Экономикалық талдау жүйесіндегі кәсіпорын қызметін талдау
Экономикалық талдау теориясы
Тақырып 1
Экономикалық талдау мазмұны пәні, міндеттері
Мақсаты: Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың мәні және міндетін,
экономикалық талдау ғылымына анықтама беру, оның негізгі мазмұнын ашу.
Мазмұны
1. Экономикалық талдау және теориялық таным
2. Экономикалық талдау және экономикалық теория
3. Экономикалық талдау жүйелілігі мен кешенділігі
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: экономикалық талдау, макроэкономикалық
талдау, микроэкономикалық талдау, бағдарламалық талдау, қаржылық-
экономикалық талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық талдау,
әлеуметтік–экономикалық талдау, экологилық талдау, маркетингтік талдау,
салыстырмалы талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс талдау,
маржиналдық талдау және т.б.
Экономикалық талду басқару шешімдерін қабылдайтын ғылыми база болып
табылады. Оны негіздеу үшін потенциалды мәселелерді, қаржылық және
өндірістік тәуекелділікті көрсету және болжау, шаруашылық субъектінің табыс
пен тәуекелділік дәрежесіне қабылданатын шешімдердің әсерін анықтап,
шаруашылық қзмет нәтижесіне талдау жүргізу қажет.
Шаруашылық субъектінің статусының жоғарылауы олардың адында өндірістік
және қаржылық мәселелердің шешілуіне мүмкіндік ашып, басқарушылар алдына
қаржыландыру көзін табу, инвестициялық саясатты оңтайландыру мәселелерін
қояды. Ұйымның қаржылық тұрақтылығын бағалау, төлем қабілеттілігін анықтау
және объективті, ғылыми негізделген оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау
үшін қаржылық талдау қажет.
Табиғат құбылыстары мен қоғамдық өмірді зерттеуді талдаусыз жүргізу
мүмкін емес. Талдау терминінің өзі гректің analyzis деген сөзінен
шыққан, аудармасында бөлшектерге бөлемін дегенді білдіреді. Демек, талдау
шағын мағынада құбылыстар мен заттарды зерттеу үшін оларды құраушы
бөлшектерге бөлемін дегенді білдіреді. Мұндай бөлшектеу зерттелетін заттың,
құбылыстың, процестің ішіне үңілуге, оның әр бөлшегінің мәнін анықтауға
мүмкіндік береді.
Мысалы, өнімнің өзіндік құнының мәнін ұғу үшін оның тек қандай
элементтерден құралатынын ғана емес, сондай-ақ әр шығын бабы мөлшерінің
неге байланыстылығын білу керек. Өнімнің өзіндік құнының құрылымы мен оған
әсер ететін факторлар дәлірек қарастырылған сайын, біз бұл экономикалық
құбылыс жайында көбірек білетін боламыз және өнімнің өзіндік құнының
қалыптасуын анағұрлым жақсы басқара аламыз.
Сонымен қатар, қоршаған ортаның көптеген құбылыстары мен процестері тек
анализ көмегімен ғана таныла алады деп айта алмаймыз. Кей кездерде адамның
ойлау қабілеттілігіне сай келетін басқа тәсілдерді қолдану қажеттілігі
туындайды. Бұл мағынада талдауға зерттелетін заттың әртүрлі бөлшектері
арасындағы байланысты табатын синтез жақын келеді. Қазіргі кездегі
диалектика шындықты зерттеудің ғылыми әдістері ретінде талдау мен синтездің
бірлігінен шығады. Тек талдау мен синтез ғана біріккен күйде құбылыстардың
жан-жақты диалектикалық байланысының ғылыми зерттелуін қамтамасыз етеді.
Сонымен, талдау ұғымы кең көлемде кішкентай бөлшектерге бөлінген және
олардың байланыстарының әртүрлілігіне қарамастан табиғат құбылыстары мен
заттарын танудың тәсілі ретінде қарастырылады.
Ғылым мен тәжірибеде талдаудың әртүрлі түрлері қолданылады: физикалық,
химиялық, математикалық, статистикалық, экономикалық және т.б. Олар тәсіл,
мақсат және объектілері бойынша ерекшеленеді. Физикалық, химиялық және
басқа да талдауларға қарағанда экономикалық талдау экономикалық
құбылыстардың абстракті-логикалық зерттеу тәсіліне жатады, мұнда
микроскопты да, химиялық реактивтерді де қолдану мүмкін емес, тек
абстракция күші ғана қолданыла алады.
Адамның талдау қабілеттілігі қоршаған ортадағы өз іс-әрекеттерін
әрқашан бағалап отырудың объективті қажеттілігінен туындады және жетілуде.
Бұл еңбек пен ресурстарды анағұрлым эффективті жұмсаудың тәсілін
іздестіруге итермелейді.
Тұрғын халықтың санының өсуіне, өндіріс құралдарының жетілуіне,
адамзаттың рухани және материалдық қажеттіліктерінің өсуіне байланысты
талдау дамыған қоғамның ең алғашқы өмірлік қажеттілігіне айналды. Қазірде
талдаусыз адамның саналы қызмет етуі мүмкін емес. Ф.Энгельс талдаудың пайда
болуының тарихи шекарасына мінездеме бере отырып, былай деп жазған:
Жаңғақты бөлудің өзі талдаудың бастамасы болады. Адамзаттың дамуына
байланысты бөлінген жаңғақтар саны да өсуде, әрі оларды бөлу тәсілдері де
жетілуде. Талдау объектілерінің шеңбері ұлғаюда, сонымен қатар талдаудың
өзі де жетілуде.
Саналы қызметі нәтижесінде адамдардың табиғи ортамен қарым-қатынастары
бірте-бірте кеңейді, соның салдарынан адамдар әртүрлі объектілер мен
құбылыстар жайлы өз түсініктерін тереңдетті. Бірте-бірте бұл объектілер мен
құбылыстарды зерттеуге байланысты талдаудың тереңдетілген түрі қажет болды.
Осылайша, математика, химия, медицина және басқа да ғылымдардағы талдау
пайда болды.
Бүгінде, экономикалық құбылыстар мен процестерді макродеңгейде зерттейтін
жалпытеориялық экономикалық талдау мен бөлек кәсіпорындардың экономикасын
зерттеу үшін қолданылатын шаруашылық қызмет талдауы – микродеңгейдегі нақты-
экономикалық талдауын айыра білу керек. Егер, жалпытеориялық экономикалық
талдаудың ғылыми тұрғыдағы дамуы алдыңғы ғасыр экономистерінің еңбектерінде
көрініс тапса, ал шаруашылық қызмет талдауы ғылым ретінде салыстырмалы
түрде жақын арада көрініс тапты.
Материалистік диалектика барлық құбылыстар мен процестерді тұрақты
қозғалыста, өзгерісте, дамуда қарастыруды қажет деп санайды. Шаруашылық
қызметті талдау әдісінің бір сипаттамалық белгісінің қайнар көзі осында –
тұрақты салыстырулардың қажеттілігі. Салыстырулар Шаруашылық қызметті
талдауда кеңінен қолданылады. Қызметтің нақты нәтижелері өткен жылдардың
нәтижелерімен, баса кәсіпорындардың жетістіктерімен, жоспарлы
көрсеткіштерімен және т.б. салыстырылады.
Материалистік диалектика әрбір процесс, әрбір құбылысты қарама-
қайшылықтардың күресі және бірлік ретінде қарастыру керектігін үйретеді.
Осы арадан ішкі қарама-қайшылықтарды, әрбір процестің, әрбір құбылыстың оң
және теріс жақтарын зерттеу қажеттілігі туындайды. Бұл да шаруашылық
қызметті талдаудың сипаттамалық белгісінің бірі. Мысалы, ҒТП еңбек
өнімділігінің артуына, рентабельділік деңгейінің өсуіне және т.б. оң әсерін
тигізеді, бірақ қоршаған ортаның ластануы, гиподинамия дамуы және т.б.
сияқты оның теріс жақтарын да ескеру қажет.
Талдауда диалектикалық әдісті қолдану кәсіпорынның шаруашылық қызметін
зерттеу барлық өзара байланыстарды есепке ала отырып жүргізілуі керек
екендігін білдіреді. Ешбір құбылыс дұрыс түсінікті болуы мүмкін емес, егер
ол бөлек түрде, басқалармен байланыссыз қарастырылатын болса. Мысалы,
өнімнің өзіндік құнының деңгейіне жаңа техниканы енгізу әсерін зерттей
отырып, тікелей байланысты ғана емес, сонымен қатар жанама байланысты да
ескеру қажет. Жаңа техниканы енгізу нәтижесінде өндіріс шығындары артатыны,
сонымен бірге өнімнің өзіндік құны да артатыны белгілі. Бірақ мұнда өз
қатарында еңбекақының үнемделуі мен өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне
жағдай жасайтын еңбек өнімділігі өседі. Осыдан шығатын, егер еңбек
өнімділігінің өсу деңгейлері жаңа техниканы ұстау мен іске қосуға кететін
шығындарының өсу деңгейіне қарағанда жоғары болса, онда өнімнің өзіндік
құны төмендейді, және керісінше. Яғни, осы немесе басқа да экономикалық
құбылысты түсініп, дұрыс бағалау үшін басқа құбылыстармен барлық
байланыстарын және өзара тәуелділікті зерттеп алу қажет. Бұл шаруашылық
қызметті талдау әдісінің әдіснамалық белгісінің бірі.
Жүйелі көзқарас – зерттеу әдіснамасындағы бағыт. Ол көптеген ішкі және
сыртқы байланыстары бар жеке элементтерден тұратын күрделі жүйелер сияқты
оюъектілерді зерттеуге негізделеді. Жүйелі көзқарас объектіні терең
зерттеуге, ол туралы неғұрлым көбірек түсінік алуға, осы объекттінің жеке
бөліктері арасында себепті-тергеулі байланысынкөрсетуге мүмкіндік береді.
Жүйелі көзқарастың негізгі ерекшеліктері – қозғалмалылық, өзара қарым-
қатынас, өзара тәуелділік және жүйе элементтерінің өзара байланысы,
кешенділік, толықтылық, бағыныштылық, бастаушы буынның ерекшеленуі.
Экономикалық талдауда жүйелі көзқарас неғұрлым мақсатқа сай басқарушылық
шешімдерді таңдау үшін негіз болатын беліген нұсқалардан тиімдісін
таңдауға, шаруашылық мәселелерді шешудің ғылыми негізделген нұсқаларын
құрастыруға мүмкіндік береді.
Жүйелі талдау процесінде бірнеше жүйелі кезеңдерді қарастыруға болады.
Зерттеудің бірінші кезеңінде талдау объектісі анықталған жүйе ретінде
көрінеді. Бұл үшін ең басында жүйе элементтері ретінде қарастыруға болатын
объектінің жеке бөліктерін бөліп көрсетеді. Нақты жағдайларда жүйе бірнеше
деңгейге ие болуы мүмкін, яғни бірінші деңгейдің әрбір бөлек алынған
элементін жеке жүйе (ішкі жүйе) түрінде қарастыруға болады. Бұдан басқа,
талдаудың бірінші деңгейінде жүйенің даму мақсаты, оны шешетін мәселелер,
басқа жүйелермен байланыс, жеке элементтер арасындағы өзара байланыстар,
әрбір элементті және жүйені түгелдей іске асыру құрылуы тиіс
Жүйелі талдаудың екінші кезеңнің негізгі мақсаты – жүйелері бар
шарттарға, өзара байланыстарға (ішкі және сыртқы), элементтерге барлығына
анағұрлым толық және сапалы баға беруге мүмкіндігі бар көрсеткіштердің
іріктелуі.
Үшінші кезеңде зерттелетін жүйенің жалпы схемасы құрастырылады.
Графикалық тұрғыда ол әдетте әрбір элементке арнайы блок сәйкес келетін
блоктық сурет түрінде көрсетіледі. Бөлек блоктар жүйенің ішкі және сыртқы
байланыстарының бары мен бағытын көрсететін бір-бірімен стрелкалар арқылы
байланысқан. Мұнда алдыңғы кезеңде таңдалған көрсеткіштер жүйе элементтері
мен байланыстары бойынша үлестіріледі, олардың тізімі нақтыланады (бірін-
бірі қайталайтын шығарылып тасталады, ақпараты жеткіліксіздері ауыстырылады
және т.с.с.).
Талдаудың төртінші кезеңі жүйенің экономика-математикалық үлгісі жалпы
түрде құрылуына арналады. Мұнда сапалы талдау негізінде жүйенің барлық
теңдеулер мен теңсіздіктердің математикалық нысандары анықталады. Бұл
кезеңде әртүрлі әдістер көмегімен барлық теңдеулер мен теңсіздіктердің
коэффициенттері, шетеу параметрлері мен мақсат функциялары анықталуы тиіс.
Нәтижесінде істелген жұмыс қорытындысы бойынша таңдалған объектіні
экономикалық талдау үшін пайдаланылуы мүмкін экономика-математикалық үлгі
алынуы мүмкін.
Ең соңғы талдаудың бесінші кезеңі үлгімен жұмыс деп аталады.
Оны диалог түрінде компьтерде жасаған дұрыс. Өндірістің сол не басқа
факторларын сипаттайтын экономика-математикалық үлгісінің (коэффициенттер,
шектеулер) бөлек параметрлерін ауыстыру жолымен функция мәнін анықтайды.
Осы көрсеткіштерді нақты, жоспарлы және басқалармен салыстыру шаруашылық
қорытындысын, нәтижелі көрсеткіштер шамасына факторлар әсерін бағалауға,
ішкі шаруашылық резервтердің пайдаланылмаған көлемі мен көздерін анықтауға
мүмкіндік туғызады.
Талдауға суреттелген көзқарас басқалармен салыстырғанда маңызды
артықшылықтарға ие: ол зерттеудің кешенділігі мен мақсаттылығын; өндіріс
тиімділігінің арту резервтерін табудың әдіснамалық негізделген схемасын;
шаруашылық нәтижелерін объективті бағалауды; шапшаңдық, әрекеттілік,
негізін, талдау мен оның қорытындыларының дәлділігін қамтамасыз етеді.
Алынған экономика-математикалық үлгі талдауда қайта-қайта қолданылуы және
басқарушылық шешімдерді негіздеудің жақсы құралы ретінде қызмет етуі
мүмкін.
Қорытынды
Талдау ұғымы кең көлемде кішкентай бөлшектерге бөлінген және олардың
байланыстарының әртүрлілігіне қарамастан табиғат құбылыстары мен заттарын
танудың тәсілі ретінде қарастырылады. экономикалық құбылыстар мен
процестерді макродеңгейде зерттейтін жалпытеориялық экономикалық талдау мен
бөлек кәсіпорындардың экономикасын зерттеу үшін қолданылатын шаруашылық
қызмет талдауы – микродеңгейдегі нақты-экономикалық талдауын айыра білу
керек. Егер, жалпытеориялық экономикалық талдаудың ғылыми тұрғыдағы дамуы
алдыңғы ғасыр экономистерінің еңбектерінде көрініс тапса, ал шаруашылық
қызмет талдауы ғылым ретінде салыстырмалы түрде жақын арада көрініс тапты.
Тақырып бойынша әдістемелік нұсқаулар
Лекция материалдарын игеру үшін барлық көңілді негізгі ұғымдарды игеруге
аудару қажет: экономикалық талдау, макроэкономикалық талдау,
микроэкономикалық талдау, бағдарламалық талдау, қаржылық-экономикалық
талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық талдау, әлеуметтік
–экономикалық талдау, экологилық талдау, маркетингтік талдау, салыстырмалы
талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс талдау, маржиналдық талдау
және т.б.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие –
Москва: ИНФРА, 2005
2. Басовский Л.Е. Экономический анализ (комплексный экономический анализ
хозяйственной деятельности): УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
3. Шеремет А.Д. Теория экон. анализа: учебник – Москва: ИНФРА-М, 2003
4. Савицкая Г.В. Анализ хоз. деятельн.: УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
5. Управленческий анализ. С.А. Бороненкова УП – Москва: ФиС, 2004
6. Чернов Т.П. Экономический анализ: Торговля, общее питание, тур.
бизнес: УП для вузов. Под ред. М.И. Баканова – Москва, 2003
Өзіні өзі тексеру сұрақтары:
1. Экономикалық талдаудың зерттеу міндеттері қандай?
2. Экономикалық талдаудың теориялық танымы?
3. Жалпытеориялық экономикалық талдау.
4. Шаруашылық қызметті талдауды жалпы зерттеу әдістемесі
5. Экономикалық талдау категориясы.
Дәріс 2 - Экономикалық талдаудың пәні, мақсаты және түрлері
Мақсаты: Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың пәні мен объектілерін
анықтау, экономикалық талдау мақсатын және түрлерін қарастыру.
Мазмұны
1. Экономикалық талдау пәні мен объектілері
2. Экономикалық талдау мақсаты мен басқа ғылымдармен байланысы
3. Экономикалық талдау түрлері
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: қаржылық-экономикалық талдау, аудиторлық
талдау, техникалық-экономикалық талдау, әлеуметтік –экономикалық талдау,
экологилық талдау, маркетингтік талдау, салыстырмалы талдау, акторлық
талдау, диагностикалық экспресс талдау, маржиналдық талдау және т.б.
Экономикалық талдау пәнінің зертеу мәні болып экономикалық
құбылыстардың және принциптердің себепті-салдарлы қатынастары табылады.
Экономикалық талдау объектілері ретінде шаруашылық қызметінің
экономикалық нәтижелері есептелінеді. Өнеркәсіп кәсіпорында талдау
объектілерін өнім өндіру мен өткізу, оның өзіндік құны, еңбек, материалдық,
қаржы ресурстарын пайдалану, өндірістің қаржылық нәтижелері, кәсіпорынның
қаржылық жағдайы және т.б. жатады
Кәсіпорын қызметін экономикалық талдау мазмұны мен міндеттері оның
атқаратын функцияларымен айқындалады.
Біріншіден, бұл функциялардың бірі – экономикалық заңдардың іске асу
сипатын зерттеу, кәсіпоорын жағдайында экономикалық процестермен
құбылыстардың тенденцияларын орнату.
Екіншіден, талдау функциясы болып ағымдағы және болашақтағы жоспарларды
ғылыми негіздеу есептеледі.
Үшіншіден, ғылым мен тәжірибенің жетістіктері негізінде өндіріс
тиімділігін арттыру резервтерін анықтау.
Төртіншіден, жоспарды орындау барысы бойынша кәсіпорын қызметінің
нәтижелерін бағалау.
Бесіншіден, шаруашылық қызмет процесінде айқындалған резервтерді
пайдалану бойынша шаралар белгілеу.
Шаруашылық қызметін талдау жүргізуде келесі принциптерді басшылыққа
алған жөн.
1. Экономикалық құбылыстар мен процестерді, шаруашылық жүргізудің
нәтижелерін бағалауда талдау мемлекеттік әдіске негізделуі керек.
Яғни, экономикалық өмірдің белгілі жақтарын бағалай отырып, олардың
мемлекеттік, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, халықаралық
саясатқа және заңдылыққа сәйкестігін есепке алып отыруымыз қажет.
2. Талдау ғылыми сипатта жүргізілуі қажет, яғни өндіріс дамуында
экономикалық заңдар талаптары ескерілуі қажет, ғылым-техникалық
прогресс жетістіктерін, экономикалық зерттеулердің жаңа әдістерін
пайдалану керек.
3. Талдау кешенді болуы қажет. Зерттеудің кешенділігі кәсіпорын
экономикасында қызметтің барлық тарауларын қамтуды талап етеді.
4. Талдау жасауда жүйелілікті қамтамасыз ету керек. Әрбір объектіні
зерттеу оның ішкі және сыртқа қарым-қатынастарын ескере отырылып
жүргізілуі қажет.
5. Шаруашылық қызметті талдау объективті, анық, дәл болуы керек. Ол
тексерілген, нақты, объективті шындықты айқындайтын мәліметке
негізделуі қажет, ал оның қорытындылары аналитикалық есептермен
негізделуі тиіс.
6. Талдау кәсіпорын қызметіне, өндіріс нәтижелеріне өз әсерін тигізіп
отыру қажет. Бұл жерде уақытылы жұмыстардың кемшіліктерін айқындалып,
олармен кәсіпорын басшылығын таныстыру керек.
7. Талдау жоспар бойынша жүргізілуі тиіс.Талдау оперативті болуы қажет.
Оперативтілік деп отырғанымыз – бұл тез және оның талдау жасау,
басқару шешімдерін қабылдау және оларды іске асыру. Талдау нәтижелі
болуы тиіс.
Шаруашылық қызметті талдаудың пайда болуы кез келген саланың пайда
болуына қажет жалпыға бірдей объективті тәртіппен байланысты.
Біріншіден, бұл тәжірибелік қажеттілікті қанағаттандыру. Ол өндірістік
күштердің дамуына, өндірістік күштердің жетілуіне, өндіріс көлемінің
ұлғаюына байланысты пайда болды.Кішігірім кәсіпорындарда қолданылған
интуитивті талдау, жобалық есептер үлкен өндірістік бірліктер шарттарында
жеткіліксіз болып қалды. Жан-жақты жинақталған шаруашылық қызметті
экономикалық талдаусыз күрделі экономикалық процестерді басқару мен
оптималды шешімдер қабылдау мүмкін емес.
Екіншіден, бұл экономикалық ғылымның жалпы дамуымен байланысты. Кез
келген ғылымның дамуымен оның салаларының дифференциациясы жүргізілетіні
бәрімізге мәлім. Шаруашылық қызметтің экономикалық талдауы қоғамдық
ғылымдардың дифференциациялануы нәтижесінде пайда болды. Бұрын экономикалық
талдау қызметтері балансжүргізу, бухгалтерлік есеп, қаржы, статистика және
тағы да басқа ғылымдар шегінде қарастырылатын. Бұл ғылымдар шегінде
талдауды зерттеудің алғашқы қарапайым тәсілдері пайда болды. Бірақ,
кәсіпорынның экономикалық және әлеуметтік дамуының ағымдағы және бесжылдық
жоспарын негіздеу үшін кәсіпорын қызметін жан-жақты жалпы зерттеу
қажеттілігі туындады. Жоғарыда аталып өткен ғылымдар тәжірибенің барлық
қажеттіліктерін қамтамасыз ете алмады. Шаруашылық қызметті талдауды
ғылымның бөлек жеке саласы ретінде көрсету қажеттілігі туындады. Осыдан
соң, экономикалық талдаудың маңызы шаруашылық қызмет барысындағы қателердің
бағасына сай өсіп отырды.Оған деген қызығушылық өсуде. Өндірісті зерттеу
жалпылама талдаушылық көрініс тапты. Талдау кәсіпорын экономикасын
басқарудағы маңызды құралға айналды, резервтерді тану өндірістік
эффективтіліктің жоғарылауына әкеледі.
Шаруашылық қызметті талдаудың ғылым ретінде даму тарихына көңіл аудара
отырып екі жағдайды еске сақтау керек: біріншіден, ғылымның теориялық
сұрақтарын жетілдіруге, екіншіден, олардың тәжірибедегі қолданылуы. ШҚТ
туралы алғаш арнайы кітаптар ХХ ғасырда пайда болды. Олар баланс талдауына
арналған еді және методикалық бағытта болды. 30-шы жылдары ШҚТ СССР-дың
жоғарғы оқу орындарында оқылатын болды. ШҚТ туралы алғаш кітаптар мен
әдістемелер шыға бастады. Олардың авторлары Н.Р.Вейцман,
С.К.Татур,М.И.Баканов және т.б. 30-шы жылдары ШҚТ-ның ғылым ретінде
қалыптасуы болды, әрі оны тәжірибеде кәсіпорын экономикасын жалпылама
зерттеу жүйесі мен өндірістік резерті жоғарылатуды іздеуде қолдана бастады.
Соғыс алдындағы жылдары экономикалық талбдау сұрақтары бойынша үш жүзден
аса кітаптар мен алты жүздец ғылыми мақалалар жасалды.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде бухгалтерлік есептің қайтақаралуы,
бақылау мен шаруашылық қызметті талдау басқа авторлардың да туындыларында
көрініс тапты
Соғыстан кейінгі жылдарды талдаудың теориялық сұрақтарына арналған деп
айтуға болады. Осы кезде талдау кәсіпорынның да ұлттық экономиканың
деңгейінде басқару тәдірибесінде қолданыла бастады. Экономикалық талдаудың
дербес әдістемелік бағыттары жетіле бастады: салыстырмалылық, технико-
экономикалық, оперативті, экономика-математикалық, функционалды-бағалық
және т.б.
Шаруашылық қызметті талдауды жалпы зерттеу әдістемелігінің дамуында
үлкен рөлді М.И.Баканов, А.Д.Шеремет, С.Б.Барнгольц, В.Ф.Дьяченков,
А.Ш.Маргулис, А.И.Муравьев, В.И.Самборский, Н.В.Дембинский, Г.М.Таций,
Н.Г.Чумаченко, В.И.Стражев, С.Г.Овсянников, Н.А.Русак, Л.Н.Кравченко,
Б.И.Майданчик, Р.С.Сайфулин, А.Ф.Аксененко және т.б. экономист ғалымдар.
Талдаудың қазіргі жағдайын теориялық жағынан негізделген ғылым ретінде
қарастыруға болады. Ғылым жұмыскерлерімен жасалған бірқатар әдістемелер
өндірісті басқаруда әртүрлі дәрежеде болып келеді. Сонымен қатар, ғылым
даму қалпында. Басқарушылық шешімдерді оптимизациялайтын математикалық, ЭВМ
әдістерді зерттеу кеңінен жүргізілуде. Шетел және отандық теориялық
жетістіктердің тәжірибеде қолданылуы жүргізілуде.
Шаруашылық қызметті талдаудың теориялық бағыттары математика,
статистика, бухгалтерлік есеп және т.б. ғылымдармен байланысты. Сондай ақ,
талдауды дамыту тәжірибелік сұрақтармен байланысты. Басқарудың командалық-
административті жүйесінде талдау тәжірибе жүзінде қажетінше дами алмады.
Ал қолданбалы жүйеге келгенде шаруашылық қызметті талдауды басқарудағы
жетекші орынды алады. Оған біздің қоғамымыздағы барлық өзгерістер әсер
етеді. Нарыққа көшудегі экономикалық механизмнің жетілуі кәсіпорынның
бәсекелестігі мен осы ғылымға деген қызығушылықтың өсуіне әкеледі.
Экономикалық талдау түрлері. Экономикалық талдау кәсіпорын қызметінің
әртүрлі бағыттары, сала, халықаралық байланыстар бойынша жүргізіледі (сурет
1.)
Рисунок 1
Сурет 1 - Экономикалық талдау жүйесіндегі кәсіпорын қызметін талдау
Экономикалық басқарудың негізгі функциялары:
• басқаруды ұйымдастыру;
• жоспарлау (экономикалық жүйені болашақта және ағымды жоспарлау,
болжамдау);
• талдау (экономикалық қызмет барысын және нәтижелерін талдау, ғылыми
негізделген критерийлер негізінде оның жетілдіру мүмкіндіктерін
бағалау);
• басқарудың мәліметтік қамсыздандыру (экономикалық құбылыстар мен
процестер туралы мәліметтерді жинақтау, өңдеу);
• бақылау (басқару шешімдері мен бизнес-жоспарлардың орындалу барысын
бақылау).
Талдау бойынша барлық жұмыстар функционалды болып саналады. Оларға келесі
функциялар жатады:
• басқаруды ұйымдастыру функциялары;
• жоспарлау функциялары;
• бақылау функциялары.
Экономикалық талдау әртүрлі бағыттар мен белгілерге байланысты жіктеледі:
салалық, уақытты, кеңістік, жүйедегі басқару функцияларына байланысты,
қызмет аймағына байланысты, статистикалық мәліметтерді іріктеуге байланысты
(кесте 1).
Кесте 1- Кәсіпорынның экономикалық талдау бағыты
Талдау түрі Тағайындау
салалық – экономиканың әр саласының өзіндік ерекшелігін
Салалық есепке ала отырады;
салааралық –ұлттық экономика салалары деңгейінде
жүргізіледі.
Уақытты алдын-ала – шаруашылық операциялар болғанға дейін
жүргізіледі. Жоспарлық жұмыстар мен басқару шешімдеін
негіздеу, болашақта болжау үшін қажет;
кейінгі (ретроспективті) –шаруашылық актілер нәтижелері
негізінде жүргізіледі. Кәсіпорын қызмет нәтижелерін
объективті бағалау, пайдаланылмаған резервтерді
айқындау, жоспардың орындалуын бақылау үшін
пайдаланылады;
оперативті – шаруашылық операциялар болғаннан кейін
жүргізіледі. Оның мақсаты шаруашылық процестерге әсер
теу және кемшіліктерді анықтау;
қорытынды – есепті мерзімге жүргізіледі (ай, тоқсан,
жыл). Оның құндылығы – кәсіпорын қызметі кешенді
зерттеледі.
ішкішаруашылық – зерттеліп отырған кәсіпорын мен оның
Кеңістік құрылымдық бөлімдер қызметі қарастырылады;
шаруашылықаралық – екі немесе одан жоғары кәсіпорын
қызметтері нәтижелері салыстырылады. Озат тәжірибе,
резервтер, келешектерді анықтауға мүмкіндік береді және
олардың негізінде кәсіпорын қызметінің тиімділігіне
объективті баға беруге болады.
Жүйедегі басқаруэкономика, техника, технология, өндірісті ұйымдастыру,
функциялары еңбектің әлеуметтік жағдайлары, табиғатты қорғаужәне
бойынша басқа да қызмет түрлері талданады.
Аймақ бойынша ішкі – кәсіпорында өндірістік, қаржылық және
коммерциялық қызметін оперативті, қысқа мерзімді және
ұзақ мерзімді басқару үшін жүргізіледі;
сыртқы – банктер, қаржылық органдар, акционерлер,
инвесторлар қаржылық статистика және есеп негізінде
жүргізеді;
кешенді – кәсіпорын қызметінің әртүрлі жақтарын
қарастыратын талдау;
тақырыптық – кәсіпорын қызметінің жеке жақтарын
қарастыратын талдау.
Статистикалық жаппай – барлық нақты мәліметтер зерттеледі;
мәліметтерді іріктеу – қандай да бір ерекшеліктер бойынша іріктелген
іріктеу бойынша факторлар зерттеледі.
Экономикалық талдау келесі түрлергі бөлінеді: қаржылық-экономикалық,
әлеуметтік-экономикалық, экономикалық-статистикалық, экономикалық-
экологиялық, маркетингтік, салыстырмаплы факторлық, диагностикалық және
маржиналдық.
Қорытынды
Шаруашылық қызметтің экономикалық талдауы қоғамдық ғылымдардың
дифференциациялануы нәтижесінде пайда болды. Экономикалық талдау кәсіпорын
қызметінің әртүрлі бағыттары, сала, халықаралық байланыстар бойынша
жүргізіледі. Экономикалық талдау әртүрлі бағыттар мен белгілерге байланысты
жіктеледі: салалық, уақытты, кеңістік, жүйедегі басқару функцияларына
байланысты, қызмет аймағына байланысты, статистикалық мәліметтерді
іріктеуге байланысты. Экономикалық талдау келесі түрлергі бөлінеді:
қаржылық-экономикалық, әлеуметтік-экономикалық, экономикалық-статистикалық,
экономикалық-экологиялық, маркетингтік, салыстырмаплы факторлық,
диагностикалық және маржиналдық.
Тақырып бойынша әдістемелік нұсқаулар
Лекция материалдарын игеру үшін барлық көңілді негізгі ұғымдарды игеруге
аудару қажет: талдау объектілері, талдау мазмұны мен міндеттері,
функциялары, негізгі принциптерін ұғыну қажет. Сонымен қатар шаруашылық
қызметті талдауды жалпы зерттеу әдістемелігінің дамуын қарастыру және
экономикалық талдау түрлерін жетік білу қажет.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие –
Москва: ИНФРА, 2005
2. Басовский Л.Е. Экономический анализ (комплексный экономический анализ
хозяйственной деятельности): УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
3. Шеремет А.Д. Теория экон. анализа: учебник – Москва: ИНФРА-М, 2003
4. Савицкая Г.В. Анализ хоз. деятельн.: УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
5. Управленческий анализ. С.А. Бороненкова УП – Москва: ФиС, 2004
6. Чернов Т.П. Экономический анализ: Торговля, общее питание, тур.
бизнес: УП для вузов. Под ред. М.И. Баканова – Москва, 2003
Өзіні өзі тексеру сұрақтары:
1. Экономикалық талдаудың зерттеу пәні мен объектілері қандай?
2. Экономикалық талдаудың мазмұны мен мақсаты?
3. Шаруашылық қызметті талдаудың түрлері
4. Экономикалық басқарудың негізгі функциялары
5. Экономикалық талдау әртүрлі бағыттар мен белгілерге байланысты
жіктелуі
Лекция тақырыбы: Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
Лекция жоспары:
1. Экономикалық талдау пәні, мазмұны, оның мақсаттары мен міндеттері
2. Экономикалық талдаудың әдістері, ерекшеліктері
3. Экономикалық талдаудың әдістері
Лекция мақсаты: Экономикалық талдау пәнінің мазмұнын түсіндіру,
әдістері мен ерекшеліктерімен, қаржылық талдаудың тәсілдерімен таныстыру.
Лекцияның мазмұны:
1. Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты. Кәсіпорының
қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын, қаржылық
жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не, соны анықтап
алған жөн. Қаржылық жағдай – бұл қаржы ресурстарының қолда барын, және
пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы. Шаруашылық субъектісінің
қаржылық жағдайы – бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің
сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы
ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет алдында және басқа да
шаруашылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді:
табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі;
капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұғымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін біріңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорының қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А. Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:
1) пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3) құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорының өзінің жұмысын ұйымдастыруға байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі – яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептесе ала ма, жоқ па? – деген қауіп туады.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
• кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
• шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы
төлем қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
• төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
• шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
• қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса
алғандағы мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
• кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу –
жақсы қаржылық жағдайдын бірден-бір шарты болып табылады. Әрине,
акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді
ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық
таратымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да
кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның
іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және
оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға біреуге мүмкіндік береді және
сондай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібіне сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
• кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын
талдау;
• кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
• кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және
салыстырмалы көрсеткіштерінің талдау;
• баланс өтімділігін талдау;
• кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін
талдау.
2. Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас
кешенде талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп
бөлуді қажет етіп отыр. Талдаудың бұл тұрлерінің әрқайсысының өзінің
негізгі ақпараттық көздері бар.
Бұрынғы қолданылып келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың
мәндерін, баланс бөлімі мен топтарының жиындарын олардың мөлшерлік
көлемдерімен салыстыру, мөлшерден ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың
кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу
шешуші роль атқарады. Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі –
онда жоспарлық көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы болып табылады.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параматрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасына жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі
Көлденең (уақытша) талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңмен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі және баптардың үлес салмағын анықтауға мұмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденен талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінең тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке
баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар. Қатынастарды үлкен
байыптылықпен талдау қажет, өйткені тек бір ғана фактор алымына да,
бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі,
теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады. Қатынасты талдау
болашаққа бейімделуі тиіс
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштермен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде – тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол кері
(синтез) болуы мүмкін.
3. Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және
салыстырмалы шама, графиктік және индекстік әдістер, корреляция, регрессия
және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық
ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлік пен пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық
субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға
байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты – шаруашылық
субъектісінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорынның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады. Осыған байланысты нақтылау дәрежесі
аудитордың өзінің ықыласына байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақты әрі кешенді талдау жүргізе
алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың
нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Қаржылық талдау пәнінің мақсаты мен міндеттері
2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қандай факторлар әсер етеді
3. Көлдеңен (уақытша) талдаудың мәні
4. Тікелей (құрылымдық) талдаудың мәні
5. Трендтік талдаудың мәні
6. Салыстырмалы талдаудың мәні
7. Факторлық талдаудың мәні
8. Талдаудың қандай басқа әдістерді білесіз
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Бухгалтерлік баланстың экономикалық оқылуы тақырыбына реферат
дайындау
Қажетті әдебиеттер:
1. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т. Кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдау. Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2001
2. К.Ш. Дюсембаева, С.К. Егембердиева. Аудит и анализ
финансовой отчетности. Учебное пособие – Алматы: Қаржы
қаражат, 1998
3. Шеремет А.Д., Сайфуллин Д.С. Методика финансового анализа –
М: Информ, 1995
4. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности. Учебник
по ред. В.И. Стражевалинск: Высшая школа, 1998
5. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Учебное
пособие. Г.В. Савицкая: ИП Экоперспектива, 1998
Лекция тақырыбы: Экономикалық жағдайды талдаудың мағынасы, міндеттері
және ақпараттық базасы
Лекция жоспары:
1. Нарықтық қатынастар кезіндегі қаржылық жағдайды талдаудың ролі
2. Экономикалық жағдайды талдаудың мазмұны, әдістері, және міндеттері
3. Қаржылық есеп – қисап – қаржылық талдаудың ақпараттық базасы
Лекция мақсаты: Экономикалық жағдайды талдаудың ролімен, мазмұнымен,
әдістерімен және міндеттерімен, сонымен қатар талдаудың ақпараттық
базасымен білімгерлерді таныстыру.
Лекцияның мазмұны:
1. Нарықтық қатынастары жағдайында ксіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік – кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның
іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және
оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға біреуге мүмкіндік береді және
сондай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібіне сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
• кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын
талдау;
• кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
• кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және
салыстырмалы көрсеткіштерінің талдау;
• баланс өтімділігін талдау;
• кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін
талдау.
2. Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параматрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасына жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты – шаруашылық
субъектісінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорынның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады. Осыған байланысты нақтылау дәрежесі
аудитордың өзінің ықыласына байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақты әрі кешенді талдау жүргізе
алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың
нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды.
3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
қаржылық есеп беру болып табылады.
ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 Бухгалтерлік есеп
туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп
беруге мыналар жатады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есап
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық
сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға
өзгерісінің әсері туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат
ретінде қарастырылады.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында анықталған
жеңілдетілген түрде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырып 1
Экономикалық талдау мазмұны пәні, міндеттері
Мақсаты: Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың мәні және міндетін,
экономикалық талдау ғылымына анықтама беру, оның негізгі мазмұнын ашу.
Мазмұны
1. Экономикалық талдау және теориялық таным
2. Экономикалық талдау және экономикалық теория
3. Экономикалық талдау жүйелілігі мен кешенділігі
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: экономикалық талдау, макроэкономикалық
талдау, микроэкономикалық талдау, бағдарламалық талдау, қаржылық-
экономикалық талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық талдау,
әлеуметтік–экономикалық талдау, экологилық талдау, маркетингтік талдау,
салыстырмалы талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс талдау,
маржиналдық талдау және т.б.
Экономикалық талду басқару шешімдерін қабылдайтын ғылыми база болып
табылады. Оны негіздеу үшін потенциалды мәселелерді, қаржылық және
өндірістік тәуекелділікті көрсету және болжау, шаруашылық субъектінің табыс
пен тәуекелділік дәрежесіне қабылданатын шешімдердің әсерін анықтап,
шаруашылық қзмет нәтижесіне талдау жүргізу қажет.
Шаруашылық субъектінің статусының жоғарылауы олардың адында өндірістік
және қаржылық мәселелердің шешілуіне мүмкіндік ашып, басқарушылар алдына
қаржыландыру көзін табу, инвестициялық саясатты оңтайландыру мәселелерін
қояды. Ұйымның қаржылық тұрақтылығын бағалау, төлем қабілеттілігін анықтау
және объективті, ғылыми негізделген оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау
үшін қаржылық талдау қажет.
Табиғат құбылыстары мен қоғамдық өмірді зерттеуді талдаусыз жүргізу
мүмкін емес. Талдау терминінің өзі гректің analyzis деген сөзінен
шыққан, аудармасында бөлшектерге бөлемін дегенді білдіреді. Демек, талдау
шағын мағынада құбылыстар мен заттарды зерттеу үшін оларды құраушы
бөлшектерге бөлемін дегенді білдіреді. Мұндай бөлшектеу зерттелетін заттың,
құбылыстың, процестің ішіне үңілуге, оның әр бөлшегінің мәнін анықтауға
мүмкіндік береді.
Мысалы, өнімнің өзіндік құнының мәнін ұғу үшін оның тек қандай
элементтерден құралатынын ғана емес, сондай-ақ әр шығын бабы мөлшерінің
неге байланыстылығын білу керек. Өнімнің өзіндік құнының құрылымы мен оған
әсер ететін факторлар дәлірек қарастырылған сайын, біз бұл экономикалық
құбылыс жайында көбірек білетін боламыз және өнімнің өзіндік құнының
қалыптасуын анағұрлым жақсы басқара аламыз.
Сонымен қатар, қоршаған ортаның көптеген құбылыстары мен процестері тек
анализ көмегімен ғана таныла алады деп айта алмаймыз. Кей кездерде адамның
ойлау қабілеттілігіне сай келетін басқа тәсілдерді қолдану қажеттілігі
туындайды. Бұл мағынада талдауға зерттелетін заттың әртүрлі бөлшектері
арасындағы байланысты табатын синтез жақын келеді. Қазіргі кездегі
диалектика шындықты зерттеудің ғылыми әдістері ретінде талдау мен синтездің
бірлігінен шығады. Тек талдау мен синтез ғана біріккен күйде құбылыстардың
жан-жақты диалектикалық байланысының ғылыми зерттелуін қамтамасыз етеді.
Сонымен, талдау ұғымы кең көлемде кішкентай бөлшектерге бөлінген және
олардың байланыстарының әртүрлілігіне қарамастан табиғат құбылыстары мен
заттарын танудың тәсілі ретінде қарастырылады.
Ғылым мен тәжірибеде талдаудың әртүрлі түрлері қолданылады: физикалық,
химиялық, математикалық, статистикалық, экономикалық және т.б. Олар тәсіл,
мақсат және объектілері бойынша ерекшеленеді. Физикалық, химиялық және
басқа да талдауларға қарағанда экономикалық талдау экономикалық
құбылыстардың абстракті-логикалық зерттеу тәсіліне жатады, мұнда
микроскопты да, химиялық реактивтерді де қолдану мүмкін емес, тек
абстракция күші ғана қолданыла алады.
Адамның талдау қабілеттілігі қоршаған ортадағы өз іс-әрекеттерін
әрқашан бағалап отырудың объективті қажеттілігінен туындады және жетілуде.
Бұл еңбек пен ресурстарды анағұрлым эффективті жұмсаудың тәсілін
іздестіруге итермелейді.
Тұрғын халықтың санының өсуіне, өндіріс құралдарының жетілуіне,
адамзаттың рухани және материалдық қажеттіліктерінің өсуіне байланысты
талдау дамыған қоғамның ең алғашқы өмірлік қажеттілігіне айналды. Қазірде
талдаусыз адамның саналы қызмет етуі мүмкін емес. Ф.Энгельс талдаудың пайда
болуының тарихи шекарасына мінездеме бере отырып, былай деп жазған:
Жаңғақты бөлудің өзі талдаудың бастамасы болады. Адамзаттың дамуына
байланысты бөлінген жаңғақтар саны да өсуде, әрі оларды бөлу тәсілдері де
жетілуде. Талдау объектілерінің шеңбері ұлғаюда, сонымен қатар талдаудың
өзі де жетілуде.
Саналы қызметі нәтижесінде адамдардың табиғи ортамен қарым-қатынастары
бірте-бірте кеңейді, соның салдарынан адамдар әртүрлі объектілер мен
құбылыстар жайлы өз түсініктерін тереңдетті. Бірте-бірте бұл объектілер мен
құбылыстарды зерттеуге байланысты талдаудың тереңдетілген түрі қажет болды.
Осылайша, математика, химия, медицина және басқа да ғылымдардағы талдау
пайда болды.
Бүгінде, экономикалық құбылыстар мен процестерді макродеңгейде зерттейтін
жалпытеориялық экономикалық талдау мен бөлек кәсіпорындардың экономикасын
зерттеу үшін қолданылатын шаруашылық қызмет талдауы – микродеңгейдегі нақты-
экономикалық талдауын айыра білу керек. Егер, жалпытеориялық экономикалық
талдаудың ғылыми тұрғыдағы дамуы алдыңғы ғасыр экономистерінің еңбектерінде
көрініс тапса, ал шаруашылық қызмет талдауы ғылым ретінде салыстырмалы
түрде жақын арада көрініс тапты.
Материалистік диалектика барлық құбылыстар мен процестерді тұрақты
қозғалыста, өзгерісте, дамуда қарастыруды қажет деп санайды. Шаруашылық
қызметті талдау әдісінің бір сипаттамалық белгісінің қайнар көзі осында –
тұрақты салыстырулардың қажеттілігі. Салыстырулар Шаруашылық қызметті
талдауда кеңінен қолданылады. Қызметтің нақты нәтижелері өткен жылдардың
нәтижелерімен, баса кәсіпорындардың жетістіктерімен, жоспарлы
көрсеткіштерімен және т.б. салыстырылады.
Материалистік диалектика әрбір процесс, әрбір құбылысты қарама-
қайшылықтардың күресі және бірлік ретінде қарастыру керектігін үйретеді.
Осы арадан ішкі қарама-қайшылықтарды, әрбір процестің, әрбір құбылыстың оң
және теріс жақтарын зерттеу қажеттілігі туындайды. Бұл да шаруашылық
қызметті талдаудың сипаттамалық белгісінің бірі. Мысалы, ҒТП еңбек
өнімділігінің артуына, рентабельділік деңгейінің өсуіне және т.б. оң әсерін
тигізеді, бірақ қоршаған ортаның ластануы, гиподинамия дамуы және т.б.
сияқты оның теріс жақтарын да ескеру қажет.
Талдауда диалектикалық әдісті қолдану кәсіпорынның шаруашылық қызметін
зерттеу барлық өзара байланыстарды есепке ала отырып жүргізілуі керек
екендігін білдіреді. Ешбір құбылыс дұрыс түсінікті болуы мүмкін емес, егер
ол бөлек түрде, басқалармен байланыссыз қарастырылатын болса. Мысалы,
өнімнің өзіндік құнының деңгейіне жаңа техниканы енгізу әсерін зерттей
отырып, тікелей байланысты ғана емес, сонымен қатар жанама байланысты да
ескеру қажет. Жаңа техниканы енгізу нәтижесінде өндіріс шығындары артатыны,
сонымен бірге өнімнің өзіндік құны да артатыны белгілі. Бірақ мұнда өз
қатарында еңбекақының үнемделуі мен өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне
жағдай жасайтын еңбек өнімділігі өседі. Осыдан шығатын, егер еңбек
өнімділігінің өсу деңгейлері жаңа техниканы ұстау мен іске қосуға кететін
шығындарының өсу деңгейіне қарағанда жоғары болса, онда өнімнің өзіндік
құны төмендейді, және керісінше. Яғни, осы немесе басқа да экономикалық
құбылысты түсініп, дұрыс бағалау үшін басқа құбылыстармен барлық
байланыстарын және өзара тәуелділікті зерттеп алу қажет. Бұл шаруашылық
қызметті талдау әдісінің әдіснамалық белгісінің бірі.
Жүйелі көзқарас – зерттеу әдіснамасындағы бағыт. Ол көптеген ішкі және
сыртқы байланыстары бар жеке элементтерден тұратын күрделі жүйелер сияқты
оюъектілерді зерттеуге негізделеді. Жүйелі көзқарас объектіні терең
зерттеуге, ол туралы неғұрлым көбірек түсінік алуға, осы объекттінің жеке
бөліктері арасында себепті-тергеулі байланысынкөрсетуге мүмкіндік береді.
Жүйелі көзқарастың негізгі ерекшеліктері – қозғалмалылық, өзара қарым-
қатынас, өзара тәуелділік және жүйе элементтерінің өзара байланысы,
кешенділік, толықтылық, бағыныштылық, бастаушы буынның ерекшеленуі.
Экономикалық талдауда жүйелі көзқарас неғұрлым мақсатқа сай басқарушылық
шешімдерді таңдау үшін негіз болатын беліген нұсқалардан тиімдісін
таңдауға, шаруашылық мәселелерді шешудің ғылыми негізделген нұсқаларын
құрастыруға мүмкіндік береді.
Жүйелі талдау процесінде бірнеше жүйелі кезеңдерді қарастыруға болады.
Зерттеудің бірінші кезеңінде талдау объектісі анықталған жүйе ретінде
көрінеді. Бұл үшін ең басында жүйе элементтері ретінде қарастыруға болатын
объектінің жеке бөліктерін бөліп көрсетеді. Нақты жағдайларда жүйе бірнеше
деңгейге ие болуы мүмкін, яғни бірінші деңгейдің әрбір бөлек алынған
элементін жеке жүйе (ішкі жүйе) түрінде қарастыруға болады. Бұдан басқа,
талдаудың бірінші деңгейінде жүйенің даму мақсаты, оны шешетін мәселелер,
басқа жүйелермен байланыс, жеке элементтер арасындағы өзара байланыстар,
әрбір элементті және жүйені түгелдей іске асыру құрылуы тиіс
Жүйелі талдаудың екінші кезеңнің негізгі мақсаты – жүйелері бар
шарттарға, өзара байланыстарға (ішкі және сыртқы), элементтерге барлығына
анағұрлым толық және сапалы баға беруге мүмкіндігі бар көрсеткіштердің
іріктелуі.
Үшінші кезеңде зерттелетін жүйенің жалпы схемасы құрастырылады.
Графикалық тұрғыда ол әдетте әрбір элементке арнайы блок сәйкес келетін
блоктық сурет түрінде көрсетіледі. Бөлек блоктар жүйенің ішкі және сыртқы
байланыстарының бары мен бағытын көрсететін бір-бірімен стрелкалар арқылы
байланысқан. Мұнда алдыңғы кезеңде таңдалған көрсеткіштер жүйе элементтері
мен байланыстары бойынша үлестіріледі, олардың тізімі нақтыланады (бірін-
бірі қайталайтын шығарылып тасталады, ақпараты жеткіліксіздері ауыстырылады
және т.с.с.).
Талдаудың төртінші кезеңі жүйенің экономика-математикалық үлгісі жалпы
түрде құрылуына арналады. Мұнда сапалы талдау негізінде жүйенің барлық
теңдеулер мен теңсіздіктердің математикалық нысандары анықталады. Бұл
кезеңде әртүрлі әдістер көмегімен барлық теңдеулер мен теңсіздіктердің
коэффициенттері, шетеу параметрлері мен мақсат функциялары анықталуы тиіс.
Нәтижесінде істелген жұмыс қорытындысы бойынша таңдалған объектіні
экономикалық талдау үшін пайдаланылуы мүмкін экономика-математикалық үлгі
алынуы мүмкін.
Ең соңғы талдаудың бесінші кезеңі үлгімен жұмыс деп аталады.
Оны диалог түрінде компьтерде жасаған дұрыс. Өндірістің сол не басқа
факторларын сипаттайтын экономика-математикалық үлгісінің (коэффициенттер,
шектеулер) бөлек параметрлерін ауыстыру жолымен функция мәнін анықтайды.
Осы көрсеткіштерді нақты, жоспарлы және басқалармен салыстыру шаруашылық
қорытындысын, нәтижелі көрсеткіштер шамасына факторлар әсерін бағалауға,
ішкі шаруашылық резервтердің пайдаланылмаған көлемі мен көздерін анықтауға
мүмкіндік туғызады.
Талдауға суреттелген көзқарас басқалармен салыстырғанда маңызды
артықшылықтарға ие: ол зерттеудің кешенділігі мен мақсаттылығын; өндіріс
тиімділігінің арту резервтерін табудың әдіснамалық негізделген схемасын;
шаруашылық нәтижелерін объективті бағалауды; шапшаңдық, әрекеттілік,
негізін, талдау мен оның қорытындыларының дәлділігін қамтамасыз етеді.
Алынған экономика-математикалық үлгі талдауда қайта-қайта қолданылуы және
басқарушылық шешімдерді негіздеудің жақсы құралы ретінде қызмет етуі
мүмкін.
Қорытынды
Талдау ұғымы кең көлемде кішкентай бөлшектерге бөлінген және олардың
байланыстарының әртүрлілігіне қарамастан табиғат құбылыстары мен заттарын
танудың тәсілі ретінде қарастырылады. экономикалық құбылыстар мен
процестерді макродеңгейде зерттейтін жалпытеориялық экономикалық талдау мен
бөлек кәсіпорындардың экономикасын зерттеу үшін қолданылатын шаруашылық
қызмет талдауы – микродеңгейдегі нақты-экономикалық талдауын айыра білу
керек. Егер, жалпытеориялық экономикалық талдаудың ғылыми тұрғыдағы дамуы
алдыңғы ғасыр экономистерінің еңбектерінде көрініс тапса, ал шаруашылық
қызмет талдауы ғылым ретінде салыстырмалы түрде жақын арада көрініс тапты.
Тақырып бойынша әдістемелік нұсқаулар
Лекция материалдарын игеру үшін барлық көңілді негізгі ұғымдарды игеруге
аудару қажет: экономикалық талдау, макроэкономикалық талдау,
микроэкономикалық талдау, бағдарламалық талдау, қаржылық-экономикалық
талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық талдау, әлеуметтік
–экономикалық талдау, экологилық талдау, маркетингтік талдау, салыстырмалы
талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс талдау, маржиналдық талдау
және т.б.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие –
Москва: ИНФРА, 2005
2. Басовский Л.Е. Экономический анализ (комплексный экономический анализ
хозяйственной деятельности): УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
3. Шеремет А.Д. Теория экон. анализа: учебник – Москва: ИНФРА-М, 2003
4. Савицкая Г.В. Анализ хоз. деятельн.: УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
5. Управленческий анализ. С.А. Бороненкова УП – Москва: ФиС, 2004
6. Чернов Т.П. Экономический анализ: Торговля, общее питание, тур.
бизнес: УП для вузов. Под ред. М.И. Баканова – Москва, 2003
Өзіні өзі тексеру сұрақтары:
1. Экономикалық талдаудың зерттеу міндеттері қандай?
2. Экономикалық талдаудың теориялық танымы?
3. Жалпытеориялық экономикалық талдау.
4. Шаруашылық қызметті талдауды жалпы зерттеу әдістемесі
5. Экономикалық талдау категориясы.
Дәріс 2 - Экономикалық талдаудың пәні, мақсаты және түрлері
Мақсаты: Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың пәні мен объектілерін
анықтау, экономикалық талдау мақсатын және түрлерін қарастыру.
Мазмұны
1. Экономикалық талдау пәні мен объектілері
2. Экономикалық талдау мақсаты мен басқа ғылымдармен байланысы
3. Экономикалық талдау түрлері
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: қаржылық-экономикалық талдау, аудиторлық
талдау, техникалық-экономикалық талдау, әлеуметтік –экономикалық талдау,
экологилық талдау, маркетингтік талдау, салыстырмалы талдау, акторлық
талдау, диагностикалық экспресс талдау, маржиналдық талдау және т.б.
Экономикалық талдау пәнінің зертеу мәні болып экономикалық
құбылыстардың және принциптердің себепті-салдарлы қатынастары табылады.
Экономикалық талдау объектілері ретінде шаруашылық қызметінің
экономикалық нәтижелері есептелінеді. Өнеркәсіп кәсіпорында талдау
объектілерін өнім өндіру мен өткізу, оның өзіндік құны, еңбек, материалдық,
қаржы ресурстарын пайдалану, өндірістің қаржылық нәтижелері, кәсіпорынның
қаржылық жағдайы және т.б. жатады
Кәсіпорын қызметін экономикалық талдау мазмұны мен міндеттері оның
атқаратын функцияларымен айқындалады.
Біріншіден, бұл функциялардың бірі – экономикалық заңдардың іске асу
сипатын зерттеу, кәсіпоорын жағдайында экономикалық процестермен
құбылыстардың тенденцияларын орнату.
Екіншіден, талдау функциясы болып ағымдағы және болашақтағы жоспарларды
ғылыми негіздеу есептеледі.
Үшіншіден, ғылым мен тәжірибенің жетістіктері негізінде өндіріс
тиімділігін арттыру резервтерін анықтау.
Төртіншіден, жоспарды орындау барысы бойынша кәсіпорын қызметінің
нәтижелерін бағалау.
Бесіншіден, шаруашылық қызмет процесінде айқындалған резервтерді
пайдалану бойынша шаралар белгілеу.
Шаруашылық қызметін талдау жүргізуде келесі принциптерді басшылыққа
алған жөн.
1. Экономикалық құбылыстар мен процестерді, шаруашылық жүргізудің
нәтижелерін бағалауда талдау мемлекеттік әдіске негізделуі керек.
Яғни, экономикалық өмірдің белгілі жақтарын бағалай отырып, олардың
мемлекеттік, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, халықаралық
саясатқа және заңдылыққа сәйкестігін есепке алып отыруымыз қажет.
2. Талдау ғылыми сипатта жүргізілуі қажет, яғни өндіріс дамуында
экономикалық заңдар талаптары ескерілуі қажет, ғылым-техникалық
прогресс жетістіктерін, экономикалық зерттеулердің жаңа әдістерін
пайдалану керек.
3. Талдау кешенді болуы қажет. Зерттеудің кешенділігі кәсіпорын
экономикасында қызметтің барлық тарауларын қамтуды талап етеді.
4. Талдау жасауда жүйелілікті қамтамасыз ету керек. Әрбір объектіні
зерттеу оның ішкі және сыртқа қарым-қатынастарын ескере отырылып
жүргізілуі қажет.
5. Шаруашылық қызметті талдау объективті, анық, дәл болуы керек. Ол
тексерілген, нақты, объективті шындықты айқындайтын мәліметке
негізделуі қажет, ал оның қорытындылары аналитикалық есептермен
негізделуі тиіс.
6. Талдау кәсіпорын қызметіне, өндіріс нәтижелеріне өз әсерін тигізіп
отыру қажет. Бұл жерде уақытылы жұмыстардың кемшіліктерін айқындалып,
олармен кәсіпорын басшылығын таныстыру керек.
7. Талдау жоспар бойынша жүргізілуі тиіс.Талдау оперативті болуы қажет.
Оперативтілік деп отырғанымыз – бұл тез және оның талдау жасау,
басқару шешімдерін қабылдау және оларды іске асыру. Талдау нәтижелі
болуы тиіс.
Шаруашылық қызметті талдаудың пайда болуы кез келген саланың пайда
болуына қажет жалпыға бірдей объективті тәртіппен байланысты.
Біріншіден, бұл тәжірибелік қажеттілікті қанағаттандыру. Ол өндірістік
күштердің дамуына, өндірістік күштердің жетілуіне, өндіріс көлемінің
ұлғаюына байланысты пайда болды.Кішігірім кәсіпорындарда қолданылған
интуитивті талдау, жобалық есептер үлкен өндірістік бірліктер шарттарында
жеткіліксіз болып қалды. Жан-жақты жинақталған шаруашылық қызметті
экономикалық талдаусыз күрделі экономикалық процестерді басқару мен
оптималды шешімдер қабылдау мүмкін емес.
Екіншіден, бұл экономикалық ғылымның жалпы дамуымен байланысты. Кез
келген ғылымның дамуымен оның салаларының дифференциациясы жүргізілетіні
бәрімізге мәлім. Шаруашылық қызметтің экономикалық талдауы қоғамдық
ғылымдардың дифференциациялануы нәтижесінде пайда болды. Бұрын экономикалық
талдау қызметтері балансжүргізу, бухгалтерлік есеп, қаржы, статистика және
тағы да басқа ғылымдар шегінде қарастырылатын. Бұл ғылымдар шегінде
талдауды зерттеудің алғашқы қарапайым тәсілдері пайда болды. Бірақ,
кәсіпорынның экономикалық және әлеуметтік дамуының ағымдағы және бесжылдық
жоспарын негіздеу үшін кәсіпорын қызметін жан-жақты жалпы зерттеу
қажеттілігі туындады. Жоғарыда аталып өткен ғылымдар тәжірибенің барлық
қажеттіліктерін қамтамасыз ете алмады. Шаруашылық қызметті талдауды
ғылымның бөлек жеке саласы ретінде көрсету қажеттілігі туындады. Осыдан
соң, экономикалық талдаудың маңызы шаруашылық қызмет барысындағы қателердің
бағасына сай өсіп отырды.Оған деген қызығушылық өсуде. Өндірісті зерттеу
жалпылама талдаушылық көрініс тапты. Талдау кәсіпорын экономикасын
басқарудағы маңызды құралға айналды, резервтерді тану өндірістік
эффективтіліктің жоғарылауына әкеледі.
Шаруашылық қызметті талдаудың ғылым ретінде даму тарихына көңіл аудара
отырып екі жағдайды еске сақтау керек: біріншіден, ғылымның теориялық
сұрақтарын жетілдіруге, екіншіден, олардың тәжірибедегі қолданылуы. ШҚТ
туралы алғаш арнайы кітаптар ХХ ғасырда пайда болды. Олар баланс талдауына
арналған еді және методикалық бағытта болды. 30-шы жылдары ШҚТ СССР-дың
жоғарғы оқу орындарында оқылатын болды. ШҚТ туралы алғаш кітаптар мен
әдістемелер шыға бастады. Олардың авторлары Н.Р.Вейцман,
С.К.Татур,М.И.Баканов және т.б. 30-шы жылдары ШҚТ-ның ғылым ретінде
қалыптасуы болды, әрі оны тәжірибеде кәсіпорын экономикасын жалпылама
зерттеу жүйесі мен өндірістік резерті жоғарылатуды іздеуде қолдана бастады.
Соғыс алдындағы жылдары экономикалық талбдау сұрақтары бойынша үш жүзден
аса кітаптар мен алты жүздец ғылыми мақалалар жасалды.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде бухгалтерлік есептің қайтақаралуы,
бақылау мен шаруашылық қызметті талдау басқа авторлардың да туындыларында
көрініс тапты
Соғыстан кейінгі жылдарды талдаудың теориялық сұрақтарына арналған деп
айтуға болады. Осы кезде талдау кәсіпорынның да ұлттық экономиканың
деңгейінде басқару тәдірибесінде қолданыла бастады. Экономикалық талдаудың
дербес әдістемелік бағыттары жетіле бастады: салыстырмалылық, технико-
экономикалық, оперативті, экономика-математикалық, функционалды-бағалық
және т.б.
Шаруашылық қызметті талдауды жалпы зерттеу әдістемелігінің дамуында
үлкен рөлді М.И.Баканов, А.Д.Шеремет, С.Б.Барнгольц, В.Ф.Дьяченков,
А.Ш.Маргулис, А.И.Муравьев, В.И.Самборский, Н.В.Дембинский, Г.М.Таций,
Н.Г.Чумаченко, В.И.Стражев, С.Г.Овсянников, Н.А.Русак, Л.Н.Кравченко,
Б.И.Майданчик, Р.С.Сайфулин, А.Ф.Аксененко және т.б. экономист ғалымдар.
Талдаудың қазіргі жағдайын теориялық жағынан негізделген ғылым ретінде
қарастыруға болады. Ғылым жұмыскерлерімен жасалған бірқатар әдістемелер
өндірісті басқаруда әртүрлі дәрежеде болып келеді. Сонымен қатар, ғылым
даму қалпында. Басқарушылық шешімдерді оптимизациялайтын математикалық, ЭВМ
әдістерді зерттеу кеңінен жүргізілуде. Шетел және отандық теориялық
жетістіктердің тәжірибеде қолданылуы жүргізілуде.
Шаруашылық қызметті талдаудың теориялық бағыттары математика,
статистика, бухгалтерлік есеп және т.б. ғылымдармен байланысты. Сондай ақ,
талдауды дамыту тәжірибелік сұрақтармен байланысты. Басқарудың командалық-
административті жүйесінде талдау тәжірибе жүзінде қажетінше дами алмады.
Ал қолданбалы жүйеге келгенде шаруашылық қызметті талдауды басқарудағы
жетекші орынды алады. Оған біздің қоғамымыздағы барлық өзгерістер әсер
етеді. Нарыққа көшудегі экономикалық механизмнің жетілуі кәсіпорынның
бәсекелестігі мен осы ғылымға деген қызығушылықтың өсуіне әкеледі.
Экономикалық талдау түрлері. Экономикалық талдау кәсіпорын қызметінің
әртүрлі бағыттары, сала, халықаралық байланыстар бойынша жүргізіледі (сурет
1.)
Рисунок 1
Сурет 1 - Экономикалық талдау жүйесіндегі кәсіпорын қызметін талдау
Экономикалық басқарудың негізгі функциялары:
• басқаруды ұйымдастыру;
• жоспарлау (экономикалық жүйені болашақта және ағымды жоспарлау,
болжамдау);
• талдау (экономикалық қызмет барысын және нәтижелерін талдау, ғылыми
негізделген критерийлер негізінде оның жетілдіру мүмкіндіктерін
бағалау);
• басқарудың мәліметтік қамсыздандыру (экономикалық құбылыстар мен
процестер туралы мәліметтерді жинақтау, өңдеу);
• бақылау (басқару шешімдері мен бизнес-жоспарлардың орындалу барысын
бақылау).
Талдау бойынша барлық жұмыстар функционалды болып саналады. Оларға келесі
функциялар жатады:
• басқаруды ұйымдастыру функциялары;
• жоспарлау функциялары;
• бақылау функциялары.
Экономикалық талдау әртүрлі бағыттар мен белгілерге байланысты жіктеледі:
салалық, уақытты, кеңістік, жүйедегі басқару функцияларына байланысты,
қызмет аймағына байланысты, статистикалық мәліметтерді іріктеуге байланысты
(кесте 1).
Кесте 1- Кәсіпорынның экономикалық талдау бағыты
Талдау түрі Тағайындау
салалық – экономиканың әр саласының өзіндік ерекшелігін
Салалық есепке ала отырады;
салааралық –ұлттық экономика салалары деңгейінде
жүргізіледі.
Уақытты алдын-ала – шаруашылық операциялар болғанға дейін
жүргізіледі. Жоспарлық жұмыстар мен басқару шешімдеін
негіздеу, болашақта болжау үшін қажет;
кейінгі (ретроспективті) –шаруашылық актілер нәтижелері
негізінде жүргізіледі. Кәсіпорын қызмет нәтижелерін
объективті бағалау, пайдаланылмаған резервтерді
айқындау, жоспардың орындалуын бақылау үшін
пайдаланылады;
оперативті – шаруашылық операциялар болғаннан кейін
жүргізіледі. Оның мақсаты шаруашылық процестерге әсер
теу және кемшіліктерді анықтау;
қорытынды – есепті мерзімге жүргізіледі (ай, тоқсан,
жыл). Оның құндылығы – кәсіпорын қызметі кешенді
зерттеледі.
ішкішаруашылық – зерттеліп отырған кәсіпорын мен оның
Кеңістік құрылымдық бөлімдер қызметі қарастырылады;
шаруашылықаралық – екі немесе одан жоғары кәсіпорын
қызметтері нәтижелері салыстырылады. Озат тәжірибе,
резервтер, келешектерді анықтауға мүмкіндік береді және
олардың негізінде кәсіпорын қызметінің тиімділігіне
объективті баға беруге болады.
Жүйедегі басқаруэкономика, техника, технология, өндірісті ұйымдастыру,
функциялары еңбектің әлеуметтік жағдайлары, табиғатты қорғаужәне
бойынша басқа да қызмет түрлері талданады.
Аймақ бойынша ішкі – кәсіпорында өндірістік, қаржылық және
коммерциялық қызметін оперативті, қысқа мерзімді және
ұзақ мерзімді басқару үшін жүргізіледі;
сыртқы – банктер, қаржылық органдар, акционерлер,
инвесторлар қаржылық статистика және есеп негізінде
жүргізеді;
кешенді – кәсіпорын қызметінің әртүрлі жақтарын
қарастыратын талдау;
тақырыптық – кәсіпорын қызметінің жеке жақтарын
қарастыратын талдау.
Статистикалық жаппай – барлық нақты мәліметтер зерттеледі;
мәліметтерді іріктеу – қандай да бір ерекшеліктер бойынша іріктелген
іріктеу бойынша факторлар зерттеледі.
Экономикалық талдау келесі түрлергі бөлінеді: қаржылық-экономикалық,
әлеуметтік-экономикалық, экономикалық-статистикалық, экономикалық-
экологиялық, маркетингтік, салыстырмаплы факторлық, диагностикалық және
маржиналдық.
Қорытынды
Шаруашылық қызметтің экономикалық талдауы қоғамдық ғылымдардың
дифференциациялануы нәтижесінде пайда болды. Экономикалық талдау кәсіпорын
қызметінің әртүрлі бағыттары, сала, халықаралық байланыстар бойынша
жүргізіледі. Экономикалық талдау әртүрлі бағыттар мен белгілерге байланысты
жіктеледі: салалық, уақытты, кеңістік, жүйедегі басқару функцияларына
байланысты, қызмет аймағына байланысты, статистикалық мәліметтерді
іріктеуге байланысты. Экономикалық талдау келесі түрлергі бөлінеді:
қаржылық-экономикалық, әлеуметтік-экономикалық, экономикалық-статистикалық,
экономикалық-экологиялық, маркетингтік, салыстырмаплы факторлық,
диагностикалық және маржиналдық.
Тақырып бойынша әдістемелік нұсқаулар
Лекция материалдарын игеру үшін барлық көңілді негізгі ұғымдарды игеруге
аудару қажет: талдау объектілері, талдау мазмұны мен міндеттері,
функциялары, негізгі принциптерін ұғыну қажет. Сонымен қатар шаруашылық
қызметті талдауды жалпы зерттеу әдістемелігінің дамуын қарастыру және
экономикалық талдау түрлерін жетік білу қажет.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие –
Москва: ИНФРА, 2005
2. Басовский Л.Е. Экономический анализ (комплексный экономический анализ
хозяйственной деятельности): УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
3. Шеремет А.Д. Теория экон. анализа: учебник – Москва: ИНФРА-М, 2003
4. Савицкая Г.В. Анализ хоз. деятельн.: УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
5. Управленческий анализ. С.А. Бороненкова УП – Москва: ФиС, 2004
6. Чернов Т.П. Экономический анализ: Торговля, общее питание, тур.
бизнес: УП для вузов. Под ред. М.И. Баканова – Москва, 2003
Өзіні өзі тексеру сұрақтары:
1. Экономикалық талдаудың зерттеу пәні мен объектілері қандай?
2. Экономикалық талдаудың мазмұны мен мақсаты?
3. Шаруашылық қызметті талдаудың түрлері
4. Экономикалық басқарудың негізгі функциялары
5. Экономикалық талдау әртүрлі бағыттар мен белгілерге байланысты
жіктелуі
Лекция тақырыбы: Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
Лекция жоспары:
1. Экономикалық талдау пәні, мазмұны, оның мақсаттары мен міндеттері
2. Экономикалық талдаудың әдістері, ерекшеліктері
3. Экономикалық талдаудың әдістері
Лекция мақсаты: Экономикалық талдау пәнінің мазмұнын түсіндіру,
әдістері мен ерекшеліктерімен, қаржылық талдаудың тәсілдерімен таныстыру.
Лекцияның мазмұны:
1. Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты. Кәсіпорының
қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын, қаржылық
жағдай дегеніміз немесе қаржылық жай-күй дегеніміз не, соны анықтап
алған жөн. Қаржылық жағдай – бұл қаржы ресурстарының қолда барын, және
пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер жиынтығы. Шаруашылық субъектісінің
қаржылық жағдайы – бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің
сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы
ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет алдында және басқа да
шаруашылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді:
табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі;
капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұғымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін біріңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта
келе, кәсіпорының қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А. Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:
1) пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3) құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорының өзінің жұмысын ұйымдастыруға байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес.
Негізгі ішкі факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең
бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен
көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ, тұрақты
және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы (мобилизацияланушы) қаражаттар үлкен әсерін тигізеді.
Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тартатын болса, оның қаржылық
мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық
тәуекелділік те өседі – яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептесе ала ма, жоқ па? – деген қауіп туады.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
• кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
• шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы
төлем қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
• төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
• шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
• қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса
алғандағы мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
• кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және тағы басқалар) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер
етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу –
жақсы қаржылық жағдайдын бірден-бір шарты болып табылады. Әрине,
акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді
ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық
таратымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес, болашақта да
кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның
іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және
оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға біреуге мүмкіндік береді және
сондай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібіне сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
• кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын
талдау;
• кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
• кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және
салыстырмалы көрсеткіштерінің талдау;
• баланс өтімділігін талдау;
• кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін
талдау.
2. Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас
кешенде талдауды ішкі (басқару) және сыртқы (қаржылық талдау) талдау деп
бөлуді қажет етіп отыр. Талдаудың бұл тұрлерінің әрқайсысының өзінің
негізгі ақпараттық көздері бар.
Бұрынғы қолданылып келген талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың
мәндерін, баланс бөлімі мен топтарының жиындарын олардың мөлшерлік
көлемдерімен салыстыру, мөлшерден ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың
кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу
шешуші роль атқарады. Жаңа қаржылық есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі –
онда жоспарлық көрсеткіштер мен нормативтердің жоқтығы болып табылады.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параматрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасына жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырды. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендтік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі
Көлденең (уақытша) талдау – есеп берудің әрбір позициясын өткен
кезеңмен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік
есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға
мүмкіндік береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі және баптардың үлес салмағын анықтауға мұмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.
Тікелей және көлденен талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады.
Сондықтан да есептік бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке
көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінең тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, ал
одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған
әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезінде шамалардың біреуін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке
баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар
кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база
болып табылады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын
құбылыстарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара
математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы
оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең
қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы
факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономикалық
жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар. Қатынастарды үлкен
байыптылықпен талдау қажет, өйткені тек бір ғана фактор алымына да,
бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі,
теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады. Қатынасты талдау
болашаққа бейімделуі тиіс
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау – бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштермен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау – бұл жекелеген факторлардың (себептердің) қорытынды
көрсеткішке тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе
реттелмеген тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау
қорытынды көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде – тура, ал
оның жеке элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол кері
(синтез) болуы мүмкін.
3. Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда
экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ
экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және
салыстырмалы шама, графиктік және индекстік әдістер, корреляция, регрессия
және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық
ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлік пен пайдалану
кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық
субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға
байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты – шаруашылық
субъектісінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорынның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады. Осыған байланысты нақтылау дәрежесі
аудитордың өзінің ықыласына байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақты әрі кешенді талдау жүргізе
алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың
нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды.
Бақылау сұрақтары:
1. Қаржылық талдау пәнінің мақсаты мен міндеттері
2. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қандай факторлар әсер етеді
3. Көлдеңен (уақытша) талдаудың мәні
4. Тікелей (құрылымдық) талдаудың мәні
5. Трендтік талдаудың мәні
6. Салыстырмалы талдаудың мәні
7. Факторлық талдаудың мәні
8. Талдаудың қандай басқа әдістерді білесіз
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
Бухгалтерлік баланстың экономикалық оқылуы тақырыбына реферат
дайындау
Қажетті әдебиеттер:
1. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т. Кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдау. Оқу құралы – Алматы: Экономика, 2001
2. К.Ш. Дюсембаева, С.К. Егембердиева. Аудит и анализ
финансовой отчетности. Учебное пособие – Алматы: Қаржы
қаражат, 1998
3. Шеремет А.Д., Сайфуллин Д.С. Методика финансового анализа –
М: Информ, 1995
4. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности. Учебник
по ред. В.И. Стражевалинск: Высшая школа, 1998
5. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Учебное
пособие. Г.В. Савицкая: ИП Экоперспектива, 1998
Лекция тақырыбы: Экономикалық жағдайды талдаудың мағынасы, міндеттері
және ақпараттық базасы
Лекция жоспары:
1. Нарықтық қатынастар кезіндегі қаржылық жағдайды талдаудың ролі
2. Экономикалық жағдайды талдаудың мазмұны, әдістері, және міндеттері
3. Қаржылық есеп – қисап – қаржылық талдаудың ақпараттық базасы
Лекция мақсаты: Экономикалық жағдайды талдаудың ролімен, мазмұнымен,
әдістерімен және міндеттерімен, сонымен қатар талдаудың ақпараттық
базасымен білімгерлерді таныстыру.
Лекцияның мазмұны:
1. Нарықтық қатынастары жағдайында ксіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік – кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ
кәсіпорындарға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның
іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және
оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға біреуге мүмкіндік береді және
сондай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібіне сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
• кәсіпорын активтерінің құрылымдық және құрамдық динамикасын
талдау;
• кәсіпорын активтерінің қалыптасу көздерінің құрамдық және
құрылымдық динамикасын талдау;
• кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және
салыстырмалы көрсеткіштерінің талдау;
• баланс өтімділігін талдау;
• кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін
талдау.
2. Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параматрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасына жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар,
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің – меншік иесі немесе мемлекеттік органдардың берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайды ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың көзқарасы тұрғысынан алғандағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін
кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты – шаруашылық
субъектісінің қаржы жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің
нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорынның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы
толық баға беру болып табылады. Осыған байланысты нақтылау дәрежесі
аудитордың өзінің ықыласына байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық түрлі
әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып, осы
талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдай отырып,
аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақты әрі кешенді талдау жүргізе
алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық тұрақтылықтың
нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар дайындайды.
3. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың ақпараттық негізі
қаржылық есеп беру болып табылады.
ҚР Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 Бухгалтерлік есеп
туралы заң күші бар Жарлығына сәйкес, 1998 жылдан бастап қаржылық есеп
беруге мыналар жатады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп.
Онда сонымен қатар түсіндірме хат болады, сондай-ақ қаржылық есап
беруге негізделген немесе қаржылық есептен алынған материалдармен
толықтырылуы мүмкін және бұл материалдар солармен бірге оқылады. Түсіндірме
хатта, берілген субъектінің есеп және есеп берудің қандай саясатын ұстап
отырғандығы және қаржылық есепті пайдаланушылардың талаптарына сай басқа да
ақпараттар жазылуы тиіс. Мысалы, оған субъектіге әсер етуші тәуекел мен
белгісіздік туралы түсініктерді жазуға болады. Нарықтағы географиялық
сегменттер, сомалық ерекшеліктер, қызмет түрлері туралы ақпараттар, баға
өзгерісінің әсері туралы мәлімдемелер және басқалары қосымша ақпарат
ретінде қарастырылады.
Субъектілерге қаржылық есепті бухгалтерлік есеп стандартында анықталған
жеңілдетілген түрде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz