ауруханада болу уақыты бірнеше сағаттан күндізгі
стационарбірнеше айға дейін созылуы мүмкін.
Балалар аурханасы көрсететін көмегіне қарай - көп профильді немесе арнайы
мамандандырылған, ұйымдастыру жүйесіне қарай - емханамен біріктірілген
немесе біріктірілмеген, жатын орын санына қарай да түрлі катергорияларға
бөлінеді. Сонымен қатар, әкімшілік басқарылуына байланысты ауруханалар
аудандық, қалалық, облыстық ,республикалық, өлкелік болып та аталады. Егер,
аурухананың базасында медицина академиясы кафедрасы болса аурухана
клиникалық аурухана болып аталады.
Балалар ауруханасының құрлымына қабылдау бөлімі, емдеу бөлімшелері,
емдік-диагностикалық бөлімше және басқа қосалқы құрлымдар кіреді
дәріхана, тамақ даярлау орын, архив, медициналық есеп-қисап
кабинеті,әкімшілік- шаруашылық бөлім, библиотека т.б
Балалар аурханасы төмендегідей медициналық көмек
көрсетуге бағытталады:
- ауруды анықтау, шұғыл көмек көрсету, ауру балаларды емдеп, қалыпқа
келтіру
- мамандандырылған емдік көмек көрсету
- әдістемелік кеңес жүргізіп, қазіргі таңдағы диагностиканың соңғы
тәсілдері, жетістіктерін тәжірибеге енгізіп емдеу және аурудың алдын
алу.
Балаларды емдеп - аурудың алдын алушы мекемелер арасында балалар
ауруханасының алатын орны ерекше. Ауруханада ауыр науқастарға диагноз
қойып, емдеу мақсатында ғылымның соңғы жетістіктері – жаңа диагностикалық
аппаратура жинақталып, жоғары кәсіби мамандандырылған
дәрігерлер және мейірбикелер жұмыс жүргізеді.
Балалар ауруханасы мейірбикесінің міндеттері сан – алуан және биік
кәсіби шеберлікті, дағдыларды талап етеді. Мейірбике емдеуші дәрігердің
тағайындауларын мүлтіксіз, ұқыпты орындап отыруы шарт болса, кешкі және
түнгі уақытта кезекші дәрігердің тағайындауларын міндетті түрде орындап
отыруы тиіс. Сонымен қатар, науқастарға күтім жүргізіп, қажетті
манипуляцияларды қоса орындайды.
Педиатриялық бөлімше мейірбикесі келесі медициналық манипуляциялардың
техникалық дұрыс орындалуын қамтамасыз етуі тиіс:
- баланың асқазанын жуып, зондтап, зонд арқылы тамақтандыра білу;
- клизманың барлық түрін жүргізе білу тазалау, сифонды;
- желшығарғыш түтікшені қолдану;
- жұмсақ катетермен қуықты катетерлеу жастан асқан балаларға
- жылытқыш процедураларды жүргізе білу- қыша қағазын қолдану;
- дәрілік затты теріге жағып, сіңірте білу;
- дәрілерді тарату;
- дәрілік заттарды баланың көзіне, құлағына,мұрнына тамызу;
- компресстер қою;
- дәрігердің тағайындауларына сәйкес дәрілік заттарды тері ішіне,тері
астына, бұлшық етке, көктамырға енгізу, құю;
- қан қысымын өлшеу;
- жұтқыншақтан, мұрыннан жағындаы алу;
- зерттеулерге биологиялық материал жиюзәр, нәжіс, тер,қақырық, құсық
т.б
- он екі елі ішек және асқазанға фракциялы зондтау;
- шұғыл көмекті қажет етуші жағдайларда көрсете білу;
- жүрекке сырттай массаж жүргізу;
- жасанды дем беру.
Бөлімшелердегі мейірбике ауыр науқастың жағдайын үздіксіз қадағалаушы
автомат- аппаратурамен мониторлар, компьютермен жұмыс жүргізе білгені
шарт.
Мейірбике мейірбикелік күзеттің үлгілі жағдайына жауапты.
Сонымен қатар, әр күзеттің мейірбикесі өз күзетіне бекітіліп берілген
палаталардың санитарлық жағдайын, медициналық, шаруашылық құрал-
саймандардың жұмыс істеп тұруын қадағалап, дәрілерді сақтау ережелерінің
қатаң сақталуын қамтамасыз етіп, қажетті дәрілерге,таңғыш
материалдарға,бала күтіміне керекті заттарға сұраныс толтырады. Мейірбике
дәрігердің тағайындауларына сәйкес ауру балаларды рентгенологиялық,
эндоскопиялық, радиологиялық және өзге тексерістерге ертіп апарып,
олардың уақытылы палаталарында болуларын қадағалайды.
Мейірбике бөлімшеге жаңадан түсуші науқас баланы қабылдап, оның тері
қабатын, шашын тексеріп инфекцияның , педикулездің алдын алу
мақсатында тиісті палатасына жатқызғаннан кейін дәрігерге баяндайды.
Мейірбике бөлімшеге алғаш түскен науқас баланы бөлімшенің ішкі тәртіп-
ережелерімен, жеке бас гигиенасы ережелерімен таныстырады.
Мейірбике күнделікті дәрігердің бөлімшедегі науқастарды аралап көруі
сәтінде бірге болып, науқас балалардың жағдайларын баяндайды, дәрігер-
дің жаңа тағайындауларын тіркеп алып, оларды орындайды. Сонымен қатар,
мейірбикенің міндеттеріне балалар қабылдайтын тағамдардың сапалылығын
қадағалап отыру да кіреді. Мейірбике қажет етілсе, ауыр науқастарды, ерте
жастағы балаларды тамақтандыруды өз мойнына алады.
Балаларға ата-аналары әкелген тамақтардың да сапасын, түрін бақылап
отырады.
Бөлімшедегі мейірбикенің жұмысы бөлімше меңгерушісі бекіткен кестеге
сәйкес ұйымдастырылады. Кезекшілік кезінде дәрігердің рұқсатынсыз
мейірбике жұмыс орнын тастап кете алдмайды.
Аурухананың негізгі құжаты болып – №003у формасы - ауру тарихы
картасы табылады. Бұл заңды құжат болғандықтан, оған түсірілетін жазулар
белгілі тәртіппен жазылады. Картадағы жазуларды сызып, қайта жазып,
өшіруге немесе толықтырулар жасауға болмайды. Мейірбике ауру тарихының
жоғалып кетпеуіне жауапты. Карта ата-аналардың, балалардың қолына
түспейтін, құлыпқа жабылатын жерде сақтауы тиіс.
Ауру тарихына науқас жайлы деректер, бақылаулар мен
тағайындалған емнің нәтижелері енгізіледі. Арнайы парағына лабораторялық,
инструменталдық тағы басқа зертеулердің нәтижелері, күнделікті
таңертеңгісін, кешкісін өлшегенде белгілі болған дене қызуы, тамыр соғысы,
қан қысымы және тыныс жиілігі, қажет болса тәуліктік диурездің
көрсеткіштері тіркеледі. Мейірбике ауру тарихына науқастың бөлімшеге
түскен уақытын көрсетіп, педикулезге тексерілгендігі жайлы белгі қояды,
тағайындаулар парағына дәрінің берілген кезін көрсетіп, температура
парағына науқастың ауруханаға түскендегі салмағы, бойы, күнделікті
нәжісінің болуын және оның сипатын, 5-7 күн сайын ванна қабылдап, іш
киімі мен төсек орнының алмасуы жайлы мәлімет енгізеді.
Мейірбике лабораторияға жолдамалар толтырып, кезекшілік тапсыру,
науқастардың алмасуы, инфекцияны тіркеп есепке алу журналдарын толтырады.
Дәрігердің тағайындауына сәйкес порционниктер толтырып, оны асханаға
жеткізіп, қажеттілігіне қарай №058у форма- шұғыл хабар парағын
толтырып, оны дереу санитарлық-эпидемиялық бақылау орталығына жөнелтеді.
Егу процедура бөлмесінде жұмыс жүргізуші мейірбике иньекциялар
жасаумен қатар, күрделі медициналық манипуляцияларды да орындайды.Ол
дәрігер жүргізетін күрделі процедураларды орындауда қан құю, пункция
жасау,контрасты зат енгізу көмектеседі.
Бөлімшедегі аға мейірбикенің жұмысының орны да ерекше болып табылады.
Ол орта және кіші буын медицина қызметкелерінің жұмысын ұйымдастырушы болып
табылады. Аға мейірбике бөлімшедегі санитарлық-эпидемиялогиялық режимге
жауапты.Ол өз қарамағындағы қызметкерлерінің жүктемелерін есептеп, жұмыс
кестелерін, еңбек демалысы кестесін құрастырып, бөлімше меңгерушісімен
бірге есеп-қисап мәліметтерін даярлайды. Жас нәрестелер бөлімшесінің аға
мейірбикесі күнделікті таңертеңгісін жұмыс алдында қызметкелердің ,
аналардың денсаулығын қадағалап тексереді дене қызуы, жұтқыншақ және тері
жабдығы жағдайы
Мамандандырылған орталықтар. Диспансерлер. Кейбір аурулармен балалар
арнайы диспансерлерден медициналық көмек алады. Диспансерлер
келесі түрлерге бөлінеді: туберкулезге қарсы, онкологиялық,
психоневрологиялық т.б . Осы тектес медициналық көмекті кейбір аурухана
жанында ораласқан мамандандырылған орталықтар да атқарады:
кардиоревматологиялық, гастроэнтерологиялық, пульмонологиялық,
нефрологиялық , гематологиялық т.б.
Балалар санаторийлері. Балалар санаторийлері курортты зоналарда
немесе жергілікті қала маңы қолайлы жерлерде ұйымдастырылады. Қазіргі
таңда, балалардың ата-аналарымен бірге дем алуларына бағытталып жасалған
пансионаттарға, санаторий - профилактрийлерге сұраныс арта түсуде.
Мейірбикелерге оқу-тәрбе беруші балалар мекемелерінде де жұмыс
жеткілікті болып табылады: бала-бақша, мектеп, сауықтыру лагерлері, балалар
үйі, интернаттар. Бұл мекемелерде дәрігер мен мейірбике балалардың дұрыс
дамып жетілуіне, рационалды тамақтанып, екпе жұмыстарына жұмылдыруларына
қатаң бақылау жүргізіп, жауапты болып табылады.
Мейірбике ұдайы науқас бала және оның ата-анасымен тығыз қатынаста
болғандықтан емнің тиімді болуына ықпал ете алады. Медицина қызметкерлері
өздерінің қызмет барысында медициналық деонтология принциптеріндәрігер мен
пациенттің қарым-қатынасындағықатаң ұстанады.
Дәрігерлік деонтологияның халықаралық кодексі медицина қызметкелеріне
қойылатын екі стратегиялық талапты айқындайды олар:
1 білімділік
2адамдарға деген мейрімділік қарым-қатынас.
Сонымен қатар, қызмет барысында медицина қызметкерлері арасындағы
субординацияның сақталуы қажеттілік болып табылады, яғни кіші лауазымды
қызметкердің өзінен жоғары тұрған қызметкерге бағынуы :
кіші мейірбике- күзетші мейірбике – процедура бөлмесі мейірбикесі – аға
мейірбике – дәрігер – бөлімше меңгерушісі – бас дәрігердің емдеу ісі
жөніндегі орынбасары – бас дәрігер.
Бақылау сұрақтары.
1. Балаларға қандай емдеу – профилактикалық мекемелерде медициналық
көмек көрсетіледі ?
2. Аймақтық медициналық көмек көрсету принципі дегенді қалай түсінесің ?
3. Болашақ мамандығыңда байланысты медициналық деонтология принципін
қалай түсінесің ?
Балалық шақ кезеңдері.
Бада ағзасы дамып – жетілуіндегі басты ерекшелік болып, оның үздіксіз
дамып, интенсивті жетілуі табылады. Бала ағзасында өтіп жатқан өзгерістерге
байланысты оның жетілуі бірнеше кезеңдермен сипатталады:
1 Құрсақтағы даму кезеңі;
2 Жас нәресте кезеңі;
3 Емізулі кезең;
4 Сүт тістерінің шығу кезеңі;
а мектеп алды кезеңінің ерте кезі 3-жасқа
дейінгі- сәбилік ;
б мектеп алды кезі 3-6 жас;
5 мектептегі төменгі сыныптардағы кезең;
6 мектептегі жоғары сыныптағы кезең
жыныстық жетілуі.
Балалық шақ бала туылғаннан бастап 14 жас 11 ай 29 күнге
созылады.
1. Құрсақтағы даму кезеңі – ұрықтанған аналық клетканың
имплантациясынан жатыр қабырғасына бекуінен бала туылғанға дейінгі
уақытқа, яғни 38-40 аптаға созылады. Ұрықтың қалыпты физиологиялық
дамуына анасының денсаулығы, өмір сүру салты мен ортасының әсері мол
болады. Жүктіліктің алғашқы 10-12 аптасында ұрықтың дене мүшелері
мен тіндері жасалып, қалыптасады және осы сәтте әсер етуші қолайсыз
факторлардың салдарынан оның дамуында ақаулар орын алуы мүмкін. Бұл
кезеңнің басты ерекшелігі ұрықтың өте жылдам, анасының ағзасының
есебінен дамуында болып табылады.электронды микроскоппен көрінетін
ұрықтанған аналық клетка жүктілік мерзімінде 3-3,5 кг балаға
айналады
2. Жас нәресте кезеңі – бала дүниеге келген сәттен басталып, 28 күнге
дейін созылады. Осы уақытта баланың ана ағзасынан бөлек, өзге
дүниеге бейімделуі – адаптация жүреді. Жас нәрестелерге тән ерекше
шекаралық жағдайлардың бел алуы мүмкін болады. Өзге ортаға
бейімделу шала - кеш туылған, асфиксия, түрлі босану кезіндегі
травмалары бар балаларда қиын өтеді. Жас нәресте кезеңінде балада
стафилококк және стрептококктармен шақырылатын инфекцияға,
ішек таяқшасына сезімталдық өте жоғары болып, инфекция
генерализациясы бүкіл ағзаға таралып кетуі қаупі жиі орын алады.
Сондай-ақ осы кезеңде нәрестенің іштен қалыптасқан ақаулары
анықталып, көбіне хирургиялық ем талап етіледі. Тұқым қуалаушы
аурулар анықталып, ана мен бала арасындағы резус – фактор, қанның
антигендік жүйесі сәйкессіздігі де осы кезеңде анықталады.
3. Емізулі кезең. Бала өмірінің 28 күнінен 1- жасына дейін
созылады.
Бұл кезеңде бала емшек еміп, ана мен бала тығыз қатынаста болады.
Емізулі кезеңде –интенсивті даму кезеңі деп те аталады, себебі
баланың салмағы, бойы өзге кезеңдерде кездеспейтін жылдамадықпен
жүріп, орталық жүйке жүйесінің функционалды қалыптасуы жетіле
түседі. Бала жасы негұрлым жас болған сайын, оның даму көрсеткіші
жоғары болып келеді.
Ас қорыту аппаратының біршама жетілмеуі салдарынан балаларда осы
жүйе функциясының бұзылыстары жиірек кездесіп отырады.
Баланы рационалды тамақтандырмай, дұрыс күтіммен қамтамасыз етпеген
жағдайларда фондық аурулар кездесуі мүмкін рахит, гипотрофия,
анемия, аллергиялық диатез.
Емізулі кезеңде бала медицина қызметкерлері тарапынан белсенді түрде
бақыланады. Баланың үйде дұрыс күтіліп, тәрбиеленуі, жұқпалы
аурулардан сақтандырылып, вакцинациялар алуы, шынықтыру жұмыстарына
жұмылдырылуы оның келешекте физикалық, жүйкелік-психикалық дамуының
гармониялы қалыптасуының негізі болып саналады.
4. Сүт тістерінің шығу кезеңі;
а сәбилік 1-3 жас аралығы
Бұл кезеңнің сәбилік кезінде баланың жүйке жүйесінің жетілуі
жылдам жүріп, қимыл дағдылары жетіледі, сөйлеуі қалыптасады. Іштен
туылғанда
балаға анасынан берілген иммунитеттің жоғалуына байланысты, бала а у а
тамш ы инфекцияларымен жиі ауыра бастайды.
б мектеп алды кезі 3 - 6 -7жас
Мектепке дейінгі кезеңде бала ағзасындағы сүйек қаңқасы мен бұлшық ет
жүйесі массасы артып, сүт тістері тұрақты тістерге ауыса бастайды. Ішкі
құрлыс мүшелері функциялары жетіледі. Сөз қоры байып, еркін сөйлей алады.
Осы кезеңде бала ағзасындағы инфекцияның генерализацияға бейімділігі
төмендейді. Аурушаңдыққа келетін болсақ, өткір ауа тамшы
инфекцияларымен қатар, аллергиялық аурулар көбірек тіркеле бастайды.
5. Мектептегі, төменгі сыныптардағы кезең
Бұл кезең баланың 7 жасынан 11-12 жасына дейінгі аралықты қамтиды.
Баланың сүйек қаңқасының қалыптасуы аяқталып, бұлшық ет жүйесі дами
түседі.Сүт тістері тұрақты тістерге ауысады. Созылмалы аурулар бел алу
мүмкіншілігі арта түседі.
6. Мектептегі жоғары сыныптағы кезең жыныстық жетілуі
Бұл кезең балада екінші жыныстық белгілердің пайда болуы уақытынан
басталады да жыныстық жетілуімен аяқталады. Баланың жыныстық жетілуі
оның жынысына және жекедара ерекшеліктеріне
байланысты жүреді: қыздарда 12-16 жасында, ал ер балаларда 13-18
жасына дейін жүреді. Балалық шақтың осы кезеңінде баланың физикалық
және психикалық дамуы аяқталып, эндокрин жүйесі жұмысы қайтадан
реттеліп, жыныс бездері функциясы күшейе түседі.
Бақылау сұрағы: Балалық шақ кезеңдерін атап, оларға
қысқаша түсініктеме
бер.
ІІ. БӨЛІМ.
Ағза жүйелері және мүшелері анатомиялық -физиологиялық
ерекшеліктеріне байланысты баланың жалпы жағдайына баға беру.
4 – тарау. Баланың физикалық дамуы.
Баланың физикалық дамуы дегеніміз оның ұдайы өсіп бойының өсіп, салмақ
қосып, өзге дене мүшелерінің дамуы т.б, және жасына сәйкес биологиялық
жетілуін айтамыз. Әр баланың физикалық жетілуі оның тегіне
тұқым қуалаушы факторға және оған әсер етуші сыртқы факторларға
тамақтануы, тәрбиесі, ауруларына факторларға тәуелді болады.
Физикалық дамуға баға беруде қолданылатын арнайы кестелердің көмегімен әр
баланың жекедара дамуы салыстырылып, оның денсаулығы обьективті бағаланады
физикалық қалыс қалуы, алғыр болуы немесе қалыпта болуы анықталады
Баланың жынысын, жасын және антропометиялық көрсеткіштерін
анықтап алып, оның физикалық дамуындағы ауытқу дәрежесін білеміз. Бұл
мақсатта, халықаралық стандарт тұрғысынан ДДСҰ ВОЗ арнайы графикті
пайдалануға нұсқау береді. №1.Қосымша бойынша баланың бойы және дене
массасы бағаланады. Центильді график қисықтары баланың жынысына ,жасына
байланысты белгілердің пайыздық сандық шекарасын көрсетеді.
Бұл графикте орташа көрсеткіш, яғни шартты қалып болып 25-75 центильдер
аралығы барлық балалардың 50% табылады.
10-25 центильдер аралығы - орташа көрсеткіштен төмен, 3-10 центильдер –
төмен , ал 3 –центильден төмені - өте төмен болса, керісінше 75-90
центильдер аралығы - орташадан жоғары , 90 - 97 центильден жоғарғы, 97-
ден жоғары болса өте жоғарғы көрсеткіштер аймағы болып табылады.
Қорыта келе, 75 центильден жоғары және 25 центильден төмен көрсеткіштер
шекаралық зона болып, баланың физикалық дамуына баға бергенде назар
аударып, баланы қатер тобына түрлі ауытқулар орын алу мүмкін алуды
талап етсе, 97 центильден жоғары, 3-центильден төмен көрсеткіштер балада
айқын патологияның барлығын көрсетіп тұрады.
Әрбір өлшенген көрсеткіш баланың бойы,салмағы т.б центильді
шкаланың тиісті аймағына әлде коридорына түсіріліп, баланың физикалық даму
дәрежесіне баға беруге мүмкіндік береді орташа, орташадан жоғары, жоғары,
өте жоғары, орташадан төмен, төмен және өте төмен. Егер, коридор-
лардың арасындағы алшақтық үш көрсеткіштің екеуінде 1-ден аспаса, баланың
физикалық дамуы гармониялы болып саналады, ал айырмашылық 2- коридор болса
– гармониялы емес, 3- коридорға тең келсе – дисгармониялы болады. Центильді
графиктерден басқа, баланың физикалық дамуын бағалауда оның алғашқы -
туғандағы көрсеткіштеріне қарай шамалап бағалауға мүмкіндік беретін
есептеу тәсілдері бар.
Физикалық дамуды бағалаудағы көрсеткіштер.
Баланың физмкалық дамын бағалауда антропометриялық өлшемдер жүргізіледі.
Негізінен антропомериялық өлшемдер баланың бойына, дене салмағына, кеуде
және бас өлшшемдерін анықтауға бағытталады. Ерте жастағы балалардың бойы-
1,5 жасқа дейін көлденең бойөлшегішпен анықталса, содан соңғы кезде
вертикальды бой өлшегіш қолданылады. Дене салмағы кішкентай балаларда 20 кг
дейін табақшалы электронды немесе механикалық таразы көмегімен анықталса,
ересек балаларда вертикальды медициналық таразының көмегімен анықталады.
Баланың бас және кеуде айналымы өлшемдері анықтауда сантиметрлік таспа
қолданылады.
Бала бойының өсуі
Жас нәрестелердің бой көрсеткіштері ер балаларда – 50-54, қыз балаларда-
50-52 см ралығында болады.
Бала өмірінің алғашқы жылында бой көрсеткіштері айсайынғы, квартал сайынғы
жүргізілген өлшемдермен есептеледі. Бала өмірінің алғашқы 3 айында әр ай
сайын 3 см-ден өссе, келесі кварталда -2,5 см; үшінші кварталда- 1,5 см;
төртінші кварталда-1 см-ден өседі. Яғни, бала І-кварталда
барлығы- 9см; ІІ-кварталда -7,5 с м; ІІІ –кварталда-4,5см; ІV-кварталда-3см-
ге өсіп, жалпы 1-жасына дейін 25 см –ге бойы өседі. 1- жасар баланың
орташа бой көрсеткіші 75 см – ді құрайды. Бала 1 –жасқа толғаннан соң
2-жасқа дейін шамамен 1-см-ден өссе, 3-жасқа дейін 0,5 см-ден өседі.
Баланың бойы 3-жастан кейінгі уақытта салыстырмалы бірқалыпты өседі. Ересек
балалардың бойын шамамен анықтау мақсатында түрлі формулалар қолданамыз.
Баланың бой ұзындығы
4 жасында = 100см
4 жасқа дейін = 100см – 8 см (4 - п)
4 жастан асқанда = 100см + 6 см (п-4) п – баланың жасын көрсететін
сан
8 жасында = 130 см
8 жасқа дейін = 130 -7 см (8 – п)
8 жастан асқанда = 130 см + 5 см ( п -8)
Баланың бойының ұзаруында екі кезеңді ажыратамыз:
Аласа кезі 1-3 жасында
Алғашқы созылуы 4-6 жас аралығында
Бой өсудің алғашқы тежелуі:
Ер балада 7-11;
Қыз балада 7-9;
Негізгі созылуы:
Ер балада 12- 17;
Қыздарда 10 -14;
Бой өсудегі екінші тежелу:
Бозбалада 18-25;
Бойжеткендерде 15-18;
Баланың салмақ қосу көрсеткіші.
Бала салмағы бойына қарағанда ішкі және сыртқы түрлі факторлардың
салдарынан тез өзгеретін, тұрақсыз көрсеткіш болып табылады. Дүниеге жаңа
келген балада қалыпта болуы мүмкін алшақтық – 2700-4000г аралығы.
Бала өмірінің 3-4 күнінде салмақтың физиологиялық кемуі – 5-8% аралығында
байқалып, 6-8 күндерде орнына келеді.
Бала салмағын 1- жасқа дейін шамалап анықтауда да түрлі формулалар
колданылады.
Баланың дене массасы
өмірінің алғашқы жартыжылдығында = р+800г х п
екінші жартыжылдығында = р + 4800г + 400г ( п - 6),
р- баланың туғандағы салмағы; п – айлық жасы
Сонымен қатар бала туғандағы дене салмағын 4-4,5 айлығында екі есеге,
10-11 айлығында үш есеге арттырады. 1-жасқа дейінгі салмақ қосу интенсивті
жүріп, жастан соң баяулайды.
1-жастан асқан балаларда дене массасы келесі формулалар бойынша анықталады.
Баланың дене массасы
1-2 жас аралығында = 10 500г + 200г х п
2 – 11 жас аралығында = 10,5 кг + 2 кг х п
5 жасында = 19 кг
5 жасқа дейін = 19 кг – 2 кг ( 5 – п) п- баланың
жылдық жасы
5 жастан кейін = 19 кг + 3 кг ( п – 5)
12 жасында = 40 кг
12-15 жас аралығында = 40 кг + 5 кг (п – 12).
Кеуде клеткасы айналымы көрсеткіші
Бұл көрсеткіш баланың көлденең өсу деңгейін бағалаудағы негізгі көрсеткіш
болып табылып , кеуде клеткасымен қатар бұлшық ет қабаты және тері асты
май қабатының да даму дәрежесін көрсетеді. Бала дүниеге келгенде кеуде
айналымы орташа 32-34 см-ге тең және бас айналымынан 1-2 см-ге төмен
болады да 3-4 айлығында өзара теңесіп, енді керісінше бас айналымы алға
шығады.
Балаларда кеуде айналымы келесі формулалар бойынша анықталады.
Кеуде айналымы
Баланың 6 айлығында = 45 см
6 айлығына дейін = 45 см - 2 см х п п-
баланың 6 айға дейінгі,
6 айдан асқанда = 45 см + 0,5 см х п
кейінгі айлық жасы
Баланың 10 жасындағы кеуде айналымы = 63 см
10 жасқа дейін = 63см – 1,5 см
( 10 – п)
10 жастан кейін = 63см + 3 см (
п – 10),
п –баланың жылдық жасы
Баланың бас айналымы. Баланың бас аумағы барлық балаларда өлшеніп,
бағалануы тиіс көрсеткіш. Бас өлшемдері баланың биологиялық дамуы
көрсетеді. Сонымен қатар, бас сүйектерінің өсу-өспеуімен түрлі патологиялық
жағдайлар көрініс табады гидроцефалия, микроцефалия.
Бала дүниеге келгенде бас аумағы орташа 34-36 см-ге тең. Бұл көрсеткіш
бала өмірінің алғашқы жылында және 5 жасына дейін жылдам дамып, 5-ке
толғасын баяулайды.
Бала басының шамамен дамуы көрсеткіштерін арнайы формулалармен анықтай
аламыз.
Баланың бас аумағы
Баланың 6 айлығында = 43 см
6 айлығына дейін = 43 – 1,5 х п п-
баланың 6 айға дейінгі,
6 айдан асқанда = 43 см + 0,5 х п,
кейінгі айлық жасы
5 жасар баланың бас аумағы = 50 см
5 жасқа дейінгі балада = 50 см – (5 – п)
5 жастан кейін = 50 см + 0,6 см ( п – 5)
п –баланың жылдық жасы
Дене пропорциясына өлшем жүргізу.
Бала жасы артуына қарай, оның дене мүшелерінің өзара қатынасы өзгереді.
Өсу барысында бала өмірінде оның басының биіктігі - 2 есеге, дене ұзындығы
- 3 есеге, аяқтарының ұзындығы - 5 есеге артады. Әсіресе, дене
пропорциясыныдағы өзгерістер бала өмірінде алғашқы созылу сәті – 3-5
жасында анық анғарылады.
Дені сау балалардың дене пішімі ерекшеліктері негізінен іштен туылған
өсу потенциялына тәуелді болып, сонымен қатар сыртқы орта факторлары да
әсерін тигізеді. Баланың мектеп жасынан б а с т а п анықталатын 3
конституционалдық типін ажыратамыз астеникалық, гиперстеникалық және
нормостеникалық.
-----------------------
Бақылау сұрақтары.
1. Баланың физикалық дамуын қалай түсінесің ?
2. Физикалық дамуды негізінен қандай көрсеткіштердің көмегімен анықтаймыз
?
3. Баланың физикалық дамуын анықтау тәсілдері?
4. Дене салмағы қалай анықталады ?
5. Баланың бой көрсеткші қалай анықталады?
6. Кеуде және бас аумақтары қалай анықталады ?
7. Баланың дене пропорциясында қандай өзгерістер болады ?
Жүйкелік –психикалық даму
Дүниеге жаңа келген баланың жүйке жүйесі құрсақтан тыс ортада
өмір сүруге қажетті біршама бейім келеді. Жас нәрестені бақылағанда ағзаның
өзге жүйелеріне қарағанда жүйке жүйесінің жетілуінің жоғарырақ
екендігін байқаймыз.
Жүйке жүйесіндегі даму балалық шақтың барлық кезеңінде жалғасын
табады. Және әр тұлғаның тұқымқуалау ерекшеліктерімен қатар, әлеуметтік
ортаның әсеріне тікелей байланысты жетіледі.
Жүйке жүйесі жүйке клеткалары нейрондар мен өзара тығыз байланыстағы
нейроглилерден тұрып, рефлекторлық механизмдер арқылы бүкіл ағзаның ішкі
орта тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Жас нәрестенің бас миы салыстырмалы түрде үлкен болып, дене салмағы - ның
81 құрап шамамен - 400г болады. Мидағы ұзын сайлар мен қатпарлар анық
аңғарылғанмен олар терең емес. Майда сайлар мен қатпарлар өте аз, бірақ
бала өмірінің алғашқы жылында біртіндеп пайда бола бастайды.
9-айлық балада мидың туылғандағы салмағы екі есеге артады да, 1-жасында
дене салмағының 121-не тең болса, 5 –жасында 141-ге, 20 жасында
алғашқы көрсеткіш 4-5 есеге артып, дене салмағының 401 –не теңеседі.
Жас нәрестенің ми тіні суға бай, құрамында белок, нуклеин
қышқылдары, майлар және өзге де арнайы органикалық заттар аз болады.
Мидың қабаттары өзара сұр заты мен ақ заты айқындалып ажырытылмаған
күйде. Қабаттардың айқындалып ажыратылуы бала өмірінің 2-6 айлық кезеңінде
жедел жүреді.
Жас баланың жұлыны ересектерге қарағанда салыстырмалы түрде ұзынырақ, 3-
ші беломыртқаның төменгі шетіне дейін жетеді. Біртіндеп жұлынның өсуі
омыртқаның өсуінен қалыс қалады да, баланың 5-6 жасында
ересектердікіндей 1-2 беломыртқа аралығында болады. Сол себепті, мектепке
дейінгі балалардың жүлынынан сұйықтық алған кезде ІІІ-ІV беломыртқа
аралығына пункция жасалатынын білген жөн.
Қалыпты жағдайда дүниеге келген жас нәресте шартсыз рефлекстерімен
сору, жұту,тамақты қажет ету, қорғаныш – кенеттен болған өткір жарыққа
көзін жұму секілді туылады. Баладағы іштен туа болған рефлекстер оны
қоршаған ортадан уақытша қорғауға бағытталып, 5-айлығынан соң кері дамып
Моро белгісі- баланы шалқалатып, алақандарға салып, вертикальды
қалқытқанда бала қолдарын екі жанына жазып, қатып қалады; Бабинский белгісі
– бала ның табанын тітіркендіргенде аяқ саусақтары бірінен бірі алшақтап,
шашырайды; Кернинг белгісі – жамбас-ұршықбас буынынан алға көтерілген
қалыпта тізе буынының жазылмауы т.б жоғалады. Бұл рефлекстердің жоғалуы
жүйке жүйесінің жетіле түскендігіне дәлел. Шартты рефлекстер осы шартсыз
рефлекстер негізінде, сезім мүше лерінің есту, көру, иіс сезу,дәм сезу,
дене сезімі жетілуі дәрежесіне байланысты қалыптасады. Баланың сезім
мүшелері туылған кезінде қалыптасқан болса да, функциялары біртіндеп
көру, есту баланың өсу барысында жетіледі.
Шартты рефлекстердің қалыптасуы көрсеткіші болып, балада пайда бола
бастайтын қимыл қозғалы дағдылары табылады. Біріншіден бұл баланың
3 апталығында көздерімен қозғалыстағы заттарды 50-80 см қашықтықтағы
бақылай бастауы болса, екіншіден 1,5-2 айлығынан бастап, басын ұстап, бұра
алуы табылады. Бала 2-3 айлығында қолын мақсатпен созып, бағыттап, бар
алақанымен майда ойыншықты алады. Ашық түстерді ажыратып, көңіл бөледі.
Сондықтан осы жасында баланың ойыншықтары ашық түсті, майда болғаны жөн. 4-
5 айлық балада арқа бұлшық еттері координациясы жетіліп,
аунай арқасынан ішіне, ішінен арқасына бастайды. Сосын аяқ бұлшық еттері
координациясы қалыптасып, 6-7 айлық бала отырып, 7-8 айлық бала еңбек теп,
8-9 айлығында қолынан ұстағанда тұрып, 12-14 айлығында өздігінше жүріп
кетеді.
Орталық жүйке жүйесінің үлкен жартышарлар қыртысы жетілу көрсеткіші
болып, балада екінші белгілік жүйеніңсөзді түсініп, сөйлей білу
қалыптасуы табылады. Сөзбен тілдесу, қатынасқа түсу – ұғынудың , есте
сақтаудың, жоспарлаудың, қабылданған шешімді іске асырудың жоғарғы
деңгейі.
Осының барлығы іске асу үшін бала ести білуі шарт. Ерте жасында ересек
адамдардың сөйлегенін естімеген бала ержеткенде де дұрыс сөйлеуді
меңгермейді. Баланың тілінің шығуы шартты рефлекстердің қалыптасуы секілді
бірнеше этаптан тұрады. Алғашында бала айтылған сөзді түсінеді,
бірақ айта алмайды, жауап бермейді. Сөздерді іс жүзінде қолдану түсінуден
кейін жүреді. Бала өмірінің алғашқы жартыжылдығында мағынасыз дыбыстар
шығарса, келесі жартыжылдығында түсінікті буындар айта бастап,
1-жасында оншақты қысқа сөздерді түсініп, айта алады. Анық түсініп бала
2 жасында сөйлей бастайды. 2 жасар баланың сөз қорында 200 сөз бар.
5 жасар баламен еркін сөйлесуге болады.
2-3 жасар бала қатынасқа жеңіл түседі, мейрімді, қорқу сезімі сирек.
Баланың 3- 4 жасында ағзадағы нейроэндокриндік құбылыстарға байланыс ты
мінез - құлқы өзгере бастайды, психоэмоционалды тұрғыда Мен оянады. Осы
кезеңде өзім істеймін деп, ересек адамның еркіне көнбей,
қырсық келеді. Баланы жазғырып, бетін қайтара берсе, түрлі невротикалық
жағдайлар жеңіл орын алады.
4-6 жасар бала жаңа кезеңге аяқ басады. Оның сөз қоры байи түсіп,
көптеген дағды, іс-әрекеттерді істей білу мүмкіндігі артады. Бірақ, балада
бір нәрсеге ұзақ назар аудару, ұзақ айналысу қалыптаспаған. Өзін өзі сынап,
бақылай алмайды. Не нәрсені де ойынмен шатастырады.
Баланың 6-7 жасында, айналасындағы адамдарды тыңдай білу,
көпшіліктің ойымен санасу, өз эмоциясын игере алу, қалыптасқан жағдайға
қарай шешім қабылдау, келесі жасауы тиіс іс-әрекетін таразылап ойлау
секілді әрекеттер, мектепте жаза білуіне қажетті қолдағы майда бұлшық
еттердің қимыл-*координациясының қалыптасуы орын алады.
Жүйке жүйесінің толық қалыптасуы тек 18-20 жасында мүмкін болады.
Балада қалыптасатын мінез-құлық, дағдыларына қоршаған орта, тәрбие,
режимнің әсері зор. Режим балада негізінен белсенді сергектік, ұйқы және
тамақтанудың дұрыс реттілік ұйымдастырылуынан тұрады.
Ұйқы – жоғарғы жүйке жүйесі қызметінің дұрыс реттелуінің, зат алмасу дың,
дұрыс өсіп – дамудың кепілі болып табылады.
№ 1 қосымша
1- жасқа дейінгі балалардың жүйкелік-психикалық даму көрсеткіштері
шамамен.
Бала Дамудың
ның Көру Есту Эмоциясы Қол Жалпы дайындық
ай анализаторы анализаторы Қимылы Қозғалыс этаптары
лық Ак Ае Э Ққ Жқ
жасы
1,1-1Түсінетін Қимыл-қозғал2 затты ҮйретілгенОтырмай Қою
,3 сөздері ысы көлеміне қимыл-әрекұзақ жүре тамақты
жас жылдам жанданған қарай еттерді алады қасықтан
толыға сәтте оңай мөлшерлей өздігінше және жей алады.
түседі сқздерді не біледі істей бұрылып,
болмаса айырмасы алады. еңкейіп,
былдырды 3см Қуыршақты отырып
пайдаланады кубтарды тамақтандытұрады.
ру,
дөңгелек
ті тізу.
1,4-1Заттардың Қызығушылығы3-4 затты Ойын КедергілерСұйық
,6 ортақ артқан сәттеформаларынбарысында ден аттап тамақты
жас белгілеріне оңайлатылғана қарай бұрын жиі өте алады.қасықпен
қарай сөздерден айы ра қайталанып іше алады.
жалпылап заттардың алады. жүрген қи
түсіндіреді атына көшедідоп,куб,кмылдарды
есек,призмқайталайды
а .
1,7-1Сюжетті Ойын кезінде3-4 түрлі Түрлі Полдың Ересек
,9 сурет тен өзінің қимылкөлемдегі құрлыс үстіндегі адамның
жас құралған дарын сөздерзаттарды жүргізуге Сәл көмегімен
әңгімені мен және екіайыра ала талпынады биіктіктегжартылай
түсі неді, сөзден ды. ,,қақпа,,і шешіне
ересек тұратын айырмасы-3,,үй,, шектелген алады.
адамның сұрасөйлемдерменсм болса ,,скамейкажолмен бәтеңкесі
ғына жауап жеткізеді. кубтарды ,, жүре аладын бас
береді 15-20см киімін
шешеді
1жас Көрсетпей-ақЕресек Ересек Үйлесімді Алма-кезекЖартылай
10ай-баланың адаммен адамның тізбекті басып киіне
2 жастәжірибесіндқарым көрсетуі іс-әрекет кедергіденалады.
е бұрын -қатынасқа бойынша жүргізеді өте алады. бас
болған түс кенде 3 3-4 заттың сюжетті киімін
жәйттерді сөзден түсін ойынның ,бәтеңкесі
айтса тұратын сөй таңдай басталуы н
түсінеді лемді заттыңалады.
сынын,
есімдік ті
қолданып
айта алады
№3 қосымша
Бала өмірінің үшінші жылындағы жүйкелік-психикалық дамуы
Белсенді Сенсорлы Құр КөрсетДағдылар Қи
сөйлеу дамуы ойнауылыс е білу мыл-қо
Жас жүргі іс-әре зға
зу ке лысы
іс-әреті
ке ті -Ққ
Грамматика Сұрақтар Зат тың формасын
-Г -С білуі
-Ф
Дамуында алғырлық 1 эпикризді Дамуында 2 Дамуында 3
бар балалар кезеңге артта эпикризді кезеңге эпикризді кезеңге
а дамуы 2 қалған балалар. артта қалған артта қалған
эпикризді кезеңге А артта қалудың балалар. балалар.
жоғары 1-ші дәрежесі- 1-2А артта қалудың А артта қалудың
б 1-эпикризді көрсеткішпен 1-ші дәрежесі- 1-21-ші дәрежесі- 1-2
кезеңге жоғары б ІІ –дәреже- 3-4көрсеткішпен көрсеткішпен
дәреже б ІІ – дәреже- б ІІ – дәрежеде -
2. Дамуында в ІІІ- дәреже- 3-4 дәреже 3-4
алғырлық бар 5-7 көрсеткішке в ІІІ- дәреже- көрсеткіш
балалар: артта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 – тарау. Пәнге кіріспе. Педиатрия ғылымының тарихы.
Ғылымның даму кезеңдері, негізін қалаушылар
Педиатрия - болашақ мейірбикелер және фельдшерлерді даярлаудағы
бағдарламалардың негізгі бөлімдерінің бірі болып табылады.
Ғылымның бір орнында тұрмауы, яғни денсаулық сақтаудағы ғылыми жетістіктер
балаларға көрсетілетін медициналық көмекті жетілдіре түсуді
талап етеді, бұл мақсатқа қол жеткізуде медицина қызметкерлерінен терең
білімділік, жоғары кәсіби мамандылық қажет.
Күнделікті жұмыс барысында медицина қызметкелеріне неше түрлі
сипаттағы, ағымдағы ауру-сырқаулары бар науқастармен кездесуге тура
келеді. Кейде өткір басталған аурулық жағдай бала өміріне қауіп тудырып
жатады.Осындай сәттерде жедел көмек қажет. Өмірі қыл үстінде тұрған балаға
жедел көмек көрсету-медицина қызметкерінен асқан жауапкершілікті,
кәсіби шеберлікті қажет етеді.
Әрине, ауырған баланы дұрыс емдеп жазу аса маңызды болса, оны аурыт-
пау мақсатында физикалық – жүйкелік-психикалық, әлеуметтік тұрғыдан дұрыс
дамып қалыптасуына қолайлы жағдай жасау одан да маңызды. Бұл
үшін балаларға сүйіспеншілікке тола тәрбиемен көңіл бөлу, сапалы тамақ
тандыру, жеткілікті ұйқы, таза ауада көп болдыру және шынықтырып отыру
қажет. Өйткені, ДДСҰ –ның пайымдауынша: Денсаулық - дегеніміз тек ауру -
сырқаудың жоқтығы ғана болып қоймай, сонымен қатар бұл баланың жан-жақты-
физикалық, жүйкелік-психикалық, әлеуметтік дұрыс жетілуі болып табылады.
Педиатрия деген сөздің мағынасы емдеу дегенді білдіреді,
гректің paid-бала, iatrea – емдеу деген сөздерінен тұрады .Балаларды
емдеуші дәрігерді педиатр дейміз. Педиатрия ғылымы медицинаның өзге
салаларына қарағанда салыстырмалы түрде кеш дамыса да, қазіргі таңда даму
жолында бірнеше кезеңдерден өтті.
І- ші ерте кезең- ұзаққа созылып, медициналық ғылыми тәжірибенің
жинақталуымен көрініс тапқанымен, әлі қатаң жүйелілік болмады.
Гиппократ, Гален және араб дәрігерлері еңбектерінде балалар арасында
кездесетін кейбір аурулық жағдайлардың сипаттары және нәрестелерге қажетті
күтім, тамақтандыру жайлы айтылды. ХІХ – ғасырға дейін
созылған бұл кезеңде, балалар арасындағы аурушаңдық және өлім- жітім
өте жоғары болды.
ІІ- кезең – балалар ауруханаларының ұйымдастырылып ашылу және алғашқы
педиатриялық еңбектердің жазылуымен көрініс тапты.
Осы кезеңде, педиатрия өз алдына ғылым ретінде негізінен 19-
шы ғасырдың 30-40-шы жылдары дами бастады. Бірінші орыс педиатры деп
С.Ф.Хотовицикийді атауға болады. Ол мамандығы акушер бола тұрып,
алғаш рет бала ағзаларының, ауруларының ерекшеліктеріне көңіл аударып,
оларды емдеу әдістерін енгізе бастады. Бала организмі ересектердің
кішірейтілген көшірмесі емес деген ұғымды алғашқы енгізген де осы
ғалым. Ол сонымен қатар Педиятрика деп аталатын бірінші оқулық
шығарды.
Педиатрияның әкесі деп Н.Ф.Филатовты санаймыз, өйткені бұл
ғалымның педиатрияға сіңірген еңбегі зор.1834 жылы Петерборда,
1842 жылы Мәскеуде алғашқы балалар ауруханаларын ашты.
Ол ауруханалар осы күнге дейін бар және Филатовтың атымен аталады.
Бұл ғалым балалардың жұқпалы ауруларын зерттеуге үлкен еңбек сіңірді.
1898 жылы Петерборда Н.П.Гундобин бала организмінің анатомиялық –
физиологиялық ерекшеліктері жайында көптеген зерттеулер жүргізіп,
еңбектер жазды, бірінші болып Бала өлімімен күрес одағын ұйымдастырды.
ІІІ -кезең.1917 жылы революциядан кейін балалар мен аналарға
медициналық көмек көрсету туралы алғашқы күндері-ақ декретке сол
қойылып, арнайы ауруханалар, балалар үйлері,сүт кухнялары ашылған.
1932 жылы педиатриялық факультеттер ашылып, арнайы балалар дәрігерлерін
дайындау жұмысты басталды.
Қазақстанда 20-шы ғасырдың басына дейін ғылыми тұрғында дәріс
беретін бір де-бір арнаулы жоғарғы оқу орны болмаған.1919 жылы РКФСР
Халық комиссарлары Кеңесінің Қырғыз (Қазақ) аймағын басқару жөніндегі
ұйымдастырылған Революциялық комитет арнаулы қаулымен денсаулық сақтау
бөлімін құрады. 1920 алғашқы болып Орынборда шешек институты ашылды.
1922 жылдан бастап Республикада ауыл халқына медициналық жәрдем көрсету
үшін дәрігерлік учаскілер, ана мен баланы қорғау жөніндегі мекемелер
құрыла бастады.
Сол кездерде халқымызға медициналық көмек көрсеткен ұлттық
дәрігерлеріміз бен фельдшерлеріміз Қазан, Томск,Саратов,Петербор,Мәскеу
университетінің медициналық факультеттерінде, академияларда оқып білім
алды.Алғашқы қазақ дәрігерлері, фельдшерлері қатарында Хамза Қаржасов,
Мәжит Шомбалов, Гүлсім Асфендиярова, Санжар Асфендияров, Халел
Досмұхаммедов, Мүбина Ниязова т.б. көптеген тарихи тұлғаларды атауға
болады. Халел Досмұхаммедұлы 1920-1926 жылдары Орта Азия университетінің
медицина факультетінде істей жүріп, Оқушылардың денсаулығын сақтау,
Денеміздің құрылысы мен жұмысы туралы т.б. көптеген еңбектер жазып,
жастарға білім берген ұстаз-дәрігер.
Қазақ қыздарының ішінен шыққан ең алғашқы дәрігерлердің бірі, Гүлсім
Асфендиярова 1908 жылы Шымкент уезінде дәрігер, 1913 жылы Ташкент
қаласында перзентхананың бас дәрігері жұмысын атқарған. Осы қалада
алғашқы рет акушер мамандарын дайындайтын курс ұйымдастырып, дәріс
берген.Орал қаласының түлегі Ниязова Мүбина 1917 жылы Саратов
медучилищесін бітіріп, алғашқыда тіс дәрігері болып жұмыс істейді. 1934-
1936 жылдары Қазақ КСР Денсаулық сақтау халық комиссариатының аналарды
қорғау басқармасының бастығы болады, ал 1936 жылы Алматыда алғашқы
фельдшерлік-акушерлік мектеп ұйымдастырады және оның алғашқы директоры
қызметін атқарады.
Кейінгі жылдарда балалардың денсаулығын қорғау жұмысына үлкен
үлестерін қосқан профессорлар, Қазақстандық ғалымдар: А.И.Авенирова,
Т.Н.Никонова, Н.А.Барлыбаева, К.С.Ормантаев т.б. көптеген ғалымдарды
мақтанышпен атай аламыз. Нина Ахмедқызы Барлыбаева балалардың жүрек
ауруларын, ревматизм ауруын зерттеп, ұлттық медицина ғылымына үлкен
үлесін қосқан ғалым-дәрігер. Камал Саруарұлы Ормантаев – балалар
хирургы, профессор, ғалым, осы күнге дейін Алматы Мемлекеттік Медицина
Академиясында ғылыми-оқытушылық еңбегін жалғастыруда. Никонова Татьяна
Николаевна балалардың жұқпалы ауруларын зерттеумен айналысқан ғалым,
көп жылдар бойы медицина институтында оқытушылық қызмет атқарған,
көптеген шәкірттер баулыған ұстаз.
Осындай атақты ғалымдармен қатар, жер-жерлерде балалардың
денсаулығын қорғау жұмысында қарапайым, қатардағы педиатр дәрігерлеріміз
де еңбек етуде. Дәрігер мамандары жоқ, ауылдық елді мекендерде
ересектерге болсын, балаларға болсын, алғашқы болып қабылдап, алғашқы,
дәрігерге дейінгі көмек көрсететін болашақ фельдшерлер – сіздер
боласыздар. Сондықтан, Педиатрия пәнін жақсы оқып, меңгерудің маңызы
үлкен. Сіздерге кәсіби табыс тілейміз.
2 - тарау
Балаларды емдеу және профилактикалық көмекті ұйымдастыру.
Біздің елімізде балаларға профилактикалық – емдеу жұмыстарын ұйымдастыру
-- № - бұйрық негізінде жүргізіледі.
Балаларды емдеу және профилактикалық көмекті көрсетуші мекемелердің
бірнеше типі бар. Бұлар өзара тығыз функционалды байланыста болып,
балаларға қажетті медициналық көмек көрсетеді: емхана – аурухана –
санаторий қалыпқа келтіру орталықтары . Балаларды жалпы бақылау біздің
елімізде өзге елдердегідей аймақтық принципке сүйенеді. Осы принципке
сәйкес елді мекен территориясы емханаларға бөлініп, емханаға бөлінген
террритория өз кезегінде аймақтарға бөліп беріледі. Әр аймақтың жеке
аймақтық педиатры және мейірбикесі болады. Аймақтарға бөлуде әр аймақтағы
жалпы бала санын 800 баладан арттырмай бөлу шарт болып табылады.
Аймақтық принцип дені сау, ауру балаларды және жасөспірімдерді
үздіксіз бақылап, олармен жүргізілетін арнайы емес , арнайы аурудың алдын
алу, салауатты өмір салтын насихаттау жұмыстарын жетілдіре түсуге мүмкіндік
береді.
Балалар емханасы. Балалар емханасы құрлымында педиатриялық
бөлімшелер, мамандандырылған кабинеттер, лабораториялық- диагностикалық,
физиотерапия және емдік- физкультура кабинеттері, сүт тарату пункті бар.
Сонымен қатар, әр емханада емдік іс- шараларды жүргізу мақсатында ег у
бөлмелері қарастырылады. Бұндай бөлмелерде негізінен
емдік иньекциялар және екпелер вакцинация жасалады.
Дене қызуы көтерілген, жұқпалы ауруға күдікті, алғаш рет ауырып тұрған
науқасқа медициналық көмек үй жағдайында көрсетіледі де баланың жағдайы
жақсарғаннан кейін оны ата-анасы белгіленген уақытқа кестеге сәйкес
аймақтық дәрігердің қабылдауына әкеледі. Емханада аймақтық педиатрдің
балаға қажетті тексерістер жүргізіп лабораториялық, рентгендік,
мамандармен кеңесу мүмкіндігі отоларинголог, офтальмолог,дерматолог,
психоневролог болады.
Дені сау балалар балалар емханасының үздіксіз бақылауында болуы шарт.
Аймақтық педиатр дені сау баланы 1-жасына дейін ай сайын, жастан соң
квартал сайын, 3-жастан кейін жылына бір рет тексерістен өткізіп көреді.Бұл
тексеріп, бақылаудың негізгі мақсаты – аурудың алдын алу. Емхана
дәрігерлері үнемі ата-аналармен тығыз байланыста болып, оларға бала
тәрбиесі, тамақтандыру, күтім тұрғысында ақыл- кеңестер береді.
Емханаға қарасты барлық балалар жалпы диспансерлік бақылауда болып,
тек педиатрмен ғана бақыланып қоймай өзге мамандармен де бақыланып отырады.
Бала денсаулығын қорғауда педиатр ең негізгі тұлға болғанмен оның
жұмысының тиімділігі көп жағдайда аймақтық мейірбике жұмысына, оның кәсіби
шеберлігіне тәуелді.
Аймақтық мейірбикенің лауазымдық міндеттеріне жатады:
- Баланың жанұясында гармониялы физикалық- психикалық дамуына
бағытталған профилактикалық жұмыстар.
- Дәрігер тағайындаған емдік-іс шараларды үй жағдайында жүргізу.
- Жүкті әйелдерге босанғанға дейінгі патронажға бару.
- Жас нәрестелерге патронаж жүргізу.
- Аймақтағы дені сау және ауру балаларға үздіксіз бақылау жүргізіп
отыру. Сонымен қатар, бала күтілетін ортаны қадағалап, ата-анасының
профилактикалық, емдік іс-шараларды орындап отыруларына бақылау
жүргізу.
- Балалар мекемелеріне ұйымдастырылмаған балаларды есепке алып,
Оларға егу күнтізбегіне сәйкес вакцинациялар жасау.
- Емханадағы қабылдау сәтінде дәрігерге көмек көрсету: антропометрия,
анықтамаларды, жолдамаларды, еңбекке жарамсыздық парақтарын,
статистикалық талондарды, сақтандыру полюстары нөмірлерін
тіркеп, толтырып отыру.
- Диспансерлік бақылауда тұратын балалардың дәрігермен жүйелі бақы-
ланып отыруын ұйымдастыру.
- Ұдайы ата – аналармен санитарлық –ағарту жұмыстарын жүргізіп,
Балаларды шынықтыру, сауықтыру, рационалды тамақтандыру жайлы
санбюллетендер шығарып, брошюралар тарату.
Емханада балаларға толтырылатын медициналық құжаттардың негізгісі –
№ 112-ші форма- Баланың даму тарихы. Бұл форма емхананың тіркеу бөлімінде
сақталады.Тіркеу бөлімі жұмысының дұрыс жүргізілуі жалпы емхана жұмысына оң
ықпалын тигізеді. Тіркеу бөлімінде орта- кіші буын медицина қызметкерлері
жұмыс жүргізеді.
Соңғы жылдары Балаланың даму тарихы баланың ата-анасының қолына
беріліп, балаға тиісті деректер компьтерлік банкте жинақталады. Бұлай
жасаған жағдайда, балаларда болуы мүмкін кездейсоқ, медициналық көмекті
қажет ететін кездерде жедел жәрдем, кезекші дәрігерлер көп жағдайда
баланың даму тарихынан мәлімет алып, бағыт-бағдар жасай алады.
Балалар ауруханасы
Жасы 14-ке толғанға дейінгі ұдайы стационарлық бақылауды қажет етуші:
интенсивті ем, арнайы мамандандырылған ем алуы тиіс балаларды балалар
ауруханасына жатқызады. Ауруханада болу уақыты бірнеше сағаттан күндізгі
стационарбірнеше айға дейін созылуы мүмкін.
Балалар аурханасы көрсететін көмегіне қарай - көп профильді немесе арнайы
мамандандырылған, ұйымдастыру жүйесіне қарай - емханамен біріктірілген
немесе біріктірілмеген, жатын орын санына қарай да түрлі катергорияларға
бөлінеді. Сонымен қатар, әкімшілік басқарылуына байланысты ауруханалар
аудандық, қалалық, облыстық ,республикалық, өлкелік болып та аталады. Егер,
аурухананың базасында медицина академиясы кафедрасы болса аурухана
клиникалық аурухана болып аталады.
Балалар ауруханасының құрлымына қабылдау бөлімі, емдеу бөлімшелері,
емдік-диагностикалық бөлімше және басқа қосалқы құрлымдар кіреді
дәріхана, тамақ даярлау орын, архив, медициналық есеп-қисап
кабинеті,әкімшілік- шаруашылық бөлім, библиотека т.б
Балалар аурханасы төмендегідей медициналық көмек
көрсетуге бағытталады:
- ауруды анықтау, шұғыл көмек көрсету, ауру балаларды емдеп, қалыпқа
келтіру
- мамандандырылған емдік көмек көрсету
- әдістемелік кеңес жүргізіп, қазіргі таңдағы диагностиканың соңғы
тәсілдері, жетістіктерін тәжірибеге енгізіп емдеу және аурудың алдын
алу.
Балаларды емдеп - аурудың алдын алушы мекемелер арасында балалар
ауруханасының алатын орны ерекше. Ауруханада ауыр науқастарға диагноз
қойып, емдеу мақсатында ғылымның соңғы жетістіктері – жаңа диагностикалық
аппаратура жинақталып, жоғары кәсіби мамандандырылған
дәрігерлер және мейірбикелер жұмыс жүргізеді.
Балалар ауруханасы мейірбикесінің міндеттері сан – алуан және биік
кәсіби шеберлікті, дағдыларды талап етеді. Мейірбике емдеуші дәрігердің
тағайындауларын мүлтіксіз, ұқыпты орындап отыруы шарт болса, кешкі және
түнгі уақытта кезекші дәрігердің тағайындауларын міндетті түрде орындап
отыруы тиіс. Сонымен қатар, науқастарға күтім жүргізіп, қажетті
манипуляцияларды қоса орындайды.
Педиатриялық бөлімше мейірбикесі келесі медициналық манипуляциялардың
техникалық дұрыс орындалуын қамтамасыз етуі тиіс:
- баланың асқазанын жуып, зондтап, зонд арқылы тамақтандыра білу;
- клизманың барлық түрін жүргізе білу тазалау, сифонды;
- желшығарғыш түтікшені қолдану;
- жұмсақ катетермен қуықты катетерлеу жастан асқан балаларға
- жылытқыш процедураларды жүргізе білу- қыша қағазын қолдану;
- дәрілік затты теріге жағып, сіңірте білу;
- дәрілерді тарату;
- дәрілік заттарды баланың көзіне, құлағына,мұрнына тамызу;
- компресстер қою;
- дәрігердің тағайындауларына сәйкес дәрілік заттарды тері ішіне,тері
астына, бұлшық етке, көктамырға енгізу, құю;
- қан қысымын өлшеу;
- жұтқыншақтан, мұрыннан жағындаы алу;
- зерттеулерге биологиялық материал жиюзәр, нәжіс, тер,қақырық, құсық
т.б
- он екі елі ішек және асқазанға фракциялы зондтау;
- шұғыл көмекті қажет етуші жағдайларда көрсете білу;
- жүрекке сырттай массаж жүргізу;
- жасанды дем беру.
Бөлімшелердегі мейірбике ауыр науқастың жағдайын үздіксіз қадағалаушы
автомат- аппаратурамен мониторлар, компьютермен жұмыс жүргізе білгені
шарт.
Мейірбике мейірбикелік күзеттің үлгілі жағдайына жауапты.
Сонымен қатар, әр күзеттің мейірбикесі өз күзетіне бекітіліп берілген
палаталардың санитарлық жағдайын, медициналық, шаруашылық құрал-
саймандардың жұмыс істеп тұруын қадағалап, дәрілерді сақтау ережелерінің
қатаң сақталуын қамтамасыз етіп, қажетті дәрілерге,таңғыш
материалдарға,бала күтіміне керекті заттарға сұраныс толтырады. Мейірбике
дәрігердің тағайындауларына сәйкес ауру балаларды рентгенологиялық,
эндоскопиялық, радиологиялық және өзге тексерістерге ертіп апарып,
олардың уақытылы палаталарында болуларын қадағалайды.
Мейірбике бөлімшеге жаңадан түсуші науқас баланы қабылдап, оның тері
қабатын, шашын тексеріп инфекцияның , педикулездің алдын алу
мақсатында тиісті палатасына жатқызғаннан кейін дәрігерге баяндайды.
Мейірбике бөлімшеге алғаш түскен науқас баланы бөлімшенің ішкі тәртіп-
ережелерімен, жеке бас гигиенасы ережелерімен таныстырады.
Мейірбике күнделікті дәрігердің бөлімшедегі науқастарды аралап көруі
сәтінде бірге болып, науқас балалардың жағдайларын баяндайды, дәрігер-
дің жаңа тағайындауларын тіркеп алып, оларды орындайды. Сонымен қатар,
мейірбикенің міндеттеріне балалар қабылдайтын тағамдардың сапалылығын
қадағалап отыру да кіреді. Мейірбике қажет етілсе, ауыр науқастарды, ерте
жастағы балаларды тамақтандыруды өз мойнына алады.
Балаларға ата-аналары әкелген тамақтардың да сапасын, түрін бақылап
отырады.
Бөлімшедегі мейірбикенің жұмысы бөлімше меңгерушісі бекіткен кестеге
сәйкес ұйымдастырылады. Кезекшілік кезінде дәрігердің рұқсатынсыз
мейірбике жұмыс орнын тастап кете алдмайды.
Аурухананың негізгі құжаты болып – №003у формасы - ауру тарихы
картасы табылады. Бұл заңды құжат болғандықтан, оған түсірілетін жазулар
белгілі тәртіппен жазылады. Картадағы жазуларды сызып, қайта жазып,
өшіруге немесе толықтырулар жасауға болмайды. Мейірбике ауру тарихының
жоғалып кетпеуіне жауапты. Карта ата-аналардың, балалардың қолына
түспейтін, құлыпқа жабылатын жерде сақтауы тиіс.
Ауру тарихына науқас жайлы деректер, бақылаулар мен
тағайындалған емнің нәтижелері енгізіледі. Арнайы парағына лабораторялық,
инструменталдық тағы басқа зертеулердің нәтижелері, күнделікті
таңертеңгісін, кешкісін өлшегенде белгілі болған дене қызуы, тамыр соғысы,
қан қысымы және тыныс жиілігі, қажет болса тәуліктік диурездің
көрсеткіштері тіркеледі. Мейірбике ауру тарихына науқастың бөлімшеге
түскен уақытын көрсетіп, педикулезге тексерілгендігі жайлы белгі қояды,
тағайындаулар парағына дәрінің берілген кезін көрсетіп, температура
парағына науқастың ауруханаға түскендегі салмағы, бойы, күнделікті
нәжісінің болуын және оның сипатын, 5-7 күн сайын ванна қабылдап, іш
киімі мен төсек орнының алмасуы жайлы мәлімет енгізеді.
Мейірбике лабораторияға жолдамалар толтырып, кезекшілік тапсыру,
науқастардың алмасуы, инфекцияны тіркеп есепке алу журналдарын толтырады.
Дәрігердің тағайындауына сәйкес порционниктер толтырып, оны асханаға
жеткізіп, қажеттілігіне қарай №058у форма- шұғыл хабар парағын
толтырып, оны дереу санитарлық-эпидемиялық бақылау орталығына жөнелтеді.
Егу процедура бөлмесінде жұмыс жүргізуші мейірбике иньекциялар
жасаумен қатар, күрделі медициналық манипуляцияларды да орындайды.Ол
дәрігер жүргізетін күрделі процедураларды орындауда қан құю, пункция
жасау,контрасты зат енгізу көмектеседі.
Бөлімшедегі аға мейірбикенің жұмысының орны да ерекше болып табылады.
Ол орта және кіші буын медицина қызметкелерінің жұмысын ұйымдастырушы болып
табылады. Аға мейірбике бөлімшедегі санитарлық-эпидемиялогиялық режимге
жауапты.Ол өз қарамағындағы қызметкерлерінің жүктемелерін есептеп, жұмыс
кестелерін, еңбек демалысы кестесін құрастырып, бөлімше меңгерушісімен
бірге есеп-қисап мәліметтерін даярлайды. Жас нәрестелер бөлімшесінің аға
мейірбикесі күнделікті таңертеңгісін жұмыс алдында қызметкелердің ,
аналардың денсаулығын қадағалап тексереді дене қызуы, жұтқыншақ және тері
жабдығы жағдайы
Мамандандырылған орталықтар. Диспансерлер. Кейбір аурулармен балалар
арнайы диспансерлерден медициналық көмек алады. Диспансерлер
келесі түрлерге бөлінеді: туберкулезге қарсы, онкологиялық,
психоневрологиялық т.б . Осы тектес медициналық көмекті кейбір аурухана
жанында ораласқан мамандандырылған орталықтар да атқарады:
кардиоревматологиялық, гастроэнтерологиялық, пульмонологиялық,
нефрологиялық , гематологиялық т.б.
Балалар санаторийлері. Балалар санаторийлері курортты зоналарда
немесе жергілікті қала маңы қолайлы жерлерде ұйымдастырылады. Қазіргі
таңда, балалардың ата-аналарымен бірге дем алуларына бағытталып жасалған
пансионаттарға, санаторий - профилактрийлерге сұраныс арта түсуде.
Мейірбикелерге оқу-тәрбе беруші балалар мекемелерінде де жұмыс
жеткілікті болып табылады: бала-бақша, мектеп, сауықтыру лагерлері, балалар
үйі, интернаттар. Бұл мекемелерде дәрігер мен мейірбике балалардың дұрыс
дамып жетілуіне, рационалды тамақтанып, екпе жұмыстарына жұмылдыруларына
қатаң бақылау жүргізіп, жауапты болып табылады.
Мейірбике ұдайы науқас бала және оның ата-анасымен тығыз қатынаста
болғандықтан емнің тиімді болуына ықпал ете алады. Медицина қызметкерлері
өздерінің қызмет барысында медициналық деонтология принциптеріндәрігер мен
пациенттің қарым-қатынасындағықатаң ұстанады.
Дәрігерлік деонтологияның халықаралық кодексі медицина қызметкелеріне
қойылатын екі стратегиялық талапты айқындайды олар:
1 білімділік
2адамдарға деген мейрімділік қарым-қатынас.
Сонымен қатар, қызмет барысында медицина қызметкерлері арасындағы
субординацияның сақталуы қажеттілік болып табылады, яғни кіші лауазымды
қызметкердің өзінен жоғары тұрған қызметкерге бағынуы :
кіші мейірбике- күзетші мейірбике – процедура бөлмесі мейірбикесі – аға
мейірбике – дәрігер – бөлімше меңгерушісі – бас дәрігердің емдеу ісі
жөніндегі орынбасары – бас дәрігер.
Бақылау сұрақтары.
1. Балаларға қандай емдеу – профилактикалық мекемелерде медициналық
көмек көрсетіледі ?
2. Аймақтық медициналық көмек көрсету принципі дегенді қалай түсінесің ?
3. Болашақ мамандығыңда байланысты медициналық деонтология принципін
қалай түсінесің ?
Балалық шақ кезеңдері.
Бада ағзасы дамып – жетілуіндегі басты ерекшелік болып, оның үздіксіз
дамып, интенсивті жетілуі табылады. Бала ағзасында өтіп жатқан өзгерістерге
байланысты оның жетілуі бірнеше кезеңдермен сипатталады:
1 Құрсақтағы даму кезеңі;
2 Жас нәресте кезеңі;
3 Емізулі кезең;
4 Сүт тістерінің шығу кезеңі;
а мектеп алды кезеңінің ерте кезі 3-жасқа
дейінгі- сәбилік ;
б мектеп алды кезі 3-6 жас;
5 мектептегі төменгі сыныптардағы кезең;
6 мектептегі жоғары сыныптағы кезең
жыныстық жетілуі.
Балалық шақ бала туылғаннан бастап 14 жас 11 ай 29 күнге
созылады.
1. Құрсақтағы даму кезеңі – ұрықтанған аналық клетканың
имплантациясынан жатыр қабырғасына бекуінен бала туылғанға дейінгі
уақытқа, яғни 38-40 аптаға созылады. Ұрықтың қалыпты физиологиялық
дамуына анасының денсаулығы, өмір сүру салты мен ортасының әсері мол
болады. Жүктіліктің алғашқы 10-12 аптасында ұрықтың дене мүшелері
мен тіндері жасалып, қалыптасады және осы сәтте әсер етуші қолайсыз
факторлардың салдарынан оның дамуында ақаулар орын алуы мүмкін. Бұл
кезеңнің басты ерекшелігі ұрықтың өте жылдам, анасының ағзасының
есебінен дамуында болып табылады.электронды микроскоппен көрінетін
ұрықтанған аналық клетка жүктілік мерзімінде 3-3,5 кг балаға
айналады
2. Жас нәресте кезеңі – бала дүниеге келген сәттен басталып, 28 күнге
дейін созылады. Осы уақытта баланың ана ағзасынан бөлек, өзге
дүниеге бейімделуі – адаптация жүреді. Жас нәрестелерге тән ерекше
шекаралық жағдайлардың бел алуы мүмкін болады. Өзге ортаға
бейімделу шала - кеш туылған, асфиксия, түрлі босану кезіндегі
травмалары бар балаларда қиын өтеді. Жас нәресте кезеңінде балада
стафилококк және стрептококктармен шақырылатын инфекцияға,
ішек таяқшасына сезімталдық өте жоғары болып, инфекция
генерализациясы бүкіл ағзаға таралып кетуі қаупі жиі орын алады.
Сондай-ақ осы кезеңде нәрестенің іштен қалыптасқан ақаулары
анықталып, көбіне хирургиялық ем талап етіледі. Тұқым қуалаушы
аурулар анықталып, ана мен бала арасындағы резус – фактор, қанның
антигендік жүйесі сәйкессіздігі де осы кезеңде анықталады.
3. Емізулі кезең. Бала өмірінің 28 күнінен 1- жасына дейін
созылады.
Бұл кезеңде бала емшек еміп, ана мен бала тығыз қатынаста болады.
Емізулі кезеңде –интенсивті даму кезеңі деп те аталады, себебі
баланың салмағы, бойы өзге кезеңдерде кездеспейтін жылдамадықпен
жүріп, орталық жүйке жүйесінің функционалды қалыптасуы жетіле
түседі. Бала жасы негұрлым жас болған сайын, оның даму көрсеткіші
жоғары болып келеді.
Ас қорыту аппаратының біршама жетілмеуі салдарынан балаларда осы
жүйе функциясының бұзылыстары жиірек кездесіп отырады.
Баланы рационалды тамақтандырмай, дұрыс күтіммен қамтамасыз етпеген
жағдайларда фондық аурулар кездесуі мүмкін рахит, гипотрофия,
анемия, аллергиялық диатез.
Емізулі кезеңде бала медицина қызметкерлері тарапынан белсенді түрде
бақыланады. Баланың үйде дұрыс күтіліп, тәрбиеленуі, жұқпалы
аурулардан сақтандырылып, вакцинациялар алуы, шынықтыру жұмыстарына
жұмылдырылуы оның келешекте физикалық, жүйкелік-психикалық дамуының
гармониялы қалыптасуының негізі болып саналады.
4. Сүт тістерінің шығу кезеңі;
а сәбилік 1-3 жас аралығы
Бұл кезеңнің сәбилік кезінде баланың жүйке жүйесінің жетілуі
жылдам жүріп, қимыл дағдылары жетіледі, сөйлеуі қалыптасады. Іштен
туылғанда
балаға анасынан берілген иммунитеттің жоғалуына байланысты, бала а у а
тамш ы инфекцияларымен жиі ауыра бастайды.
б мектеп алды кезі 3 - 6 -7жас
Мектепке дейінгі кезеңде бала ағзасындағы сүйек қаңқасы мен бұлшық ет
жүйесі массасы артып, сүт тістері тұрақты тістерге ауыса бастайды. Ішкі
құрлыс мүшелері функциялары жетіледі. Сөз қоры байып, еркін сөйлей алады.
Осы кезеңде бала ағзасындағы инфекцияның генерализацияға бейімділігі
төмендейді. Аурушаңдыққа келетін болсақ, өткір ауа тамшы
инфекцияларымен қатар, аллергиялық аурулар көбірек тіркеле бастайды.
5. Мектептегі, төменгі сыныптардағы кезең
Бұл кезең баланың 7 жасынан 11-12 жасына дейінгі аралықты қамтиды.
Баланың сүйек қаңқасының қалыптасуы аяқталып, бұлшық ет жүйесі дами
түседі.Сүт тістері тұрақты тістерге ауысады. Созылмалы аурулар бел алу
мүмкіншілігі арта түседі.
6. Мектептегі жоғары сыныптағы кезең жыныстық жетілуі
Бұл кезең балада екінші жыныстық белгілердің пайда болуы уақытынан
басталады да жыныстық жетілуімен аяқталады. Баланың жыныстық жетілуі
оның жынысына және жекедара ерекшеліктеріне
байланысты жүреді: қыздарда 12-16 жасында, ал ер балаларда 13-18
жасына дейін жүреді. Балалық шақтың осы кезеңінде баланың физикалық
және психикалық дамуы аяқталып, эндокрин жүйесі жұмысы қайтадан
реттеліп, жыныс бездері функциясы күшейе түседі.
Бақылау сұрағы: Балалық шақ кезеңдерін атап, оларға
қысқаша түсініктеме
бер.
ІІ. БӨЛІМ.
Ағза жүйелері және мүшелері анатомиялық -физиологиялық
ерекшеліктеріне байланысты баланың жалпы жағдайына баға беру.
4 – тарау. Баланың физикалық дамуы.
Баланың физикалық дамуы дегеніміз оның ұдайы өсіп бойының өсіп, салмақ
қосып, өзге дене мүшелерінің дамуы т.б, және жасына сәйкес биологиялық
жетілуін айтамыз. Әр баланың физикалық жетілуі оның тегіне
тұқым қуалаушы факторға және оған әсер етуші сыртқы факторларға
тамақтануы, тәрбиесі, ауруларына факторларға тәуелді болады.
Физикалық дамуға баға беруде қолданылатын арнайы кестелердің көмегімен әр
баланың жекедара дамуы салыстырылып, оның денсаулығы обьективті бағаланады
физикалық қалыс қалуы, алғыр болуы немесе қалыпта болуы анықталады
Баланың жынысын, жасын және антропометиялық көрсеткіштерін
анықтап алып, оның физикалық дамуындағы ауытқу дәрежесін білеміз. Бұл
мақсатта, халықаралық стандарт тұрғысынан ДДСҰ ВОЗ арнайы графикті
пайдалануға нұсқау береді. №1.Қосымша бойынша баланың бойы және дене
массасы бағаланады. Центильді график қисықтары баланың жынысына ,жасына
байланысты белгілердің пайыздық сандық шекарасын көрсетеді.
Бұл графикте орташа көрсеткіш, яғни шартты қалып болып 25-75 центильдер
аралығы барлық балалардың 50% табылады.
10-25 центильдер аралығы - орташа көрсеткіштен төмен, 3-10 центильдер –
төмен , ал 3 –центильден төмені - өте төмен болса, керісінше 75-90
центильдер аралығы - орташадан жоғары , 90 - 97 центильден жоғарғы, 97-
ден жоғары болса өте жоғарғы көрсеткіштер аймағы болып табылады.
Қорыта келе, 75 центильден жоғары және 25 центильден төмен көрсеткіштер
шекаралық зона болып, баланың физикалық дамуына баға бергенде назар
аударып, баланы қатер тобына түрлі ауытқулар орын алу мүмкін алуды
талап етсе, 97 центильден жоғары, 3-центильден төмен көрсеткіштер балада
айқын патологияның барлығын көрсетіп тұрады.
Әрбір өлшенген көрсеткіш баланың бойы,салмағы т.б центильді
шкаланың тиісті аймағына әлде коридорына түсіріліп, баланың физикалық даму
дәрежесіне баға беруге мүмкіндік береді орташа, орташадан жоғары, жоғары,
өте жоғары, орташадан төмен, төмен және өте төмен. Егер, коридор-
лардың арасындағы алшақтық үш көрсеткіштің екеуінде 1-ден аспаса, баланың
физикалық дамуы гармониялы болып саналады, ал айырмашылық 2- коридор болса
– гармониялы емес, 3- коридорға тең келсе – дисгармониялы болады. Центильді
графиктерден басқа, баланың физикалық дамуын бағалауда оның алғашқы -
туғандағы көрсеткіштеріне қарай шамалап бағалауға мүмкіндік беретін
есептеу тәсілдері бар.
Физикалық дамуды бағалаудағы көрсеткіштер.
Баланың физмкалық дамын бағалауда антропометриялық өлшемдер жүргізіледі.
Негізінен антропомериялық өлшемдер баланың бойына, дене салмағына, кеуде
және бас өлшшемдерін анықтауға бағытталады. Ерте жастағы балалардың бойы-
1,5 жасқа дейін көлденең бойөлшегішпен анықталса, содан соңғы кезде
вертикальды бой өлшегіш қолданылады. Дене салмағы кішкентай балаларда 20 кг
дейін табақшалы электронды немесе механикалық таразы көмегімен анықталса,
ересек балаларда вертикальды медициналық таразының көмегімен анықталады.
Баланың бас және кеуде айналымы өлшемдері анықтауда сантиметрлік таспа
қолданылады.
Бала бойының өсуі
Жас нәрестелердің бой көрсеткіштері ер балаларда – 50-54, қыз балаларда-
50-52 см ралығында болады.
Бала өмірінің алғашқы жылында бой көрсеткіштері айсайынғы, квартал сайынғы
жүргізілген өлшемдермен есептеледі. Бала өмірінің алғашқы 3 айында әр ай
сайын 3 см-ден өссе, келесі кварталда -2,5 см; үшінші кварталда- 1,5 см;
төртінші кварталда-1 см-ден өседі. Яғни, бала І-кварталда
барлығы- 9см; ІІ-кварталда -7,5 с м; ІІІ –кварталда-4,5см; ІV-кварталда-3см-
ге өсіп, жалпы 1-жасына дейін 25 см –ге бойы өседі. 1- жасар баланың
орташа бой көрсеткіші 75 см – ді құрайды. Бала 1 –жасқа толғаннан соң
2-жасқа дейін шамамен 1-см-ден өссе, 3-жасқа дейін 0,5 см-ден өседі.
Баланың бойы 3-жастан кейінгі уақытта салыстырмалы бірқалыпты өседі. Ересек
балалардың бойын шамамен анықтау мақсатында түрлі формулалар қолданамыз.
Баланың бой ұзындығы
4 жасында = 100см
4 жасқа дейін = 100см – 8 см (4 - п)
4 жастан асқанда = 100см + 6 см (п-4) п – баланың жасын көрсететін
сан
8 жасында = 130 см
8 жасқа дейін = 130 -7 см (8 – п)
8 жастан асқанда = 130 см + 5 см ( п -8)
Баланың бойының ұзаруында екі кезеңді ажыратамыз:
Аласа кезі 1-3 жасында
Алғашқы созылуы 4-6 жас аралығында
Бой өсудің алғашқы тежелуі:
Ер балада 7-11;
Қыз балада 7-9;
Негізгі созылуы:
Ер балада 12- 17;
Қыздарда 10 -14;
Бой өсудегі екінші тежелу:
Бозбалада 18-25;
Бойжеткендерде 15-18;
Баланың салмақ қосу көрсеткіші.
Бала салмағы бойына қарағанда ішкі және сыртқы түрлі факторлардың
салдарынан тез өзгеретін, тұрақсыз көрсеткіш болып табылады. Дүниеге жаңа
келген балада қалыпта болуы мүмкін алшақтық – 2700-4000г аралығы.
Бала өмірінің 3-4 күнінде салмақтың физиологиялық кемуі – 5-8% аралығында
байқалып, 6-8 күндерде орнына келеді.
Бала салмағын 1- жасқа дейін шамалап анықтауда да түрлі формулалар
колданылады.
Баланың дене массасы
өмірінің алғашқы жартыжылдығында = р+800г х п
екінші жартыжылдығында = р + 4800г + 400г ( п - 6),
р- баланың туғандағы салмағы; п – айлық жасы
Сонымен қатар бала туғандағы дене салмағын 4-4,5 айлығында екі есеге,
10-11 айлығында үш есеге арттырады. 1-жасқа дейінгі салмақ қосу интенсивті
жүріп, жастан соң баяулайды.
1-жастан асқан балаларда дене массасы келесі формулалар бойынша анықталады.
Баланың дене массасы
1-2 жас аралығында = 10 500г + 200г х п
2 – 11 жас аралығында = 10,5 кг + 2 кг х п
5 жасында = 19 кг
5 жасқа дейін = 19 кг – 2 кг ( 5 – п) п- баланың
жылдық жасы
5 жастан кейін = 19 кг + 3 кг ( п – 5)
12 жасында = 40 кг
12-15 жас аралығында = 40 кг + 5 кг (п – 12).
Кеуде клеткасы айналымы көрсеткіші
Бұл көрсеткіш баланың көлденең өсу деңгейін бағалаудағы негізгі көрсеткіш
болып табылып , кеуде клеткасымен қатар бұлшық ет қабаты және тері асты
май қабатының да даму дәрежесін көрсетеді. Бала дүниеге келгенде кеуде
айналымы орташа 32-34 см-ге тең және бас айналымынан 1-2 см-ге төмен
болады да 3-4 айлығында өзара теңесіп, енді керісінше бас айналымы алға
шығады.
Балаларда кеуде айналымы келесі формулалар бойынша анықталады.
Кеуде айналымы
Баланың 6 айлығында = 45 см
6 айлығына дейін = 45 см - 2 см х п п-
баланың 6 айға дейінгі,
6 айдан асқанда = 45 см + 0,5 см х п
кейінгі айлық жасы
Баланың 10 жасындағы кеуде айналымы = 63 см
10 жасқа дейін = 63см – 1,5 см
( 10 – п)
10 жастан кейін = 63см + 3 см (
п – 10),
п –баланың жылдық жасы
Баланың бас айналымы. Баланың бас аумағы барлық балаларда өлшеніп,
бағалануы тиіс көрсеткіш. Бас өлшемдері баланың биологиялық дамуы
көрсетеді. Сонымен қатар, бас сүйектерінің өсу-өспеуімен түрлі патологиялық
жағдайлар көрініс табады гидроцефалия, микроцефалия.
Бала дүниеге келгенде бас аумағы орташа 34-36 см-ге тең. Бұл көрсеткіш
бала өмірінің алғашқы жылында және 5 жасына дейін жылдам дамып, 5-ке
толғасын баяулайды.
Бала басының шамамен дамуы көрсеткіштерін арнайы формулалармен анықтай
аламыз.
Баланың бас аумағы
Баланың 6 айлығында = 43 см
6 айлығына дейін = 43 – 1,5 х п п-
баланың 6 айға дейінгі,
6 айдан асқанда = 43 см + 0,5 х п,
кейінгі айлық жасы
5 жасар баланың бас аумағы = 50 см
5 жасқа дейінгі балада = 50 см – (5 – п)
5 жастан кейін = 50 см + 0,6 см ( п – 5)
п –баланың жылдық жасы
Дене пропорциясына өлшем жүргізу.
Бала жасы артуына қарай, оның дене мүшелерінің өзара қатынасы өзгереді.
Өсу барысында бала өмірінде оның басының биіктігі - 2 есеге, дене ұзындығы
- 3 есеге, аяқтарының ұзындығы - 5 есеге артады. Әсіресе, дене
пропорциясыныдағы өзгерістер бала өмірінде алғашқы созылу сәті – 3-5
жасында анық анғарылады.
Дені сау балалардың дене пішімі ерекшеліктері негізінен іштен туылған
өсу потенциялына тәуелді болып, сонымен қатар сыртқы орта факторлары да
әсерін тигізеді. Баланың мектеп жасынан б а с т а п анықталатын 3
конституционалдық типін ажыратамыз астеникалық, гиперстеникалық және
нормостеникалық.
-----------------------
Бақылау сұрақтары.
1. Баланың физикалық дамуын қалай түсінесің ?
2. Физикалық дамуды негізінен қандай көрсеткіштердің көмегімен анықтаймыз
?
3. Баланың физикалық дамуын анықтау тәсілдері?
4. Дене салмағы қалай анықталады ?
5. Баланың бой көрсеткші қалай анықталады?
6. Кеуде және бас аумақтары қалай анықталады ?
7. Баланың дене пропорциясында қандай өзгерістер болады ?
Жүйкелік –психикалық даму
Дүниеге жаңа келген баланың жүйке жүйесі құрсақтан тыс ортада
өмір сүруге қажетті біршама бейім келеді. Жас нәрестені бақылағанда ағзаның
өзге жүйелеріне қарағанда жүйке жүйесінің жетілуінің жоғарырақ
екендігін байқаймыз.
Жүйке жүйесіндегі даму балалық шақтың барлық кезеңінде жалғасын
табады. Және әр тұлғаның тұқымқуалау ерекшеліктерімен қатар, әлеуметтік
ортаның әсеріне тікелей байланысты жетіледі.
Жүйке жүйесі жүйке клеткалары нейрондар мен өзара тығыз байланыстағы
нейроглилерден тұрып, рефлекторлық механизмдер арқылы бүкіл ағзаның ішкі
орта тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Жас нәрестенің бас миы салыстырмалы түрде үлкен болып, дене салмағы - ның
81 құрап шамамен - 400г болады. Мидағы ұзын сайлар мен қатпарлар анық
аңғарылғанмен олар терең емес. Майда сайлар мен қатпарлар өте аз, бірақ
бала өмірінің алғашқы жылында біртіндеп пайда бола бастайды.
9-айлық балада мидың туылғандағы салмағы екі есеге артады да, 1-жасында
дене салмағының 121-не тең болса, 5 –жасында 141-ге, 20 жасында
алғашқы көрсеткіш 4-5 есеге артып, дене салмағының 401 –не теңеседі.
Жас нәрестенің ми тіні суға бай, құрамында белок, нуклеин
қышқылдары, майлар және өзге де арнайы органикалық заттар аз болады.
Мидың қабаттары өзара сұр заты мен ақ заты айқындалып ажырытылмаған
күйде. Қабаттардың айқындалып ажыратылуы бала өмірінің 2-6 айлық кезеңінде
жедел жүреді.
Жас баланың жұлыны ересектерге қарағанда салыстырмалы түрде ұзынырақ, 3-
ші беломыртқаның төменгі шетіне дейін жетеді. Біртіндеп жұлынның өсуі
омыртқаның өсуінен қалыс қалады да, баланың 5-6 жасында
ересектердікіндей 1-2 беломыртқа аралығында болады. Сол себепті, мектепке
дейінгі балалардың жүлынынан сұйықтық алған кезде ІІІ-ІV беломыртқа
аралығына пункция жасалатынын білген жөн.
Қалыпты жағдайда дүниеге келген жас нәресте шартсыз рефлекстерімен
сору, жұту,тамақты қажет ету, қорғаныш – кенеттен болған өткір жарыққа
көзін жұму секілді туылады. Баладағы іштен туа болған рефлекстер оны
қоршаған ортадан уақытша қорғауға бағытталып, 5-айлығынан соң кері дамып
Моро белгісі- баланы шалқалатып, алақандарға салып, вертикальды
қалқытқанда бала қолдарын екі жанына жазып, қатып қалады; Бабинский белгісі
– бала ның табанын тітіркендіргенде аяқ саусақтары бірінен бірі алшақтап,
шашырайды; Кернинг белгісі – жамбас-ұршықбас буынынан алға көтерілген
қалыпта тізе буынының жазылмауы т.б жоғалады. Бұл рефлекстердің жоғалуы
жүйке жүйесінің жетіле түскендігіне дәлел. Шартты рефлекстер осы шартсыз
рефлекстер негізінде, сезім мүше лерінің есту, көру, иіс сезу,дәм сезу,
дене сезімі жетілуі дәрежесіне байланысты қалыптасады. Баланың сезім
мүшелері туылған кезінде қалыптасқан болса да, функциялары біртіндеп
көру, есту баланың өсу барысында жетіледі.
Шартты рефлекстердің қалыптасуы көрсеткіші болып, балада пайда бола
бастайтын қимыл қозғалы дағдылары табылады. Біріншіден бұл баланың
3 апталығында көздерімен қозғалыстағы заттарды 50-80 см қашықтықтағы
бақылай бастауы болса, екіншіден 1,5-2 айлығынан бастап, басын ұстап, бұра
алуы табылады. Бала 2-3 айлығында қолын мақсатпен созып, бағыттап, бар
алақанымен майда ойыншықты алады. Ашық түстерді ажыратып, көңіл бөледі.
Сондықтан осы жасында баланың ойыншықтары ашық түсті, майда болғаны жөн. 4-
5 айлық балада арқа бұлшық еттері координациясы жетіліп,
аунай арқасынан ішіне, ішінен арқасына бастайды. Сосын аяқ бұлшық еттері
координациясы қалыптасып, 6-7 айлық бала отырып, 7-8 айлық бала еңбек теп,
8-9 айлығында қолынан ұстағанда тұрып, 12-14 айлығында өздігінше жүріп
кетеді.
Орталық жүйке жүйесінің үлкен жартышарлар қыртысы жетілу көрсеткіші
болып, балада екінші белгілік жүйеніңсөзді түсініп, сөйлей білу
қалыптасуы табылады. Сөзбен тілдесу, қатынасқа түсу – ұғынудың , есте
сақтаудың, жоспарлаудың, қабылданған шешімді іске асырудың жоғарғы
деңгейі.
Осының барлығы іске асу үшін бала ести білуі шарт. Ерте жасында ересек
адамдардың сөйлегенін естімеген бала ержеткенде де дұрыс сөйлеуді
меңгермейді. Баланың тілінің шығуы шартты рефлекстердің қалыптасуы секілді
бірнеше этаптан тұрады. Алғашында бала айтылған сөзді түсінеді,
бірақ айта алмайды, жауап бермейді. Сөздерді іс жүзінде қолдану түсінуден
кейін жүреді. Бала өмірінің алғашқы жартыжылдығында мағынасыз дыбыстар
шығарса, келесі жартыжылдығында түсінікті буындар айта бастап,
1-жасында оншақты қысқа сөздерді түсініп, айта алады. Анық түсініп бала
2 жасында сөйлей бастайды. 2 жасар баланың сөз қорында 200 сөз бар.
5 жасар баламен еркін сөйлесуге болады.
2-3 жасар бала қатынасқа жеңіл түседі, мейрімді, қорқу сезімі сирек.
Баланың 3- 4 жасында ағзадағы нейроэндокриндік құбылыстарға байланыс ты
мінез - құлқы өзгере бастайды, психоэмоционалды тұрғыда Мен оянады. Осы
кезеңде өзім істеймін деп, ересек адамның еркіне көнбей,
қырсық келеді. Баланы жазғырып, бетін қайтара берсе, түрлі невротикалық
жағдайлар жеңіл орын алады.
4-6 жасар бала жаңа кезеңге аяқ басады. Оның сөз қоры байи түсіп,
көптеген дағды, іс-әрекеттерді істей білу мүмкіндігі артады. Бірақ, балада
бір нәрсеге ұзақ назар аудару, ұзақ айналысу қалыптаспаған. Өзін өзі сынап,
бақылай алмайды. Не нәрсені де ойынмен шатастырады.
Баланың 6-7 жасында, айналасындағы адамдарды тыңдай білу,
көпшіліктің ойымен санасу, өз эмоциясын игере алу, қалыптасқан жағдайға
қарай шешім қабылдау, келесі жасауы тиіс іс-әрекетін таразылап ойлау
секілді әрекеттер, мектепте жаза білуіне қажетті қолдағы майда бұлшық
еттердің қимыл-*координациясының қалыптасуы орын алады.
Жүйке жүйесінің толық қалыптасуы тек 18-20 жасында мүмкін болады.
Балада қалыптасатын мінез-құлық, дағдыларына қоршаған орта, тәрбие,
режимнің әсері зор. Режим балада негізінен белсенді сергектік, ұйқы және
тамақтанудың дұрыс реттілік ұйымдастырылуынан тұрады.
Ұйқы – жоғарғы жүйке жүйесі қызметінің дұрыс реттелуінің, зат алмасу дың,
дұрыс өсіп – дамудың кепілі болып табылады.
№ 1 қосымша
1- жасқа дейінгі балалардың жүйкелік-психикалық даму көрсеткіштері
шамамен.
Бала Дамудың
ның Көру Есту Эмоциясы Қол Жалпы дайындық
ай анализаторы анализаторы Қимылы Қозғалыс этаптары
лық Ак Ае Э Ққ Жқ
жасы
1,1-1Түсінетін Қимыл-қозғал2 затты ҮйретілгенОтырмай Қою
,3 сөздері ысы көлеміне қимыл-әрекұзақ жүре тамақты
жас жылдам жанданған қарай еттерді алады қасықтан
толыға сәтте оңай мөлшерлей өздігінше және жей алады.
түседі сқздерді не біледі істей бұрылып,
болмаса айырмасы алады. еңкейіп,
былдырды 3см Қуыршақты отырып
пайдаланады кубтарды тамақтандытұрады.
ру,
дөңгелек
ті тізу.
1,4-1Заттардың Қызығушылығы3-4 затты Ойын КедергілерСұйық
,6 ортақ артқан сәттеформаларынбарысында ден аттап тамақты
жас белгілеріне оңайлатылғана қарай бұрын жиі өте алады.қасықпен
қарай сөздерден айы ра қайталанып іше алады.
жалпылап заттардың алады. жүрген қи
түсіндіреді атына көшедідоп,куб,кмылдарды
есек,призмқайталайды
а .
1,7-1Сюжетті Ойын кезінде3-4 түрлі Түрлі Полдың Ересек
,9 сурет тен өзінің қимылкөлемдегі құрлыс үстіндегі адамның
жас құралған дарын сөздерзаттарды жүргізуге Сәл көмегімен
әңгімені мен және екіайыра ала талпынады биіктіктегжартылай
түсі неді, сөзден ды. ,,қақпа,,і шешіне
ересек тұратын айырмасы-3,,үй,, шектелген алады.
адамның сұрасөйлемдерменсм болса ,,скамейкажолмен бәтеңкесі
ғына жауап жеткізеді. кубтарды ,, жүре аладын бас
береді 15-20см киімін
шешеді
1жас Көрсетпей-ақЕресек Ересек Үйлесімді Алма-кезекЖартылай
10ай-баланың адаммен адамның тізбекті басып киіне
2 жастәжірибесіндқарым көрсетуі іс-әрекет кедергіденалады.
е бұрын -қатынасқа бойынша жүргізеді өте алады. бас
болған түс кенде 3 3-4 заттың сюжетті киімін
жәйттерді сөзден түсін ойынның ,бәтеңкесі
айтса тұратын сөй таңдай басталуы н
түсінеді лемді заттыңалады.
сынын,
есімдік ті
қолданып
айта алады
№3 қосымша
Бала өмірінің үшінші жылындағы жүйкелік-психикалық дамуы
Белсенді Сенсорлы Құр КөрсетДағдылар Қи
сөйлеу дамуы ойнауылыс е білу мыл-қо
Жас жүргі іс-әре зға
зу ке лысы
іс-әреті
ке ті -Ққ
Грамматика Сұрақтар Зат тың формасын
-Г -С білуі
-Ф
Дамуында алғырлық 1 эпикризді Дамуында 2 Дамуында 3
бар балалар кезеңге артта эпикризді кезеңге эпикризді кезеңге
а дамуы 2 қалған балалар. артта қалған артта қалған
эпикризді кезеңге А артта қалудың балалар. балалар.
жоғары 1-ші дәрежесі- 1-2А артта қалудың А артта қалудың
б 1-эпикризді көрсеткішпен 1-ші дәрежесі- 1-21-ші дәрежесі- 1-2
кезеңге жоғары б ІІ –дәреже- 3-4көрсеткішпен көрсеткішпен
дәреже б ІІ – дәреже- б ІІ – дәрежеде -
2. Дамуында в ІІІ- дәреже- 3-4 дәреже 3-4
алғырлық бар 5-7 көрсеткішке в ІІІ- дәреже- көрсеткіш
балалар: артта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz