Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял мен шығармашылық рөлі
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
мемлекеттік педагогикалық университеті
Мектепке дейінгі білім беру кафедрасы
Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял мен шығармашылық рөлі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
мемлекеттік педагогикалық университеті
Мектепке дейінгі білім беру кафедрасы
Қорғауға жіберіледі
МдББ кафедра меңгерушісі
___________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял мен
шығармашылық рөлі
Мамандық 5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Орындаған
Ғылыми жетекші:
филолог.ғ.к.,профессор
Мазмұны
Кіріспе
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял мен
шығармашылықтың дамуының ерекшелектерінің теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял мен
шығармашылықтың дамуының ерекшелектерін қалыптастырудың маңызы
1.2 Ертегілер арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың қиял мен
шығармашылықтың негізгі құзыреттіліктерін қалыптастыру
2 Мектеп жасына дейінгі балаларда ертегілерді пайдалануымен
байланысты қиял мен шығармашылықтың дағдыларын қалыптастыруда
тиімді әдіс-тәсілдерді анықтау бойынша тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстар
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларда ертегілерді пайдалануымен
байланысты қиял мен шығармашылықты қалыптастырудың тиімді
әдіс-тәсілдерді еңгізу жолдарын қолдана отырып,
тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарды жүргізу
2.2 Тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Елбасымыз – Н. Ә. Назарбаев өз жолдауында Бізге қоғам
қажеттіліктеріне сай келетін осы заманға лайықты азамат, азаматша тәрбиелеу-
балабақшадан басталады деген болатын. [1]
Сондықтан да бүгінгі өскелең ұрпаққа уақыт талабына сай білім беруді
одан әрі жетілдіру мәселесі, толассыз күн сайын өзгеріп тұрған әлеммен
бірге қатар жүрері анық. Балабақшада берілген тәрбие – барлық тәрбиенің
бастамасы әрі жан-жақты тәрбиемен дамыту ісінің түпкі негізін қалайтын
орын. Қазақстан Республикасының білімді дамыту тұжырымдамасында Мектепке
дейінгі тәрбие – үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы. Ол баланың жеке бас
ерекшелігін ескере отырып дамытатын орталық делінген. Демек, бала – біздің
болашағымыз болса, баланың болашағы біздің қолымызда.
Бүгінгі қоғам мүлдесіне лайықты, жан-жақты жетілген, бойында ұлттық
сана, ұлттық дәстүр қалыптасқан, инабатты да иалы, мейірімді, адамгершілігі
мол, рухани бай азаматты тәрбиелеп өсіру- балабақшаның бірден–бір міндеті.
Бұл міндеттің жүзеге асырылуына үлес қосатын тәрбиеші-педогог екені
белгілі.
Мектепке дейінгі балалық шақ – бұл жеке тұлғаның қалыптасуы мен
дамуының алғашқы кезеңі. Мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының
қалыптасуы күрделі, әрі көпқырлы үдеріс. Оған көптеген қозғаушы күштер,
факторлар мен механизмдер қатысады.
Мектепкі дейінгі бала есте сақтау мен қабылдауы жоғары қабілетімен
ерекшеленеді. Ертегілерді пайдалану әдісі балалардың сөз материалын есте
сақтауда қалдыру үшін қолайлы. Мектепке дейіңгілердің жас ерекшеліктеріне
қараса, осындай қорытындыға келуге болады, ертегілерді пайдалану әңгіме
құрастырғанда, өлең, логоритмикалық жаттауда жеңілдетеді, қиял мен
шығармашылықты және есте сақтау процесін тездетеді. Сонымен қатар мектеп
жасына дейінгі балалардың сөздық қоры мен ауызша сөйлеу тілі дамиды.
Балалабақшаның ұйымдастырылған оқу іс-ірекеті үрдісінде қиял мен
шығармашылықты пайдалану әдістеріне баса көңіл бөліп, тарихи-əдістемелік,
ғылыми-теориялық арнайы зерттеулер жүргізген Б.Б.Баймұратова, А.Меңжанова,
М.С.Сәтімбекова, М.Т.Тұрыскелдина, Қ.Меңдаяқова, Ф.Н.Жұмабекова,
А.Т.Искакова, А.Х.Казетова, А.Б. Бакраденова т.б. отандық ғалымдар.
Алайда жоғарыдағы аталған ғылыми зерттеулер мен мәселені шешу
барысындағы жүргізілген педагогикалық зерделеулер түрлі бағытта
қарастырылғанымен мектеп жасына дейінгі балалардың қиял мен шығармашылық
рөліне байланысты дағдыларын қалыптастырудың тиіміді әдістерін айқындау
арнайы зерттеу нысанасы болмағандығын көрсетеді.
Сонымен, бүгінгі күні мектеп жасына дейінгі қиял мен шығармашылық
рөліне байланысты қалыптастырудың тиімді әдістерін айқындау қажеттілігінің
артуы мен оның теориялық және әдістемелік тұрғыдан жеткілікті
қарастырылмауы арасында қайшылық орын алып отырғандығы белгілі болды. Осы
аталған қайшылықтың шешімін іздестіру, зерттеу проблемасын айқындауға және
зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы
қиял мен шығармашылық рөлі деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял
мен шығармашылық рөлін қалыптастыру үшін, әртүрлі ертегілерді пайдаланып
теориялар жинақтау.
Зерттеудің міндеті:
- мектеп жасына дейінгі балалардың ертегілерді пайдалануымен байланысты
дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;
- мектеп жасына дейінгі балалардың ертегілерді пайдалануымен байланысты
дағдыларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін анықтау;
- мектеп жасына дейінгі балалардың ертегілерді пайдалануымен байланысты
дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерін анықтап, эксперимент
жүргізу арқылы тәжірибеге енгізу.
Зерттеудің нысаны: балалабақшаның ересек тобында өткізілетін
ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің үрдісі.
Зерттеудің пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың ертегілерді
пайдалануымен байланысты дағдыларын қалыптастыру әдістері.
Зерттеудің болжамы: Егер балалабақшаның ұйымдастырылған оқу іс-
әрекетіне мектеп жасына дейінгі балалардың ертегілерді пайдалануымен қиял
мен шығармашылық рөлін қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдері ұсынылса, онда
мектеп жасына дейінгі балалардың қиял мен шығармашылық қабілеті қалыптасып,
сөздік қоры мен ауызша сөйлеу тілінің даму деңгейі арта түседі, өйткені
ертегілерді пайдалану дағдыларды қалыптастырудың тиімді әдісі.
Зерттеу әдістері: Зерттеліп отырған мәселеге байланысты ғылыми-
педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
педагогикалық эксперимент жүргізу, оқу-тәрбие процесін бақылау, сауалнама
алу, педагогикалық бақылау, эксперимент нәтижелерін өңдеу және салыстыру.
Зерттеудің әдіснамалық базасы. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттер,
мектепке, мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеудің үлгілік бағдарламасы, оқу-
әдістемелік кешендер, мектепке дейінгі мекемелерге арналған әдістемелік
журналдардың мақалалары.
Жұмыстың жаңалығы: мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял
мен шығармашылық дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдістері ұсынылды.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнділігі. Зерттеу нәтижелері мен
пайымдауларын балалабақшаның ұйымдастырылған оқу іс-әрекетін нәтижелі
ұйымдастыруда, балалардың даму деңгейін арттыруда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял мен шығармашылықтың
дамуының ерекшелектерінің теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял мен
шығармашылықтың дамуының ерекшелектерін қалыптастырудың маңызы
Еліміздің болашағы-жас ұрпақты тәрбиелеуде бірінші бесік - отбасы, ата-
ана тәрбиесі болса, екінші бесік - білім беру ұйымдары. Мектепке дейінгі
кезеңдегі тәрбие – адам қалыптасуының алғашқы баспалдағы. Әсіресе,
балабақшадағы тәрбие бала табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы
өшпестей із қалдырады. Заманға лайық тәрбие мен білім беру жұмысын кешенді
ұйымдастыру жаңа технологияларды, тың идеялар мен шығармашылық, иновациялық
жаңашылдықты қажет етеді. Сондықтан жас ұрпаққа білім беруді үздіксіз
жетілдіру мәселесі толассыз күн сайын өзгеріп тұрған әлеммен бірге жүрері
анық.
Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқыту ойын, оқу, еңбек іс-
әрекеттерінде жүзеге асырылады. Баланың іс-әрекеті неғұрлым алуан түрлі
болған сайын, оның төңіректі тануы мен танымдық қабілетінің дамуы жан-жақты
болып келеді. Іс-әрекеттің барлық түрінде де ол іскерлік пен дағдыны
үйренеді [2, 10-15] .
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы
деңгейі ретінде қазіргі тұрақты өзгеріп тұрған әлемде табысты бейімделуге
қабілетті бала тұлғасының қалыптасуы мен дамуы үшін жағдайлар жасайды.
Жетекші ғалымдар мен практиктер жүргізген көптеген психологиялық-
педагогикалық зерттеулер нақты мектепке дейінгі жасты зияткерлік, тұлғалық
әлеуметтік және эмоционалдық дамуын стратегиясымен үздіксіз байланысты
екендігін және мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып табылатындығын
ескере отырып, Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі білім беру
жүйесін жаңғырту дамыту ісіне ерекше көңіл бөліп отыр.
Балалар бақшасындағы оқытудың балаларды мектепке дайындауда үлкен
маңызы бар. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті үстінде балалар оқу іс-әрекеті
дағдыларына, жинақы, ұйымшыл болуға үйренеді. Оларда тұрақты зейін, назарын
бір нәрсеге аудару, ерік-күш қабілеті өсіп жетіледі. Жүйелі оқыту үстінде
таным құштарлығы қалыптасады.
Мектепке дейінгі оқытуда білім мен дағдыны пысықтау түсіндірумен,
көрсетумен тығыз байланысты және тікелей солардың ізімен жүреді, түсіндіру
жаттығуға ауысады.
Баланың оқу іс-әрекетінде меңгерген білімі балабақшадағы күн тәртібінің
барлық сәттерінде жаттықтырылып, дағдыға айналады.
Жеке тұлғаның дамуында, қабілеттілігін жетілдіруге дағды маңызды рөл
атқарады. Іс-әрекет жасауда, білім алып біліктілікті меңгеру үшін алдымен
дағдыға үйретудің рөлі ерекше. Адамда білім туа пайда болмайды, бірінші
белгілі бір қабілеттіліктің нышаны болады, сонан соң өсе келе ғана білім
алуға деген құштарлық пайда болады, - деп атап көрсеткен орыстың ұлы
педагогы К.Д. Ушинский [3, 23-25].
Мектеп жасына дейінгі балалардың құрастыру дағдыларын
қалыптастырудың маңызы мен ерекшеліктерін талдамас бұрын дағды ұғымына
түсінік беруді жөн көрдік. Педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде
“дағды” ұғымына түрліше анықтамалар беріледі. Енді соларға тоқталып өтейік.
Кесте 1 – Дағды ұғымына берілген анықтамалар
Савин Н.В. Дағды – меңгерудің ең жоғарғы екпінімен сипатталатын
әрекет. Белгілі бір дағдыны меңгерген адам жұмысты
жедеғабыл істейтін сияқты көрінеді және іс-әрекеттің
орындалу барысында оның сана сезімін бақылап байқауда
аса қиынға түседі. Сондықтан дағды мен біліктің адам
өміріне зор маңызы бар [].
Ядешко В.И., Дағдылар – көп қайталау, жаттығу жолымен жоғары
Сохин Ф.А. деңгейге жетіліп, қажетті әрекеттерді автоматтанған
күйде орындай алу мүмкіндіктерінен көрінетін тәжірибелік
қызмет бірлігі [].
Қоянбаев Р.М. Дағды – кез-келген әрекетті орындай білуде жаттығу
арқылы бекітілген білік[].
Қоянбаев Р.М., Дағды – автоматтандырылған деңгейге жеткен әрекет,
Ыбырайымжанов көп қайталау жолымен қалыптасады. Оқыту барысында
Қ.Т. дағдыларды жасау қажет, әсіресе жалпы оқулық мәнді,
пәнаралық: ауызша және жазбаша сөйлеу, есеп шығару,
есептеу, өлшеу т.б. [].
Сабыров Т.С. Әрекеттің саналы түрде автоматтану дәрежесіне жетуін
дағды деп атайды, яғни дағды – автоматтанған әрекет.
Жаттығу нәтижесінде әрекеттер үйреншікті іске айналады
да, оны орындау жеңіл, жылдам іске асады
Мұқанов М.М. Дағды – деп автоматтық түрде жүзеге асатын
физиологиялық механизмдері жоғары нерв жүйесіне
бағынатын шартты рефлекстер жүйесі – динамикалық
стереотип []
Жарықбаев Қ. Дағды – алғашқы саналы орындауды қажет ететін іс-әрекет
бөліктерінің қайталап жаттығудың нәтижесінде
автоматтандырылуын дағды деп атайды. Дағдылануда
іс-әрекеттің тұтас өзі емес, жеке компоненттері ғана
автоматтанады. Мәселен, баланың жазуы әр уақытта саналы
әрекет болып есептелінеді, орындаудағы тәсілдерді оның
автоматтануы болып табылады []
Намазбаева Ж.И. Дағды – әрекетті орындаудың қалыптасқан тәсілі
1 кестенің жалғасы
Алдамұратов Ә. Дағды – адамның белгілі іс-әрекетті сан рет қайталап
отыру нәтижесінде қалыптасып, автоматты түрде
орындалатын ісі. Дағдының қалыптасуында мақсат қою
негізгі роль атқарады. []
Бұл аталған анықтамалардың түпкі мазмұны дағдының автоматты түрде
жүзеге асатын адамның қимыл-қозғалыстарын сипаттайтындығын байқауға болады.
Мектепке дейінгі ұйымдарда білім сапасын арттыру аса маңызды мәселе, ол
үшін жалпы және негізгі жағдайларды жақсарту басты міндет болып табылады.
Біріншіден, білім мен тәрбие беруге арналған дамытушы ортаны жабдықтау
қажет десек, ол мектепке дейінгі кезеңнің өзіндік ерекшелігі мен
құндылықтарын сақтайтын, баланың балалығына бағытталуы шарт.
Екіншіден, тәрбие мекемесінің басшысы мен тәрбиеші педагогтар қауымы
кәсіби шеберліктерін үнемі шыңдап, білімін жетілдіруге жүйелі көңіл бөліп,
ұжымның шығармашылық бағыт-бағдарын айқындап, оны жүзеге асыруға
белсенділікпен ат салысуға және жағымды психологиялық ахуалдың тұрақтануына
ықпал ету қажет. Сондай-ақ, отбасының сұранысы мен талап-тілектерін
қанағаттандыру және білім мен тәрбиенің балаға берілген үрдісі жайында ата
– анамен үнемі бірлескен ынтымақты негізде жұмыс істеу де өте маңызды.
Үшіншіден, балабақшада еңбек етуге толық жағдай жасалып, тәрбиелеу мен
білім берудің технологияларын сауатты меңгеріп, жаңа педагогикалық әдіс-
тәсілдер жүйесін кәсіби шеберлікпен игеріп, оны тәжірибеде пайдалануға
шығармашылықпен үлес қосып отырса.
Т.Рибоның айтуынша, баланың шығармашылық қабілеті тәжірибелілігіне
байланысты дамиды деп тұжырымдайды. Мектеп жасына дейінгі кезең – қиялдың
тез дамитын уақыты. Сондықтан қиялдың дамуын төрт ерекше кезеңдерге бөлуге
болады (2 жастан 6-7 жасқа дейінгі аралықта):
1. Бірінші кезең баланың қабылдауының ерекшелігіне байланысты (бір
заттан басқа бір затты көре бастауы);
2. Екінші кезең – қиялдың ойыншықтарды жандандыру құдіретінің байқалуы;
3. Үшінші кезең – ойындағы рөлдерге байланысты өзгеруі;
4. Төртінші кезең – бала қиялында өзіндік көркемдік шығармашылықтың
басталуы (бейнелерді қайта құруы, жасауы).
О.М. Дьяченко мен А.И. Кирилованың тәжірибелік зерттеулерінде бала
дамуында қиялдың екі түрі (сезімдік және танымдық) жүзеге асады. Танымдық
қиялдың басты міндеті – ақиқат өмірдің белгілі бір түрде бейнеленуі.
Сезімдік қиял, белгілі бір жағдайға байланысты қайшылық болғанда, баланың
өзіндік Мені қалыптасқанда және оның құрастырудағы бір механизмі болады.
Е.Е. Кравцованың зерттеуінде қиялдың даму қызметінде үш түрлі компонентті
бөліп көрсетті:
1. Көрнекілікке сүйену;
2. Өткен тәжірибесін қолдану;
3. Ерекше ішкі позицияны қолдану.
Осы үш компоненттің қолдануында халық ертегісінің айрықша орнын
анықтап, зерттеуге мән берілді.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде қиял – қоғамдық тәжірибені меңгерудегі
алғышарттары болып келеді, өйткені балалар қоршаған ортаны, адамгершілікті,
эстетикалық идеяларды өзіндік көзқараспен қабылдайды. Баланың қиялы
ересектерге қарағанда әлсіз. Л.С. Выготскийдің тұжырымына сүйенсек, Бала
қиялының дамуы біртіндеп, шамасына қарай қабылдауынан басталады. Қиялда
болатын барлық образдар, қаншама таңғажайып болып көрінгенімен де, баланың
өмірден көрген – білгенінен негізделеді. Кейде бала өмірде кездескен кейбір
жағдайларды өзіндік қабылдаумен түсіндіргенде, бізге үлкендерге күтпеген
таңқаларлықтай болып естіледі. С.Л. Рубинштейннің айтуынша Қиял – бұл
образдық форманы іске асыру, өзгеріске енгізу деп түсіндіреді. Л.С.
Выготский мен А.Н. Леонтьев қиялдың ерекшелігіне қарай оған арнайы
психикалық процесс деп қарауға мән береді.
Атақты психолог Л.С. Выготский баланың қиялы біртіндеп өмір
тәжірибесінің молаюына байланысты қалыптасады деген қорытындыға келеді.
Қазіргі кездегі психологтар мен педагогтар баланың жеке басының
дамуындағы қиялдың маңыздылығының ең тиімді жолы шығармашылық жұмыста
көрсету, үйрету, көркемдік әдебиетте нақтылау, өз бетінше жұмыс жасауына
жағдай жасау, яғни, еркіндік беру керектігін айтады. Сонымен қиялдың дамуы
төмендегідей үш компоненттен тұрады:
Бірінші дәрежеде қиял қоршаған болмыспен байланысты, дайын нәтижені
ойластыруға мүмкіндік береді.
Екінші дәрежеде баланың өткен тәжірибесімен байланысты, бірақ сонда да
заттық байланыстың рөлі бар.
Үшінші дәрежеде қиялдың дамуы балаға ақиқаттан қиялдың қозғалысының
жоғарғы формасы – ой – пікірден оның іске асуына байланысты.
Сонымен, қорыта айтқанда, 5-6 жастағы балалардың құрастырған ертегілері
мен қызықты әңгімелері ұйымдасқан түрде мағыналы, жүйелі, өз бетінше еркін
жүргізілген жұмыс, қиялдың дұрыс дамуына апаратын көп жолдың бірі болды деп
есептейміз. 6 жасар бала өз қиялында алуан түрлі жағдайлар құра алады және
баланың өзі сонда әртүрлі жағынан көрінеді. Ойын барысында қалыптаса
отырып, қиял басқа да іс-әрекет түрінде өте алады. Тілі және қиялы жақсы
дамыған бала қызықты сюжетті тез арада жанынан ойлап шығара алады. Қиялдың
үздіксіз жұмысы – баланың айналадағы әлемді танып – білуінің және игеруінің
маңыздылығы, бұл жеке тәжірибе аумағынан шығудың әдісі.
Мектепке дейінгі шақта зейіннің, естің, қиялдың дамуында ұқсастықтар
бар. Егер сәбилік шақта өзінде қабылдау мен ойлау іс-әрекеттері ретінде
анықтауға болатын бағдарлау іс-әрекеттерінің ерекше формалары ретінде
бөлінсе, мектепке дейінгі кезеңде мұндай іс-әрекеттер үздіксіз күрделілене
және жетіле түседі, ал зейін, ес, қиял ұзақ уақыт жеке сипат ала алмайды.
Бала бірдеңеге назар аударарлықтай, көргені мен естігенін жадында
сақтарлықтай, бұрын қабылдағанының аумағынан шығарлықтай арнайы іс-
әрекеттерді игере білмейді. Мұндай іс-әрекеттер тек мектепке дейінгі
кезеңде қалыптаса бастайды.
В.С. Мухина бойынша мектепке дейінгі бала әрекетінің жаңа түрлерін,
үлкендердің оған қойған жаңа талаптарын игерудің ықпалымен баланың алдында
бір нәрсеге зейінін шоғырландыру және оған зейін қою, материалды есте ұстау
және оны жаңғырту, ойынның, суреттің т.б ой желісін құру сияқты жаңа ерекше
міндеттер пайда болғанда ғана бетбұрыс жасалады. Осы міндеттерді шеше білу
үшін бала үлкендерден үйренген тәсілдердің қандай да біреуін пайдаланады.
Міне, сонда ғана зейіннің, естің, қиялдың арнайы іс-әрекеттері қалыптаса
бастайды.
Адамдардың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді төмендегіше топтастыруға
болады:
1) әр адамның қиял ерекшеліктері оның жеке қызығулары мен қасиеттеріне,
алдына қойған мақсатына байланысты болып келеді. Бұл арада суды аңсап
шөлдеген жолаушының қиялы мен екі-үш күннен кейін емтихан тапсыратын
студенттің қиялын салыстырып көруге болады;
2) қиялдың мазмұны мен формасы адамның жас және дара ерекшеліктеріне
де, білім тәжірибесіне де байланысты. Мысалы, көргені де, түйгені де көп,
өмір тәжірибесі мол, әр тарапты білімі бар ересек адамның қиялы мен енді
ғана өмірге аяқ басайын деп түрған жеткіншектің қиялын бір өлшемге салуға
болмайды;
3) қиял адамның өскен ортасына, этностық ерекшелігіне, табиғат, жер-су
қоршауына байланысты да көрініп отырады. Жаратылыстың құшағында,— деп
жазады М. Жұмабаев,— меруерт себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл
кілем үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге түнеп, желмен бірге
жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары сайран далада тұрып өсетін
қазақ баласының қиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиісті;
4) қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын
процесс. Мәселен, алға қойған мақсатты жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын
іздестіру қиялсыз мүмкін емес. Бұл — қиялдың ерікпен байланысына жақсы
мысал. Қиялдың ойлау процесінде алатын орны ерекше. Өйткені ойлау
белсенділігі адамды шығармашылық әрекетке жетелейді. Ал ондай әрекет
қиялдың өте күшті дамуын қажет етеді. Ойлау мен қиял бір-бірімен тығыз
байланысты. Жан қуаттарының осы екеуі де мәселені шешуге, сұраққа жауап
беруге қатысады. Бірақ қиялда мәселені шешудің өзіндік ерекшелігі болады.
Қиял — мәселені суреттеу, жанды көрініс арқылы шешсе, ойлау оны тірі
суретсіз жалпылай, ұғым, пікір, тұжырым түрінде шешеді;
5) адам қиялы еңбек процесінде, іс-әрекет үстінде жарыққа шығып, дамып
отырады. Мұндағы негізгі шарт: саналы мақсаттың болуы, болашақты болжай
алу, істейтін еңбектің нәтижесін күні бұрын көре білу, яғни оны өңдеп,
өзгертіп, елестете алу — адам қиялына тән негізгі белгілер. Қиялда адамның
дүние жөніндегі әр түрлі таным-түсінігі әртүрлі формада қиюласып, жаңа
сапаға ие болады. Қиял бейнелері адам қажеттігінен тәуелді бола тұрып, оны
белсенді кызметке итермелейді, шығармашылық ісіне күш-жігер қосады. Қиял
тек теориялық және практикалық қызметте ғана емес ол адамның бүкіл рухани
өмір жүйесінде елеулі орын алады. Кісінің өмір жолы, жеке басының ойдағыдай
дамуы, даралық қасиеттері, іс-әрекетінің құрылымы, өмір салтының қалыптасуы
мұнсыз мүмкін емес. Адам санасының жануар психикасынан басты айырмашылығы
адамда ойлаумен қатар қиял әрекетінің болғандығында. [3]
Қиял алғашқы және ол балалар санасының бастапкы түріне жатады, соның
нәтижесіңде адам санасының өзге түрлері пайда болады дейтін көзқарас бұл
ілімді жасаушы З. Фрейдтің айтуынша баланың психикалық әрекетін реттеп
отыратын екі түрлі принцип бар. Оның — бірі — бала талабын қанағаттандырып,
одан рахат табуы, екінші — шындық болмыс. Бала дамуының бастапқы кезіңде
алғашқы принцип негізгі және оның психикасындағы үстемдік етуші талап.
Егер бала өзінің қимыл-қозғалыстары арқылы бір нәрседен рахат тауып
тілегін қанағаттандыратын болса, ересек адамдардың сөзімен айтқанда, оны
сол алдыңғы жасаған іс-әрекетінің жемісі деп ұғынады. Пиаже бес айлық қыз
баламен мынадай тәжірибе жүргізген. Бөбек қолындағы қалам мен қаңылтыр
қорапты соғып, одан шыққан дыбысты естиді. Бөлменің бір бұрышында тығылып
тұрған зерттеуші бөбек соққан сайын оған жауап ретінде құстың дыбысын
шығарған. Бөбек еңді корапты бір-ақ рет соғып, жауап күткен. Оған құс
жауап береді. Бөбек дыбыстың қайдан шыққанына түсіне алмайды. Ол тағы да
қорапты соғады. Бірақ оған жауап болмайды. Бұған наразы болған бөбек ашу
шақырып қорапты жиі-жиі өзге жағынан соғады. Бөбек өзінің қылығымен
кездейсоқ дыбысты естіп, өзінін қорапты соғуынан пайда болған дыбыс екен
деген түсінікте болады. Пиаже өзінің тәжірибелерін онан әрі қарай
жалғастырып бөбектің қылығын зерттеуді өзге бір автордын зерттеу әдісін
қолдану арқылы байқап көреді. Баланың жасы неғұрлым кіші болса, онын
өзімшілдігі (эгоцентрлігі) соғұрлым күшті болатындығы анықталады. 7 жасар
баланың дербестігі 10 жастағы балаға қарағанда әлдеқайда басым. Жаңа туған
нәрестеде қиял болмайды. Бала өмірінде қиялдың алғаш көрінуі бір жастан
асқан кезде байқалады. Екі жасар бала ертегі не әңгіме тыңдап отырып жылап
жібереді. Бұл факті жас баланың басында ес елесінің және қиял елесінің туа
бастағанын көрсетеді. Бала қиялының мазмұны бастапқы кезде жұтаң, әрі
ырықсыз түрде болады. Өсе келе тәрбие мен өз іс-әрекетінің тәжірибесі
негізінде бала қиялы дамып, сапасы артады. Дамудың бұл кезеңіндегі
өзгешілік — балалардың ойын әрекетінде шығармашылық қиялдың элементтері туа
бастайды. Мұндай қиял олардың сюжеттік ойындарынан айқын аңғарылады.
Балабақшадағы бүлдіршіндер сюжеттік ойынын ойнағанда, әрқайсысы белгілі
рөлді орындайды. Осындай ойын әрекеттерінен олардың қиялы толыға түседі,
жаңа рөлдер тауып алады. Бұл шығармашылық қиялдың белсенді қатынасынан
туындайды. [4]
Қиялдың алғашқы көріністері үш жасар бөбектерде байқалады. Мұны
бөбектердің қызық ертектерді шын ықыласымен тыңдауынан, ертегідегі оқиғаны
шын көріп, бар ынтасымен берілуінен көреміз. Бір қарағанға жас бала қиялға
өте бай сияқты болып көрінгенмен, ондағы образдар шындықтан өте алыс
жатады. Себебі бала санасында кез-келген нәрсенің бейнесі оңай тоғысады да,
бұдан керемет қиял көріністері құралады. Баланың өмір тәжірибесі өсе келе,
қиялы да шындыққа біртабан жақындап отырады. Мәселен, бала шимайлап қағазға
бір нәрсенің суретін салады, оны шындықта бар нәрсеге ұқсайды деп ойлайды
(тіпті ол ұқсамайтын болса да). Мектеп жасына дейінгі баланың негізгі
әрекеті болып табылатын ойын — бала қиялын дамытуда ерекше орын алады. Ойын
үстінде оның шығармашылық талабына кең жол ашылады. Бала ылғи да бір
нәрсені жасауға, құрастыруға әрекет жасайды. Ойын баланың ойлау
белсенділігін, күш-қуатын барынша жұмсауға мүмкіндік туғызады. Ойын үстінде
бала айналадағы шындықты сын көзімен қарап аңғара алмайды да, қиял
бейнелерінің жетегінде кетеді. Бала психикасының осы жағы да қиял
тәрбиесінде есте болатын жайт. Баланың қиялы ересектерге қарағанда әлсіз.
Л.С. Выготскийдің тұжырымына сүйенсек, Бала қиялының дамуы біртіндеп,
шамасына қарай қабылдауынан басталады. Қиялда болатын барлық образдар,
қаншама таңғажайып болып көрінгенмен де, баланың өмірден көрген-білгенінен
негізделеді. Кейде бала өмірде кездескен кейбір жағдайларды өзіндік
қабылдаумен түсіндіргенде, бізге үлкендерге күтпеген таңқаларлықтай болып
естіледі.
Француздың әйгілі ғалымы, әрі көрнекті жазушысы Дени Дидро: "Қиял! Бұл
сапасыз ақын да, философ та, ақылды адам да, ойлайтын жан да, тіпті адам
болу да мүмкін емес" деп тегін айтпаса керек. Адам әдетте қол жеткеніне
қанағаттана қоймайды. Ол өзінің қиялы арқылы ізденеді, дүниені өзгертуге,
жаңғыртуға тырысады. Болашағын болжайды, келешекте атқарылатын әрекетінің
нәтижесін күні бұрын санасында елестетеді. Қиялдың, әсіресе, шығармашылық
еңбектегі рөлі аса зор. Қиялдың өз алдына жеке психикалық процесс екенін
мойындамайтындар да кездеседі. Олардың айтуынша, қиял ойлаудың бір бөлшегі
сияқты. Рас, қиял мен ойлау бір-біріне өте ұқсас. Себебі, екеуінің де
физиологиялық негізі бар. Бірақ та олардың әрқайсының атқаратын қызметі әр
басқа. Психология оқулықтарында берілген қиял анықтамалары да оның мәнін
жете ашпайтын тәрізді. Ол бойынша қиял дегенің не екенін бірден түсіну
қиын. Кітап бойынша қиял елестерді қайта құру, жанғырту, бейнелер жасау
делінген де, қиялдағы ұғымдар рөлі еске алынбаған. Біздіңше қиял, яғни
фантазия дегеніміз өмірде бар, әзірше жеке тәжірибемізде кездеспеген,
келешекте жүзеге асуға мүмкін болмасты күні бұрын санамызда елестету мен
ұғымдар негізінде өзгертіп, жаңғыртып, бейнелейтін психологиялық процесс.
Кейде құр қиялдану, мұңдануды да қиял деп түсінетіндер бар. Бұл - теріс
пікір. Қиял - психикалық құбылыс. Ал қиялдану мен мұңдану - көңіл күйі.
Көніл-күйін өзгертуде тек қана қиял ғана емес, басқа да психикалық
құбылыстарда қатысады. Баланың қиялға берілуі үлкен адамдарға қарағанда
баланың өмірінде үлкен рөл атқарады, қиялдың жиі көрініс беру арқылы ол
шынайы өмірде көбірек қателеседі. [5]
Кейбіреулер екінші сигнал беру жүйесіне ешқандай қатысы жоқ түсті де
қиял түріне жатқызады. Бұл да қиялдың мәнін бұрмалағандық. Түс —
психикалық процесс емес. Ол ұйқы кезінде мидың кейбір бөліктерінің
қызметінен пайда болатын физиологиялық құбылыс. Қиялы көп, ойшыл адамдарды
қияли деп те сөгеді. Міне, осының бәрі қиялдың өмірдегі маңызын
төмендетуден туған. Қиял иесі өзіміз. Ол бізге бағанышты, пәрменді немесе
әлсіз болуы да өзімізге байланысты. Бізге қиялдану емес қиялдау керек. Қиял
өзінен-өзі пайда болмайды. Қол қусырып отырғанға жуымайды. Қиял адамның
дүние тануынан, оның жасайтын әрекеттерінен, еңбегінен, алға қойған
мақсаттарынан туады да, оған қызмет етеді. Қиялда сайып келгенде бір-ақ
формула бар ол - еңбекті сүю. Сонда қанатты қиял, жүректе асыл арман
орнайды. Бұл үшін бүкіл өмір бойы оны дамыту, меңгеру, өзіңе дарыта білу
қажет.
1.2 Ертегілер арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың қиял мен
шығармашылықтың негізгі құзыреттіліктерін қалыптастыру
Ертегілер арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі
құзыреттіліктерін білім салаларының өзара байланысы арқылы қалыптастыру:
ертегілерді іріктеу және айлық оқу іс-әрекеті тақырыптарына сай ертегі
кейіпкерлерімен дамытушы ортаны жабдықтау; ертегі кейіпкерлерін білім
салалары мазмұнына сай дидактикалық көрнекіліктер ретінде пайдалану;
ертегіні 5 білім беру саласы мазмұнына сай бөлімдерге бөлу, балалармен
бірлесе отырып тақырыптар қою; білім салаларының байланысы негізінде
ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерінде СТО стратегияларын тиімді қолдану;
ертегілер арқылы балалардың құзыреттілігін қалыптастырудың білім салалары
бойынша нәтиже көрсеткіштерін шығару. [6]
Т.Барласұлы ертегінің адам баласына тәлім-тәрбиелік, рухани маңызы
жөнінде айта келіп: Ертегі – рухани тәрбиенің мәні аса зор, көзіміз көріп,
құлағымыз ести алмайтын, тек ақылмен ажыратып, жүрекпен ғана түйсіне алатын
материалдық әлеммен бірге шегі жоқ рухани әлем болмысының біртұтас
түсінікті баян етілген көрінісі - деп анықтама береді. [7]
Педагогикалық технология – педагогтің кәсіби қызметін жаңартушы және
сатыланып жоспарланған нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін іс-әрекеттер
жиынтығы. Педагогикалық технологиядағы басты міндет – баланың оқу-танымдық
әрекетін жандандыра отырып, алға қойған мақсатқа толықтай жету.
Сыни ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту технологиясының мақсаты:
мектеп жасындағы балаларға кез-келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап, екі
ұйғарымнан бір пікірдің біреуін таңдап, саналы шешім қабылдауға сабақтарда
үйрету. Ертегілер арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі
құзіреттіліктерін қалыптастыру бағытында СТО стратегияларын қолдана
жүргізіп отырған жұмыстарға талдау жасасам:
1. Ертегілерді іріктеу және айлық оқу іс-әрекеті тақырыптарына сай
ертегі кейіпкерлерімен дамытушы ортаны жабдықтау. Пәндік дамытушы ортаны
ұйымдастыру талаптарында орта көп функционалды, вариативті, қарқынды,
жасына сай дамуының ерекшелігін және мектепке дейінгі балалардың іс-
әрекеттерінің ауысып отыратындығын есепке алып құрылуға тиіс. Сондықтан да,
дамытушы ортаны ертегілер кейіпкерлері арқылы жасақтау балаларға қуанышты
көңіл-күй сыйлап, өздерін ертегі әлемінде жүргендей сезіндіреді. Дамытушы
ортаны ұйымдастыруда театр түрлері ерекше рөл атқарады. Театр әр балаға
қуаныш, ұмытылмас әсер сыйлайды, оның көркемдік талғамын, еліктеуі мен
қиялын дамытады.
2. Ертегі кейіпкерлерін білім салалары мазмұнына сай дидактикалық
көрнекіліктер ретінде пайдалану. Көрнекілік әдісі. Әл-Фараби Оқытудың
негізгі әдісі – көрнекілік деп, оның мақсаттарын, тәсілдерін (түсіндіру,
әсерлендіру, есте қалдыру) ұсынады. Көрнекілік әдісі оқытудың сөздік және
тәжірибелік әдістерімен өзара байланыста қолданылады және құбылыстармен,
ертегілермен балаларды таныстыру, олардың сезім мүшелеріне әсер етіп, алуан
түрлі ертегі кейіпкерлерін табиғи күйінде қабылдайды. Ертегі кейіпкерлерін
білім салалары мазмұнына сай дидактикалық көрнекіліктер ретінде пайдалануда
Егер де мен... стратегиясын қолданылады. Бұл стратегия бойынша көрнекілік
ретінде алынған ертегі кейіпкерлерінің орнына өздерін қойып Егер де мен
Алтын балық болсам ... деп, ертегінің соңын өз еркінше аяқтау баланы қиял
әлеміне самғатып ойлануына мүмкіндік береді, шығармашылыққа жетелейді.
3. Ертегіні 5 білім беру саласы мазмұнына сай бөлімдерге бөлу,
балалармен бірлесе отырып тақырыптар қою.
Ертегінің өзіндік құрылысы, көркемдік ерекшелігі бар. Қандай ертегіні
алсақ та, ол белгілі бір сюжетке құрылады, оқиғаның желісінің басталуы,
оқиғаның өрбуі, аяқталуы, өзіндік шешімі болады. Ертегі баяу басталып,
оқиға желісі күрделене түседі. Әсіресе адам өміріне байланысты іс-әрекет
өткір сықақ-мысқылмен беріліп, бала сезімін селт еткізіп, күлкіге мәз
етеді. Бала кейіпкердің жағымсыз әрекетінен бой тартып, жақсылыққа
құмартады. Бауырсақ ертегісі мазмұны бойынша бөлімдерге бөліп, тақырыптар
қоюда Ой шақыру стратегиясында ертегі мазмұны суреттері бойынша сұрақ-
жауап қолдану арқылы ертегінің баяу басталып, оқиға желісі күрделене
түсетінін, яғни ертегіде оқиға желісінің басталуы, оқиғаның өрбуі,
аяқталуы, өзіндік шешімі болатынын түсініп ажырата алады.
4. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерінде ертегілерді қолдану арқылы
пәндік байланысты іске асыру. Барлық білім салаларында ертегілерді қолдану
арқылы негізгі педагогикалық дәстүр пәнаралық байланысты жүзеге асыруға
болады. Пәндердің өзара байланыс деңгейі балалардың білімін зерттеу,
талдау, жүйелеу сияқты негізгі дидактикалық міндеттер арқылы шешіледі.
Балабақшада пәнаралық байланысты жүзеге асырудың бір жолы – білім
салалары бойынша ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерін бір тәрбиеші арқылы
жүргізіп, бірнеше пәндер бойынша білімнің жинақталуы яғни, әр түрлі
пәндерден алған білімдерін синтездеу. Мысалы: Жыл басына таласқан
хайуанаттар ертегісі бойынша білім салаларымен байланыста ЖИГ СО –
ұжымдық оқыту стратегиясын қолдануда әртүрлі пәндер бойынша алынған білім,
біліктерді қабылдауы, түсініп-білуі, олардың жалпы ақыл-ойына серпін
тудырып, оқу-танымдық іс-әрекеттеріне шығармашылық сипат беріп, барлық
алынған білімдерін жүйелеуде маңызды болды.
ЖИГ СО – ұжымдық оқыту стратегиясы. Мақсаты жалпы мәселені алдымен
жұпта, сосын ұжымда талқылау. Бұл стратегияны қолдану төмендегіше
ұйымдастырылады. Балалар 5 баладан тұратын 5 топқа бөлінеді. Бұл жанұя
топтар деп аталпды. Содан кейін 1, 2, 3, 4, 5-ке санау арқылы 1-лер бөлек,
2, 3, 4, 5-өз алдына жұмыс тобынан құралады. Жыл басына таласқан
хайуанаттар ертегісі бойынша 5 топқа білім салалары бойынша төмендегідей
тапсырмалар беріледі. Жұмысты бастамас бұрын балаларға жұмыс тобында
тапсырманы жақсы орындау қажеттілігі ескертіледі. Келесі кезекте ұжым
мүшелері бастапқы топтармен қайта табысып, өздерінің үйреніп келген
бөліктеріндегі мазмұнды ортаға салады. Осылайша жанұя мүшелерінің жұмысы
арқылы білім салаларының өзара байланысы орнады.
ЖИГ СО стратегиясында балалардың тапсырманы орындауға деген
қызығушылығы артады, ұжымда жақсы қарым-қатынас қалыптасады, саналы тәртіп
орнайды. [8]
СТО стратегияларын қолдану балалардың білім салалары бойынша алынған
білім, біліктерді қабылдауы, түсініп-білуі, олардың жалпы ақыл-ойына серпін
тудырып, оқу-танымдық іс-әрекеттеріне шығармашылық сипат беріп, барлық
алынған білімдерін жүйелейді:
- қоршаған әлемге көзқарасы, дүниетанымы жеке-жеке бөліктерден емес,
біртұтас жүйе негізінде қалыптасады;
- пәнаралық байланыс нығайып, уақытты үнемдеу арқылы практикалық білім
алуға көп көңіл бөлінеді;
- балалардың шығармашылық қабілеті дамиды.
- өзінің жеке пікірі мен ойын білдіреді;
- кейіпкерлерге деген сезімдері мен елестету қабілеттері дамиды.
Пәнаралық байланыс арқылы оқытудың дамытушылық, білім және тәрбие
берушілік қызметі объективті түрде кеңейіп, дамып отырады. Пәнаралық
байланыстың мәні мен маңыздылығына, оның ең қажетті педагогикалық іс-
әрекеттің бірі екендігін айта келе мынадай қорытынды жасауға болады:
пәнаралық байланыс балабақшада жан-жақты тәрбие беруді комплексті түрде
жүзеге асыра отырып, педагогикалық іс-әрекеттің, еңбектің ғылыми негізінде
тиімді ұйымдастырылуына көмектеседі. Мектепке дейінгі ұйымда пәндер
арасындағы өзара байланысты әрдайым ұйымдастырып, жүргізіп отыру –
балаларға қарапайым ғылымдар негізін игерудің, сонымен бірге білім беруді
дамытудың қажетті әрі келелі шарты.
Ертегілер арқылы балалардың құзыреттілігін қалыптастырудың білім
салалары бойынша нәтижесі:
Денсаулық білім саласы бойынша:
• Сабақтың ұйымдастыру бөліміндегі аяқ-қол жаттығуларына ертегі
кейіпкерлерінің жүрісін қолданады.
• Негізгі қимыл жаттығуларында берілген қимылға сәйкес аңдар
тапсырмалары орындалады.
• Эстафеталық ойындар сайысын өткізуде аңдар керуені ұйымдастырылады.
Қатынас білім саласы бойынша:
• Ертегілердің мазмұнына қарай: тұрмыс-салт, хайуанаттар, қиял-ғажайып
ертегілері болып бөлінетінін ажыратады.
• Сюжеттік суреттер арқылы ертегі кейіпкерлеріне мінездеме береді және
ертегі мазмұнын құрастырады.
• Кейіпкерлендіретін ертегінің мазмұны мен мәтінін толық меңгереді.
Таным білім саласы бойынша:
• Ертегінің кейіпкерлері денелерінің көлемін салыстырып, үлкен,
кіші, немесе биік, аласа деген ұғымдарды қалыптастырады.
• Ертегі кейіпкерлерін түр-түстері бойынша сипаттайды.
• Әртүрлі геометриялық денелер бойынша ертегілер кейіпкерлерін
құрастырады.
Шығармашылық білім саласы:
• Жағымды немесе жағымсыз кейіпкерлерді жылы және суық түстермен
дөңгелектер арқылы бейнелеп көрсетеді.
• Мүсіндеу арқылы ермексаздан ертегі кейіпкерлерін жапсырмалау арқылы
театрландырылған көрініс дайындайды.
• Музыка іс-әрекетінде ертегі кейіпкерлерінің көңіл-күйін, қимыл-
қозғалысын ноталық дыбысталу арқылы қайталатады.
Әлеуметтік білім саласы:
• Ертегілер мазмұны арқылы адамгершілікке, имандылыққа тәрбиеленеді.
• Ертегі кейіпкерлерінің жан-жақты мінез-құлықтарын айыра біліп, жақсы
мен жаман іс-әрекеттерді ажыратады.
• Айналадағы қоғамдық өмір, өлі және тірі табиғат арасындағы байланысты
ажыратады.
Қорыта айтатын болсақ, ертегілер – мектеп жасына дейінгі балалардың
ақыл-ойын, адамгершілік қасиеттерін, сана-сезімін қалыптастырушы құрал
болып табылады. К.Д.Ушинскийдің сөзімен айтқанда, ертегі баланы халық
қазынасына ендіреді, халық рухымен араластырады. Ауыз әдебиетінің қай
үлгісін алсақ та, онда болашақ ұрпақ үшін үлкен тәрбиелік мәні бар рухани
қазына жатыр. Сондықтан да біз сол бай мұраны пайдалана отырып, мектеп
жасына дейінгі балалардың бойына әдемілік пен әсемдік қасиеттерін дарыта
білуіміз қажет. Мейірім мен махаббатты, сұлулық пен әсемдікті адам бойына
ұялататын осы ертегілер екенін ешқашан естен шығармауымыз керек. [9]
Халық ауыз әдебиетінің мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудегі
бағыттары:
- Денсаулық
- Еңбек пен мамандық
- Өнер
- Имандылық пен адамгершілік
- Патриоттық
- Эстетикалық
- Табиғатқа деген сүйіспеншілік
Ауыз әдебиетінің түрлері:
- Ертегілер
- Жұмбақтар
- Жаңылтпаштар
- Аңыз – әңгімелер
- Мақал – мәтелдер
- Тыйым сөздер
Ертегінің атқаратын қызметі:
- Ертегі мәтіні балаларды қандай эмоцияналды көңіл – күйге шақырса,
ересек адамдарды да сондай көңіл-күйде болады.
- Ертегі ақпарат тасымалдаушы негізі деп тұжырымдайды.
- Өмірдегі маңызды көріністерді;
- Өмірдің құндылығы;
- Автордың ішкі әлемі (авторлық ертегілер болса);
Ертегінің ақпаратында символикалық түрде көрсетіледі:
- Бұл өмір қалай құрылғаны, оны кім жарыққа шығарғаны;
- Адамның өмірінің әр кезеңінде не болады;
- Өмірде қандай қиындықтарды кездестіруге болады, оны қалай жеңеміз;
- Достықты, махабатты қалай табу, бағалау;
- Қандай құндылықтармен өмірді басқару;
- Ата-аналармен балалар арасындағы қатынасты қалай құру;
- Қалай кешіру.
Ертегінің басты әдістері:
- Ертегіні оқу және айту;
- Ертегіні әңгімелеу;
- Сюжеттік суреттер бойынша ертегіні айту;
- Мультипликациялық көрсетілімдер көру;
- Ертегі бойынша сурет салу немесе сюжеттік суреттерді бояу;
- Перте артындағы театр;
- Ертегі қойылымдары:
- Қуыршақтар дайындау;
- Бүктеу әдісімен ертегі кейіпкерлерін жасау;
- Жасалған дайын қуыршақтармен қойылымдар, театр көрсету.
Жалпы мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ой-өрісін, санасын туған
тіліне, халқына деген сүйіспеншілігі мен мақтаныш сезімін ұялатып,
қиялдарын қанаттандыру, ұлттық рухты бойларына сіңіру, ана тілі мен
Отанына, тарихы мен мәдениетіне деген сезімдерін қалыптастыруда қазақ
халқының ауыз әдебиетінің орны ерекше. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе
жатқан халқымыздың ауыз әдебиеті – мектепке дейінгі жастағы балалардың ой
өрістерін дамытуға, қиялын шарықтатуға, тіл байлығын молайтуға тигізетін
пайдасы ұшан теңіз...
Халық ауыз әдебиеті – халық шежіресі. М.Горький Халық ауыз әдебиетін
білмейінше, еңбекші халықтың нағыз тарихын білу мүмкін емес деген. Ауыз
әдебиеті де, жазба әдебиеті де көркем туынды. Сәбилердің ой – өрісін
дамытуға, қиялын шарықтатып, тіл байлығын молайтуға ауыз әдебиет үлгілері –
ертегілер, жұмбақ, жаңылтпаштардың, халық ойындарының тигізетін пайдасы
ұшан теңіз. Әрине ауыз әдебиеті үлгілерімен балаларды таныстыру үшін
алдымен оқытылатын материалдың көлемін, мазмұнын анықтап алу керек.
Ертегінің өзіндік құрылысы, көркемдік ерекшелігі бар. Қандай ертегіні алсақ
та ол белгілі бір сюжетке құрылады, оқиғаның желісінің басталуы,
аяқталуында өзіндік шешімі болады. Ертегі баяу басталып, оқиға желісі
күрделене түседі. Әсіресе адам өміріне байланысты іс – әрекет өткір сықақ –
мысалдармен беріліп, бала сезімін селт еткізіп, күлкіге мәз етеді. Бала
жағымсыз кейіпкердің жексұрын әрекетінен бой тартып жақсылыққа құмартады.
Ертегінің әр жақты сырын, қызықты, тартымды, бала санасына лайықтай жеткізу
айтушының шынайы шеберлігіне тікелей байланысты. Бақшада ертегі оқу сабақта
және сабақтан тыс уақыттарда өтіледі. Оқу жұмысы баланың жас ерешелігіне
орай жоспарланады. Сәбилер тобында ауызша әңгімелеп беру тәсілі
қолданылады. Сәбилер тобында оқығанды тыңдату және әңгімелеп беру қатар
жүргізіледі. Мұндай мақсат – ертегіні ауызекі әңгімелеуге төсілдіре отырып
оқылғанды шыдамдылықпен тыңдай білуге үйрету. Қиял – ғажайып ертегінің
қызметін саралай келгенде В.Я.Пропп мынандай қорытындыға келеді: қызмет
ететін тұлғалар – саны шектеулі берік элементтер болып табылады, ал
тізбектілігі бірдей боп қала береді. Пропп жүйесінің 31 атқаратын қызметі
бар, олардың әрқайсысы ертегі әлемінің үлкен бөлігін құрайды. [10]
Баланың тәрбиесі ана сүтінен басталып, өмір бойы қалыптасқан күрделі
құбылыс. Тәрбиенің ең алғашқы негізі отбасынан қаланады да, одан әрі
балабақшамен байланыс арқылы жасалады. Балабақшаның басты мақсаты – жас
ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық құндылықтар, рухани-мәдени мұралар
сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу. Қазіргі кезде салт – дәстүрді бала
санасына жас кезінен қалыптастыру мақсатында балабақшада және топтарда
қазақ халқының тұрмысында қолданылатын бұйымдар жинақталған: ұлттық үй
жиһаздары, ұлттық ыдыс-аяқтар, музыкалық аспаптар, т.б. Халқымыздың тұрмыс-
салтын кеңінен танытатын ауыз әдебиетінің көлемді саласының бірі –
ертегілер. Мектеп жасына дейінгі балаларға ең алдымен, ертегілер арқылы
ұлттық дәстүрлер мен салт – сананың алғашқы қарапайым негізде үйретіледі.
Ертегі мазмұны арқылы ертегі кейіпкерлері қызықты және жақсы сыйлықтар
дайындайды. Мысалы, сурет салады, ою-өрнектер жасайды. Бала өз халқының
мәдениетімен ұлттық әдебиеттер арқылы танысып біледі. Ойын – тәрбие құралы
деп халық таныған. Сабақ барысында ұлттық ойын элементтері сабақтың
тақырыбына сай алынады. Мысалы, Сиқырлы қоржын, Алтын сандық. Бұл
ұлттық-танымдық ойындар арқылы балалар мақал-мәтелдерді, ертегілерді
қайталайды. [11]
Ертегіде қиял мақсатты түрде пайдаланылады, сондықтан ол әсіреленіп,
ғажайыпқа айналады және біршама өзінше дамып отырады. Ертегідегі ғажайып
қиял адамның күнделікті көріп жүрген заттары мен құбылыстарын саналы түрде
басқаша етіп көрсетеді, өйткені бұл жанрда ғажайыптың көркем бейнелеуіш
құрал ретінде қолданылады. Өмірдегі шынайы нәрсенің өзін әдейі өзгертіп
көрсету – ертегінің өзіндік қасиеті болғандықтан, ертегі айтушы оның
мазмұнын барынша әсірелеуге, ғажайыпты етуге күш салады.
Ертегі арқылы келесі міндеттерді шешуге болады:
- Балалардың бойындағы агрессивті, қорқыныш сезімдерін төмендету,
қиындықтарды жеңе білуге үйрету.
- Шығармашылық қабілеттерін дамыту, өз пікірлерін, ойларын айту
дағдыларын қалыптастыру.
- Қарым-қатынас жасаудың табиғи, эмоционалды қабілеттерін дамыту.
Ертегі халық ауыз әдебиетінің негізгі бөлімдерінің бірі екенін
ескерсек, олардың бала тәрбиесіндегі яғни жас бүлдіршіндердің
адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелейді. Мектепке дейінгі жасөспірім баланы
тәрбиелеу мен дамыту ісіне балаға қуаныш ұмтылыс әсер сыйлайды, оның
көркемдік талғамын, еліктеу мен қиялын дамытады. Әдетте адамның жеке
басының қасиеттері бес жасқа дейін қалыптасады екен. Сондықтан да баланың
жан-жақты қалыптасуы үшін мектеп жасына дейінгі балалардың бойына жақсы,
жағымды қасиеттерді сіңіре білу керек. Театрландырылған ойындар желелі
рөлдік ойындардан тек желісі ғана емес, сондай-ақ ойнау іс-әрекетінің
сипатымен ерекшеленеді. Баланы сахнада кейіпкер ретінде ойната отырып, оның
жеке тұлғасын жан-жақты дамыту. Оның бойында әдебиетке, мәдениетке, өнерге
деген құштарлықты ояту. Ертегілік ойындар балалардың ой-өрісін кеңейтеді,
балаларды әңгімеге араласуға, спектакль туралы ата-аналарына, жолдастарына
әңгімелеп беруге итермелейді. Бұның бәрі сөйлеу қабілетінің дамуына, диалог
түрінде сөйлеуге өзі алған әсерін монолог түрінде сөйлеп жеткізуге септігін
тигізеді.
Балалар теартының бірнеше түрлері бар: ең көп тараған түрі ойыншытар
театры: бұнда балалар қысқа тақпақтарды жаттап, оның өзіне тән орындау
кезінен бастап кішкене көлемді спектакльдер ойнайды, ондағы адамдар рөлін
ойыншықтар орындайды. Балабақшадағы театрландырылған іскерлік бағдарламасы:
5 бөлімнен түрады: театрландырылған ойын, саусақ театры, үстел үстіндегі
театр, суретттер (картиналар) театры, стенд-кітапша театры, фланеграф
театры.
Саусақ театрында – саусақтардың көмегімен қандайда болмасын ертегіні
немесе өлең-тақпақ шумағын саханалау болып табылады. Саусақ театры арқылы
баланың сөйлеуге деген талпынысы, қабілеті дамып, ынтасы артады және
шығармашылық әрекетіне жол ашылады. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар
қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан-жануарларды, құстарды және
ағаштарды бейнелей алады. Саусақтарының қозғалыс қимылына қарап, бала
қуанады шаттанады, сөз айтуға тырысады және өлеңде үйренген сөз шумақтарын
қайталап айта отырып, есінде сақтайтын болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мемлекеттік педагогикалық университеті
Мектепке дейінгі білім беру кафедрасы
Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял мен шығармашылық рөлі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
мемлекеттік педагогикалық университеті
Мектепке дейінгі білім беру кафедрасы
Қорғауға жіберіледі
МдББ кафедра меңгерушісі
___________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял мен
шығармашылық рөлі
Мамандық 5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Орындаған
Ғылыми жетекші:
филолог.ғ.к.,профессор
Мазмұны
Кіріспе
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял мен
шығармашылықтың дамуының ерекшелектерінің теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял мен
шығармашылықтың дамуының ерекшелектерін қалыптастырудың маңызы
1.2 Ертегілер арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың қиял мен
шығармашылықтың негізгі құзыреттіліктерін қалыптастыру
2 Мектеп жасына дейінгі балаларда ертегілерді пайдалануымен
байланысты қиял мен шығармашылықтың дағдыларын қалыптастыруда
тиімді әдіс-тәсілдерді анықтау бойынша тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстар
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларда ертегілерді пайдалануымен
байланысты қиял мен шығармашылықты қалыптастырудың тиімді
әдіс-тәсілдерді еңгізу жолдарын қолдана отырып,
тәжірибелік-эксперименттік жұмыстарды жүргізу
2.2 Тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Елбасымыз – Н. Ә. Назарбаев өз жолдауында Бізге қоғам
қажеттіліктеріне сай келетін осы заманға лайықты азамат, азаматша тәрбиелеу-
балабақшадан басталады деген болатын. [1]
Сондықтан да бүгінгі өскелең ұрпаққа уақыт талабына сай білім беруді
одан әрі жетілдіру мәселесі, толассыз күн сайын өзгеріп тұрған әлеммен
бірге қатар жүрері анық. Балабақшада берілген тәрбие – барлық тәрбиенің
бастамасы әрі жан-жақты тәрбиемен дамыту ісінің түпкі негізін қалайтын
орын. Қазақстан Республикасының білімді дамыту тұжырымдамасында Мектепке
дейінгі тәрбие – үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы. Ол баланың жеке бас
ерекшелігін ескере отырып дамытатын орталық делінген. Демек, бала – біздің
болашағымыз болса, баланың болашағы біздің қолымызда.
Бүгінгі қоғам мүлдесіне лайықты, жан-жақты жетілген, бойында ұлттық
сана, ұлттық дәстүр қалыптасқан, инабатты да иалы, мейірімді, адамгершілігі
мол, рухани бай азаматты тәрбиелеп өсіру- балабақшаның бірден–бір міндеті.
Бұл міндеттің жүзеге асырылуына үлес қосатын тәрбиеші-педогог екені
белгілі.
Мектепке дейінгі балалық шақ – бұл жеке тұлғаның қалыптасуы мен
дамуының алғашқы кезеңі. Мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының
қалыптасуы күрделі, әрі көпқырлы үдеріс. Оған көптеген қозғаушы күштер,
факторлар мен механизмдер қатысады.
Мектепкі дейінгі бала есте сақтау мен қабылдауы жоғары қабілетімен
ерекшеленеді. Ертегілерді пайдалану әдісі балалардың сөз материалын есте
сақтауда қалдыру үшін қолайлы. Мектепке дейіңгілердің жас ерекшеліктеріне
қараса, осындай қорытындыға келуге болады, ертегілерді пайдалану әңгіме
құрастырғанда, өлең, логоритмикалық жаттауда жеңілдетеді, қиял мен
шығармашылықты және есте сақтау процесін тездетеді. Сонымен қатар мектеп
жасына дейінгі балалардың сөздық қоры мен ауызша сөйлеу тілі дамиды.
Балалабақшаның ұйымдастырылған оқу іс-ірекеті үрдісінде қиял мен
шығармашылықты пайдалану әдістеріне баса көңіл бөліп, тарихи-əдістемелік,
ғылыми-теориялық арнайы зерттеулер жүргізген Б.Б.Баймұратова, А.Меңжанова,
М.С.Сәтімбекова, М.Т.Тұрыскелдина, Қ.Меңдаяқова, Ф.Н.Жұмабекова,
А.Т.Искакова, А.Х.Казетова, А.Б. Бакраденова т.б. отандық ғалымдар.
Алайда жоғарыдағы аталған ғылыми зерттеулер мен мәселені шешу
барысындағы жүргізілген педагогикалық зерделеулер түрлі бағытта
қарастырылғанымен мектеп жасына дейінгі балалардың қиял мен шығармашылық
рөліне байланысты дағдыларын қалыптастырудың тиіміді әдістерін айқындау
арнайы зерттеу нысанасы болмағандығын көрсетеді.
Сонымен, бүгінгі күні мектеп жасына дейінгі қиял мен шығармашылық
рөліне байланысты қалыптастырудың тиімді әдістерін айқындау қажеттілігінің
артуы мен оның теориялық және әдістемелік тұрғыдан жеткілікті
қарастырылмауы арасында қайшылық орын алып отырғандығы белгілі болды. Осы
аталған қайшылықтың шешімін іздестіру, зерттеу проблемасын айқындауға және
зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы
қиял мен шығармашылық рөлі деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттудің мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял
мен шығармашылық рөлін қалыптастыру үшін, әртүрлі ертегілерді пайдаланып
теориялар жинақтау.
Зерттеудің міндеті:
- мектеп жасына дейінгі балалардың ертегілерді пайдалануымен байланысты
дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;
- мектеп жасына дейінгі балалардың ертегілерді пайдалануымен байланысты
дағдыларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін анықтау;
- мектеп жасына дейінгі балалардың ертегілерді пайдалануымен байланысты
дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерін анықтап, эксперимент
жүргізу арқылы тәжірибеге енгізу.
Зерттеудің нысаны: балалабақшаның ересек тобында өткізілетін
ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің үрдісі.
Зерттеудің пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың ертегілерді
пайдалануымен байланысты дағдыларын қалыптастыру әдістері.
Зерттеудің болжамы: Егер балалабақшаның ұйымдастырылған оқу іс-
әрекетіне мектеп жасына дейінгі балалардың ертегілерді пайдалануымен қиял
мен шығармашылық рөлін қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдері ұсынылса, онда
мектеп жасына дейінгі балалардың қиял мен шығармашылық қабілеті қалыптасып,
сөздік қоры мен ауызша сөйлеу тілінің даму деңгейі арта түседі, өйткені
ертегілерді пайдалану дағдыларды қалыптастырудың тиімді әдісі.
Зерттеу әдістері: Зерттеліп отырған мәселеге байланысты ғылыми-
педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
педагогикалық эксперимент жүргізу, оқу-тәрбие процесін бақылау, сауалнама
алу, педагогикалық бақылау, эксперимент нәтижелерін өңдеу және салыстыру.
Зерттеудің әдіснамалық базасы. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттер,
мектепке, мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеудің үлгілік бағдарламасы, оқу-
әдістемелік кешендер, мектепке дейінгі мекемелерге арналған әдістемелік
журналдардың мақалалары.
Жұмыстың жаңалығы: мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял
мен шығармашылық дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдістері ұсынылды.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнділігі. Зерттеу нәтижелері мен
пайымдауларын балалабақшаның ұйымдастырылған оқу іс-әрекетін нәтижелі
ұйымдастыруда, балалардың даму деңгейін арттыруда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял мен шығармашылықтың
дамуының ерекшелектерінің теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуындағы қиял мен
шығармашылықтың дамуының ерекшелектерін қалыптастырудың маңызы
Еліміздің болашағы-жас ұрпақты тәрбиелеуде бірінші бесік - отбасы, ата-
ана тәрбиесі болса, екінші бесік - білім беру ұйымдары. Мектепке дейінгі
кезеңдегі тәрбие – адам қалыптасуының алғашқы баспалдағы. Әсіресе,
балабақшадағы тәрбие бала табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы
өшпестей із қалдырады. Заманға лайық тәрбие мен білім беру жұмысын кешенді
ұйымдастыру жаңа технологияларды, тың идеялар мен шығармашылық, иновациялық
жаңашылдықты қажет етеді. Сондықтан жас ұрпаққа білім беруді үздіксіз
жетілдіру мәселесі толассыз күн сайын өзгеріп тұрған әлеммен бірге жүрері
анық.
Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқыту ойын, оқу, еңбек іс-
әрекеттерінде жүзеге асырылады. Баланың іс-әрекеті неғұрлым алуан түрлі
болған сайын, оның төңіректі тануы мен танымдық қабілетінің дамуы жан-жақты
болып келеді. Іс-әрекеттің барлық түрінде де ол іскерлік пен дағдыны
үйренеді [2, 10-15] .
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы
деңгейі ретінде қазіргі тұрақты өзгеріп тұрған әлемде табысты бейімделуге
қабілетті бала тұлғасының қалыптасуы мен дамуы үшін жағдайлар жасайды.
Жетекші ғалымдар мен практиктер жүргізген көптеген психологиялық-
педагогикалық зерттеулер нақты мектепке дейінгі жасты зияткерлік, тұлғалық
әлеуметтік және эмоционалдық дамуын стратегиясымен үздіксіз байланысты
екендігін және мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып табылатындығын
ескере отырып, Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі білім беру
жүйесін жаңғырту дамыту ісіне ерекше көңіл бөліп отыр.
Балалар бақшасындағы оқытудың балаларды мектепке дайындауда үлкен
маңызы бар. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті үстінде балалар оқу іс-әрекеті
дағдыларына, жинақы, ұйымшыл болуға үйренеді. Оларда тұрақты зейін, назарын
бір нәрсеге аудару, ерік-күш қабілеті өсіп жетіледі. Жүйелі оқыту үстінде
таным құштарлығы қалыптасады.
Мектепке дейінгі оқытуда білім мен дағдыны пысықтау түсіндірумен,
көрсетумен тығыз байланысты және тікелей солардың ізімен жүреді, түсіндіру
жаттығуға ауысады.
Баланың оқу іс-әрекетінде меңгерген білімі балабақшадағы күн тәртібінің
барлық сәттерінде жаттықтырылып, дағдыға айналады.
Жеке тұлғаның дамуында, қабілеттілігін жетілдіруге дағды маңызды рөл
атқарады. Іс-әрекет жасауда, білім алып біліктілікті меңгеру үшін алдымен
дағдыға үйретудің рөлі ерекше. Адамда білім туа пайда болмайды, бірінші
белгілі бір қабілеттіліктің нышаны болады, сонан соң өсе келе ғана білім
алуға деген құштарлық пайда болады, - деп атап көрсеткен орыстың ұлы
педагогы К.Д. Ушинский [3, 23-25].
Мектеп жасына дейінгі балалардың құрастыру дағдыларын
қалыптастырудың маңызы мен ерекшеліктерін талдамас бұрын дағды ұғымына
түсінік беруді жөн көрдік. Педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде
“дағды” ұғымына түрліше анықтамалар беріледі. Енді соларға тоқталып өтейік.
Кесте 1 – Дағды ұғымына берілген анықтамалар
Савин Н.В. Дағды – меңгерудің ең жоғарғы екпінімен сипатталатын
әрекет. Белгілі бір дағдыны меңгерген адам жұмысты
жедеғабыл істейтін сияқты көрінеді және іс-әрекеттің
орындалу барысында оның сана сезімін бақылап байқауда
аса қиынға түседі. Сондықтан дағды мен біліктің адам
өміріне зор маңызы бар [].
Ядешко В.И., Дағдылар – көп қайталау, жаттығу жолымен жоғары
Сохин Ф.А. деңгейге жетіліп, қажетті әрекеттерді автоматтанған
күйде орындай алу мүмкіндіктерінен көрінетін тәжірибелік
қызмет бірлігі [].
Қоянбаев Р.М. Дағды – кез-келген әрекетті орындай білуде жаттығу
арқылы бекітілген білік[].
Қоянбаев Р.М., Дағды – автоматтандырылған деңгейге жеткен әрекет,
Ыбырайымжанов көп қайталау жолымен қалыптасады. Оқыту барысында
Қ.Т. дағдыларды жасау қажет, әсіресе жалпы оқулық мәнді,
пәнаралық: ауызша және жазбаша сөйлеу, есеп шығару,
есептеу, өлшеу т.б. [].
Сабыров Т.С. Әрекеттің саналы түрде автоматтану дәрежесіне жетуін
дағды деп атайды, яғни дағды – автоматтанған әрекет.
Жаттығу нәтижесінде әрекеттер үйреншікті іске айналады
да, оны орындау жеңіл, жылдам іске асады
Мұқанов М.М. Дағды – деп автоматтық түрде жүзеге асатын
физиологиялық механизмдері жоғары нерв жүйесіне
бағынатын шартты рефлекстер жүйесі – динамикалық
стереотип []
Жарықбаев Қ. Дағды – алғашқы саналы орындауды қажет ететін іс-әрекет
бөліктерінің қайталап жаттығудың нәтижесінде
автоматтандырылуын дағды деп атайды. Дағдылануда
іс-әрекеттің тұтас өзі емес, жеке компоненттері ғана
автоматтанады. Мәселен, баланың жазуы әр уақытта саналы
әрекет болып есептелінеді, орындаудағы тәсілдерді оның
автоматтануы болып табылады []
Намазбаева Ж.И. Дағды – әрекетті орындаудың қалыптасқан тәсілі
1 кестенің жалғасы
Алдамұратов Ә. Дағды – адамның белгілі іс-әрекетті сан рет қайталап
отыру нәтижесінде қалыптасып, автоматты түрде
орындалатын ісі. Дағдының қалыптасуында мақсат қою
негізгі роль атқарады. []
Бұл аталған анықтамалардың түпкі мазмұны дағдының автоматты түрде
жүзеге асатын адамның қимыл-қозғалыстарын сипаттайтындығын байқауға болады.
Мектепке дейінгі ұйымдарда білім сапасын арттыру аса маңызды мәселе, ол
үшін жалпы және негізгі жағдайларды жақсарту басты міндет болып табылады.
Біріншіден, білім мен тәрбие беруге арналған дамытушы ортаны жабдықтау
қажет десек, ол мектепке дейінгі кезеңнің өзіндік ерекшелігі мен
құндылықтарын сақтайтын, баланың балалығына бағытталуы шарт.
Екіншіден, тәрбие мекемесінің басшысы мен тәрбиеші педагогтар қауымы
кәсіби шеберліктерін үнемі шыңдап, білімін жетілдіруге жүйелі көңіл бөліп,
ұжымның шығармашылық бағыт-бағдарын айқындап, оны жүзеге асыруға
белсенділікпен ат салысуға және жағымды психологиялық ахуалдың тұрақтануына
ықпал ету қажет. Сондай-ақ, отбасының сұранысы мен талап-тілектерін
қанағаттандыру және білім мен тәрбиенің балаға берілген үрдісі жайында ата
– анамен үнемі бірлескен ынтымақты негізде жұмыс істеу де өте маңызды.
Үшіншіден, балабақшада еңбек етуге толық жағдай жасалып, тәрбиелеу мен
білім берудің технологияларын сауатты меңгеріп, жаңа педагогикалық әдіс-
тәсілдер жүйесін кәсіби шеберлікпен игеріп, оны тәжірибеде пайдалануға
шығармашылықпен үлес қосып отырса.
Т.Рибоның айтуынша, баланың шығармашылық қабілеті тәжірибелілігіне
байланысты дамиды деп тұжырымдайды. Мектеп жасына дейінгі кезең – қиялдың
тез дамитын уақыты. Сондықтан қиялдың дамуын төрт ерекше кезеңдерге бөлуге
болады (2 жастан 6-7 жасқа дейінгі аралықта):
1. Бірінші кезең баланың қабылдауының ерекшелігіне байланысты (бір
заттан басқа бір затты көре бастауы);
2. Екінші кезең – қиялдың ойыншықтарды жандандыру құдіретінің байқалуы;
3. Үшінші кезең – ойындағы рөлдерге байланысты өзгеруі;
4. Төртінші кезең – бала қиялында өзіндік көркемдік шығармашылықтың
басталуы (бейнелерді қайта құруы, жасауы).
О.М. Дьяченко мен А.И. Кирилованың тәжірибелік зерттеулерінде бала
дамуында қиялдың екі түрі (сезімдік және танымдық) жүзеге асады. Танымдық
қиялдың басты міндеті – ақиқат өмірдің белгілі бір түрде бейнеленуі.
Сезімдік қиял, белгілі бір жағдайға байланысты қайшылық болғанда, баланың
өзіндік Мені қалыптасқанда және оның құрастырудағы бір механизмі болады.
Е.Е. Кравцованың зерттеуінде қиялдың даму қызметінде үш түрлі компонентті
бөліп көрсетті:
1. Көрнекілікке сүйену;
2. Өткен тәжірибесін қолдану;
3. Ерекше ішкі позицияны қолдану.
Осы үш компоненттің қолдануында халық ертегісінің айрықша орнын
анықтап, зерттеуге мән берілді.
Мектеп жасына дейінгі кезеңде қиял – қоғамдық тәжірибені меңгерудегі
алғышарттары болып келеді, өйткені балалар қоршаған ортаны, адамгершілікті,
эстетикалық идеяларды өзіндік көзқараспен қабылдайды. Баланың қиялы
ересектерге қарағанда әлсіз. Л.С. Выготскийдің тұжырымына сүйенсек, Бала
қиялының дамуы біртіндеп, шамасына қарай қабылдауынан басталады. Қиялда
болатын барлық образдар, қаншама таңғажайып болып көрінгенімен де, баланың
өмірден көрген – білгенінен негізделеді. Кейде бала өмірде кездескен кейбір
жағдайларды өзіндік қабылдаумен түсіндіргенде, бізге үлкендерге күтпеген
таңқаларлықтай болып естіледі. С.Л. Рубинштейннің айтуынша Қиял – бұл
образдық форманы іске асыру, өзгеріске енгізу деп түсіндіреді. Л.С.
Выготский мен А.Н. Леонтьев қиялдың ерекшелігіне қарай оған арнайы
психикалық процесс деп қарауға мән береді.
Атақты психолог Л.С. Выготский баланың қиялы біртіндеп өмір
тәжірибесінің молаюына байланысты қалыптасады деген қорытындыға келеді.
Қазіргі кездегі психологтар мен педагогтар баланың жеке басының
дамуындағы қиялдың маңыздылығының ең тиімді жолы шығармашылық жұмыста
көрсету, үйрету, көркемдік әдебиетте нақтылау, өз бетінше жұмыс жасауына
жағдай жасау, яғни, еркіндік беру керектігін айтады. Сонымен қиялдың дамуы
төмендегідей үш компоненттен тұрады:
Бірінші дәрежеде қиял қоршаған болмыспен байланысты, дайын нәтижені
ойластыруға мүмкіндік береді.
Екінші дәрежеде баланың өткен тәжірибесімен байланысты, бірақ сонда да
заттық байланыстың рөлі бар.
Үшінші дәрежеде қиялдың дамуы балаға ақиқаттан қиялдың қозғалысының
жоғарғы формасы – ой – пікірден оның іске асуына байланысты.
Сонымен, қорыта айтқанда, 5-6 жастағы балалардың құрастырған ертегілері
мен қызықты әңгімелері ұйымдасқан түрде мағыналы, жүйелі, өз бетінше еркін
жүргізілген жұмыс, қиялдың дұрыс дамуына апаратын көп жолдың бірі болды деп
есептейміз. 6 жасар бала өз қиялында алуан түрлі жағдайлар құра алады және
баланың өзі сонда әртүрлі жағынан көрінеді. Ойын барысында қалыптаса
отырып, қиял басқа да іс-әрекет түрінде өте алады. Тілі және қиялы жақсы
дамыған бала қызықты сюжетті тез арада жанынан ойлап шығара алады. Қиялдың
үздіксіз жұмысы – баланың айналадағы әлемді танып – білуінің және игеруінің
маңыздылығы, бұл жеке тәжірибе аумағынан шығудың әдісі.
Мектепке дейінгі шақта зейіннің, естің, қиялдың дамуында ұқсастықтар
бар. Егер сәбилік шақта өзінде қабылдау мен ойлау іс-әрекеттері ретінде
анықтауға болатын бағдарлау іс-әрекеттерінің ерекше формалары ретінде
бөлінсе, мектепке дейінгі кезеңде мұндай іс-әрекеттер үздіксіз күрделілене
және жетіле түседі, ал зейін, ес, қиял ұзақ уақыт жеке сипат ала алмайды.
Бала бірдеңеге назар аударарлықтай, көргені мен естігенін жадында
сақтарлықтай, бұрын қабылдағанының аумағынан шығарлықтай арнайы іс-
әрекеттерді игере білмейді. Мұндай іс-әрекеттер тек мектепке дейінгі
кезеңде қалыптаса бастайды.
В.С. Мухина бойынша мектепке дейінгі бала әрекетінің жаңа түрлерін,
үлкендердің оған қойған жаңа талаптарын игерудің ықпалымен баланың алдында
бір нәрсеге зейінін шоғырландыру және оған зейін қою, материалды есте ұстау
және оны жаңғырту, ойынның, суреттің т.б ой желісін құру сияқты жаңа ерекше
міндеттер пайда болғанда ғана бетбұрыс жасалады. Осы міндеттерді шеше білу
үшін бала үлкендерден үйренген тәсілдердің қандай да біреуін пайдаланады.
Міне, сонда ғана зейіннің, естің, қиялдың арнайы іс-әрекеттері қалыптаса
бастайды.
Адамдардың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді төмендегіше топтастыруға
болады:
1) әр адамның қиял ерекшеліктері оның жеке қызығулары мен қасиеттеріне,
алдына қойған мақсатына байланысты болып келеді. Бұл арада суды аңсап
шөлдеген жолаушының қиялы мен екі-үш күннен кейін емтихан тапсыратын
студенттің қиялын салыстырып көруге болады;
2) қиялдың мазмұны мен формасы адамның жас және дара ерекшеліктеріне
де, білім тәжірибесіне де байланысты. Мысалы, көргені де, түйгені де көп,
өмір тәжірибесі мол, әр тарапты білімі бар ересек адамның қиялы мен енді
ғана өмірге аяқ басайын деп түрған жеткіншектің қиялын бір өлшемге салуға
болмайды;
3) қиял адамның өскен ортасына, этностық ерекшелігіне, табиғат, жер-су
қоршауына байланысты да көрініп отырады. Жаратылыстың құшағында,— деп
жазады М. Жұмабаев,— меруерт себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл
кілем үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге түнеп, желмен бірге
жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары сайран далада тұрып өсетін
қазақ баласының қиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиісті;
4) қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын
процесс. Мәселен, алға қойған мақсатты жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын
іздестіру қиялсыз мүмкін емес. Бұл — қиялдың ерікпен байланысына жақсы
мысал. Қиялдың ойлау процесінде алатын орны ерекше. Өйткені ойлау
белсенділігі адамды шығармашылық әрекетке жетелейді. Ал ондай әрекет
қиялдың өте күшті дамуын қажет етеді. Ойлау мен қиял бір-бірімен тығыз
байланысты. Жан қуаттарының осы екеуі де мәселені шешуге, сұраққа жауап
беруге қатысады. Бірақ қиялда мәселені шешудің өзіндік ерекшелігі болады.
Қиял — мәселені суреттеу, жанды көрініс арқылы шешсе, ойлау оны тірі
суретсіз жалпылай, ұғым, пікір, тұжырым түрінде шешеді;
5) адам қиялы еңбек процесінде, іс-әрекет үстінде жарыққа шығып, дамып
отырады. Мұндағы негізгі шарт: саналы мақсаттың болуы, болашақты болжай
алу, істейтін еңбектің нәтижесін күні бұрын көре білу, яғни оны өңдеп,
өзгертіп, елестете алу — адам қиялына тән негізгі белгілер. Қиялда адамның
дүние жөніндегі әр түрлі таным-түсінігі әртүрлі формада қиюласып, жаңа
сапаға ие болады. Қиял бейнелері адам қажеттігінен тәуелді бола тұрып, оны
белсенді кызметке итермелейді, шығармашылық ісіне күш-жігер қосады. Қиял
тек теориялық және практикалық қызметте ғана емес ол адамның бүкіл рухани
өмір жүйесінде елеулі орын алады. Кісінің өмір жолы, жеке басының ойдағыдай
дамуы, даралық қасиеттері, іс-әрекетінің құрылымы, өмір салтының қалыптасуы
мұнсыз мүмкін емес. Адам санасының жануар психикасынан басты айырмашылығы
адамда ойлаумен қатар қиял әрекетінің болғандығында. [3]
Қиял алғашқы және ол балалар санасының бастапкы түріне жатады, соның
нәтижесіңде адам санасының өзге түрлері пайда болады дейтін көзқарас бұл
ілімді жасаушы З. Фрейдтің айтуынша баланың психикалық әрекетін реттеп
отыратын екі түрлі принцип бар. Оның — бірі — бала талабын қанағаттандырып,
одан рахат табуы, екінші — шындық болмыс. Бала дамуының бастапқы кезіңде
алғашқы принцип негізгі және оның психикасындағы үстемдік етуші талап.
Егер бала өзінің қимыл-қозғалыстары арқылы бір нәрседен рахат тауып
тілегін қанағаттандыратын болса, ересек адамдардың сөзімен айтқанда, оны
сол алдыңғы жасаған іс-әрекетінің жемісі деп ұғынады. Пиаже бес айлық қыз
баламен мынадай тәжірибе жүргізген. Бөбек қолындағы қалам мен қаңылтыр
қорапты соғып, одан шыққан дыбысты естиді. Бөлменің бір бұрышында тығылып
тұрған зерттеуші бөбек соққан сайын оған жауап ретінде құстың дыбысын
шығарған. Бөбек еңді корапты бір-ақ рет соғып, жауап күткен. Оған құс
жауап береді. Бөбек дыбыстың қайдан шыққанына түсіне алмайды. Ол тағы да
қорапты соғады. Бірақ оған жауап болмайды. Бұған наразы болған бөбек ашу
шақырып қорапты жиі-жиі өзге жағынан соғады. Бөбек өзінің қылығымен
кездейсоқ дыбысты естіп, өзінін қорапты соғуынан пайда болған дыбыс екен
деген түсінікте болады. Пиаже өзінің тәжірибелерін онан әрі қарай
жалғастырып бөбектің қылығын зерттеуді өзге бір автордын зерттеу әдісін
қолдану арқылы байқап көреді. Баланың жасы неғұрлым кіші болса, онын
өзімшілдігі (эгоцентрлігі) соғұрлым күшті болатындығы анықталады. 7 жасар
баланың дербестігі 10 жастағы балаға қарағанда әлдеқайда басым. Жаңа туған
нәрестеде қиял болмайды. Бала өмірінде қиялдың алғаш көрінуі бір жастан
асқан кезде байқалады. Екі жасар бала ертегі не әңгіме тыңдап отырып жылап
жібереді. Бұл факті жас баланың басында ес елесінің және қиял елесінің туа
бастағанын көрсетеді. Бала қиялының мазмұны бастапқы кезде жұтаң, әрі
ырықсыз түрде болады. Өсе келе тәрбие мен өз іс-әрекетінің тәжірибесі
негізінде бала қиялы дамып, сапасы артады. Дамудың бұл кезеңіндегі
өзгешілік — балалардың ойын әрекетінде шығармашылық қиялдың элементтері туа
бастайды. Мұндай қиял олардың сюжеттік ойындарынан айқын аңғарылады.
Балабақшадағы бүлдіршіндер сюжеттік ойынын ойнағанда, әрқайсысы белгілі
рөлді орындайды. Осындай ойын әрекеттерінен олардың қиялы толыға түседі,
жаңа рөлдер тауып алады. Бұл шығармашылық қиялдың белсенді қатынасынан
туындайды. [4]
Қиялдың алғашқы көріністері үш жасар бөбектерде байқалады. Мұны
бөбектердің қызық ертектерді шын ықыласымен тыңдауынан, ертегідегі оқиғаны
шын көріп, бар ынтасымен берілуінен көреміз. Бір қарағанға жас бала қиялға
өте бай сияқты болып көрінгенмен, ондағы образдар шындықтан өте алыс
жатады. Себебі бала санасында кез-келген нәрсенің бейнесі оңай тоғысады да,
бұдан керемет қиял көріністері құралады. Баланың өмір тәжірибесі өсе келе,
қиялы да шындыққа біртабан жақындап отырады. Мәселен, бала шимайлап қағазға
бір нәрсенің суретін салады, оны шындықта бар нәрсеге ұқсайды деп ойлайды
(тіпті ол ұқсамайтын болса да). Мектеп жасына дейінгі баланың негізгі
әрекеті болып табылатын ойын — бала қиялын дамытуда ерекше орын алады. Ойын
үстінде оның шығармашылық талабына кең жол ашылады. Бала ылғи да бір
нәрсені жасауға, құрастыруға әрекет жасайды. Ойын баланың ойлау
белсенділігін, күш-қуатын барынша жұмсауға мүмкіндік туғызады. Ойын үстінде
бала айналадағы шындықты сын көзімен қарап аңғара алмайды да, қиял
бейнелерінің жетегінде кетеді. Бала психикасының осы жағы да қиял
тәрбиесінде есте болатын жайт. Баланың қиялы ересектерге қарағанда әлсіз.
Л.С. Выготскийдің тұжырымына сүйенсек, Бала қиялының дамуы біртіндеп,
шамасына қарай қабылдауынан басталады. Қиялда болатын барлық образдар,
қаншама таңғажайып болып көрінгенмен де, баланың өмірден көрген-білгенінен
негізделеді. Кейде бала өмірде кездескен кейбір жағдайларды өзіндік
қабылдаумен түсіндіргенде, бізге үлкендерге күтпеген таңқаларлықтай болып
естіледі.
Француздың әйгілі ғалымы, әрі көрнекті жазушысы Дени Дидро: "Қиял! Бұл
сапасыз ақын да, философ та, ақылды адам да, ойлайтын жан да, тіпті адам
болу да мүмкін емес" деп тегін айтпаса керек. Адам әдетте қол жеткеніне
қанағаттана қоймайды. Ол өзінің қиялы арқылы ізденеді, дүниені өзгертуге,
жаңғыртуға тырысады. Болашағын болжайды, келешекте атқарылатын әрекетінің
нәтижесін күні бұрын санасында елестетеді. Қиялдың, әсіресе, шығармашылық
еңбектегі рөлі аса зор. Қиялдың өз алдына жеке психикалық процесс екенін
мойындамайтындар да кездеседі. Олардың айтуынша, қиял ойлаудың бір бөлшегі
сияқты. Рас, қиял мен ойлау бір-біріне өте ұқсас. Себебі, екеуінің де
физиологиялық негізі бар. Бірақ та олардың әрқайсының атқаратын қызметі әр
басқа. Психология оқулықтарында берілген қиял анықтамалары да оның мәнін
жете ашпайтын тәрізді. Ол бойынша қиял дегенің не екенін бірден түсіну
қиын. Кітап бойынша қиял елестерді қайта құру, жанғырту, бейнелер жасау
делінген де, қиялдағы ұғымдар рөлі еске алынбаған. Біздіңше қиял, яғни
фантазия дегеніміз өмірде бар, әзірше жеке тәжірибемізде кездеспеген,
келешекте жүзеге асуға мүмкін болмасты күні бұрын санамызда елестету мен
ұғымдар негізінде өзгертіп, жаңғыртып, бейнелейтін психологиялық процесс.
Кейде құр қиялдану, мұңдануды да қиял деп түсінетіндер бар. Бұл - теріс
пікір. Қиял - психикалық құбылыс. Ал қиялдану мен мұңдану - көңіл күйі.
Көніл-күйін өзгертуде тек қана қиял ғана емес, басқа да психикалық
құбылыстарда қатысады. Баланың қиялға берілуі үлкен адамдарға қарағанда
баланың өмірінде үлкен рөл атқарады, қиялдың жиі көрініс беру арқылы ол
шынайы өмірде көбірек қателеседі. [5]
Кейбіреулер екінші сигнал беру жүйесіне ешқандай қатысы жоқ түсті де
қиял түріне жатқызады. Бұл да қиялдың мәнін бұрмалағандық. Түс —
психикалық процесс емес. Ол ұйқы кезінде мидың кейбір бөліктерінің
қызметінен пайда болатын физиологиялық құбылыс. Қиялы көп, ойшыл адамдарды
қияли деп те сөгеді. Міне, осының бәрі қиялдың өмірдегі маңызын
төмендетуден туған. Қиял иесі өзіміз. Ол бізге бағанышты, пәрменді немесе
әлсіз болуы да өзімізге байланысты. Бізге қиялдану емес қиялдау керек. Қиял
өзінен-өзі пайда болмайды. Қол қусырып отырғанға жуымайды. Қиял адамның
дүние тануынан, оның жасайтын әрекеттерінен, еңбегінен, алға қойған
мақсаттарынан туады да, оған қызмет етеді. Қиялда сайып келгенде бір-ақ
формула бар ол - еңбекті сүю. Сонда қанатты қиял, жүректе асыл арман
орнайды. Бұл үшін бүкіл өмір бойы оны дамыту, меңгеру, өзіңе дарыта білу
қажет.
1.2 Ертегілер арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың қиял мен
шығармашылықтың негізгі құзыреттіліктерін қалыптастыру
Ертегілер арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі
құзыреттіліктерін білім салаларының өзара байланысы арқылы қалыптастыру:
ертегілерді іріктеу және айлық оқу іс-әрекеті тақырыптарына сай ертегі
кейіпкерлерімен дамытушы ортаны жабдықтау; ертегі кейіпкерлерін білім
салалары мазмұнына сай дидактикалық көрнекіліктер ретінде пайдалану;
ертегіні 5 білім беру саласы мазмұнына сай бөлімдерге бөлу, балалармен
бірлесе отырып тақырыптар қою; білім салаларының байланысы негізінде
ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерінде СТО стратегияларын тиімді қолдану;
ертегілер арқылы балалардың құзыреттілігін қалыптастырудың білім салалары
бойынша нәтиже көрсеткіштерін шығару. [6]
Т.Барласұлы ертегінің адам баласына тәлім-тәрбиелік, рухани маңызы
жөнінде айта келіп: Ертегі – рухани тәрбиенің мәні аса зор, көзіміз көріп,
құлағымыз ести алмайтын, тек ақылмен ажыратып, жүрекпен ғана түйсіне алатын
материалдық әлеммен бірге шегі жоқ рухани әлем болмысының біртұтас
түсінікті баян етілген көрінісі - деп анықтама береді. [7]
Педагогикалық технология – педагогтің кәсіби қызметін жаңартушы және
сатыланып жоспарланған нәтижеге жетуге мүмкіндік беретін іс-әрекеттер
жиынтығы. Педагогикалық технологиядағы басты міндет – баланың оқу-танымдық
әрекетін жандандыра отырып, алға қойған мақсатқа толықтай жету.
Сыни ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту технологиясының мақсаты:
мектеп жасындағы балаларға кез-келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап, екі
ұйғарымнан бір пікірдің біреуін таңдап, саналы шешім қабылдауға сабақтарда
үйрету. Ертегілер арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі
құзіреттіліктерін қалыптастыру бағытында СТО стратегияларын қолдана
жүргізіп отырған жұмыстарға талдау жасасам:
1. Ертегілерді іріктеу және айлық оқу іс-әрекеті тақырыптарына сай
ертегі кейіпкерлерімен дамытушы ортаны жабдықтау. Пәндік дамытушы ортаны
ұйымдастыру талаптарында орта көп функционалды, вариативті, қарқынды,
жасына сай дамуының ерекшелігін және мектепке дейінгі балалардың іс-
әрекеттерінің ауысып отыратындығын есепке алып құрылуға тиіс. Сондықтан да,
дамытушы ортаны ертегілер кейіпкерлері арқылы жасақтау балаларға қуанышты
көңіл-күй сыйлап, өздерін ертегі әлемінде жүргендей сезіндіреді. Дамытушы
ортаны ұйымдастыруда театр түрлері ерекше рөл атқарады. Театр әр балаға
қуаныш, ұмытылмас әсер сыйлайды, оның көркемдік талғамын, еліктеуі мен
қиялын дамытады.
2. Ертегі кейіпкерлерін білім салалары мазмұнына сай дидактикалық
көрнекіліктер ретінде пайдалану. Көрнекілік әдісі. Әл-Фараби Оқытудың
негізгі әдісі – көрнекілік деп, оның мақсаттарын, тәсілдерін (түсіндіру,
әсерлендіру, есте қалдыру) ұсынады. Көрнекілік әдісі оқытудың сөздік және
тәжірибелік әдістерімен өзара байланыста қолданылады және құбылыстармен,
ертегілермен балаларды таныстыру, олардың сезім мүшелеріне әсер етіп, алуан
түрлі ертегі кейіпкерлерін табиғи күйінде қабылдайды. Ертегі кейіпкерлерін
білім салалары мазмұнына сай дидактикалық көрнекіліктер ретінде пайдалануда
Егер де мен... стратегиясын қолданылады. Бұл стратегия бойынша көрнекілік
ретінде алынған ертегі кейіпкерлерінің орнына өздерін қойып Егер де мен
Алтын балық болсам ... деп, ертегінің соңын өз еркінше аяқтау баланы қиял
әлеміне самғатып ойлануына мүмкіндік береді, шығармашылыққа жетелейді.
3. Ертегіні 5 білім беру саласы мазмұнына сай бөлімдерге бөлу,
балалармен бірлесе отырып тақырыптар қою.
Ертегінің өзіндік құрылысы, көркемдік ерекшелігі бар. Қандай ертегіні
алсақ та, ол белгілі бір сюжетке құрылады, оқиғаның желісінің басталуы,
оқиғаның өрбуі, аяқталуы, өзіндік шешімі болады. Ертегі баяу басталып,
оқиға желісі күрделене түседі. Әсіресе адам өміріне байланысты іс-әрекет
өткір сықақ-мысқылмен беріліп, бала сезімін селт еткізіп, күлкіге мәз
етеді. Бала кейіпкердің жағымсыз әрекетінен бой тартып, жақсылыққа
құмартады. Бауырсақ ертегісі мазмұны бойынша бөлімдерге бөліп, тақырыптар
қоюда Ой шақыру стратегиясында ертегі мазмұны суреттері бойынша сұрақ-
жауап қолдану арқылы ертегінің баяу басталып, оқиға желісі күрделене
түсетінін, яғни ертегіде оқиға желісінің басталуы, оқиғаның өрбуі,
аяқталуы, өзіндік шешімі болатынын түсініп ажырата алады.
4. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерінде ертегілерді қолдану арқылы
пәндік байланысты іске асыру. Барлық білім салаларында ертегілерді қолдану
арқылы негізгі педагогикалық дәстүр пәнаралық байланысты жүзеге асыруға
болады. Пәндердің өзара байланыс деңгейі балалардың білімін зерттеу,
талдау, жүйелеу сияқты негізгі дидактикалық міндеттер арқылы шешіледі.
Балабақшада пәнаралық байланысты жүзеге асырудың бір жолы – білім
салалары бойынша ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерін бір тәрбиеші арқылы
жүргізіп, бірнеше пәндер бойынша білімнің жинақталуы яғни, әр түрлі
пәндерден алған білімдерін синтездеу. Мысалы: Жыл басына таласқан
хайуанаттар ертегісі бойынша білім салаларымен байланыста ЖИГ СО –
ұжымдық оқыту стратегиясын қолдануда әртүрлі пәндер бойынша алынған білім,
біліктерді қабылдауы, түсініп-білуі, олардың жалпы ақыл-ойына серпін
тудырып, оқу-танымдық іс-әрекеттеріне шығармашылық сипат беріп, барлық
алынған білімдерін жүйелеуде маңызды болды.
ЖИГ СО – ұжымдық оқыту стратегиясы. Мақсаты жалпы мәселені алдымен
жұпта, сосын ұжымда талқылау. Бұл стратегияны қолдану төмендегіше
ұйымдастырылады. Балалар 5 баладан тұратын 5 топқа бөлінеді. Бұл жанұя
топтар деп аталпды. Содан кейін 1, 2, 3, 4, 5-ке санау арқылы 1-лер бөлек,
2, 3, 4, 5-өз алдына жұмыс тобынан құралады. Жыл басына таласқан
хайуанаттар ертегісі бойынша 5 топқа білім салалары бойынша төмендегідей
тапсырмалар беріледі. Жұмысты бастамас бұрын балаларға жұмыс тобында
тапсырманы жақсы орындау қажеттілігі ескертіледі. Келесі кезекте ұжым
мүшелері бастапқы топтармен қайта табысып, өздерінің үйреніп келген
бөліктеріндегі мазмұнды ортаға салады. Осылайша жанұя мүшелерінің жұмысы
арқылы білім салаларының өзара байланысы орнады.
ЖИГ СО стратегиясында балалардың тапсырманы орындауға деген
қызығушылығы артады, ұжымда жақсы қарым-қатынас қалыптасады, саналы тәртіп
орнайды. [8]
СТО стратегияларын қолдану балалардың білім салалары бойынша алынған
білім, біліктерді қабылдауы, түсініп-білуі, олардың жалпы ақыл-ойына серпін
тудырып, оқу-танымдық іс-әрекеттеріне шығармашылық сипат беріп, барлық
алынған білімдерін жүйелейді:
- қоршаған әлемге көзқарасы, дүниетанымы жеке-жеке бөліктерден емес,
біртұтас жүйе негізінде қалыптасады;
- пәнаралық байланыс нығайып, уақытты үнемдеу арқылы практикалық білім
алуға көп көңіл бөлінеді;
- балалардың шығармашылық қабілеті дамиды.
- өзінің жеке пікірі мен ойын білдіреді;
- кейіпкерлерге деген сезімдері мен елестету қабілеттері дамиды.
Пәнаралық байланыс арқылы оқытудың дамытушылық, білім және тәрбие
берушілік қызметі объективті түрде кеңейіп, дамып отырады. Пәнаралық
байланыстың мәні мен маңыздылығына, оның ең қажетті педагогикалық іс-
әрекеттің бірі екендігін айта келе мынадай қорытынды жасауға болады:
пәнаралық байланыс балабақшада жан-жақты тәрбие беруді комплексті түрде
жүзеге асыра отырып, педагогикалық іс-әрекеттің, еңбектің ғылыми негізінде
тиімді ұйымдастырылуына көмектеседі. Мектепке дейінгі ұйымда пәндер
арасындағы өзара байланысты әрдайым ұйымдастырып, жүргізіп отыру –
балаларға қарапайым ғылымдар негізін игерудің, сонымен бірге білім беруді
дамытудың қажетті әрі келелі шарты.
Ертегілер арқылы балалардың құзыреттілігін қалыптастырудың білім
салалары бойынша нәтижесі:
Денсаулық білім саласы бойынша:
• Сабақтың ұйымдастыру бөліміндегі аяқ-қол жаттығуларына ертегі
кейіпкерлерінің жүрісін қолданады.
• Негізгі қимыл жаттығуларында берілген қимылға сәйкес аңдар
тапсырмалары орындалады.
• Эстафеталық ойындар сайысын өткізуде аңдар керуені ұйымдастырылады.
Қатынас білім саласы бойынша:
• Ертегілердің мазмұнына қарай: тұрмыс-салт, хайуанаттар, қиял-ғажайып
ертегілері болып бөлінетінін ажыратады.
• Сюжеттік суреттер арқылы ертегі кейіпкерлеріне мінездеме береді және
ертегі мазмұнын құрастырады.
• Кейіпкерлендіретін ертегінің мазмұны мен мәтінін толық меңгереді.
Таным білім саласы бойынша:
• Ертегінің кейіпкерлері денелерінің көлемін салыстырып, үлкен,
кіші, немесе биік, аласа деген ұғымдарды қалыптастырады.
• Ертегі кейіпкерлерін түр-түстері бойынша сипаттайды.
• Әртүрлі геометриялық денелер бойынша ертегілер кейіпкерлерін
құрастырады.
Шығармашылық білім саласы:
• Жағымды немесе жағымсыз кейіпкерлерді жылы және суық түстермен
дөңгелектер арқылы бейнелеп көрсетеді.
• Мүсіндеу арқылы ермексаздан ертегі кейіпкерлерін жапсырмалау арқылы
театрландырылған көрініс дайындайды.
• Музыка іс-әрекетінде ертегі кейіпкерлерінің көңіл-күйін, қимыл-
қозғалысын ноталық дыбысталу арқылы қайталатады.
Әлеуметтік білім саласы:
• Ертегілер мазмұны арқылы адамгершілікке, имандылыққа тәрбиеленеді.
• Ертегі кейіпкерлерінің жан-жақты мінез-құлықтарын айыра біліп, жақсы
мен жаман іс-әрекеттерді ажыратады.
• Айналадағы қоғамдық өмір, өлі және тірі табиғат арасындағы байланысты
ажыратады.
Қорыта айтатын болсақ, ертегілер – мектеп жасына дейінгі балалардың
ақыл-ойын, адамгершілік қасиеттерін, сана-сезімін қалыптастырушы құрал
болып табылады. К.Д.Ушинскийдің сөзімен айтқанда, ертегі баланы халық
қазынасына ендіреді, халық рухымен араластырады. Ауыз әдебиетінің қай
үлгісін алсақ та, онда болашақ ұрпақ үшін үлкен тәрбиелік мәні бар рухани
қазына жатыр. Сондықтан да біз сол бай мұраны пайдалана отырып, мектеп
жасына дейінгі балалардың бойына әдемілік пен әсемдік қасиеттерін дарыта
білуіміз қажет. Мейірім мен махаббатты, сұлулық пен әсемдікті адам бойына
ұялататын осы ертегілер екенін ешқашан естен шығармауымыз керек. [9]
Халық ауыз әдебиетінің мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудегі
бағыттары:
- Денсаулық
- Еңбек пен мамандық
- Өнер
- Имандылық пен адамгершілік
- Патриоттық
- Эстетикалық
- Табиғатқа деген сүйіспеншілік
Ауыз әдебиетінің түрлері:
- Ертегілер
- Жұмбақтар
- Жаңылтпаштар
- Аңыз – әңгімелер
- Мақал – мәтелдер
- Тыйым сөздер
Ертегінің атқаратын қызметі:
- Ертегі мәтіні балаларды қандай эмоцияналды көңіл – күйге шақырса,
ересек адамдарды да сондай көңіл-күйде болады.
- Ертегі ақпарат тасымалдаушы негізі деп тұжырымдайды.
- Өмірдегі маңызды көріністерді;
- Өмірдің құндылығы;
- Автордың ішкі әлемі (авторлық ертегілер болса);
Ертегінің ақпаратында символикалық түрде көрсетіледі:
- Бұл өмір қалай құрылғаны, оны кім жарыққа шығарғаны;
- Адамның өмірінің әр кезеңінде не болады;
- Өмірде қандай қиындықтарды кездестіруге болады, оны қалай жеңеміз;
- Достықты, махабатты қалай табу, бағалау;
- Қандай құндылықтармен өмірді басқару;
- Ата-аналармен балалар арасындағы қатынасты қалай құру;
- Қалай кешіру.
Ертегінің басты әдістері:
- Ертегіні оқу және айту;
- Ертегіні әңгімелеу;
- Сюжеттік суреттер бойынша ертегіні айту;
- Мультипликациялық көрсетілімдер көру;
- Ертегі бойынша сурет салу немесе сюжеттік суреттерді бояу;
- Перте артындағы театр;
- Ертегі қойылымдары:
- Қуыршақтар дайындау;
- Бүктеу әдісімен ертегі кейіпкерлерін жасау;
- Жасалған дайын қуыршақтармен қойылымдар, театр көрсету.
Жалпы мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ой-өрісін, санасын туған
тіліне, халқына деген сүйіспеншілігі мен мақтаныш сезімін ұялатып,
қиялдарын қанаттандыру, ұлттық рухты бойларына сіңіру, ана тілі мен
Отанына, тарихы мен мәдениетіне деген сезімдерін қалыптастыруда қазақ
халқының ауыз әдебиетінің орны ерекше. Ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе
жатқан халқымыздың ауыз әдебиеті – мектепке дейінгі жастағы балалардың ой
өрістерін дамытуға, қиялын шарықтатуға, тіл байлығын молайтуға тигізетін
пайдасы ұшан теңіз...
Халық ауыз әдебиеті – халық шежіресі. М.Горький Халық ауыз әдебиетін
білмейінше, еңбекші халықтың нағыз тарихын білу мүмкін емес деген. Ауыз
әдебиеті де, жазба әдебиеті де көркем туынды. Сәбилердің ой – өрісін
дамытуға, қиялын шарықтатып, тіл байлығын молайтуға ауыз әдебиет үлгілері –
ертегілер, жұмбақ, жаңылтпаштардың, халық ойындарының тигізетін пайдасы
ұшан теңіз. Әрине ауыз әдебиеті үлгілерімен балаларды таныстыру үшін
алдымен оқытылатын материалдың көлемін, мазмұнын анықтап алу керек.
Ертегінің өзіндік құрылысы, көркемдік ерекшелігі бар. Қандай ертегіні алсақ
та ол белгілі бір сюжетке құрылады, оқиғаның желісінің басталуы,
аяқталуында өзіндік шешімі болады. Ертегі баяу басталып, оқиға желісі
күрделене түседі. Әсіресе адам өміріне байланысты іс – әрекет өткір сықақ –
мысалдармен беріліп, бала сезімін селт еткізіп, күлкіге мәз етеді. Бала
жағымсыз кейіпкердің жексұрын әрекетінен бой тартып жақсылыққа құмартады.
Ертегінің әр жақты сырын, қызықты, тартымды, бала санасына лайықтай жеткізу
айтушының шынайы шеберлігіне тікелей байланысты. Бақшада ертегі оқу сабақта
және сабақтан тыс уақыттарда өтіледі. Оқу жұмысы баланың жас ерешелігіне
орай жоспарланады. Сәбилер тобында ауызша әңгімелеп беру тәсілі
қолданылады. Сәбилер тобында оқығанды тыңдату және әңгімелеп беру қатар
жүргізіледі. Мұндай мақсат – ертегіні ауызекі әңгімелеуге төсілдіре отырып
оқылғанды шыдамдылықпен тыңдай білуге үйрету. Қиял – ғажайып ертегінің
қызметін саралай келгенде В.Я.Пропп мынандай қорытындыға келеді: қызмет
ететін тұлғалар – саны шектеулі берік элементтер болып табылады, ал
тізбектілігі бірдей боп қала береді. Пропп жүйесінің 31 атқаратын қызметі
бар, олардың әрқайсысы ертегі әлемінің үлкен бөлігін құрайды. [10]
Баланың тәрбиесі ана сүтінен басталып, өмір бойы қалыптасқан күрделі
құбылыс. Тәрбиенің ең алғашқы негізі отбасынан қаланады да, одан әрі
балабақшамен байланыс арқылы жасалады. Балабақшаның басты мақсаты – жас
ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық құндылықтар, рухани-мәдени мұралар
сабақтастығын сақтай отырып тәрбиелеу. Қазіргі кезде салт – дәстүрді бала
санасына жас кезінен қалыптастыру мақсатында балабақшада және топтарда
қазақ халқының тұрмысында қолданылатын бұйымдар жинақталған: ұлттық үй
жиһаздары, ұлттық ыдыс-аяқтар, музыкалық аспаптар, т.б. Халқымыздың тұрмыс-
салтын кеңінен танытатын ауыз әдебиетінің көлемді саласының бірі –
ертегілер. Мектеп жасына дейінгі балаларға ең алдымен, ертегілер арқылы
ұлттық дәстүрлер мен салт – сананың алғашқы қарапайым негізде үйретіледі.
Ертегі мазмұны арқылы ертегі кейіпкерлері қызықты және жақсы сыйлықтар
дайындайды. Мысалы, сурет салады, ою-өрнектер жасайды. Бала өз халқының
мәдениетімен ұлттық әдебиеттер арқылы танысып біледі. Ойын – тәрбие құралы
деп халық таныған. Сабақ барысында ұлттық ойын элементтері сабақтың
тақырыбына сай алынады. Мысалы, Сиқырлы қоржын, Алтын сандық. Бұл
ұлттық-танымдық ойындар арқылы балалар мақал-мәтелдерді, ертегілерді
қайталайды. [11]
Ертегіде қиял мақсатты түрде пайдаланылады, сондықтан ол әсіреленіп,
ғажайыпқа айналады және біршама өзінше дамып отырады. Ертегідегі ғажайып
қиял адамның күнделікті көріп жүрген заттары мен құбылыстарын саналы түрде
басқаша етіп көрсетеді, өйткені бұл жанрда ғажайыптың көркем бейнелеуіш
құрал ретінде қолданылады. Өмірдегі шынайы нәрсенің өзін әдейі өзгертіп
көрсету – ертегінің өзіндік қасиеті болғандықтан, ертегі айтушы оның
мазмұнын барынша әсірелеуге, ғажайыпты етуге күш салады.
Ертегі арқылы келесі міндеттерді шешуге болады:
- Балалардың бойындағы агрессивті, қорқыныш сезімдерін төмендету,
қиындықтарды жеңе білуге үйрету.
- Шығармашылық қабілеттерін дамыту, өз пікірлерін, ойларын айту
дағдыларын қалыптастыру.
- Қарым-қатынас жасаудың табиғи, эмоционалды қабілеттерін дамыту.
Ертегі халық ауыз әдебиетінің негізгі бөлімдерінің бірі екенін
ескерсек, олардың бала тәрбиесіндегі яғни жас бүлдіршіндердің
адамгершілікке, имандылыққа тәрбиелейді. Мектепке дейінгі жасөспірім баланы
тәрбиелеу мен дамыту ісіне балаға қуаныш ұмтылыс әсер сыйлайды, оның
көркемдік талғамын, еліктеу мен қиялын дамытады. Әдетте адамның жеке
басының қасиеттері бес жасқа дейін қалыптасады екен. Сондықтан да баланың
жан-жақты қалыптасуы үшін мектеп жасына дейінгі балалардың бойына жақсы,
жағымды қасиеттерді сіңіре білу керек. Театрландырылған ойындар желелі
рөлдік ойындардан тек желісі ғана емес, сондай-ақ ойнау іс-әрекетінің
сипатымен ерекшеленеді. Баланы сахнада кейіпкер ретінде ойната отырып, оның
жеке тұлғасын жан-жақты дамыту. Оның бойында әдебиетке, мәдениетке, өнерге
деген құштарлықты ояту. Ертегілік ойындар балалардың ой-өрісін кеңейтеді,
балаларды әңгімеге араласуға, спектакль туралы ата-аналарына, жолдастарына
әңгімелеп беруге итермелейді. Бұның бәрі сөйлеу қабілетінің дамуына, диалог
түрінде сөйлеуге өзі алған әсерін монолог түрінде сөйлеп жеткізуге септігін
тигізеді.
Балалар теартының бірнеше түрлері бар: ең көп тараған түрі ойыншытар
театры: бұнда балалар қысқа тақпақтарды жаттап, оның өзіне тән орындау
кезінен бастап кішкене көлемді спектакльдер ойнайды, ондағы адамдар рөлін
ойыншықтар орындайды. Балабақшадағы театрландырылған іскерлік бағдарламасы:
5 бөлімнен түрады: театрландырылған ойын, саусақ театры, үстел үстіндегі
театр, суретттер (картиналар) театры, стенд-кітапша театры, фланеграф
театры.
Саусақ театрында – саусақтардың көмегімен қандайда болмасын ертегіні
немесе өлең-тақпақ шумағын саханалау болып табылады. Саусақ театры арқылы
баланың сөйлеуге деген талпынысы, қабілеті дамып, ынтасы артады және
шығармашылық әрекетіне жол ашылады. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар
қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан-жануарларды, құстарды және
ағаштарды бейнелей алады. Саусақтарының қозғалыс қимылына қарап, бала
қуанады шаттанады, сөз айтуға тырысады және өлеңде үйренген сөз шумақтарын
қайталап айта отырып, есінде сақтайтын болады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz