Қытай халқының мәдениетінің қалыптасуы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I.Қытай халқының мәдениетінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1.ежелгі қытай халқының мәдениет і ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2.Қытай мәдениетінің қайнар бұлағы - конфуций ілімі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...6
1.3.Мәдени мұралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.4.Поэзия мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.5.Қайта жаңғыру мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
II.Қытай халқының ғылымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1.Жаратылыстану және техникалық ғылымдар.Қытай философиясы ... ... ...19
2.2.Тарих ғылымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3.Экономика ғылымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.4.Заң ғылымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.5. Ғылыми мекемелері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.6.Оқу ағарту ісі және әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
III.Қорытынды ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Мен қытайлықтарды француздардан, немістерден, ағылшындардан артық сүймеймін. Олардың тілі мен әдебиетін орыстардікінен,немістердікінен, ағылшындардікінен артық көрмеймін. Бірақ, көзімді жүгіртіп, қарап отырған нәрселерден Қытай деген сөзді көрген кезде, маған бұл сөз ерекше үлкен, қызыл шрифтпен жазылған сияқты болып көрінеді.Қолым қарандаш пен параққа созылады. Қарандаш бірде тағатсыз, бірде шаттана жазады.
В.М. Алексеев ( атақты Қытайтанушы).
Мен В.М. Алексеевтің ойымен келісемін, тек менің қолым қарандашқа емес, кітапқа, журналға, газетке, фильмге Қытай және оның мәдениеті туралы басқа да ақпараттарға жүгіреді. Бұл таңқаларлық ел туралы оның мәдениетін атап өтпей, сөйлеу немесе ойлау мүмкін емес. Өйткені ол ежелгі, қызықты әлем мәдениеттерінің бірі.
Қытай этносы қытай халқының басқа халықтардан өзгеше мәдениетінің қалыптасуына ерекше ықпал жасады. Қытайлықтар болмыс құпиялары мен өмір мен өлім мәселелерінен гөрі жарылқаушыларға бас иіп, оларға еліктеуді өздерінің қасиетті парызы деп санады. Қытай елінде о дүниедегі рахат өмірді уағыздаушылардан гөрі, осы нақты өмірдің мән мағынасын терең түсіне отырып өмір үшін өмір сүруге үйретушілерді ұлылар қатарына жатқызып, олардың даналық қағидаларына бас иген. Жер бетіндегі алғашқы мемлекеттердің бірі - ежелгі Қытай елінің тұрғындары - ерекше материалдық және рухани мәдениетті жасаушылар болды. Олар өмірді - құдайдың табиғаттан тыс күштерінің сыйы екендігіне кәміл сеніп, дүниедегінің бәрі де ұдайы қозғалыста болады және жарық пен қараңғылық атты бір-біріне қарама-қарсы екі космостық күштердің өзара қақтығысының нәтижесінде әлем ұдайы өзгерістерге ұшырап отырады деп санады. Көне заманда қытайлықтар жер жүзіндегі басқа да халықтар сияқты табиғат күштеріне, яғни жердің, күннің, айдың,таулардың, өзендердің, желдің, жаңбырдың және т.б. рухына табынды және олардың құрметіне құрбандықтар шала отырып, халықтың қажеттілігіне байланысты игі өтініштер жасады.Солардың ішінде барлық рухтар мен о дүниедегі адамдардың жандарын өз ырқында ұстайтын жоғарғы құдай ерекше бағаланды.
Кейіннен қоғамдық өмірде болған өзгерістерге байланысты патша билігін дәріптеушілік пайда болды. Патша аспанның ұлы деп танылып, ол -
3
3
құдайдың жер бетіндегі өкілі ретінде мойындалды. Б.з.б. Х111 ғ. бастап - ақ бұрын тек қана жоғарғы құдайды белгілеуге арналған иероглифтермен жаңа патшаларды да белгілей бастады. Ерекше атап өтетін бір жайт, Қытайда ата-баба рухына табынуға үлкен мән берген. Бұл дәстүрлі наным - сенімінің негізінде адам өлгеннен кейін де оның жаны өмір сүруін жалғастыра береді, тіпті ол тірілердің істеріне араласа береді деген ұғым жатыр. Қытайлықтардың бұл қағидаларға кәміл сенгендігі соншалық, олар өлген уақытта адамдар мен құлиеленушілердің қызметшілерін, құлдарын, тіршілікте пайдаланған заттарын (қару - жарақтарын, әсемдік бұйымдарын және т.б.) қоса көмдірген.Қытай қоғамында орын алған мұндай жағдайлардың бәрі де адамзатты қоршаған дүниенің бейнесі жайындағы нақты ұғымдардың қалыптасуына да, оның эволюциялық сипатына да өз ықпалын тигізбей қойған жоқ. Мысалы, Қытайдың діни құрылымында дін адамдарының рөлі алғашқы кездерде онша жоғары бола қойған жоқ. Оған дәлел ретінде Аспан құрметіне байланысты өткізілетін діни рәсімдерді ғалым адамдардың емін-еркін атқара беретіндігін атап көрсетуге болады. Өйткені, Қытайда сол заманның өзінде-ақ ғалымдарға ерекше құрмет көрсетіліп, оларды жоғары сословиеге жатқызған, бірақ олар мұндай абыздық қызметтерден гөрі мемлекеттік істерге өте жақын тұрды. Қытайдың діни құрылымының бұл ерекшелігі сонау көне заманда, атап айтқанда, б.з.б. II ғасырдан бастап-ақ қалыптаса бастаған болатын.Зерттеу мақсаты :Қытай халқының мәдениеті мен ғылымының қалыптасуы мен дамуын зерттеу.
Зерттеу нысаны:қытай халқының мәдениеті мен ғылымы
Зерттеу пәні:Екінші шет тілі
4
4
I.Қытай халқының мәдениетінің қалыптасуы.
1.1.Көне қытай халқының мәдениеті
Ежелгі Қытай тұрғындары өзіндік материалдық және рухани мәдениет құрды. Олар өмірді құдай жаратқанына, дүниеде барлығы қозғалыста болып, екі қарама-қарсы космостық күштер - Жарық пен Түнек қақтығысқанда өзгеретіндігіне сенді. Осы кезеңде (б.з. дейінгі ІІ мыңжылдық) қытайлықтарға табиғатқа табыну тән болды, олар тау, жер, өзен, күн, ай, жаңбыр,жел рухтарына табынды. Сәл кейінірек патша билігіне бас иді. Патша аспанның ұлы болып саналды, яғни Құдайдың жердегі өкілі болып табылды. Қытайда ата-бабаларға табыну күшті болды. Ежелгі Қытай этносы типінің ерекшелігі рухани өмірде әлеуметтік этика мен әкімшілік практика басты роль атқарғандығы болды. Дұрыс пікірдегі қытай өмір мен өлім проблемалары туралы ойланған жоқ, о дүниедегі шатты өмір немесе қайғы-қасіреттен құтылу үшін емес, өмір үшін тіршілік етті. Дін емес, салттық этика дәстүрлі қытай мәдениетінің бейнесін қалыптастырды.
Басқару жүйесі мен қоғамдық салттық нормаларда іске асырылған рухани мәдениет типі дүниеге көзқарас жиынтығының жалпы ұтымды бөлігі болды, әлеуметтік және табиғи тәртіп бірлігі, тұрмыс толықтығы мен жеткіліктілігі, табиғи өзі жетілетін тәртіп ретінде табиғи тәртіпті мойындау негіз болды. Ақыл-парасат міндеті оны өзгерту және бұзу емес, жалпы Жолмен (Дао) жүру болып табылады. Бұл идея ұлы қытай данасы, мыңдаған жылдар өтсе де құнын жоймаған діни-мифологиялық жүйені жасаушы Конфуций еңбегінде көрсетілген (Кун-Фу-Цзы, б.з. дейінгі 551-479 ж.ж.). Билеуші билеуші болады, бодан бодан болып қалады, әке - әке, ұл - ұл болады. Конфуций негізгі рақымшылдар адалдық, тыңдау, ата-ана мен үлкенді құрметтеу деп санады. Ата бабаға табыну, ежелгі дәстүрлерді, жораларды сақтау (қытай рәсімі) Конфуций бойынша - идеал қоғамды қалыптастыру негізі. Осы қоғамды құру үшін әрбір адам өзіне талап қойып, барлық ережелер мен канондарды сақтау керек. Сонымен конфуцийлік дін емес, моральдық-саяси доктрина болып табылады.Ол қытай мәдениетін бейнелеп, қытай тұрмыс салтының негізі бола отырып, әкімшілік жүйе мен әлеуметтік және экономикалық процестерді реттеу функциясын атқарады.
Даосизмді жасаушы Лао-Цзы - Қарт дана (аңыз бойынша ол 200 жыл өмір сүрген) болып саналады. Оның пікірінше барлығы әбігершілік. Даоның ізімен жүру керек (сөзбе-сөз аударғанда жол), адам Жердің ізімен жүреді, Жер Аспанның, Аспан Даоның, ал Дао табиғидың ізімен жүреді. Философиялық даосизм адам заттардың табиғи тәртібін өзгерте алмайды деп санайды, сондықтан адамның еншісі - оқиғалардың табиғи барысын сырттан бақылап, Даоға қол жеткізу. Даосизмді жақтаушылар белсенді әрекеттен бас тартуды насихаттап, әрекетсіздік теориясын ұсынады. Олар әлем адам сияқты тоқтаусыз өзгерістер процесі деп санады, сондықтан тану мүмкін емес. Басты шарты - жолды бұзбау, әлемдік ырғақпен қарама-қайшылыққа келмеу,дүниегеқосылу,онытыңдайбілу.
5
5
Қытайдың барлық діни жүйелерінің ортақтығы бар: барлығына үлкендер мен ата бабаларды құрметтеу, отбасыны тыңдау, әрекетсіздік идеясы,шындыққа сырттан қарау қатынасы тән болды. Адамның тұлға ретінде өзіндік құндылығы болған жоқ, қоғам тұлға - мемлекеттік пен ұжымдық алдында ештеңе емес деген принцип бойынша өмір сүрді.
Ежелгі Қытайдың рухани өмірі туралы қазіргі түсініктер жазба көздерге негізделген. Б.з. дейінгі XV ғасырда Қытайда 2000 аса иероглифтен тұратын иероглифтік жазудың дамыған жүйесі болды, б.з. ІІІ ғасырында олар 18 мыңға жетті. Б.з. дейінгі І мыңжылдықтың басына жататын Әндер кітабы мен Өзгерістер кітабы әдебиеттің ежелгі ескерткіші болып саналады.
Қытайлар ұзақ уақыт жібекке табиғи бояулармен жазды, біздің заманымызда тушь пен қағазды ойлап тапты. Қолданбалы өнер де дамыды: қола айналарды жасау, нефрит пен сүйекке ою жасау, керамика, б.з. IV ғ. Қытайдан шет жерлерге де белгілі болған фарфор ойлап шығарылды, алуан лакты бұйымдар пайда болды.Қытай сәулеті қызықты да ерекше. Ел біртұтас орталықтандырылған мемлекетке біріккен уақыт (б.з. дейінгі 221-207 ж.ж.) Ұлы қытай қабырғасының негізгі бөлігін салумен есте қалды, ол біздің заманымызға дейін жартылай сақталып қалды. Сәулеттегі табыстарға математиканың дамуы себепкер болды. Б.з. дейінгі V ғасырда қытайлықтар тікбұрышты үшбұрыштың қасиеттерін білді. Олар тарихта бірінші рет теріс сандар ұғымын енгізді, б.з. дейінгі ІІІ ғасырда магнитті аспап, компостың алғашқы түрін, су диірменін ойлап тапты, астрономия дамыды. Олар жылды 12 айға, айды 4 аптаға бөлді. Б.з. дейінгі V ғ. 800 шыраққа жұлдыздар гороскопы жасалды, олар аспан күмбезін 28 шоқжұлдызға бөлді. Б.з. дейінгі 28 жылы қытайлықтар адамзат тарихында бірінші рет күндегі дақтарды суреттеп берді, астроном Чжан Хэн әлемдегі алғашқы айналатын жұлдыз глобусын жасады. Медицина едәуір табысқа жетті. Б.з. дейінгі ІІ мыңжылдықта қытайлықтарға екі ондық музыкалық аспаптар белгілі болды: барабан, дабыл, сыбызғы, металл қоңыраулар, ішекті шертпелі аспаптар, үрмелі - бамбуктер балшықтан жасалған және басқалар. Б.з. дейінгі бірінші мыңжылдықта арнайы сарай маңындағы музыкалық қызмет құрылады, сонымен мәдениеттің барлық сфералары реттеуге бағынып, мемлекеттің билігінде болды.
1.2.Қытай мәдениетінің қайнар бұлағы-конфуций ілімі
Біздің жыл санауымызға дейінгі VI ғасырда Қытайда жаңа философиялық - дүниетанымдық ілім пайда болды. Ол бертін келе дін дәрежесіне көтерілді. Бұл ілімнің негізін салушы Кун-Цзы (Европалық транскрипцияда - Конфуций) болды. Конфуций б.э.д 551 жылы туылып, 407 жылы қайтыс болған. Конфуцидің тоғыз кітап аталатын жинағының барлығы бірдей оның туындылары емес. Оның ішінде ғұламалардың шәкірттерінің де қосқан үлестері бар. Бұл аса көлемді еңбектердің бірінші сериясы бес кітаптан турады:
Конфуций ел басқарудың басты мақсаты - халықтың мүддесі деп жариялады. Оның әрбір қағидасын ескере отырып, ұлы уағызгердің
6
6
ізбасарлары мемлекеттің үш ең басты элементтерін атап көрсетті, олар: біріншісі-халық, екіншісі-құдай, үшіншісі - әмірші-патша. Бірақ, халықты бірінші орынға қоя отырып конфуцийшілдер қарапайым халықтың мүдделері өздеріне де түсініксіз, сондықтан да олар білімді ел билеушілердің көмегінсіз мүлде өмір сүре алмайды депсанады. Конфуцийдің әлеуметтік тәртібінің басты қағидаларының бірі - үлкендерді сыйлау, оларға бағыну. Олар үлкен бедел иелері, олай болса, олардың айтқандарын мүлтіксіз орындалуға тиісті ережелер болып есептеледі. Бұл жағдай отбасылық өмірге де қатысты болды. Сондықтан да болар, Конфуцийдің мемлекет дегеніміз-үлкен отбасы, ал отбасы-кіші мемлекет деген қағидасы Қытай елінде берік орнығып, өзінің өміршеңдігін көрсетіп отыр. Оның басты нәтижесі күні бүгінге дейін қытайлықтардың ата-анасын және үлкендерді сыйлап-құрметтеуді ұлттық дәстүрге айналдырғандығы болып табылады. Отбасылық мемлекеттік бағыныштылық принциптерінің өміршендігін 1989 жылы Таньаньмэнь алаңындағы (Пекинде) студенттер қозғалысының жеңілісінің қорытындыларынан айқын аңғаруға болады. Ғасырлар бойы үлкендер мен ата-анасын сыйлауды дәріптеген қытай қоғамы саяси билікте мемлекеттік даналықты бойына жинақтаған ел басшысына қарсылықты батыл айыптады.Ата-бабаларға табыну - ежелгі Қытайда кеңінен орын алғаны тарихтан белгілі. Осы бір ежелден қалыптасқан дәстүрдің мазмұны мен түрін ғана өзгерткен Конфуций оған ерекше мән бере отырып, бұл табынушылықты әрбір қытай азаматының қоғамдағы басты міндетіне, тәртіп 7
7
нормасына айналдырды. Сөйтіп, осындай мақсатты жүзеге асыруға негізделген сяо - яғни балалар құрметі ілімі өмірге келді, Конфуцийдің пайымдауынша, сяо - адамгершіліктің негізі болып саналады. Сяо ережелері - ата-анаға қалтқысыз құрмет көрсетуді, оларды ли дәстүрімен жерлеуді және дәл осы тәртіппен ата-аналар құрметіне құрбандықтар шалып отыруды қатаң талап етеді. Сяо тәртіптері бойынша қандай жағдай болса да тіпті әкесі ұры немесе кісі өлтірсе де балалары әке-шеше алдындағы борышын адал атқаруы шарт.Уақыт өткен сайын сяоның ата-ананы құрметтеу туралы өмірлік қағидалары қытай қоғамында тамырын терең жайып, халықтың шексіз құрметіне бөленді. Айтылған пікіріміз дәлелді болу үшін баланың ата-анаға қарым-қатынасын көрсететін бірнеше мысалдар келтірейік. Бірінші мысал: сегіз жасар бала маса өзін қанша шақса да әке-шешесін мазаламайын деген оймен оларды ешбір қақпай осы бір азапқа төзіп, шыдамдылық танытады. Екінші мысал: аштық жылында әбден әлсіреген әкесінің өмірін сақтап қалу үшін үлгілі бала өз етінен ет кесіп әкесіне сорпа пісіріп береді. Бұл мысал-әңгімелерден қытайлықтардың өз балаларын жас кезінен бастап-ақ, әке-шеше үшін қандай құрбандықтарға болса да дайын болуға тәрбиелейтіндіктерін байқауға болады. Осы орайда, қытайлықтардың бүкіл өмірі ата-бабалардың қатал да талапшыл қазылардың алдында ұдайы есеп берумен өтті ме екен деген ойға да қаламыз. Қытайлықтар, тіпті өлілер де тірілердің іс-әрекеттерін бақылайды деп түсінген.Конфуцийдің ата-бабаларды құрметтеу және сяо ережелері қытайлықтарды отбасын ыдыратпай тату тәрбиеге тәрбиеленеді. Отбасы-қоғамның негізгі тірегі деп саналды, отбасылық мүдделер жеке адамдардың мүддесінен жоғары қойылды. Сондықтан да болар, олар махаббатты жәй ғана сезімдік құбылысдеп санап, оны отбасы мүддесінен төмен алып қарады. Жас жұбайлар арасында махаббат болмауы да мүмкін, бірақ бұл жағдай отбасының тату-тәтті өмір сүруіне ешбір нұқсан келтірмеуі және ерлі-зайыптылардың қоғам алдындағы әлеуметтік-отбасылық парыздарын ойдағыдай өтеуіне ешбір кедергі жасамауы керек болды. Ұрпақты жалғастыру мәселесіне дәл осындай мемлекеттік дәрежеде мән берілуінің арқасында Қытайда отбасыларының саны өсіп, ал өз кезегінде, бұл жағдай халық санының күрт өсуіне себепкер болған. Бір атап өтетін жәйт, Қытайда үлкен отбасылар өте көп болған. Олардың құрамында ағайындылардың отбасыларымен қатар ағайынды адамдардың туған туысқандары, немелері де болған. Мұндай отбасылардың іргесі, әдетте, әкесі қайтыс болған жағдайда ғана бөлінетін болған.Отбасылар топтары көп жағдайларда үлкен ауылдар тұрғындарының басым көпшілігін құрған. Олардың күші мен беделінің жоғары болғандығы соншалық, туысқандар топтарының пікірлерімен өкімет орындары да санасып отыруға мәжбүр болған. Ағайындар тобының өздері жеке меншіктерінде рулық храмдары және жерлері болған. Оларды өкімет тарапынан озбырлық жасап, татып алуға қатаң тыйым салынған. Рулық храмдарда мейрам күндері жүздеген ағайын туысқандар бас қосып, мәжіліс құрған. Бұл бас қосуларда тұрмыс-тіршілікке қатысты көптеген мәселелер шешіліп отырған.Қытайдағы түрлі мәдени дәстүрлер тоғысында конфуцийлік ағым даосизм мен буддизмнен де басым болып, өзінің өміршеңдігін танытты. Бірақ, Конфуций ілімі оларды мүлде ығыстырған екен деген ұғым туып қалмауы керек. Қалай болғанда да, император У-дидің билігі кезінде Конфуций ілімі жұлдызы жанып үш діннен (сянь цязо) де мерейі үстем болып, қытай қоғамында ерекше орынға ие болды. Конфуций ілімінің үстемдігін кездейсоқ жағдай деп қарастыруға мүлде болмайды, олай болатын себебі бұл жүйе осы бір ұлан-байтақ империяны басқаруға өте қолайлы болса, екінші жағынан, қарапайым халықты бағыныштылықта ұстаудың басты кепілі болды. Оның үстіне шенеуліктер аппараты осы діннің қағидаларына сүйене отырып, кей кездерде императорларға да ықпал ете алатындай дәрежеге жетті. Өйткені, императорға елді басқаруда шексіз билік берілгеніне қарамастан, император Конфуций қағидаларынан ауытқыса, немесе шектен тыс астамшылық жасап өз билігін дұрыс жүргізбесе, қоғамда экономикалық және әлеуметтік тоқырауларға жол берсе, сөйтіп өзінің сүреңсіз іс-әрекеттерімен халық наразылығын тудырса өз құқықтарынан мүлде айырылатын еді. Міне, сондықтан да бұл тезис Конфуций ережелерінен ауытқыған императорларға үлкен ескерту сияқты болатын. Осы тұрғыдан алып қарастырғанда, Конфуций ілімі саясатқа да, әкімшілік жүйенің қалыптасуына да өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Бұл ілім қытай қоғамының сан-саласын жан-жақты қамтып қана қоймай, бүкіл қытай халқының ұлттық мәдениетінің қалыптасуына орасан зор ықпал жасады. Сонымен қатар бұл ілім дінге қарағанда мемлекеттік адамгершілік заңдар жүйесіне өте жақын екендігін ерекше атап өткеніміз де дұрыс. Қытай мәдениеті, қытай өнері даналық өмірлік қағидалар мен терең философиялық идеяларды өз бойына сіңіре 8
8
білген өзіндік бет-бейнесін бар ерекше мәдениеттің бірі болып келеді. Қытай халқының мәдени туындыларында адамзатты қоршаған дүние әсемдігі мен табиғат үйлесімділігітамаша көрініс тапқан болатын. Адамзат баласы мен табиғаттың біртұтастығы, олардың өзара үйлесімділік жағдайында болуы - қытай өнерінің негізгі арнасы болған. Басқаны былай қойғанда, қытайлықтардың жазу өнерінің өзі де өте әдемі болып келеді және бұл өнерді игеру басқа мәдениет өкілдерінің қолынан келе бермейді. Орта ғасырларда
9
9
латын жазуы Еуропа елдерінде қандай рөл атқарса, қытай иероглифтері де Шығыс Азия мемлекеттерінде де дәл сондай дәрежеге көтерілді, вьетнамдықтар мен корейлер ұлттық жазу жүйелеріне көшкенге дейін қытай иероглифтерін кеңінен пайдаланған, ал жапондар болса күні бүгінге дейін қытай жазуын пайдаланып келеді. Қытайлықтар иероглифтердің әдемі жазылуына, қағаз бен сияның сапасына, оның түстеріне де қатты мән берген. Шығыс мәдениетінде иероглифтер - көркемдік шығармалар моделінің идеалды түрі болып есептелінеді. Иероглифтік жазудың ықпалын сәулет өнері, қолданбалы өнер туындыларынан айқын аңғаруға болады. Тіпті табиғатты ағаш бұтақтарының өзара орналасуы мен өсімдіктер дүниесінің өзі де қытай иероглифтерін еріксіз еске түсіреді.Каллиграфиялық белгіні қабылдау - дәстүрлі қытай мәдениетінде эстетикалық қана емес, сонымен қатар этиканың ерекше бір саласы ретінде қарастырылады Қытайлықтар иероглиф белгілердің каллиграфиясына (қалай жазылуына қарай) қарап, автордың қандай күйде болғанын, оны жазған адамның мінез - құлқын анықтайтын болған. Каллиграфияға осыншыма мән берілгені соншалық, оны өнердің жеке саласы деп те қарастырған. Қытай каллиграфиясының әдемілігінің - оның пластикалық элементтерінің әсерлілігінде, табиғи тепе-теңдіктің сақталуында, әдемі орналасуында. Кескіндеме өнерінің туындыларын бағалауда да каллиграфияға үлкен мән берілген. Каллиграфияны би өнерімен салыстыру өнер адамдарының байқампаздығын, талғампаздығын байқатқан. Өйткені мұз айдынындағы билердің өзі де мұз каллиграфиясына, яғни бишілердің мұз айдынындағы іздері арқылы бағаланған. Иероглифтердің жазылуына осыншама жоғары талаптардың қойылуының сыры оның табиғатпен үндестік табуында сияқты. Міне, сондықтан да болар Еуропалық мәдениет бүгінгі таңда экологиялық апаттың алғашқы зардаптарын бастан кешіру жағдайында дүниені мәдениет пен өнер арқылы басқаша қабылдаудың түрлі жолдарын карастыруда. Осы орайда әсем гүлдер мен құстарға, жұпар иісті шөптер мен жан - жануарлар дүниесіне толы табиғаттың эстетикалық бағын сақтап, оның қайталанбас табиғи сұлулығын, әсемдігін одан әрі арттыру, - яғни табиғатты аялау, мәдени дамудың асқарлы міндеті екендігіне ешкімнің дауы жоқ. Өйткені, Қытай елі, қытай мәдениеті. Қытай - әсем де, нәзік гүлдер мен құстардың, шөптер мен жәндіктердің отаны. Осы бір табиғаттың құдіреті Қытай елінде өнер саласындағы гүлдер мен құстар жанрының туындауына қолайлы жағдайлар туғызды. XIX ғасырда өмірге келген бұл жанрдың басты ерекшелігі - Өмірге деген көзқарастың жан-жақтылығында, табиғат пен өмірдің кез-келгенін құбылыстарына эстетикалық көкқараспен қарауда, табиғилық пен әсемдікті терең сезіне білуде. Осы аталған қасиеттерді өз бойына сіңіре білген әрбір өнер адамдарының шығармашылық тойымсыздығының болуы да осы бір ерекшеліктерге байланысты. Көне заманда жазылған Слова о живописи из сада с горничное зерно деп аталатын трактатта осы жанрға тікелей қатысты көркемдік шығармаларды бейнелеу және орындау әдістерінің үлгілері тамаша көрсетілген, бірақ олар негізінен даосизм философиясына тән космологиялық принциптерді де өз бойына сіңіре білген. Бұл стильдегі өнер туындыларында бізді қоршаған дуние гүлдер мен ағаштар арқылы бейнеленеді. Гүлдер күнді бейнелеп, ол Ян принципі бойын құрылса, ал ағаштың өзі, оның бұтақтары мен жапырақтары Жерді, оның құпия күші Иньді бейнеледі. Қытайлықтар өсімдіктер дүниесінің мән-мағынасын түсіне білуге үлкен мән берген. Осы орайда өмірге мынадай қағида келген Гүлге зат деп қарау тағылық, ал жүрегінде гүлдер әлеміне жылулығы жоқ адам - хайуан. Демек, адам гүлінің қожайыны емес, оның қызметшісі, әрбір адам өзінің әйелін қалай сүйсе, гүлді де солай қастерлеп, құрметтеуі керек. Таң дәуірінің императоры өзінің жасыл бағына әнші-бишілерді көктемде, гүл-бәйшешектің құлпырып гүлдеген кезінде шақыратын болған. Бұл тамаша дәстүр бүгінгі заманда мүлде жоғалмаған. Жан тебірентерлік бұл табиғи көрініс екі гүлдің бір - бірімен сырласуы, шын жүрекпен шыққан сұхбат сияқты.Адамды қоршаған дүниенің сан қырлы құпиялары, табиғаттың әсем көріністері пейзаждық кескіндемеде де жан-жақты бейнеленеді.Өзгерістер кітабы. Бұл кітапқа құлшылық және тылсым дұғалары, өсиет сөздері топтастырылған. Ол алғашқы қауымдық құрылыстан бергіні сөз етеді, барлық кітаптардың ішіндегі көнесі болып табылады. Осыған қарағанда ол бір адамның қаламынан шыққан дүние емес, құрастырылған еңбек болуы ықтимал.Көне тарих кітабы. Ол көне уақыттарда жасаған императордың аңызбен астасқан тарихынан мәлімет береді; Діни өлеңдер кітабы. Жинаққа әлемнің жаратылуы мен құрылуы туралы мифтер, діни мадақ өлеңдері енгізілген; Салтанатты рәсімдер кітабы. Күн - Цзының төл туындысы деп танылатын бұл кітапта Лу княздығының тарихы баяндалады.
Дао - Сюэ (Ұлы ілім), Чжун - юн (тепе - теңдік туралы), Лун - юй (әңгімелер мен толғаулар) және Күн - Цзының шәкірті және оның ісін алға апарушы Мэн - Цзының атымен аталған еңбек - екінші серияны құрайтын төрт кітап, зерттеуші ғалымдардың пікірінше, Кун Цзының шәкірттерінің қаламдарынан туған дүниелер.Конфуций ілімі - тұтасымен дерлік адамшылдық, адамгершілік туралы ілім. Мұнда Кұдай турасында бір ауыз сөз жоқ. Құдайды танып білуге адамның ақылы жетпейді. Барлық өзге діндер үшін аса маңызды мәселе - әлемнің, адамзаттың жаратылуы, адам мен құдайға қатысты мәселелер Конфуций ілімінде мүлдем қарастырылмаған.Дін деуден гөрі әлеуметтік - этикалық жүйеге жуық тұрған бұл ілім бойынша ең маңызды нәрсе - рәсімділік. Яғни, конфуцидегі құлшылық объектісі - көне замандарда жасалып, біржола орныққан, өмірдің барлық жақтарын қамтитын Ұлы Рәсімдер. Оның өмірі - осы Рәсімдерді сақтаудың үлгісі. Ол, өзінің айтуынша үш мың ереже мен жүз ғұрыпты орындаған. Храмдарғабаруды үнаткан. Кун - Цзы тұрмыста мейлінше талғампаз, кінэмшіл болған. Ол, мэселен уақыты келмей ешқашан
10
10
асқа отырмаған, дұрыс дайындалмаған, тіптен дұрыс і туралм аған тамақты ешқашан татпаған.Конфуцилік Қытайда тәлім көрген адам атанудың толып жатқан ережелері болды. Үлкендермен, өзінен жасы кішімен амандасу, дұрыс отырып - тұру, төсекке дұрыс жату, үйге табалдырықтан дұрыс ену, дұрыс киініп, тарану, дастархан басында өзін - өзі ұстай білу сияқты бәрі айрықша маңызды саналады. Конфуций қытайларды сыпайыгершілікке, сезімталдылыққа тәрбиелейді. Адамның ішкі ниетін тереңге жасыра білуге үйретеді. Кун - Цзы осындай жоғары адамшылықты насихаттай отырып, бұл жолмен жүрмегендерді мүлдем адам қатарына қосқысы келмеді. Оның ойынша, қоғамның толық мүшесі болу үшін әр адам ескіден келе жатқан ғұрыптарды сақтауы міндетті.Конфуций ізгіліктің мынадай бес жолын уағыздады: 1. .Даналық жолы
2. Қайырымдылық жолы
3. Адамдық жолы
4. Үлкендерді құрметтеу жолы
5. Қайраттылық жолы
Оның айтуынша, осы жолдармен жүргенде ғана тұрмыс ретті әрі үйлесімді болмақ..Қытай эстетикасында сурет өнерін бағалауда каллиграфиямен қатар философия ғылымы да ерекше рөл атқарады. Өнер өнер үшін деген қағидадан бас тартқан Қытай суретшілері өздерінің табиғи дарындалақтарын адам бойындағы адамгершілік, ізқгілік қасиеттерді баса көрсетуге бағыттады. Сондықтан да болар конфуцийлік мәдениеттің ғасырлар бойғы бай тәжірибесі, дәлірек айтқанда, өнердің сан саласы арқылы табиғат сұлулығын жан -жақты көрсетуі аркылы адамдардың бұл өмірге деген шынайы көзқарасының қалыптастыруда ерекше орын алып отыр.
Конфуцилік мәдениет шеңберіндегі білімнің сипаты білімді атыс еуропалық тұрғыдан үсінуден мүлде басқаша болып келеді. XX ғасырда Еуропа ойшылары Қытай халқы мен Қытай даналарының рухани және интеллектуалдық жетістіктеріне немқұрайлы менсінбеушілік тұрғысынан қарап келді. Атақы Гегельдің өзі де Қытай философиясының еңбектерін жете бағаламаған. Ол Конфуций жайында былай деп мәлімдеді: Оның ілімі философиялық тұжырымдардан жұрдай ал оның шығармаларына баға беретін болсам автордың беделін сақтау үшін оларды шет тілдерінде аудармай ақ қойған жөн болар еді. Бұл мәселе төңірегінде көптеген ғалыми
11
11
зерттеулер жүргізген Батыс Еуропалық ғалым М. Карьер былай жазды: Әрине, Қытай халықтарының еуропалықтардан бұрын талай жаңалықтар ашқандығына ешкім шүбә келтірмей, бірақ олар тек өз пайдаларын ғана көздеді, сондықтан да бұл жетістіктер нағыз ғылым дәрежесіне көтеріле алмақемес. Бүгінгі танда Конфуций идеялары Қытай мәдениетінде кеңінен орын алып, өзінің өміршеңдігін көрсетіп отыр. Талай жантүршігерлік қоғамдық саяси күйзелістерді бастарынан кешірген Қытай, Корея, Жапония, Оңтүстік - шығыс халықтары даостік - конфуцилік мәдениетінен рухани азық алуда. Жапонияның, Қытайдың, Тайваньның, Оңтүстік Кореяның қазіргі заманғы таңқаларлық мәдени жетістіктерінің сыры осында болса керек. Керек десе, Қытай елінде Конфуций ілімі тағы да елдің рухани өмірінін негізі деп жарияланып отыр. Олай болса, конфуций мәдениетінің тамыры теренде жатыр, ол қоғамның шығармашылық мүмкіндіктерінің қозғаушы ұлы факторына айналып отыр.
1.3.Мәдени мұралары
Ұлы Қытай қорғаны (қытай Ваньли чанчэн - он мың шақырымдық қамал) - Қытайдағы ежелгі қорғаныс құрылысы. Қытай қорғанының құрылысы Қытай тарихындағы Чуньцю (Көктем және күз б.з.б. 770 - 476 жылы) және Чжаньго (Жауласқан патшалықтар б.з.б. 475 - 221 жылы) заманында салына бастаған. Ол кезде Хуанхэ алқабында жеті шағын патшалық жеке-дара өмір сүрді. Олар өздерінің солтүстігіндегі ғұн және дунху сияқты көшпелі тайпалардан қорғану үшін өз шекараларына қорғаныс қамалдарын тұрғыза бастады. Б.з.б. 221 жылы тұңғыш император Цинь Шихуанди өзге алты патшалықтың басын біріктіріп, біртұтас Қытай империясын құрды. Ол әр патшалық тұрғызған үзік-үзік қорғаныс қамалдарын бір-біріне жалғастырып салдырды. Оның ұзындығы 5000 километрге жетті. Хань империясы заманында қорған-қамалдар шығыста Ляодун түбегінен батыста Линьтаоға (қазіргі Ганьсу провинциясының жерінде) дейін жеткізілді. Қорғаныс қамалдарының бұзылып, бүлінген жерлерін Қытайды билеген әрбір патшалық жөндеп, қалпына келтіріп отырды. Әсіресе Мин әулеті солтүстігіндегі көршілері - шүршіттер (маньчжур) мен моңғолдардан
қорғану үшін сол заманның ең озық техникасын пайдалана отырып, биік тау жоталары мен шатқалдарына және шөл далаға дейін қорғаныс қамалдары мен бекіністерін салдырып, қорғанды ұзарта түсті. Шығыста Бохай теңізінің жағасындағы Шаньхайгуань бекінісінен батыста Ганьсу провинциясындағы Цзяюйгуань бекінісіне дейін созылып жатқан қорғанның жалпы ұзындығы 10000 километрге жетті. Қытай қорғанының бүгінгі күнге дейін бүлінбей жеткен 5000 километрден астам бөлігі сол Мин дәуірінде жөнделіп, жаңадан тұрғызылған. Мұның негізгі бөліктерінің орташа биіктігі 7 - 8 метр, табанының ені 6,5 метр, үстіңгі жағының ені 5,8 метр. Қорғанның үстінде әр 100 метр сайын 2 - 3 қабаттан тұратын қарауыл мұнарасы салынған. Онда
гарнизон сарбаздары тұрған, әрі қару-жарақ, оқ-дәрі сақталған. Ал қорғаныс шебінің ең маңызды деген тұстарында ірі бекіністер, ішкі өткелдер бар. Қорғанның ішкі, ал кейде сыртқы жағынан тау жоталарының үстіне аралары белгілі қашықтықт сақтай отырып салынған дабыл мұнараларында күндіз түтін түтетіп, түнде алау жағу арқылы бір-біріне белгі беріп болған. Осы
12
12
тәсілмен бір сағаттың ішінде 500 километр алыс жерге әскери дабыл беріп, қауіп-қатерді хабарлай алған. Екі жарым мың жылдан астам тарихы бар Қытай қорғаны адамзаттың сәулет өнері тарихындағы ғажайып кереметтердің бірі. Ол Қытай тарихында белгілі дәрежеде әскери қорғаныстық және Ұлы жібек жолындағы сауда-саттық байланысында қауіпсіздік рөлін атқарды. Алайда солтүстіктегі көшпелі жауынгер халықтарға ол ешқандай тосқауыл бола алған жоқ. Ғұндар түркілер,қидагдар,моңғолдармен шүршіттер (маньчжурлер) қорғаннан өтіп, отырықшы елдермен емін-еркін саяси, мәдени және сауда байланыстарын жүргізді, әуелі олар Қытай жерінде Вэй (таб-ғаш), Ляо (қидан), Юань (моңғол), Цинь (маньчжур) империяларын құрып, Қытайды көптеген ғасыр биледі. 1961 жылы ҚХР үкіметі қорғанның көптеген тұстарын қайта қалпына келтіріп, мемлекет қорғауына алды, ал 1987 жылы ол адамзаттың мәдени құндылығы ретінде ЮНЕСКО-ның бүкіл әлемдік мәдениет және табиғат ескерткіштері тізіміне кіргізілді. Гугун мұражайы - ортағасырлық қытай сәулет өнерінің бірегей ескерткіші. 1420 жылы Пекин қаласындағы Тянаньмэнь алаңының солтүстік жағына салынған Мин және Цин әулеті императорларының сарайы болды. Аумағы 723600 метр квадрат. Айналасы биіктігі 10 метр дуалмен қоршалған. 1912 жылы Қытайда патшалық билік жойылып, республика жарияланған соң сарайдың бір бөлігінде ескі мәдени жәдігерлер көрмеге қойыла бастады, 1918 жылы мемлекеттік мұражай осында көшірілді. 1925 жылы Қытай үкіметі оны Гугун мұражайы етіп қайта құрып, көпшіліктің көруіне рұқсат берді. Экспонаттардың жалпы саны 1 миллион 100 мың. Мұражайда сирек кездесетін тарихи, әдеби, діни қолжазбалар мен ксилографиялық кітаптардың 500 мыңнан астам данасы сақтаулы. Олардың ішінде қытайшадан басқа шүршіт (маньчжур), моңғол, тибет, ұйғыр, түрік-шағатай жазуындағы кітап, қолжазбалар да мол. 1948 жылы Гоминьдан үкіметі Гугун мұражайынан әр түрлі мұралар мен сирек кездесетін қолжазба кітаптардың 230 мыңнан астам данасын Тайваньға алып кетті. 1965 жылы Тайвань - Гугун мұражайы ашылды.
1.4 Поэзия мәдениеті
Қытайдың мәдениеті туралы сөз сөйлеген соң, олардың атақты ақындары мен өлеңдері туралы айтпай кету мүмкін емес, себебі Қытай мәдениетінің қалыптасып, гүлденуіне поэзияныңда қосқан үлесі зор. Ли Бай өзінің шығармашылықтарында көбінесе даосизм туралы жырлаған. Өлең шығарған кезде оны озып өтетін және қуып жетерлік адам болмаған. Себебі бір шабыттанса, кідірместен, сөз құрастыру жағынан бір
13
13
де бір мін таба алмайтындай етіп құрастырған. Оның өлеңдері көбінесе төрт жолды, 5,6,7 буыннан тұрған. Бірақ соңғы жазған өлеңдері 12-13 жолдан тұрған. Өлең құрамында қайталанбайтын, бірбіріне ұқсамайтын сөздер өте көп. Бұданбіз оның өте білімді, сауатты адам екендігін көре аламыз. Оның шығармашылықтарын көптеген ақында аударған, соның ішінде орыс жазушыларын атап кете аламыз. Олар: Н. Гумилев, А. Ахматова, М.Алексеев т.б. Либай Қытайдың Таң дәуірінде ойқастап ортаға шыққан ұлы ақындардың бірі. Ол Жуаңзы, Чүй-юандардың романтикалық сарындарына мұрагерлік ете отырып, Дуфумен бірге, Қытай тілді поэзияның шұғылалы көкжиегін ашып, Қытайдың ерте заман әдебиетінің асқарлы екі биігінің біріне айналған тұлға. Оның қиялының қанаттылығы теңдессіз өреге жеткен, бір түйілсе тасты алтынға айнардырып жіберетіндей шығармашылық талантқа ие, жаны жомарт та жайсаң жаралған дара жан болатын. Таң дәуірінің тағы бір атақты ақыны Хы Жыжаң Либайдың өлеңдерін оқығаннан кейін оны "Тәңрі сүргіндеген әулие" деп атаған екен; . Ол осы сапарында жыр жанпозы Дуфумен кездесті. Осыдан былай екі ұлы ақын өмірлік айнымас достарға айналды. Бұл фәни дүниеге көктен түскен әулие-машайық болар ма дегені ғой. Дуфу да оған өлең арнап:
Болды менде мінезі аусар бір мейман,
Қаламынан жел тұрып, бұлт құлаған
Тәңрі сүргіні'дейтін аты тағы бар.
Жыр күшінен ібілісте жылаған."-деп жазған. Сонымен кейінгілер Либайды Өлең пірі , жыр жанпозы деп атап кеткен болатын.
Либайдың бүгінге жеткен өлеңдері 900 шумақтан астам. Ол қара өлең, ән-жыр, өлшемді өлең, дара шумақ (төрт таған) сияқты өлең үлгілерінің барлығына қалам тартқан. Осылардың қайсы түрін болса да төрт тұрманы сай, мінсіз етіп шығарған. Жалпы жақтан алғанда Либай ауызекі тілді поэзияда пайдалануды кемеліне келтіре, биік өреге көтерген ақын. Либай өлеңдерін алғаш оқығанда жадағайлау болып сезілетіні бар, қайталай оқығанда барып, оның ой қазынасынан шыққан кенеулі де кемелді, мінсіз, шеберлікпен жазылған өлеңі еріксіз бас шұлғытып, қайран қалдырады.
Либай поэзиясының құндылығын кейбір зерттеушілердің "толысқан Таң заманының буындай леп еседі" деп жүргендері бар. Либайдың Таң дәуірінің мәдениеті мен өнеріне қосқан елеулі үлесі, мені Дантеның Италия әдебиет-өнерінің қайта өркендеу дәуіріне мұрындық болған ықпалымен бірдей-ау деген ойға жетелейді. Біз Либай поэзиясының күшті баурағыштығы мен бейнелегіш қадамдарынан оның жеке басындағы романтикалық қасиеттері мен әлеуметтік өмірді өскелең өреде ұштастырып әкететіндігін байқаймыз. Жоғарыда мен Таң дәуірі ақындары өлеңінің пішімін аса тырысшаңдықпен кемеліне келтіріп, поэзия мен өмірді тығыз ұштастырған гуманитарлық рух кернеген орта жаратқанын айтқан едім. Либай поэзиясы осы зор мүмкндіктің тәпсірі мен дәлелі деуге болады. Оның өлеңдеріндегі лирикалық бояулардан біз дәуірдің дидары мен жеке адамдардың тағдыр-талайын аңғарып отырамыз. Бұл құдды өзі жазған жырдағы:
"У ордасы құлазып, басқан қурай,
Жин киімі үйілді дәу моладай.
Қалды Аққұтан аралы сулар орған,
Ар жаққа Үш зеңгір тау құлағандай.
Мына жаққа көз салсам бұлттар қою,
14
14
Чаң-анды ауыр қайғы торлағандай."-деп мұң шертеді.(Жинлиңдағы Самұрық текшесіне шыққанда деген өлеңінен. Өлеңде аталған "У, Жин"дегендер ежелгі заманда дәурендеген династиялар, ал"Үш зеңгір тауы"Чаңжяң дариясының Нанжиң қаласы тұсындағы жағалау таулар, "Аққұтан аралы" -- Чаңжяң дарясының ортасында болған әдемі арал, кейін су басып жоғалған). Либай өзінің поэзиялық шығармашылығына айқын сипаттама беріп отырған. Ол кейбір өлеңдерінде өзінің көзқарасы мен ұсыныстарын ортаға қойып отырады. Бұл кейінгі ақындарға ықпал жасап, ой салмай қоймаған. Ол "Ежелгі сарындарға" ерекше ден қойған, сонымен бірге жаңа үлгілер жасауды да қуаттаған. Жырнамадағы реалистік дәстүр мен Чу жырларындағы романтикалық сарындарға үйлесімді мұрагерлік етуді дәріптеп, оны өлеңдерінде бейнелеп отырды. Бірақ Либай өлеңдегі формалистікті мүлде қабылдамаған. Либай өз өлеңдерінде поэтикалық ұстанымдарын жүйелі түрде пайымдап отырған. Бұл ондағы абыздық пен ақындық, жиһанкездік бір басынан табылған күрделілігімен қатысты емес дей алмаймыз. Ақын би-төрелердің аярлық, көлгірліктерін ажуалап, әр алуан әлеуметтік қайшылықтарды әшкерелеп, бағзы бір ақындардың көзсіздікпен ескілікке еліктеуін шенеп отырады.
Либай өлең ұйқасы мен әуезділігінің табиғи әсем бітімін көздеді. Оның көптеген өлеңдерінің тілі халықтың қарапайым ауызекі тіліндей жатық, түсінікті болып келеді де, тұтас бітіміне көз салғанда жақұттай жәйнап тұрған, сәнді де мәнді екені паш болады.
"Тұнық судан шықққан тұңғиық,
Жаратылысынан әдемі, әрлеуді қажат етерме!" - деген сөз дәл осындай жырлардың табылған теңеуі шығар дейміз.
Тыныш түндегі мұң
Төсек алды - ай жарығы алабым,
Оны қырау екен-ау деп қаламын
Көтеріп бас жарық айға қарадым,
Салбырап бас, мекенді аңсап барамын.
Бұл алысқа кеткен жолаушының мекенді аңсаған сезімге толы өлеңі. Өлеңде қара сөзге бергісіз түсінікті тілмен тып-тыныш күзгі түннің адамды масықтырған жан сезімін мүсіндеген. Ол қиялдағы шыт- жаңалық пен ғажайыптықты іздеп әуре-сарсаң болмайды, сұлу сөздің құр сәулетін де керек етпейді; Онда тұп-тұнық жай-жадағай үлгімен-ақ ұлан-асыр, шытырман мазмұнды суреттеп береді. Орта ортадай, сезім-сезімдей, бәрі де соншама нанымды, соншама жан тебірентерлік, қаншама рет оқысаң да жалықпайсың, ой түбіне шымырап шома түсесің. Бәз біреулердің оны "О заман да, бұ заман теңдесі жоқ ғаламат!" дейтіндері тегін емес.
15
15
Табиғат мәдениеті - адамдардың жаратылыс дүниесіндегі тау-өзендерді материал ете отырып жаратқан рухани жетістігі. Табиғат мәдениеті Қытайдың дәстүрлі мәдениетінің маңызды құрамдас бөлігі, Қытай ұлттарының объективтік дүниені және өздерін тану, өзгерту барысында ашқан шұрайлы өрісі, әрі ол Қытай ұлттарының мәдениетін құрайды.Лушан тауы Қытайдың сан ғасырлық мәдениетіне айғақ болған ұлы тау, күллі дүние көз тіккен әлемдік мәдениеттің көркем көрінісі.Лушан тауы Қытайдың Жяңши өлкесінің түстігіндегі Пояң көлінің маңындағы ойпатта, Жюжяң қаласының Лушан ауданында. Пояң көлі сағасына таяу жерде Чаңжяң дәриясының түстігінде еңсе көтерген, Үш жота мен бес шың аталатын Үш жотаның бірі. Тау тұлғасы сопақшаланып келген, типтік қамал іспеттес ұзыншақ тау. Оның ұзындығы 25 ш, ені 10 ш, бірімен-бірі ұласқан90 неше тау-шыңдары тоғыз қабат шымылдықтай Жяңшидың терістік қақпасын далдалап тұр. Айбындылығымен, ғажайыптығымен, сұлулығымен әлемге әйгілі, Ғажайып әрі сұлулығымен әлемде бірінші Лушан деген даңқы бар. Лушан тауының көрінісі маусым сайын түрлі түске еніп отырады, Көктемі әдемі түс көрген түстей, жазы теңселген мәстік мөлдір тамшыдай, күзі, ал қысы кіршіксіз ақ жақұттай - деседі. Сондықтан Лушан тауына әр маусымда барсаң, әр басқа әсер аласың. Көрмессің шын келбетін - деген өлеңі, Ли Байдың әсем шыңнан ағып түскен Мауей сарқырамасын суреттей келе жазған:
Ұшады су құлдилап үш шақырым,
Құс жолы кеткендей бір көктен құлап - деген өлеңі мен Мау Зыдұңның Лүй Дұңбиңның әулиелік жолға түсу үшін тұрған Әулие үңгіріне арнап жазған:
Тәңірі өзі жаратқан әулие үңгір,
Көз жетпес сұлулығы құз шыңында - деген өлеңдері бір-бірімен сабақтасып, ауыздан-ауызға тарап, дүйім жұртты тәнті етіп отыр.
Лушанның табиғат мәдениеті - Қытайдың табиғат мәдениетінің әдемі суреті және Қытай табиғат мәдениеті тарихының кішірейтілген бейнесі. Лушан табиғаты - өлеңге айналған табиғат, адамиланған табиғат. Таң дәуірінің ақыны Ли Бай Лушан тауына 5 рет шығып, Лушан тауы туралы Даяшы Йүй Шүйжоуға Лушаннан сәлем деген 14 өлеңін жазады, оның Лушан сарқырамасына қарап тұрып атты өлеңі Лушан сарқырамасымен бірге ғасырларға жалғасып, Қытай топырағында және шетел қоғамында барша жұртқа таралып, Қытайдың байырғы өлең-жырларының асылына айналды.Ду фу-таң дәуірінің атақты ақыны, белгілі поэті мен жазушысы. Ол қазіргі Хынань провинциясы, орташа провинциялық әскербасы отбасында дүниеге келген. 25-30 жас аралығында саяхаттаған. Өмірлік жолында, емтихан тапсыру кезінде көптеген қиыншылықтар мен сәтсіздіктерден өткен. Емтиханды тапсыра алмауы,оның чиновник болуына нұқсан келтірді. Бәлкім сол көрген қиыншылықтардан, жалыққаны мен жабыққанынан саяхаттауының себебі де болған шығар. ДуФу алғашқы өлеңін 7 жасында жазды. Ақындық жолды алғашқы бастаған жылдарында, оған дейінгі ақындар
менолардың жолын жалғастырмайақ өзінің жаңашыл, заманға сай өлеңдерін жаза бастады.
Басқа ақындар мен жазушылардан айырмашылығы да осында еді. Өмірлік жолының екінші жартысында ( 40-50-жылдарда) Ань Лушань көтерілісіне дейін,741 жылдан бастап саяхаттауды доғарып, Чаньань қаласында 10 жыл тұрады. Ол Чаньань қаласына біршама ақша жинап, мемлекеттік қызмет орнына орналасып, жқмыс істегісі келді. Бірақ ол жоспарынан да түк шықпады. Себебі елде көтерілістің есебінен тұрмыс жағдайы біршама қиындады. Ел игілігіне қызмет атқарып, әділеттілікті көрем деп келген ақын, коррупция, ұрлық т.б. көптеген әділетсіздіктерді көрді. 755-759 жылдарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I.Қытай халқының мәдениетінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1.ежелгі қытай халқының мәдениет і ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2.Қытай мәдениетінің қайнар бұлағы - конфуций ілімі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...6
1.3.Мәдени мұралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.4.Поэзия мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.5.Қайта жаңғыру мәдениет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
II.Қытай халқының ғылымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1.Жаратылыстану және техникалық ғылымдар.Қытай философиясы ... ... ...19
2.2.Тарих ғылымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3.Экономика ғылымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.4.Заң ғылымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.5. Ғылыми мекемелері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.6.Оқу ағарту ісі және әдебиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
III.Қорытынды ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Мен қытайлықтарды француздардан, немістерден, ағылшындардан артық сүймеймін. Олардың тілі мен әдебиетін орыстардікінен,немістердікінен, ағылшындардікінен артық көрмеймін. Бірақ, көзімді жүгіртіп, қарап отырған нәрселерден Қытай деген сөзді көрген кезде, маған бұл сөз ерекше үлкен, қызыл шрифтпен жазылған сияқты болып көрінеді.Қолым қарандаш пен параққа созылады. Қарандаш бірде тағатсыз, бірде шаттана жазады.
В.М. Алексеев ( атақты Қытайтанушы).
Мен В.М. Алексеевтің ойымен келісемін, тек менің қолым қарандашқа емес, кітапқа, журналға, газетке, фильмге Қытай және оның мәдениеті туралы басқа да ақпараттарға жүгіреді. Бұл таңқаларлық ел туралы оның мәдениетін атап өтпей, сөйлеу немесе ойлау мүмкін емес. Өйткені ол ежелгі, қызықты әлем мәдениеттерінің бірі.
Қытай этносы қытай халқының басқа халықтардан өзгеше мәдениетінің қалыптасуына ерекше ықпал жасады. Қытайлықтар болмыс құпиялары мен өмір мен өлім мәселелерінен гөрі жарылқаушыларға бас иіп, оларға еліктеуді өздерінің қасиетті парызы деп санады. Қытай елінде о дүниедегі рахат өмірді уағыздаушылардан гөрі, осы нақты өмірдің мән мағынасын терең түсіне отырып өмір үшін өмір сүруге үйретушілерді ұлылар қатарына жатқызып, олардың даналық қағидаларына бас иген. Жер бетіндегі алғашқы мемлекеттердің бірі - ежелгі Қытай елінің тұрғындары - ерекше материалдық және рухани мәдениетті жасаушылар болды. Олар өмірді - құдайдың табиғаттан тыс күштерінің сыйы екендігіне кәміл сеніп, дүниедегінің бәрі де ұдайы қозғалыста болады және жарық пен қараңғылық атты бір-біріне қарама-қарсы екі космостық күштердің өзара қақтығысының нәтижесінде әлем ұдайы өзгерістерге ұшырап отырады деп санады. Көне заманда қытайлықтар жер жүзіндегі басқа да халықтар сияқты табиғат күштеріне, яғни жердің, күннің, айдың,таулардың, өзендердің, желдің, жаңбырдың және т.б. рухына табынды және олардың құрметіне құрбандықтар шала отырып, халықтың қажеттілігіне байланысты игі өтініштер жасады.Солардың ішінде барлық рухтар мен о дүниедегі адамдардың жандарын өз ырқында ұстайтын жоғарғы құдай ерекше бағаланды.
Кейіннен қоғамдық өмірде болған өзгерістерге байланысты патша билігін дәріптеушілік пайда болды. Патша аспанның ұлы деп танылып, ол -
3
3
құдайдың жер бетіндегі өкілі ретінде мойындалды. Б.з.б. Х111 ғ. бастап - ақ бұрын тек қана жоғарғы құдайды белгілеуге арналған иероглифтермен жаңа патшаларды да белгілей бастады. Ерекше атап өтетін бір жайт, Қытайда ата-баба рухына табынуға үлкен мән берген. Бұл дәстүрлі наным - сенімінің негізінде адам өлгеннен кейін де оның жаны өмір сүруін жалғастыра береді, тіпті ол тірілердің істеріне араласа береді деген ұғым жатыр. Қытайлықтардың бұл қағидаларға кәміл сенгендігі соншалық, олар өлген уақытта адамдар мен құлиеленушілердің қызметшілерін, құлдарын, тіршілікте пайдаланған заттарын (қару - жарақтарын, әсемдік бұйымдарын және т.б.) қоса көмдірген.Қытай қоғамында орын алған мұндай жағдайлардың бәрі де адамзатты қоршаған дүниенің бейнесі жайындағы нақты ұғымдардың қалыптасуына да, оның эволюциялық сипатына да өз ықпалын тигізбей қойған жоқ. Мысалы, Қытайдың діни құрылымында дін адамдарының рөлі алғашқы кездерде онша жоғары бола қойған жоқ. Оған дәлел ретінде Аспан құрметіне байланысты өткізілетін діни рәсімдерді ғалым адамдардың емін-еркін атқара беретіндігін атап көрсетуге болады. Өйткені, Қытайда сол заманның өзінде-ақ ғалымдарға ерекше құрмет көрсетіліп, оларды жоғары сословиеге жатқызған, бірақ олар мұндай абыздық қызметтерден гөрі мемлекеттік істерге өте жақын тұрды. Қытайдың діни құрылымының бұл ерекшелігі сонау көне заманда, атап айтқанда, б.з.б. II ғасырдан бастап-ақ қалыптаса бастаған болатын.Зерттеу мақсаты :Қытай халқының мәдениеті мен ғылымының қалыптасуы мен дамуын зерттеу.
Зерттеу нысаны:қытай халқының мәдениеті мен ғылымы
Зерттеу пәні:Екінші шет тілі
4
4
I.Қытай халқының мәдениетінің қалыптасуы.
1.1.Көне қытай халқының мәдениеті
Ежелгі Қытай тұрғындары өзіндік материалдық және рухани мәдениет құрды. Олар өмірді құдай жаратқанына, дүниеде барлығы қозғалыста болып, екі қарама-қарсы космостық күштер - Жарық пен Түнек қақтығысқанда өзгеретіндігіне сенді. Осы кезеңде (б.з. дейінгі ІІ мыңжылдық) қытайлықтарға табиғатқа табыну тән болды, олар тау, жер, өзен, күн, ай, жаңбыр,жел рухтарына табынды. Сәл кейінірек патша билігіне бас иді. Патша аспанның ұлы болып саналды, яғни Құдайдың жердегі өкілі болып табылды. Қытайда ата-бабаларға табыну күшті болды. Ежелгі Қытай этносы типінің ерекшелігі рухани өмірде әлеуметтік этика мен әкімшілік практика басты роль атқарғандығы болды. Дұрыс пікірдегі қытай өмір мен өлім проблемалары туралы ойланған жоқ, о дүниедегі шатты өмір немесе қайғы-қасіреттен құтылу үшін емес, өмір үшін тіршілік етті. Дін емес, салттық этика дәстүрлі қытай мәдениетінің бейнесін қалыптастырды.
Басқару жүйесі мен қоғамдық салттық нормаларда іске асырылған рухани мәдениет типі дүниеге көзқарас жиынтығының жалпы ұтымды бөлігі болды, әлеуметтік және табиғи тәртіп бірлігі, тұрмыс толықтығы мен жеткіліктілігі, табиғи өзі жетілетін тәртіп ретінде табиғи тәртіпті мойындау негіз болды. Ақыл-парасат міндеті оны өзгерту және бұзу емес, жалпы Жолмен (Дао) жүру болып табылады. Бұл идея ұлы қытай данасы, мыңдаған жылдар өтсе де құнын жоймаған діни-мифологиялық жүйені жасаушы Конфуций еңбегінде көрсетілген (Кун-Фу-Цзы, б.з. дейінгі 551-479 ж.ж.). Билеуші билеуші болады, бодан бодан болып қалады, әке - әке, ұл - ұл болады. Конфуций негізгі рақымшылдар адалдық, тыңдау, ата-ана мен үлкенді құрметтеу деп санады. Ата бабаға табыну, ежелгі дәстүрлерді, жораларды сақтау (қытай рәсімі) Конфуций бойынша - идеал қоғамды қалыптастыру негізі. Осы қоғамды құру үшін әрбір адам өзіне талап қойып, барлық ережелер мен канондарды сақтау керек. Сонымен конфуцийлік дін емес, моральдық-саяси доктрина болып табылады.Ол қытай мәдениетін бейнелеп, қытай тұрмыс салтының негізі бола отырып, әкімшілік жүйе мен әлеуметтік және экономикалық процестерді реттеу функциясын атқарады.
Даосизмді жасаушы Лао-Цзы - Қарт дана (аңыз бойынша ол 200 жыл өмір сүрген) болып саналады. Оның пікірінше барлығы әбігершілік. Даоның ізімен жүру керек (сөзбе-сөз аударғанда жол), адам Жердің ізімен жүреді, Жер Аспанның, Аспан Даоның, ал Дао табиғидың ізімен жүреді. Философиялық даосизм адам заттардың табиғи тәртібін өзгерте алмайды деп санайды, сондықтан адамның еншісі - оқиғалардың табиғи барысын сырттан бақылап, Даоға қол жеткізу. Даосизмді жақтаушылар белсенді әрекеттен бас тартуды насихаттап, әрекетсіздік теориясын ұсынады. Олар әлем адам сияқты тоқтаусыз өзгерістер процесі деп санады, сондықтан тану мүмкін емес. Басты шарты - жолды бұзбау, әлемдік ырғақпен қарама-қайшылыққа келмеу,дүниегеқосылу,онытыңдайбілу.
5
5
Қытайдың барлық діни жүйелерінің ортақтығы бар: барлығына үлкендер мен ата бабаларды құрметтеу, отбасыны тыңдау, әрекетсіздік идеясы,шындыққа сырттан қарау қатынасы тән болды. Адамның тұлға ретінде өзіндік құндылығы болған жоқ, қоғам тұлға - мемлекеттік пен ұжымдық алдында ештеңе емес деген принцип бойынша өмір сүрді.
Ежелгі Қытайдың рухани өмірі туралы қазіргі түсініктер жазба көздерге негізделген. Б.з. дейінгі XV ғасырда Қытайда 2000 аса иероглифтен тұратын иероглифтік жазудың дамыған жүйесі болды, б.з. ІІІ ғасырында олар 18 мыңға жетті. Б.з. дейінгі І мыңжылдықтың басына жататын Әндер кітабы мен Өзгерістер кітабы әдебиеттің ежелгі ескерткіші болып саналады.
Қытайлар ұзақ уақыт жібекке табиғи бояулармен жазды, біздің заманымызда тушь пен қағазды ойлап тапты. Қолданбалы өнер де дамыды: қола айналарды жасау, нефрит пен сүйекке ою жасау, керамика, б.з. IV ғ. Қытайдан шет жерлерге де белгілі болған фарфор ойлап шығарылды, алуан лакты бұйымдар пайда болды.Қытай сәулеті қызықты да ерекше. Ел біртұтас орталықтандырылған мемлекетке біріккен уақыт (б.з. дейінгі 221-207 ж.ж.) Ұлы қытай қабырғасының негізгі бөлігін салумен есте қалды, ол біздің заманымызға дейін жартылай сақталып қалды. Сәулеттегі табыстарға математиканың дамуы себепкер болды. Б.з. дейінгі V ғасырда қытайлықтар тікбұрышты үшбұрыштың қасиеттерін білді. Олар тарихта бірінші рет теріс сандар ұғымын енгізді, б.з. дейінгі ІІІ ғасырда магнитті аспап, компостың алғашқы түрін, су диірменін ойлап тапты, астрономия дамыды. Олар жылды 12 айға, айды 4 аптаға бөлді. Б.з. дейінгі V ғ. 800 шыраққа жұлдыздар гороскопы жасалды, олар аспан күмбезін 28 шоқжұлдызға бөлді. Б.з. дейінгі 28 жылы қытайлықтар адамзат тарихында бірінші рет күндегі дақтарды суреттеп берді, астроном Чжан Хэн әлемдегі алғашқы айналатын жұлдыз глобусын жасады. Медицина едәуір табысқа жетті. Б.з. дейінгі ІІ мыңжылдықта қытайлықтарға екі ондық музыкалық аспаптар белгілі болды: барабан, дабыл, сыбызғы, металл қоңыраулар, ішекті шертпелі аспаптар, үрмелі - бамбуктер балшықтан жасалған және басқалар. Б.з. дейінгі бірінші мыңжылдықта арнайы сарай маңындағы музыкалық қызмет құрылады, сонымен мәдениеттің барлық сфералары реттеуге бағынып, мемлекеттің билігінде болды.
1.2.Қытай мәдениетінің қайнар бұлағы-конфуций ілімі
Біздің жыл санауымызға дейінгі VI ғасырда Қытайда жаңа философиялық - дүниетанымдық ілім пайда болды. Ол бертін келе дін дәрежесіне көтерілді. Бұл ілімнің негізін салушы Кун-Цзы (Европалық транскрипцияда - Конфуций) болды. Конфуций б.э.д 551 жылы туылып, 407 жылы қайтыс болған. Конфуцидің тоғыз кітап аталатын жинағының барлығы бірдей оның туындылары емес. Оның ішінде ғұламалардың шәкірттерінің де қосқан үлестері бар. Бұл аса көлемді еңбектердің бірінші сериясы бес кітаптан турады:
Конфуций ел басқарудың басты мақсаты - халықтың мүддесі деп жариялады. Оның әрбір қағидасын ескере отырып, ұлы уағызгердің
6
6
ізбасарлары мемлекеттің үш ең басты элементтерін атап көрсетті, олар: біріншісі-халық, екіншісі-құдай, үшіншісі - әмірші-патша. Бірақ, халықты бірінші орынға қоя отырып конфуцийшілдер қарапайым халықтың мүдделері өздеріне де түсініксіз, сондықтан да олар білімді ел билеушілердің көмегінсіз мүлде өмір сүре алмайды депсанады. Конфуцийдің әлеуметтік тәртібінің басты қағидаларының бірі - үлкендерді сыйлау, оларға бағыну. Олар үлкен бедел иелері, олай болса, олардың айтқандарын мүлтіксіз орындалуға тиісті ережелер болып есептеледі. Бұл жағдай отбасылық өмірге де қатысты болды. Сондықтан да болар, Конфуцийдің мемлекет дегеніміз-үлкен отбасы, ал отбасы-кіші мемлекет деген қағидасы Қытай елінде берік орнығып, өзінің өміршеңдігін көрсетіп отыр. Оның басты нәтижесі күні бүгінге дейін қытайлықтардың ата-анасын және үлкендерді сыйлап-құрметтеуді ұлттық дәстүрге айналдырғандығы болып табылады. Отбасылық мемлекеттік бағыныштылық принциптерінің өміршендігін 1989 жылы Таньаньмэнь алаңындағы (Пекинде) студенттер қозғалысының жеңілісінің қорытындыларынан айқын аңғаруға болады. Ғасырлар бойы үлкендер мен ата-анасын сыйлауды дәріптеген қытай қоғамы саяси билікте мемлекеттік даналықты бойына жинақтаған ел басшысына қарсылықты батыл айыптады.Ата-бабаларға табыну - ежелгі Қытайда кеңінен орын алғаны тарихтан белгілі. Осы бір ежелден қалыптасқан дәстүрдің мазмұны мен түрін ғана өзгерткен Конфуций оған ерекше мән бере отырып, бұл табынушылықты әрбір қытай азаматының қоғамдағы басты міндетіне, тәртіп 7
7
нормасына айналдырды. Сөйтіп, осындай мақсатты жүзеге асыруға негізделген сяо - яғни балалар құрметі ілімі өмірге келді, Конфуцийдің пайымдауынша, сяо - адамгершіліктің негізі болып саналады. Сяо ережелері - ата-анаға қалтқысыз құрмет көрсетуді, оларды ли дәстүрімен жерлеуді және дәл осы тәртіппен ата-аналар құрметіне құрбандықтар шалып отыруды қатаң талап етеді. Сяо тәртіптері бойынша қандай жағдай болса да тіпті әкесі ұры немесе кісі өлтірсе де балалары әке-шеше алдындағы борышын адал атқаруы шарт.Уақыт өткен сайын сяоның ата-ананы құрметтеу туралы өмірлік қағидалары қытай қоғамында тамырын терең жайып, халықтың шексіз құрметіне бөленді. Айтылған пікіріміз дәлелді болу үшін баланың ата-анаға қарым-қатынасын көрсететін бірнеше мысалдар келтірейік. Бірінші мысал: сегіз жасар бала маса өзін қанша шақса да әке-шешесін мазаламайын деген оймен оларды ешбір қақпай осы бір азапқа төзіп, шыдамдылық танытады. Екінші мысал: аштық жылында әбден әлсіреген әкесінің өмірін сақтап қалу үшін үлгілі бала өз етінен ет кесіп әкесіне сорпа пісіріп береді. Бұл мысал-әңгімелерден қытайлықтардың өз балаларын жас кезінен бастап-ақ, әке-шеше үшін қандай құрбандықтарға болса да дайын болуға тәрбиелейтіндіктерін байқауға болады. Осы орайда, қытайлықтардың бүкіл өмірі ата-бабалардың қатал да талапшыл қазылардың алдында ұдайы есеп берумен өтті ме екен деген ойға да қаламыз. Қытайлықтар, тіпті өлілер де тірілердің іс-әрекеттерін бақылайды деп түсінген.Конфуцийдің ата-бабаларды құрметтеу және сяо ережелері қытайлықтарды отбасын ыдыратпай тату тәрбиеге тәрбиеленеді. Отбасы-қоғамның негізгі тірегі деп саналды, отбасылық мүдделер жеке адамдардың мүддесінен жоғары қойылды. Сондықтан да болар, олар махаббатты жәй ғана сезімдік құбылысдеп санап, оны отбасы мүддесінен төмен алып қарады. Жас жұбайлар арасында махаббат болмауы да мүмкін, бірақ бұл жағдай отбасының тату-тәтті өмір сүруіне ешбір нұқсан келтірмеуі және ерлі-зайыптылардың қоғам алдындағы әлеуметтік-отбасылық парыздарын ойдағыдай өтеуіне ешбір кедергі жасамауы керек болды. Ұрпақты жалғастыру мәселесіне дәл осындай мемлекеттік дәрежеде мән берілуінің арқасында Қытайда отбасыларының саны өсіп, ал өз кезегінде, бұл жағдай халық санының күрт өсуіне себепкер болған. Бір атап өтетін жәйт, Қытайда үлкен отбасылар өте көп болған. Олардың құрамында ағайындылардың отбасыларымен қатар ағайынды адамдардың туған туысқандары, немелері де болған. Мұндай отбасылардың іргесі, әдетте, әкесі қайтыс болған жағдайда ғана бөлінетін болған.Отбасылар топтары көп жағдайларда үлкен ауылдар тұрғындарының басым көпшілігін құрған. Олардың күші мен беделінің жоғары болғандығы соншалық, туысқандар топтарының пікірлерімен өкімет орындары да санасып отыруға мәжбүр болған. Ағайындар тобының өздері жеке меншіктерінде рулық храмдары және жерлері болған. Оларды өкімет тарапынан озбырлық жасап, татып алуға қатаң тыйым салынған. Рулық храмдарда мейрам күндері жүздеген ағайын туысқандар бас қосып, мәжіліс құрған. Бұл бас қосуларда тұрмыс-тіршілікке қатысты көптеген мәселелер шешіліп отырған.Қытайдағы түрлі мәдени дәстүрлер тоғысында конфуцийлік ағым даосизм мен буддизмнен де басым болып, өзінің өміршеңдігін танытты. Бірақ, Конфуций ілімі оларды мүлде ығыстырған екен деген ұғым туып қалмауы керек. Қалай болғанда да, император У-дидің билігі кезінде Конфуций ілімі жұлдызы жанып үш діннен (сянь цязо) де мерейі үстем болып, қытай қоғамында ерекше орынға ие болды. Конфуций ілімінің үстемдігін кездейсоқ жағдай деп қарастыруға мүлде болмайды, олай болатын себебі бұл жүйе осы бір ұлан-байтақ империяны басқаруға өте қолайлы болса, екінші жағынан, қарапайым халықты бағыныштылықта ұстаудың басты кепілі болды. Оның үстіне шенеуліктер аппараты осы діннің қағидаларына сүйене отырып, кей кездерде императорларға да ықпал ете алатындай дәрежеге жетті. Өйткені, императорға елді басқаруда шексіз билік берілгеніне қарамастан, император Конфуций қағидаларынан ауытқыса, немесе шектен тыс астамшылық жасап өз билігін дұрыс жүргізбесе, қоғамда экономикалық және әлеуметтік тоқырауларға жол берсе, сөйтіп өзінің сүреңсіз іс-әрекеттерімен халық наразылығын тудырса өз құқықтарынан мүлде айырылатын еді. Міне, сондықтан да бұл тезис Конфуций ережелерінен ауытқыған императорларға үлкен ескерту сияқты болатын. Осы тұрғыдан алып қарастырғанда, Конфуций ілімі саясатқа да, әкімшілік жүйенің қалыптасуына да өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Бұл ілім қытай қоғамының сан-саласын жан-жақты қамтып қана қоймай, бүкіл қытай халқының ұлттық мәдениетінің қалыптасуына орасан зор ықпал жасады. Сонымен қатар бұл ілім дінге қарағанда мемлекеттік адамгершілік заңдар жүйесіне өте жақын екендігін ерекше атап өткеніміз де дұрыс. Қытай мәдениеті, қытай өнері даналық өмірлік қағидалар мен терең философиялық идеяларды өз бойына сіңіре 8
8
білген өзіндік бет-бейнесін бар ерекше мәдениеттің бірі болып келеді. Қытай халқының мәдени туындыларында адамзатты қоршаған дүние әсемдігі мен табиғат үйлесімділігітамаша көрініс тапқан болатын. Адамзат баласы мен табиғаттың біртұтастығы, олардың өзара үйлесімділік жағдайында болуы - қытай өнерінің негізгі арнасы болған. Басқаны былай қойғанда, қытайлықтардың жазу өнерінің өзі де өте әдемі болып келеді және бұл өнерді игеру басқа мәдениет өкілдерінің қолынан келе бермейді. Орта ғасырларда
9
9
латын жазуы Еуропа елдерінде қандай рөл атқарса, қытай иероглифтері де Шығыс Азия мемлекеттерінде де дәл сондай дәрежеге көтерілді, вьетнамдықтар мен корейлер ұлттық жазу жүйелеріне көшкенге дейін қытай иероглифтерін кеңінен пайдаланған, ал жапондар болса күні бүгінге дейін қытай жазуын пайдаланып келеді. Қытайлықтар иероглифтердің әдемі жазылуына, қағаз бен сияның сапасына, оның түстеріне де қатты мән берген. Шығыс мәдениетінде иероглифтер - көркемдік шығармалар моделінің идеалды түрі болып есептелінеді. Иероглифтік жазудың ықпалын сәулет өнері, қолданбалы өнер туындыларынан айқын аңғаруға болады. Тіпті табиғатты ағаш бұтақтарының өзара орналасуы мен өсімдіктер дүниесінің өзі де қытай иероглифтерін еріксіз еске түсіреді.Каллиграфиялық белгіні қабылдау - дәстүрлі қытай мәдениетінде эстетикалық қана емес, сонымен қатар этиканың ерекше бір саласы ретінде қарастырылады Қытайлықтар иероглиф белгілердің каллиграфиясына (қалай жазылуына қарай) қарап, автордың қандай күйде болғанын, оны жазған адамның мінез - құлқын анықтайтын болған. Каллиграфияға осыншыма мән берілгені соншалық, оны өнердің жеке саласы деп те қарастырған. Қытай каллиграфиясының әдемілігінің - оның пластикалық элементтерінің әсерлілігінде, табиғи тепе-теңдіктің сақталуында, әдемі орналасуында. Кескіндеме өнерінің туындыларын бағалауда да каллиграфияға үлкен мән берілген. Каллиграфияны би өнерімен салыстыру өнер адамдарының байқампаздығын, талғампаздығын байқатқан. Өйткені мұз айдынындағы билердің өзі де мұз каллиграфиясына, яғни бишілердің мұз айдынындағы іздері арқылы бағаланған. Иероглифтердің жазылуына осыншама жоғары талаптардың қойылуының сыры оның табиғатпен үндестік табуында сияқты. Міне, сондықтан да болар Еуропалық мәдениет бүгінгі таңда экологиялық апаттың алғашқы зардаптарын бастан кешіру жағдайында дүниені мәдениет пен өнер арқылы басқаша қабылдаудың түрлі жолдарын карастыруда. Осы орайда әсем гүлдер мен құстарға, жұпар иісті шөптер мен жан - жануарлар дүниесіне толы табиғаттың эстетикалық бағын сақтап, оның қайталанбас табиғи сұлулығын, әсемдігін одан әрі арттыру, - яғни табиғатты аялау, мәдени дамудың асқарлы міндеті екендігіне ешкімнің дауы жоқ. Өйткені, Қытай елі, қытай мәдениеті. Қытай - әсем де, нәзік гүлдер мен құстардың, шөптер мен жәндіктердің отаны. Осы бір табиғаттың құдіреті Қытай елінде өнер саласындағы гүлдер мен құстар жанрының туындауына қолайлы жағдайлар туғызды. XIX ғасырда өмірге келген бұл жанрдың басты ерекшелігі - Өмірге деген көзқарастың жан-жақтылығында, табиғат пен өмірдің кез-келгенін құбылыстарына эстетикалық көкқараспен қарауда, табиғилық пен әсемдікті терең сезіне білуде. Осы аталған қасиеттерді өз бойына сіңіре білген әрбір өнер адамдарының шығармашылық тойымсыздығының болуы да осы бір ерекшеліктерге байланысты. Көне заманда жазылған Слова о живописи из сада с горничное зерно деп аталатын трактатта осы жанрға тікелей қатысты көркемдік шығармаларды бейнелеу және орындау әдістерінің үлгілері тамаша көрсетілген, бірақ олар негізінен даосизм философиясына тән космологиялық принциптерді де өз бойына сіңіре білген. Бұл стильдегі өнер туындыларында бізді қоршаған дуние гүлдер мен ағаштар арқылы бейнеленеді. Гүлдер күнді бейнелеп, ол Ян принципі бойын құрылса, ал ағаштың өзі, оның бұтақтары мен жапырақтары Жерді, оның құпия күші Иньді бейнеледі. Қытайлықтар өсімдіктер дүниесінің мән-мағынасын түсіне білуге үлкен мән берген. Осы орайда өмірге мынадай қағида келген Гүлге зат деп қарау тағылық, ал жүрегінде гүлдер әлеміне жылулығы жоқ адам - хайуан. Демек, адам гүлінің қожайыны емес, оның қызметшісі, әрбір адам өзінің әйелін қалай сүйсе, гүлді де солай қастерлеп, құрметтеуі керек. Таң дәуірінің императоры өзінің жасыл бағына әнші-бишілерді көктемде, гүл-бәйшешектің құлпырып гүлдеген кезінде шақыратын болған. Бұл тамаша дәстүр бүгінгі заманда мүлде жоғалмаған. Жан тебірентерлік бұл табиғи көрініс екі гүлдің бір - бірімен сырласуы, шын жүрекпен шыққан сұхбат сияқты.Адамды қоршаған дүниенің сан қырлы құпиялары, табиғаттың әсем көріністері пейзаждық кескіндемеде де жан-жақты бейнеленеді.Өзгерістер кітабы. Бұл кітапқа құлшылық және тылсым дұғалары, өсиет сөздері топтастырылған. Ол алғашқы қауымдық құрылыстан бергіні сөз етеді, барлық кітаптардың ішіндегі көнесі болып табылады. Осыған қарағанда ол бір адамның қаламынан шыққан дүние емес, құрастырылған еңбек болуы ықтимал.Көне тарих кітабы. Ол көне уақыттарда жасаған императордың аңызбен астасқан тарихынан мәлімет береді; Діни өлеңдер кітабы. Жинаққа әлемнің жаратылуы мен құрылуы туралы мифтер, діни мадақ өлеңдері енгізілген; Салтанатты рәсімдер кітабы. Күн - Цзының төл туындысы деп танылатын бұл кітапта Лу княздығының тарихы баяндалады.
Дао - Сюэ (Ұлы ілім), Чжун - юн (тепе - теңдік туралы), Лун - юй (әңгімелер мен толғаулар) және Күн - Цзының шәкірті және оның ісін алға апарушы Мэн - Цзының атымен аталған еңбек - екінші серияны құрайтын төрт кітап, зерттеуші ғалымдардың пікірінше, Кун Цзының шәкірттерінің қаламдарынан туған дүниелер.Конфуций ілімі - тұтасымен дерлік адамшылдық, адамгершілік туралы ілім. Мұнда Кұдай турасында бір ауыз сөз жоқ. Құдайды танып білуге адамның ақылы жетпейді. Барлық өзге діндер үшін аса маңызды мәселе - әлемнің, адамзаттың жаратылуы, адам мен құдайға қатысты мәселелер Конфуций ілімінде мүлдем қарастырылмаған.Дін деуден гөрі әлеуметтік - этикалық жүйеге жуық тұрған бұл ілім бойынша ең маңызды нәрсе - рәсімділік. Яғни, конфуцидегі құлшылық объектісі - көне замандарда жасалып, біржола орныққан, өмірдің барлық жақтарын қамтитын Ұлы Рәсімдер. Оның өмірі - осы Рәсімдерді сақтаудың үлгісі. Ол, өзінің айтуынша үш мың ереже мен жүз ғұрыпты орындаған. Храмдарғабаруды үнаткан. Кун - Цзы тұрмыста мейлінше талғампаз, кінэмшіл болған. Ол, мэселен уақыты келмей ешқашан
10
10
асқа отырмаған, дұрыс дайындалмаған, тіптен дұрыс і туралм аған тамақты ешқашан татпаған.Конфуцилік Қытайда тәлім көрген адам атанудың толып жатқан ережелері болды. Үлкендермен, өзінен жасы кішімен амандасу, дұрыс отырып - тұру, төсекке дұрыс жату, үйге табалдырықтан дұрыс ену, дұрыс киініп, тарану, дастархан басында өзін - өзі ұстай білу сияқты бәрі айрықша маңызды саналады. Конфуций қытайларды сыпайыгершілікке, сезімталдылыққа тәрбиелейді. Адамның ішкі ниетін тереңге жасыра білуге үйретеді. Кун - Цзы осындай жоғары адамшылықты насихаттай отырып, бұл жолмен жүрмегендерді мүлдем адам қатарына қосқысы келмеді. Оның ойынша, қоғамның толық мүшесі болу үшін әр адам ескіден келе жатқан ғұрыптарды сақтауы міндетті.Конфуций ізгіліктің мынадай бес жолын уағыздады: 1. .Даналық жолы
2. Қайырымдылық жолы
3. Адамдық жолы
4. Үлкендерді құрметтеу жолы
5. Қайраттылық жолы
Оның айтуынша, осы жолдармен жүргенде ғана тұрмыс ретті әрі үйлесімді болмақ..Қытай эстетикасында сурет өнерін бағалауда каллиграфиямен қатар философия ғылымы да ерекше рөл атқарады. Өнер өнер үшін деген қағидадан бас тартқан Қытай суретшілері өздерінің табиғи дарындалақтарын адам бойындағы адамгершілік, ізқгілік қасиеттерді баса көрсетуге бағыттады. Сондықтан да болар конфуцийлік мәдениеттің ғасырлар бойғы бай тәжірибесі, дәлірек айтқанда, өнердің сан саласы арқылы табиғат сұлулығын жан -жақты көрсетуі аркылы адамдардың бұл өмірге деген шынайы көзқарасының қалыптастыруда ерекше орын алып отыр.
Конфуцилік мәдениет шеңберіндегі білімнің сипаты білімді атыс еуропалық тұрғыдан үсінуден мүлде басқаша болып келеді. XX ғасырда Еуропа ойшылары Қытай халқы мен Қытай даналарының рухани және интеллектуалдық жетістіктеріне немқұрайлы менсінбеушілік тұрғысынан қарап келді. Атақы Гегельдің өзі де Қытай философиясының еңбектерін жете бағаламаған. Ол Конфуций жайында былай деп мәлімдеді: Оның ілімі философиялық тұжырымдардан жұрдай ал оның шығармаларына баға беретін болсам автордың беделін сақтау үшін оларды шет тілдерінде аудармай ақ қойған жөн болар еді. Бұл мәселе төңірегінде көптеген ғалыми
11
11
зерттеулер жүргізген Батыс Еуропалық ғалым М. Карьер былай жазды: Әрине, Қытай халықтарының еуропалықтардан бұрын талай жаңалықтар ашқандығына ешкім шүбә келтірмей, бірақ олар тек өз пайдаларын ғана көздеді, сондықтан да бұл жетістіктер нағыз ғылым дәрежесіне көтеріле алмақемес. Бүгінгі танда Конфуций идеялары Қытай мәдениетінде кеңінен орын алып, өзінің өміршеңдігін көрсетіп отыр. Талай жантүршігерлік қоғамдық саяси күйзелістерді бастарынан кешірген Қытай, Корея, Жапония, Оңтүстік - шығыс халықтары даостік - конфуцилік мәдениетінен рухани азық алуда. Жапонияның, Қытайдың, Тайваньның, Оңтүстік Кореяның қазіргі заманғы таңқаларлық мәдени жетістіктерінің сыры осында болса керек. Керек десе, Қытай елінде Конфуций ілімі тағы да елдің рухани өмірінін негізі деп жарияланып отыр. Олай болса, конфуций мәдениетінің тамыры теренде жатыр, ол қоғамның шығармашылық мүмкіндіктерінің қозғаушы ұлы факторына айналып отыр.
1.3.Мәдени мұралары
Ұлы Қытай қорғаны (қытай Ваньли чанчэн - он мың шақырымдық қамал) - Қытайдағы ежелгі қорғаныс құрылысы. Қытай қорғанының құрылысы Қытай тарихындағы Чуньцю (Көктем және күз б.з.б. 770 - 476 жылы) және Чжаньго (Жауласқан патшалықтар б.з.б. 475 - 221 жылы) заманында салына бастаған. Ол кезде Хуанхэ алқабында жеті шағын патшалық жеке-дара өмір сүрді. Олар өздерінің солтүстігіндегі ғұн және дунху сияқты көшпелі тайпалардан қорғану үшін өз шекараларына қорғаныс қамалдарын тұрғыза бастады. Б.з.б. 221 жылы тұңғыш император Цинь Шихуанди өзге алты патшалықтың басын біріктіріп, біртұтас Қытай империясын құрды. Ол әр патшалық тұрғызған үзік-үзік қорғаныс қамалдарын бір-біріне жалғастырып салдырды. Оның ұзындығы 5000 километрге жетті. Хань империясы заманында қорған-қамалдар шығыста Ляодун түбегінен батыста Линьтаоға (қазіргі Ганьсу провинциясының жерінде) дейін жеткізілді. Қорғаныс қамалдарының бұзылып, бүлінген жерлерін Қытайды билеген әрбір патшалық жөндеп, қалпына келтіріп отырды. Әсіресе Мин әулеті солтүстігіндегі көршілері - шүршіттер (маньчжур) мен моңғолдардан
қорғану үшін сол заманның ең озық техникасын пайдалана отырып, биік тау жоталары мен шатқалдарына және шөл далаға дейін қорғаныс қамалдары мен бекіністерін салдырып, қорғанды ұзарта түсті. Шығыста Бохай теңізінің жағасындағы Шаньхайгуань бекінісінен батыста Ганьсу провинциясындағы Цзяюйгуань бекінісіне дейін созылып жатқан қорғанның жалпы ұзындығы 10000 километрге жетті. Қытай қорғанының бүгінгі күнге дейін бүлінбей жеткен 5000 километрден астам бөлігі сол Мин дәуірінде жөнделіп, жаңадан тұрғызылған. Мұның негізгі бөліктерінің орташа биіктігі 7 - 8 метр, табанының ені 6,5 метр, үстіңгі жағының ені 5,8 метр. Қорғанның үстінде әр 100 метр сайын 2 - 3 қабаттан тұратын қарауыл мұнарасы салынған. Онда
гарнизон сарбаздары тұрған, әрі қару-жарақ, оқ-дәрі сақталған. Ал қорғаныс шебінің ең маңызды деген тұстарында ірі бекіністер, ішкі өткелдер бар. Қорғанның ішкі, ал кейде сыртқы жағынан тау жоталарының үстіне аралары белгілі қашықтықт сақтай отырып салынған дабыл мұнараларында күндіз түтін түтетіп, түнде алау жағу арқылы бір-біріне белгі беріп болған. Осы
12
12
тәсілмен бір сағаттың ішінде 500 километр алыс жерге әскери дабыл беріп, қауіп-қатерді хабарлай алған. Екі жарым мың жылдан астам тарихы бар Қытай қорғаны адамзаттың сәулет өнері тарихындағы ғажайып кереметтердің бірі. Ол Қытай тарихында белгілі дәрежеде әскери қорғаныстық және Ұлы жібек жолындағы сауда-саттық байланысында қауіпсіздік рөлін атқарды. Алайда солтүстіктегі көшпелі жауынгер халықтарға ол ешқандай тосқауыл бола алған жоқ. Ғұндар түркілер,қидагдар,моңғолдармен шүршіттер (маньчжурлер) қорғаннан өтіп, отырықшы елдермен емін-еркін саяси, мәдени және сауда байланыстарын жүргізді, әуелі олар Қытай жерінде Вэй (таб-ғаш), Ляо (қидан), Юань (моңғол), Цинь (маньчжур) империяларын құрып, Қытайды көптеген ғасыр биледі. 1961 жылы ҚХР үкіметі қорғанның көптеген тұстарын қайта қалпына келтіріп, мемлекет қорғауына алды, ал 1987 жылы ол адамзаттың мәдени құндылығы ретінде ЮНЕСКО-ның бүкіл әлемдік мәдениет және табиғат ескерткіштері тізіміне кіргізілді. Гугун мұражайы - ортағасырлық қытай сәулет өнерінің бірегей ескерткіші. 1420 жылы Пекин қаласындағы Тянаньмэнь алаңының солтүстік жағына салынған Мин және Цин әулеті императорларының сарайы болды. Аумағы 723600 метр квадрат. Айналасы биіктігі 10 метр дуалмен қоршалған. 1912 жылы Қытайда патшалық билік жойылып, республика жарияланған соң сарайдың бір бөлігінде ескі мәдени жәдігерлер көрмеге қойыла бастады, 1918 жылы мемлекеттік мұражай осында көшірілді. 1925 жылы Қытай үкіметі оны Гугун мұражайы етіп қайта құрып, көпшіліктің көруіне рұқсат берді. Экспонаттардың жалпы саны 1 миллион 100 мың. Мұражайда сирек кездесетін тарихи, әдеби, діни қолжазбалар мен ксилографиялық кітаптардың 500 мыңнан астам данасы сақтаулы. Олардың ішінде қытайшадан басқа шүршіт (маньчжур), моңғол, тибет, ұйғыр, түрік-шағатай жазуындағы кітап, қолжазбалар да мол. 1948 жылы Гоминьдан үкіметі Гугун мұражайынан әр түрлі мұралар мен сирек кездесетін қолжазба кітаптардың 230 мыңнан астам данасын Тайваньға алып кетті. 1965 жылы Тайвань - Гугун мұражайы ашылды.
1.4 Поэзия мәдениеті
Қытайдың мәдениеті туралы сөз сөйлеген соң, олардың атақты ақындары мен өлеңдері туралы айтпай кету мүмкін емес, себебі Қытай мәдениетінің қалыптасып, гүлденуіне поэзияныңда қосқан үлесі зор. Ли Бай өзінің шығармашылықтарында көбінесе даосизм туралы жырлаған. Өлең шығарған кезде оны озып өтетін және қуып жетерлік адам болмаған. Себебі бір шабыттанса, кідірместен, сөз құрастыру жағынан бір
13
13
де бір мін таба алмайтындай етіп құрастырған. Оның өлеңдері көбінесе төрт жолды, 5,6,7 буыннан тұрған. Бірақ соңғы жазған өлеңдері 12-13 жолдан тұрған. Өлең құрамында қайталанбайтын, бірбіріне ұқсамайтын сөздер өте көп. Бұданбіз оның өте білімді, сауатты адам екендігін көре аламыз. Оның шығармашылықтарын көптеген ақында аударған, соның ішінде орыс жазушыларын атап кете аламыз. Олар: Н. Гумилев, А. Ахматова, М.Алексеев т.б. Либай Қытайдың Таң дәуірінде ойқастап ортаға шыққан ұлы ақындардың бірі. Ол Жуаңзы, Чүй-юандардың романтикалық сарындарына мұрагерлік ете отырып, Дуфумен бірге, Қытай тілді поэзияның шұғылалы көкжиегін ашып, Қытайдың ерте заман әдебиетінің асқарлы екі биігінің біріне айналған тұлға. Оның қиялының қанаттылығы теңдессіз өреге жеткен, бір түйілсе тасты алтынға айнардырып жіберетіндей шығармашылық талантқа ие, жаны жомарт та жайсаң жаралған дара жан болатын. Таң дәуірінің тағы бір атақты ақыны Хы Жыжаң Либайдың өлеңдерін оқығаннан кейін оны "Тәңрі сүргіндеген әулие" деп атаған екен; . Ол осы сапарында жыр жанпозы Дуфумен кездесті. Осыдан былай екі ұлы ақын өмірлік айнымас достарға айналды. Бұл фәни дүниеге көктен түскен әулие-машайық болар ма дегені ғой. Дуфу да оған өлең арнап:
Болды менде мінезі аусар бір мейман,
Қаламынан жел тұрып, бұлт құлаған
Тәңрі сүргіні'дейтін аты тағы бар.
Жыр күшінен ібілісте жылаған."-деп жазған. Сонымен кейінгілер Либайды Өлең пірі , жыр жанпозы деп атап кеткен болатын.
Либайдың бүгінге жеткен өлеңдері 900 шумақтан астам. Ол қара өлең, ән-жыр, өлшемді өлең, дара шумақ (төрт таған) сияқты өлең үлгілерінің барлығына қалам тартқан. Осылардың қайсы түрін болса да төрт тұрманы сай, мінсіз етіп шығарған. Жалпы жақтан алғанда Либай ауызекі тілді поэзияда пайдалануды кемеліне келтіре, биік өреге көтерген ақын. Либай өлеңдерін алғаш оқығанда жадағайлау болып сезілетіні бар, қайталай оқығанда барып, оның ой қазынасынан шыққан кенеулі де кемелді, мінсіз, шеберлікпен жазылған өлеңі еріксіз бас шұлғытып, қайран қалдырады.
Либай поэзиясының құндылығын кейбір зерттеушілердің "толысқан Таң заманының буындай леп еседі" деп жүргендері бар. Либайдың Таң дәуірінің мәдениеті мен өнеріне қосқан елеулі үлесі, мені Дантеның Италия әдебиет-өнерінің қайта өркендеу дәуіріне мұрындық болған ықпалымен бірдей-ау деген ойға жетелейді. Біз Либай поэзиясының күшті баурағыштығы мен бейнелегіш қадамдарынан оның жеке басындағы романтикалық қасиеттері мен әлеуметтік өмірді өскелең өреде ұштастырып әкететіндігін байқаймыз. Жоғарыда мен Таң дәуірі ақындары өлеңінің пішімін аса тырысшаңдықпен кемеліне келтіріп, поэзия мен өмірді тығыз ұштастырған гуманитарлық рух кернеген орта жаратқанын айтқан едім. Либай поэзиясы осы зор мүмкндіктің тәпсірі мен дәлелі деуге болады. Оның өлеңдеріндегі лирикалық бояулардан біз дәуірдің дидары мен жеке адамдардың тағдыр-талайын аңғарып отырамыз. Бұл құдды өзі жазған жырдағы:
"У ордасы құлазып, басқан қурай,
Жин киімі үйілді дәу моладай.
Қалды Аққұтан аралы сулар орған,
Ар жаққа Үш зеңгір тау құлағандай.
Мына жаққа көз салсам бұлттар қою,
14
14
Чаң-анды ауыр қайғы торлағандай."-деп мұң шертеді.(Жинлиңдағы Самұрық текшесіне шыққанда деген өлеңінен. Өлеңде аталған "У, Жин"дегендер ежелгі заманда дәурендеген династиялар, ал"Үш зеңгір тауы"Чаңжяң дариясының Нанжиң қаласы тұсындағы жағалау таулар, "Аққұтан аралы" -- Чаңжяң дарясының ортасында болған әдемі арал, кейін су басып жоғалған). Либай өзінің поэзиялық шығармашылығына айқын сипаттама беріп отырған. Ол кейбір өлеңдерінде өзінің көзқарасы мен ұсыныстарын ортаға қойып отырады. Бұл кейінгі ақындарға ықпал жасап, ой салмай қоймаған. Ол "Ежелгі сарындарға" ерекше ден қойған, сонымен бірге жаңа үлгілер жасауды да қуаттаған. Жырнамадағы реалистік дәстүр мен Чу жырларындағы романтикалық сарындарға үйлесімді мұрагерлік етуді дәріптеп, оны өлеңдерінде бейнелеп отырды. Бірақ Либай өлеңдегі формалистікті мүлде қабылдамаған. Либай өз өлеңдерінде поэтикалық ұстанымдарын жүйелі түрде пайымдап отырған. Бұл ондағы абыздық пен ақындық, жиһанкездік бір басынан табылған күрделілігімен қатысты емес дей алмаймыз. Ақын би-төрелердің аярлық, көлгірліктерін ажуалап, әр алуан әлеуметтік қайшылықтарды әшкерелеп, бағзы бір ақындардың көзсіздікпен ескілікке еліктеуін шенеп отырады.
Либай өлең ұйқасы мен әуезділігінің табиғи әсем бітімін көздеді. Оның көптеген өлеңдерінің тілі халықтың қарапайым ауызекі тіліндей жатық, түсінікті болып келеді де, тұтас бітіміне көз салғанда жақұттай жәйнап тұрған, сәнді де мәнді екені паш болады.
"Тұнық судан шықққан тұңғиық,
Жаратылысынан әдемі, әрлеуді қажат етерме!" - деген сөз дәл осындай жырлардың табылған теңеуі шығар дейміз.
Тыныш түндегі мұң
Төсек алды - ай жарығы алабым,
Оны қырау екен-ау деп қаламын
Көтеріп бас жарық айға қарадым,
Салбырап бас, мекенді аңсап барамын.
Бұл алысқа кеткен жолаушының мекенді аңсаған сезімге толы өлеңі. Өлеңде қара сөзге бергісіз түсінікті тілмен тып-тыныш күзгі түннің адамды масықтырған жан сезімін мүсіндеген. Ол қиялдағы шыт- жаңалық пен ғажайыптықты іздеп әуре-сарсаң болмайды, сұлу сөздің құр сәулетін де керек етпейді; Онда тұп-тұнық жай-жадағай үлгімен-ақ ұлан-асыр, шытырман мазмұнды суреттеп береді. Орта ортадай, сезім-сезімдей, бәрі де соншама нанымды, соншама жан тебірентерлік, қаншама рет оқысаң да жалықпайсың, ой түбіне шымырап шома түсесің. Бәз біреулердің оны "О заман да, бұ заман теңдесі жоқ ғаламат!" дейтіндері тегін емес.
15
15
Табиғат мәдениеті - адамдардың жаратылыс дүниесіндегі тау-өзендерді материал ете отырып жаратқан рухани жетістігі. Табиғат мәдениеті Қытайдың дәстүрлі мәдениетінің маңызды құрамдас бөлігі, Қытай ұлттарының объективтік дүниені және өздерін тану, өзгерту барысында ашқан шұрайлы өрісі, әрі ол Қытай ұлттарының мәдениетін құрайды.Лушан тауы Қытайдың сан ғасырлық мәдениетіне айғақ болған ұлы тау, күллі дүние көз тіккен әлемдік мәдениеттің көркем көрінісі.Лушан тауы Қытайдың Жяңши өлкесінің түстігіндегі Пояң көлінің маңындағы ойпатта, Жюжяң қаласының Лушан ауданында. Пояң көлі сағасына таяу жерде Чаңжяң дәриясының түстігінде еңсе көтерген, Үш жота мен бес шың аталатын Үш жотаның бірі. Тау тұлғасы сопақшаланып келген, типтік қамал іспеттес ұзыншақ тау. Оның ұзындығы 25 ш, ені 10 ш, бірімен-бірі ұласқан90 неше тау-шыңдары тоғыз қабат шымылдықтай Жяңшидың терістік қақпасын далдалап тұр. Айбындылығымен, ғажайыптығымен, сұлулығымен әлемге әйгілі, Ғажайып әрі сұлулығымен әлемде бірінші Лушан деген даңқы бар. Лушан тауының көрінісі маусым сайын түрлі түске еніп отырады, Көктемі әдемі түс көрген түстей, жазы теңселген мәстік мөлдір тамшыдай, күзі, ал қысы кіршіксіз ақ жақұттай - деседі. Сондықтан Лушан тауына әр маусымда барсаң, әр басқа әсер аласың. Көрмессің шын келбетін - деген өлеңі, Ли Байдың әсем шыңнан ағып түскен Мауей сарқырамасын суреттей келе жазған:
Ұшады су құлдилап үш шақырым,
Құс жолы кеткендей бір көктен құлап - деген өлеңі мен Мау Зыдұңның Лүй Дұңбиңның әулиелік жолға түсу үшін тұрған Әулие үңгіріне арнап жазған:
Тәңірі өзі жаратқан әулие үңгір,
Көз жетпес сұлулығы құз шыңында - деген өлеңдері бір-бірімен сабақтасып, ауыздан-ауызға тарап, дүйім жұртты тәнті етіп отыр.
Лушанның табиғат мәдениеті - Қытайдың табиғат мәдениетінің әдемі суреті және Қытай табиғат мәдениеті тарихының кішірейтілген бейнесі. Лушан табиғаты - өлеңге айналған табиғат, адамиланған табиғат. Таң дәуірінің ақыны Ли Бай Лушан тауына 5 рет шығып, Лушан тауы туралы Даяшы Йүй Шүйжоуға Лушаннан сәлем деген 14 өлеңін жазады, оның Лушан сарқырамасына қарап тұрып атты өлеңі Лушан сарқырамасымен бірге ғасырларға жалғасып, Қытай топырағында және шетел қоғамында барша жұртқа таралып, Қытайдың байырғы өлең-жырларының асылына айналды.Ду фу-таң дәуірінің атақты ақыны, белгілі поэті мен жазушысы. Ол қазіргі Хынань провинциясы, орташа провинциялық әскербасы отбасында дүниеге келген. 25-30 жас аралығында саяхаттаған. Өмірлік жолында, емтихан тапсыру кезінде көптеген қиыншылықтар мен сәтсіздіктерден өткен. Емтиханды тапсыра алмауы,оның чиновник болуына нұқсан келтірді. Бәлкім сол көрген қиыншылықтардан, жалыққаны мен жабыққанынан саяхаттауының себебі де болған шығар. ДуФу алғашқы өлеңін 7 жасында жазды. Ақындық жолды алғашқы бастаған жылдарында, оған дейінгі ақындар
менолардың жолын жалғастырмайақ өзінің жаңашыл, заманға сай өлеңдерін жаза бастады.
Басқа ақындар мен жазушылардан айырмашылығы да осында еді. Өмірлік жолының екінші жартысында ( 40-50-жылдарда) Ань Лушань көтерілісіне дейін,741 жылдан бастап саяхаттауды доғарып, Чаньань қаласында 10 жыл тұрады. Ол Чаньань қаласына біршама ақша жинап, мемлекеттік қызмет орнына орналасып, жқмыс істегісі келді. Бірақ ол жоспарынан да түк шықпады. Себебі елде көтерілістің есебінен тұрмыс жағдайы біршама қиындады. Ел игілігіне қызмет атқарып, әділеттілікті көрем деп келген ақын, коррупция, ұрлық т.б. көптеген әділетсіздіктерді көрді. 755-759 жылдарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz