Сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулар
Жоспары:
І. Кіріспе
1. Бітіру жұмысына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ. Негізгі бөлім
1. Бастауыш сыныпта қолданылатын оқулықтар, олардың білім берудегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Сауат ашу сабақтарында қолданылатын қосымша оқулықтар, дидактикалық
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
3. Оқу дағдысын қалыптастыру барысындағы қосымша материалдар ... ... .
3.1. Жаттығу жұмыстарына байланысты оқу-әдістемелік кешендер ... ... ... ..
3.2. Тіл дамыту, байланыстырып сөйлеу әдістемелеріне оқулықтан басқа
пайдаланылатын қосымша
оқулықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Дидактикалық ойындар, қызықты грамматика ойындарын бастауыш сыныптарда
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
ІІІ. Қорытынды бөлім
1. Сауат ашу кезеңдерінде пайдалануға болатын қосымша оқулықтардың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
1. Бітіру жұмысына жалпы сипаттама
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Әрбір жеке тұлғаның бойындағы жетістіктің де, олқылықтың да негізі
бала кезде, оның ішінде бастауыш мектепте берілетін дағдыға байланысты
болатыны белгілі. Көрнекті орыс психологы Л.С.Выготский баланың жеке тұлға
ретінде қалыптасу процесін бірнеше кезеңге бөліп қарастырады. Әр кезеңді,
аталған әрбір оқиғаны баланың дамуын, жеке тұлға ретінде қалыптасу
жолындағы шағын секірістерге балайтын ғалым, әсіресе, алғашқы сөйлеу
дағдысын меңгеру мен мектеп табалдырығын аттау оқиғаларына ерекше мән
береді.
Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып
ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды – дағы, сондайдан білгені, көргені
көп болған адам білімді болады деген ұлы Абай өсиеті мен өз ұлының
алғаш сөйлеген күнін оның рухани туған күні ретінде атап өткісі келген
белгілі неміс педагогы И.Г.Фихтенің пікірі де жеке тұлғаның қалыптасу
мәселесін арнайы зерттеген Л.С.Выготскийдің жоғарыдағы ғылыми
тұжырымдарымен ұштасып жатыр.
Осы тұрғыдан баланың мектеп есігін ашқан кезеңінде оның қолына қалам
ұстатып, сауатын ашудың ең күрделі жауапты жұмыс екені белгілі. Ал осы
жастағы оқушылардың сауатын ашу кезеңінде жүйелі әрі терең білім беру
мақсатында түрлі көрнекіліктер, дидактикалық материалдар және әдістемелік
топтамалар қолданылады.
Сауат ашу кезеңінде қолданылатын жоғарыда аталған көмекші құралдардың
мазмұндылығын, сабақ бағдарламасы мен байланыстылығын, тиімділігі мен
дайындалу деңгейін анықтау тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Зерттеудің міндеттері:
- бастауыш сыныптарда қолданылатын көрнекі құралдарға , дидактикалық
материалдармен әдістемелік топтамаларға қатысты әдебиеттерге
(педагогикалық, психологиялық, лингвистикалық) және бұрын жарық көрген
оқулықтар мен оқу бағдарламаларына оқушылардың сауатын ашу мәселесі
тұрғысынан талдау;
- сауат ашу барысында қолданылатын көрнекіліктер, дидактикалық
материалдар мен әдістемелік топтамалардың көлемін ,мазмұнын, жүйесін
анықтау;
- озат мұғалімдер тәжірибесін зерттеп, қолданылып жүрген тиімді әдіс-
тәсілдерді жинақтап, саралау;
- сауат ашу кезеңінде қолданылып келе жатқан көрнекі құралдар,
дидактикалық материалдар мен әдістемелік топтамаларды жетілдіре түсу
мақсатымен қазіргі қолданылып жүрген оқу бағдарламасы мен оқулықтарды
жетілдіруге ғылыми негізделген ұсыныстар әзірлеу;
- сауат ашу кезеңінде көрнекі құралдар, дидактикалық материалдар мен
әдістемелік топтамаларды қолданудың ғылыми негізделген әдіс-тәсілдер
жүйесін жасап, оны тәжірибеде қолдану;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
- сауат ашу барысында қолданылатын көрнекі құралдар, дидактикалық
материалдар мен әдістемелік топтамалардың көлемі, мазмұны және жүйесі
теориялық тұрғыда негізделді;
- сауат ашу үшін керекті көрнекі құралдар, дидактикалық материалдар мен
әдістемелік топтамалардың түрлері сұрыпталып енгізілді;
- сауат ашу жұмысын жүргізудің тиімді әдістемесі ұсынылды;
Зарттеу жұмысының құрылымы
Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тарау және қорытындыдан тұрады.Жұмыстың
соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
ІІ. Негізгі бөлім
1. Бастауыш сыныпта қолданылатын оқулықтар, олардың білім берудегі маңызы
Сауат ашу кезеңіндегі ең негізгі басты құрал – Әліппе және Әліппе
серігі. Әліппенің бас жағындағы түрлі тақырыптарға салынған суреттер де
оқушылармен жүргізілетін дайындық жұмыстары үшін ең қажетті көрнекі құрал
болып есептеледі. Әліппеде әрбір жаңа әріпті үйрету барысында жекелеген
заттардың суреттері және тақырыптық суреттер де суреттеледі. Сонымен қатар
онда балалардың ойы мен тілін дамыту үшін сюжетті суреттер, әңгімелер,
жұмбақтар, т.б. бар.
Әліппе - көп деңгейлі, дамыта оқытылатын, ұлттық ерекшелігі бар,
дәстүрлі мектепке арналған төл оқулық.
Тіл пәннің жаңа мазмұны мен дамытушы қасиеті сауат ашу кезеңінен
басталады. Оқу мазмұны мен бағдарламасы дамыта оқыту мақсатын көздейді.
Дамыта оқыту оқушылармен шығармашылық түрде жұмыс жасауға үйретеді, әр
оқуышыны ізденіске жетелейді.
Сауат ашу кезеңінде мектеп оқулықтарына қосымша пайдалануға болатын
біршама оқулықтарды тізбектеуге болады. Қосымша оқулықтардың қатарына әр
сынып оқулығына берілетін әдістемелік нұсқауларды, әртүрлі дидактикалық
материалдарды, мәтіндер жинағын, көрнекіліктерді, дидактикалық ойындарды,
жатжазу немесе мазмұндамалар жинағын, тест сұрақтарын т.б. көптеген оқу
құралдары мен нұсқаулықтар бастауыш мектеп мұғалімдерінің сенімді серігі
болуға тиісті.
Қазіргі оқытудың түпкі мақсаты – пәнді оқытудың тиімді
әдістерін, түрлерін таңдап, пайдалануға негізделеді. Осы орайда Әліппе, Ана
тілі, Қазақ тілі оқулықтары көп деңгейлі, дамыта оқылатын жаңа білім
мазмұны мен ұлттық ерекшелігі бар дәстүрлі мектеп деңгейіне арналған төл
оқулықтарымыз болып табылады.
Әліппе оқулығы Ш.Әуелбаевтың жетекшілігімен ғылыми қызметкер
Р.Ізғұтынова, Ә.Наурызбаева және А.Құлжановалар жазып, 1997 жылы Атамұра
корпорациясында басылып шықты.
Әліппеде психология, педагогика, лингвистика ғылымы пәндерін
басшылыққа алады.
Әліппені оқыту мынандай кезеңдерден тұрады:
1-кезең: Әліппеге дейінгі кезең.
2-кезең: Сауат ашу кезеңі.
Оқу материалдары осы кезеңдердің ерекшелігіне қарай орналасқан.
Әліппенің алғашқы беті Елбасымыз Қазақстан Республикасының тұңғыш
президенті Н.Ә.Назарбаевтың арнау сөзімен ашылған. Сонымен бірге Қазақстан
Республикасының рәміздері – Елтаңбамыз, Көкбайрағымыз орын алған. Олар
егемендігімізді, ұлттық тәуелсіздігімізді дәріптеп, жеткіншектерді елді
сүюге үйретеді.
Бұл рәміздерді әрбір оқушы танып, біліп, қадірлеп, қастерлеуге
міндетті.
Балалар мектепке келген алғашқы күннен бастап, Отанымыздың өмірімен,
халықтың тұрмыс-тіршілігімен танысады. Отанымыз күшейе түсу үшін, халықтың
тұрмысы жақсара түсу үшін іске асырылып жатқан сан алуан жағдайларды
ұғынады. Үлкен адамдардың оларға қандай үміт артып отырғандығын ұғынады.
Осы үмітті ойдағыдай ақтау үшін, біздің мектептеріміз жас балдырған
алғаш рет мектеп табалдырығын аттағаннан бастап-ақ, оқыту, тәрбиелеу және
даму үрдістерін тығыз ұштастыра жүргізіп, өз өрендеріне дүниенің алуан
түрлі сырларын ашып береді, оларды білімнің бай қазынасын терең меңгеруге,
қоғамның белсенді азаматы болуға баулиды. Осы тұрғыдан қарағанда бастауыш
сыныптарда қолданылатын оқулықтардың негізгі мақсаты.
1. Идеялық-саяси, адамгершілік және эстетикалық тәрбие беру.
2. Дүниеге дұрыс көзқарас қалыптастыру.
3. Балаларды жас өспірімдер мен үлкендердің үлгілі, ерлік істері мен
еңбектерімен таныстыру арқылы қоғам игілігіне адал ниетпен еңбек
етуге, адамгершілікке , бір-бірін сыйласымдылыққа, адалдық пен
шыншылдыққа, кішіпейіл болуға тәрбиелеу.
4. Еліміздің мейлінше бай, көркем де сұлу табиғаты жайлы
материалдармен таныстыру арқылы табиғатта кездесетін өзгерістер мен
құбылыстарды байқай біліп, теңдесі жоқ сұлулық пен көркемдікті
бағалай білуге, елін, жерін қадір тұтып, сүюге тәрбиелеу.
5. Бағдарлама көлемінде ғылым негіздерінен ең қарапайым білім беру.
6. Балалардың сынып сайын алған білімдері мен оқу дағдыларын,
шеберліктерін жетілдіру, тілін одан әрі дамыта түсу.
7. Еліміздің бостандық, бейбітшілік үшін жүргізген қаһармандық
күрестерімен таныстыра отырып (әдеби шығармалар, кинофильмдер,
т.б.), балалардың сана-сезімін патриотизм, Отанды сүю, бейбітшілік
пен халықтар достығы рухында қалыптастыру.
8. Саналы тәртіпке, дұрыс мінез-құлық нормаларына үйрету.
9. Еңбекке қызығу, еңбекқорлыққа, еңбек адамдарын жоғары бағалауға
тәрбиелеу.
10. Бастауыш мектептегі оқудың негізгі принциптері оны өмірмен
байланыстыру болып табылады. Оқу сабақтарында балалардың алған
мағлұматтарының шындық екенін дәлелдеу, тәжірибеден көрсету мақсаты
көзделеді.
Оқулықтардың білім берудегі маңызы – балаларда дүниеге дұрыс көзқарас
қалыптастыру.
Оқушыларды саналы оқуға үйрету, білімді саналы меңгерту, балалардың
белсенділігін арттыру – оқулықтарға қойылатын басты талап. Оқушылар
оқулықтағы дүниелерді жақсы түсініп, ондағы кейіпкерлердің мінез-құлқы мен
сезім күйін айыра білуге, үрдістер мен құбылыстарды дұрыс бағалай алуға
үйренеді. Осы орайда оқулықтардың алатын маңызы зор. Атап айтсақ, олар
оқушыларға төмендегідей оқу-тәрбие жұмысының түрлерін көрсетеді.
1.Оқу сабақтарында, экскурсияларда табиғат құбылыстарын бақылап
үйренеді (маусымдық өзгерістерді). Жылдың әр маусымындағы өзгерістерді
салыстырады, жалпылайды және көктемнің, жаздың, күздің, қыстың белгілері
жөнінде қорытынды шығарады. Маусымдық өзгерістердің себептерін түсіндіреді.
Табиғат күнтізбесін жасайды.
Жыл маусымдарына қарай, адамдардың бау-бақшадағы, егістіктегі, мал
шаруасындағы қызметінің өзгерістерін байқайды.
2. Адамдардың тұрмысы мен қызметінде білімнің ролі туралы қарапайым
елес қалыптасады. Оқу әрекетінің негізгі ережелерімен танысады, танымдық
ойындар ойнайды, жұмбақтар шешеді, тату болу, сәтсіздіктерге күлмеу,
оқудағы өздерінің және жолдастарының табыстарына қуану, т.б. үйренеді.
3. Қоғам өмірімен танысады. Отаны туралы, туған жері, елі, халқы
туралы, оның кешегісі мен бүгіні және болашағы , салт, дәстүрі туралы
біледі.
4. Адамдардың еңбектерін бағалауға үйренеді, ағаштардың бұтақтарын
сындырмау, жер бетіне шыққан көгалды таптамау, т.б. әрекеттерге
дағдыланады.
5. Мектептегі және қоғамдық орындардағы мінез-құлық нормаларымен
танысады. Кішіпейілділік, мейірімділік, адалдық, қарапайымдылық сияқты
қасиеттерді қалыптастыруға көмектеседі.
Оқушыға терең де тиянақты білім, жан-жақты тәрбие беруде оқулықтың
алатын орны ерекше екені белгілі. Осыған орай оқулықтар оқушылардың оқу
дағдыларының негізін қалауға, тыңдауға, айтуға, жазуға үйрету, балалардың
сөздің дыбыстық құрылысы туралы түсінігін қалыптастыру, әріп таныту, әуелі
буындап, содан соң тұтас сөзді, сөйлемді, мәтінді оқуға үйрету, сауатты
жазудың негізін қалыптастыру, өз бетінше оқуға, кітапқа қызығушылығын ояту,
ауыз екі тілін дамыту сияқты талап-тілектерінің мүддесінен шығады.
2. Сауат ашу сабақтарында қолданылатын қосымша оқулықтар, дидактикалық
материалдар
Сауат ашу – аса күрделі де жауапты үрдіс. Оны ойдағыдай жүзеге асыру үшін
мұғалімдер атқаратын міндеттер көп те, сан алуан. Олардың негіздерін
Ш.Әуелбаев, Ә. Наурызбаева, Г.Ізғұттынова, А.Құлжановалар мыналарды атап
көрсетеді:
1. Балаларды мектептегі оқу жұмысына - сауат ашуға даярлау;
2. сөйлеу тілінің дыбыстық ерекшеліктерін (фонетикалық естуі) меңгерту
арқылы сөздегі дыбыстарды айқын естіп, дұрыс айтуға үйрету;
3. оқушылардың жалпы ой-өрісін дамыту, ойлауға, байқағыштыққа тәрбиелеу;
4. балалардың сөйлеу тілін жетілдіру, сөздігін байыту, сөйлемдерді дұрыс
құрып, өз ойын айқын да дәл жеткізуге үйрету;
5. сөзді жеке дыбыстардан құрап, ежіктеп оқымай, түсініп, дұрыс буындап
оқуға, одан әрі біртіндеп сөзді тұтас оқуға дағдыландыру;
6. дыбыстарды әріптермен дұрыс таңбалауды жете меңгерту арқылы жазудың
каллиграфиялық талаптарын орындауға, әріптерді үзбей және сөз ішіндегі
олардың байланысу тәсілдерін сақтап, сөзді тұтастыра жазуға үйрету,
жеке сөздерді, сөйлемдерді көшіріп және есту бойынша жаза білуді
үйрету;
7. сөйлемдегі сөздердің айтылуы мен жазылу ережелерін меңгерту: сөйлемді
оқығандағы дауыс ырғағы, соңына дауыс үзілісінің жасалуы, сөйлемнің
бірінші сөзі бас әріптен басталып, сөйлем соңына нүкте қойылуы,
сөйлемдегі бас әріппен жазылатын сөздер.(4,27)
Сабақ барысында сауат ашуға байланысты аса қажетті педагогикалық
талаптар мұқият орындалуы тиіс. Ондай талаптардың негіздері деп Ш.Әуелбаев
төмендегілерді көрсетеді:
1. Мұғалімнің сөзі, оқу материалдары баланың жас ерекшелігіне сай әрі
түсінікті болуға тиіс. Алайда бұдан оқу материалдарының бәрі де бала үшін
өте жеңіл болу керек деген қортынды жасауға болмайды. Оқу мазмұнының қиын
болмауы дегеніміз – балаға оның шамасы жетпейтін аса қиын материалдарды
ұсынуға болмайды деген сөз. Ондай материалдар, әрине, білуді, дамуды
тежейді. Сайып келгенде, түсініктілік талабы жеңілден ауырға, белгіліден
белгісізге, жақыннан алысқа деген дидактикалық принцип арқылы
айқындалады.
2. Көрнекілік. Ол – бастауыш мектеп тәжірибесінде бұрыннан қолданылып
келе жатқан, оқытудың мұғалімдер жұртшылығының құрметіне бөленген дәстүрлі
де тұрақты әдісі. Сауат ашу сабақтарында қолданылатын қима әліппе мен
кестелер, схемалар, ойыншықтар, түрлі заттық модельдер, жеке заттардың
суреттері мен сюжеттік суреттер, плакаттар, оқу-техникалық құралдар, түрлі
дидактикалық материалдар – сабақ сапасын жандандырудың басты құралдары
болып табылады.
3. Оқу материалдарының білімдік және тәрбиелік мәні. Сауат ашу
сабақтарына оқушылардың жалпы білімін, ой-өрісін дамытуға аса қажетті
мағлұматтар мен оларды адамгершілікке, сұлулыққа, еңбекке тәрбиелейтін оқу
материалдары ұсынылады. Оқулықтағы Отан, Астана, бейбітшілік, ғарыш,
Қазақстан халқының қажырлы еңбегі жайында берілген материалдар мен балалар
әдебиеті, халық ауыз әдебиеті үлгілері бойынша жүйелі әңгімелер өткізу
барысында негізгі сауат ашу міндеттерін шешумен қатар, жалпы білім, тәрбие
беру мақсаттары да жүзеге асырылуы тиіс.
4. Жеке – дара жұмыс. Мектепке балалар түрлі-түрлі дайындықпен келеді.
Олардың бір бөлімі балабақшада тәрбиеленсе, қалғаны әдетте әртүрлі
отбасында тәрбиелеген. Осыған орай, бірінші сынып оқушыларының жалпы
физиологиялық – психологиялық ерекшеліктері әртүрлі болып келеді. (10.78)
Сауат ашу кезеңіндегі сабақтардың тиімділігін арттыру үшін әртүрлі
көрнекі құралдар, әдістемелік топтамалар мен дидактикалық материалдар
қолданылады.
Бастауыш сыныптағы сабақтарда дидактикалық көрнекі принципін іске
асыруда көрнекілік әдістерінің маңызы өте зор.
Бастауыш сыныбының 1-сыныбына келген баланың Р, Л, С, Т
дыбыстарына тілдері еркін келе бермейді. Осындай оқушылар халық үшін
жаңылтпаштарды пайдалану орынды.
Мысалы, Құдық қазып аршыдым, топырағын жаншыдым, аршыдым да
малшындым. Мұғалім осыны оқушыға өзімен бірге ілестіре тұрып айтқызады.
Сонда Р дыбысына баса көңіл бөлгізеді. Бұдан әрі жаңылтпашты күрделендіре
түсуге болады.
1-сыныпта балалардың өздеріне өте таныс суреттерден жасалған
ребустарды да пайдалануға болады. Ол баланы ұшқыр ойға жетелейді. Бірнеше
әріптерді алып тастау, немесе суреттегі сөзге әріп қосып оқу, аралығындағы
бір әріптің орнына басқа әріп қойып оқып, ондағы таңбалардың ( , ) мәнін
түсіну, балаларды ойландырады, шығармашылығын арттырады. Сөзжұмбақтар,
анограммалар, т.б. түрлерін қолданудың пайдасы зор.
Дидактикалық материалдың мақсаты – оқушыларға жаңа сабақты білдірту
әрі оқыту жұмысының сапасын арттыруда көмектесу. Әдетте жаңа материалды
түсіндіріп болған соң оны дұрыс меңгергенін байқау үшін дидактикалық
карточкалар арқылы пысықтау жұмысын жүргізеді.
Екінші сыныпта бірінші сыныпта өткен Дыбыс пен әріп тақырыбын
қайталаудан басталады. Екінші сыныпта сызбалық көрнекілік, схемалық
көрнекілік, плакаттық көрнекілік, сурет көрнекілігі, альбомдық,
символикалық, диаграммалық көрнекілік, модельдік, диопозитивтік көренкілік,
карточкларды пайдалану, зат пен әр нәрсенің өзіне көрсету және тақта
көрнекілігі – барлық көрнекілік түрлері пайдаланылады. Алғаш бірінші
сыныпта өткенді қайталау сабақтарында бұрынғы көрнекіліктердің кейбіреуін
сол күйінде, кейбіреуін күрделендіріп қолданады.
Ары қарай Сөйлем тақырыбын өткенде Сөйлем түрлері, Хабарлы
сөйлем, Лепті сөйлем кестелерін пайдаланады. Бірінші сыныптың ІІ жарты
жылдығында Сөз туралы түсінік, Сөз және оның мағынасы, Мағынасы қарама-
қарсы сөздер, Жуық мағыналы сөздер, Бірнеше мағынасы бар сөздер, одан
әрі Сөз құрамы, Түбір мен қосымша, Жұрнақ пен жалғау, Сөз таптары,
Зат есім, Жалпы есім мен жалқы есім, Етістік, Дара және күрделі
етістік, Сын есім, Сан есім тақырыптарына арналған кестелер
қолданылады. Осы тақырыптардың кейбіреулеріне мысалы, әріптердің (у, и, й,
я, ю) емлесіне арналған түрлеріне плакаттық көрнекілікті пайдалануға
болады. Осы әріптерді түсіріп тастап, соны табуға арналған сөйлемдер немесе
мәтіндерді көрнекі етіп жазып, тақтаға іліп қойып, орындатады. Осы
әріптердің емлесі туралы өткенде схемалық көрнекілікті де қолданады.
Мағынасы қарама - қарсы сөздер
Үлкен – кіші биік – аласа
Ұзын – қысқа жуан – жіңішке
Жуық мағыналы сөздер
Батыр, ер, ержүрек
Өжет, қайсар, батыл ...
Сөз тудыру схемасы
бас басшы бастау
бастық басшылық
басқар басшысыз
басқару басшылықсыз
2 - сыныпта суретті көрнекілікті қолдану. Фонетика бөлімінде әр түрлі
заттардың өзін бейнелеген суреттер, жыл мезгілдерін бейнелейтін, белгілі
бір сюжеттерге негізделген суреттер, (Бау-бақшаның пайдасы,
Кітапханада Шекарашылар Ат жарысы т.б.) беріледі. Зат танытатын
суреттерді пайдаланғанда аттарын атап, сұрақ қоюға, қай сөз табы екенін,
оның қимылын, сынын, санын білдіретін сөздерді қосып айтқызып, сұрақтарын
қоюға болады. Оқиғаны мазмұнды қамтыған суреттерде мәтін (әңгіме) құрап,
оған ат қойып тақырыпқа байланысты әр түрлі тапсырмаларды орындауға болады.
Мысалы, егін даласын бейнелейтін сурет берілсін. Мәтін құрау, оған ат қою,
кейбір сөздерге сұрақ қою, қай сөз табы екенін анықтау, сөйлемдегі
сөздердің байланысын тапқызу, сөйлем түрлеріне ажыратып, т.б. тапсырмаларды
әр тақырыпқа сәйкес орындатады.
Альбомдық көрнекілік. Екінші сыныпта қазақ тіліне арналған
альбомдардың бірнеше түрін жасауға болады. Жемістер, Көкөністер, Үй
жануарлары, Құстар (Үй құстары, Жыл құстары, Дала құстары, Орман
құстары), Киімдер (Ұлттық киімдер) тағам түрлеріне арналған альбомдар
жасауға болады. Белгілі адамдардың (ақын , жазушы, актер, артистер,
суретшілер, күйшілер) фотосуреттерін альбом жасауды және оны кейбір
мәтіндерді өткенде немесе арнайы мәтін құрату үшін, сөйлемдер құрау үшін
пайдалануға болады. Бас әріппен жазылатын сөздер (жалқы есімдер)тақырыбында
пайдалаған ыңғайлы. Менің елім – Қазақстан (Қазақстан Республикасы
немесе Менің Отаным) деген тақырыптық альбом оқулықтың алғашқы бетіндегі
жаттығуларды орындау барысында-ақ пайдаланыла бастайды.
Сурет көрнекілігі.
Бұған фотаға түсірген суреттер, қолдан жасалған суреттер, кітап
бетіне салынып, зат танытатын, ғылыми шындығын танытатын суреттер, оқиғаның
мазмұнды қамтыған картиналар, картиналық лото, картиналық сөздіктер жатады.
Диаграммалық көрнекілік.
Бұл көрнекілік белгілі бір тақырып төңірегінде оқушыларды
іздендіруге, ойландыруға байланысты бір құбылыс пен екінші құбылысты
салыстырып көрсету үшін қолданылып отрыратын көрнекіліктің түрі. Мысалы,
оқушылар белгілі бір объектіге, экскурсияға барып келгеннен кейін сондағы
жиған материалдарын қорытып, диаграмма жасайды. Ондай диаграммаға бірнеше
өндіріс не бір өндіріс шаруашылығының дамуы мен өнімін көрсетуге болады.
Мал өсімі қанша, оған жиналған жем-шөп, одан алынған жүн, ет, сүт өнімі
қанша т.б. Оқушылар осы диаграмма арқылы өздерінің жасаған саяхаты туралы
әңгімелеп айтады немесе оларды пайдалана отырып мазмұндама, шығармалар
жазады. Бастауыш сыныптарда (3-4 сынып) сан есім тақырыбына жоғарыдағы
өнімдердің сандық көрсеткіштерін пайдаланып, жаттығулар құрастыруға болады.
Модельдік көрнекілік.
Бұл көрнекіліктің ғылыми тәжірибелік маңызы өте зор. Модельдік
көрнекілік арқылы оқушылардың дүниетану өрісі кеңейеді. Өндірістік
заттармен танысып, еліміздің мәдениет табыстарын жетік білетін болады,
соның нәтижесінде оқушылардың сөз мәдениеті молаяды. Мысалы, белгілі бір
машинаның конструкциясына арналған модельдер арқылы оқушылар оны өздері
жүргізеді. Сондағы заңдылықтарды түсінеді. Сол сияқты кейбір заттардың
модельі арқылы түрін-түсін, өзіндік белгілерін таниды, т.б.
Символикалық көрнекілік.
Бұл қазақ тілінен оқылатын материалдарды оқушыларға алуан түрлі
шартты белгілер арқылы түсіндіретін және соны тәжірибе жүзінде талдап,
ажыратып беруге үйрететін көрнекіліктің бір түрі. Бұған әртүрлі сызықтармен
сызып көрсету, бояумен көрсету, жақшаға алу, тік сызықпен бөлу,
геометриялық фигуралар арқылы белгілеу, стрелкамен көрсету, айшықпен
белгілеу, қысқарған әріптер арқылы көрсету, т.б. жатады.
Тақта көрнекілігі.
Бұл қазақ тілін оқытуда ерекше қолданылатын және өте өнімді
көрнекіліктің бірі.
Тілден өтілетін материалдар, оны дәлелдейтін мысалдардың барлығы да
тақта арқылы көрсетіледі. Қазақ тілін оқытуда қолданылатын көрнекі-
құралдардың түрлері, әріптер мен сөздерді дұрыс жазу үлгісі тақта арқылы
үйретіледі. Сондықтан тақтаны дұрыс пайдаланып отырудың ерекше ғылыми-
практикалық маңызы бар. Кескінді әріптермен буынға бөлінген сөздіктер
көрнекілігі.
Карточкаларды пайдалану көрнекілігі.
Бұл оқушылардың өздерін іздендіріп отыру үшін және оларды өздігінен
талдап жазуға және айтып, дәлелдеуге үйрететін көрнекі құралдардың түрі.
Карточканы пайдаланғанда мұғалім әрбір өтілген материалдың өзіндік
белгілерін тәжірибеде қолдана білу мақсаттарына лайықты, үйден карточкалар
жасап келіп немесе кітаптағы дайын карточкаларды пайдалана отырып
оқушылардың өздерін іздендіреді. Сол арқылы тапсырмаларды да ауызша да,
жазбаша жа орындатып отырады. Бұл жеке оқушылармен жұмыс істеуге де өте
ыңғайлы. Әсіресе суретпен берілген карточкаларды лексика, сөз құрамы
тақырыптарын оқытуға байланысты пайдалануға болады. Суретпен берілген
карточкалар арқылы сын есім, зат есім, етістік, үстеулердің нақты
лексикалық мағынасын түсіндіру тиімді.
Перфокарталар - осы карточкалардың бір түрі. Олардың қолайлылығы
сонда, бүктемелі қағаздың бет жағына оқушының аты-жөні, өткізілген күні
және тапсырма жауаптары жазылатын жерлерді қиып қояды. Бүктеменің ортасына
ақ қағаз салып, оқушы аты-жөнін жазып, тапсырманы орындайды. Мұғалім сол
бетті алып тексереді де, келесі оқушыға перфокартаны беріп, тапсырманы
орындата беруге болады.
Зат пен нәрсенің өзін көрсету көрнекілігі.
Бұл көрнекілік оқушыларға табиғи нәрсенің өзін көрсетіп таныту, оларды
өмір тәжірибесіне араластыру, өндіріске барып жұмыс түрлерімен таныстыру
жағына ерекше маңызы бар.
Сауат ашу үрдісі кезінде оқушылардың қабылдауы мен ойлауында да
толып жатқан ерекшеліктер бар. Олар ажырата қабылдауды білмейді, тұтас
қабылдайды. Осыған орай, мұғалім тапсырма бергенде дәлдеп бөліктерге бөліп
беру немесе заттар мен құбылыстардың құрамымен таныстыру т.б. ескергені
жөн. Олар алғашқы сөз, буын, дыбыс терминдерін шатастырады, мұғалім бірте-
бірте бұл сөздердің әрқайсысының мағынасын ажыратып, мәнін аңғартуға
үйретеді. Осы негізде сауат ашу сабақтарында қолданылатын қосымша оқулықтар
мен дидактикалықтың материалдардың алатын орны ерекше.
3. Оқу дағдысын қалыптастыру барысындағы қосымша материалдар
Оқу сабақтарында білім мен тәрбие алу үшін қажетті әр түрлі оқу
дағдылары қалыптасады. Оқу дағдысын қалыптастыру әдеби жазба тілі және
сөйлеу тілімен байланысып жатады. Оқушылармен жүргізілетін түрлі
жаттығулар, тілдік заңдылықтарды, ережелерді меңгертілгенде ғана оқу
дағдысын қалыптастыруға болады. Сонымен бірге грамматиканың жеке бір
ережелері, тыныс белгілер ережелері қажетті болып табылады.
Оқу дағдысын қалыптастыру оқытылатын мәтіндердің тәрбиелік мәнін ашуға
қажетті болып табылады. Ол мынадай міндеттерді жүктейді:
1.Бастауыш сынып оқушыларының әр сынып көлемінде дұрыс, саналы түрде
түсініп оқу және мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыруда оқушы жіберетін
қателерді анықтау, талдау, топтау.
2. Қайталап оқуды ұйымдастыруға қажетті жұмыс түрі мен тиімді әдіс-
тәсілдерді анықтау, түрлендіру жолдары.
3. Әр сыныпта оқу дағдысының әр түрін қалыптастыру, т.б.
4. Дұрыс оқу, түсініп оқу, шапшаң және мәнерлеп оқуды бірлестікте
қарау.
5. Білім, білік, тәрбие – оқу дағдысын қалыптастырудағы басты
мәселе.(8.152)
Бастауыш мектептегі оқу сабағының сапасы әр сабақтың қаншалықты
дәрежеде ойланып құрылғанына, қолданылатын әдіс, тәсілге және ұйымдастыруға
тікелей байланысты.
Оқудың мынадай түрлерін қалыптастырамыз:
Дұрыс оқу
1) Оқушының оқып тұрғанда (өзіне) сөз ішінен әріпті, жеке буынды, не
жеке бір сөзді қалдырып кетпей оқуы;
2) Кейбір буынды не жеке сөзді қайталамай оқуы;
3) Кейбір дыбыстардың, сөздердің орнын ауыстырмай, сөзді бұзбай оқуы;
4) Орфоэпиялық талаптар тұрғысынан қате жібермей оқуы, мәтіндегі
сөздердің мағынасына қарай лайықты дауыс ырғағын сақтап
қалуы.(4.52)
Оқушылардың оқу дағдыларын байқау жұмысын жүргізген кезде дұрыс оқудың
жоғарыда қойылған талаптардың үнемі іске асырыла бермейтіні байқалады.
А) Мәтінді оқуда баланың оны дұрыс қабылдауына жете көңіл бөлінбей
жалпы ұққанын айтқызуға тырысушылық;
Ә) мәтінді оқу кезінде мұғалім тарапынан оқушының әр сөзді дұрыс оқып,
әр дыбысты дұрыс айтуына жете зер салынбайтындығы;
Б) баланың жеке басының ерекшеліктері мен оның қаншалықты дәрежеде оқи
алатындығы ескерілмей, жөнсіз асықтырушылық.(7.96)
Ана тілі оқулықтары ауыз әдебиеті үлгілерін қамтиды. 1-сыныпта өлең-
жырлар, шешендік сөздер, ертегілер, әңгімелер берілген. Ақын-жазушылардың
таңдамалы шығармалары енгізілген, әсіресе, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,
Ш.Құдайбердиев, Ж.Жабаев, К.Әзірбаев, С.Сейфуллин, М.Дулатов, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев, М.Әуезов, Б.Майлин, С.Торайғыров, С.Бегалин, С.Омаров,
Ә.Қоңыратбаев, т.б. шығармалары, әңгіме, мысал, ертегілері бар. 1-сынып ана
тілінде мынадай үш деңгейде жаттығулар мен тапсырмалар берілген, олар: үлгі
бойынша, ізденушілік, шығармашылық деңгейдегі жаттығулар.
Авторлары: Ш.Әуелбаев, Ә.Наурызбаев, Р.Ызғұттынова, С.Тәжімбетова.
Басқа сыныптың ана тілдерінен ерекшелігі, онда ана тілімен бірге қазақ
тілі бірге байланыстырыла оқытылады. Тілдік және оқу материалдары
грамматика мен емлені меңгертуді көздейді. Балалар тақырып бойынша сөйлем,
сөз, дыбыс, әріп, алфавит, буын, тасымал затқа, қимылға қатысты сұрақтардан
хабардар болады. Бас әріппен жазылатын сөздер қорын сан жағынан байыта
түседі. Дауыстап оқудан іштей оқуға көшу жүргізіледі және сөзді тұтас,
шапшаң түсініп оқу қажет. Сонымен қатар іштей оқуға үйретудің маңызы зор.
Дауыстап оқыса, қалған оқушыға зиянын тигізеді.
Халық ауыз әдебиет үлгілерінен ана тілі хрестоматиясында:
Менің атым Бөлтірік, Досболдың тапқырлығы, Қожанасырдың тойға
баруы, Алдар көсе мен бай баласы, Арыстан мен түлкі ертегісі, Күшік
пен мысық мысалы, т.б. берілген(14)
Оқушылардың оқу дағдыларын, тіл дамыту, оқу қызығушылығын арттыру,
дүниетанымын кеңейту мақсатын көздейтін Кел, балалар, оқылық! деген атпен
берілген оқу құралы оқулыққа қосымша ұсынылады. Оқулық мазмұнына сәйкес:
Қызықты қыс, Туған өлкем Қазақстан, Төрт түлік толы далада, Көктем
келді – құс келді, Ұлыстың ұлы мейрамы - Наурыз, Кім болам, Бейбіт
өмір сақшысы, Жадырап жаз шықты, Ертегілер елінде тақырыптары бар.
Оқушының өз бетінше оқуына арналып, мұнда өлеңдер, тақпақтар, мақал-
мәтелдер, ертегілер, жұмбақтар, санамақтар тақырыпқа жүйелі түрде берілген.
Бұл материалдар дидактикалық оқулыққа сәйкес оқушылардың оқу
дағдыларын жетілдіру, байланыстырып сөйлеуін дамыту, тілдік фактілерді
меңгерту мақсатында дербес жұмыс істеуіне негізделіп құрылған.
2-сыныпқа арналған оқулыққа іріктеліп алынған материалдар, негізінен,
халық ауыз әдебиеті үлгілері, көрнекті ақын-жазушыларымыздың шығармалары
мен үзінділер, сонымен бірге танымдық маңызы жоғары кейбір ғылыми очерктер
мен үзінділер мақалалар болып табылады. Оқулыққа енген материалдар құрылымы
жағынан тақырыптық принципке сәйкес орналастырылған. Оқулықтағы білім
мазмұнына сәйкес берілетін білім, білік, дағды төрт деңгейге бөлініп
көрсетіледі.
1. Алғашқы деңгей. Оқушы оқу сабақтарының негізгі мақсаттарына жетуге,
дұрыс, саналы, жылдам, мәнерлеп оқуға төселуі тиіс.
2. Орта деңгей. Мұнда берілген сұрақ тапсырмаларды оқушы көркем
шығарманың өз ішінен, кейбір жағдайда бұрынғы оқығандарын еске түсіру
арқылы өздігінен немесе мұғалімнің көмегімен орындай алады.
3. Жоғары деңгей. Мұнда берілген сұрақ тапсырмаларды орындау кезінде,
мұғалім оқушыларға сұрақ қою арқылы оларды ізденіске тартып, олардың
ізденушілік қабілеттерін арттырады.
4. Шығармашылық деңгей. Берілген сұрақ тапсырмалар ізденіс сипатында
болады. Оқушылар алға қойған жұмбақ сияқты міндетті дұрыс аңғарып, іздену
жоспарын өздері жасайды, талдайды, нақтылайды, қорытындылар жасайды(14.45).
2-сыныптың ана тіліндегі сөздері 100-150-200 сөзден тұрады. 10
шумақтан төмен құрылған сөздік жұмыстар қазақ тілінде беріліп, неологизм
мен архаизм, синонимдердің мағынасын оқушыларға түсінікті тілмен жеткізеді.
Ақын-жазушылардың суреттері, өмірбаяны, шығармашылығы туралы қысқаша
мағлұмат беріліп, олардың бір-екеуімен таныстырады.
Балалардың өтілген тақырып туралы білімін кеңейту мақсатында
жұмбақтар, мақал-мәтелдер өтіліп жатқан тақырыптарға сай іріктеліп
берілген.
Нақыл сөздер, 7,9,12 буынды өлеңдер бар.
3-сыныптың ана тілі оқулығында әр бөлім сайын сұрақтар мен
тапсырмалар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, жұмбақтар берілген. Әңгімелер
400-500 сөзден тұрады. Әңгіменің соңында жоспар берілген.
4-сыныптың Ана тілі материалдары бойынша оқушылар 1 минутта 140 сөз
оқып, жыл аяғында 11-12 мың сөздік қоры болуы керек. Мәтіндердің,
өлеңдердің соңында тапсыромалар мен сұрақтар берілген.
Оқушыны ауызша әдеби дағдыларына бейімдеу үшін орфоэпиялық ережелерге
сай, фонетикалық заңдылықтарды аңғартатын, мәнерлеп оқуға арналған арнайы
ұйымдастырылған жаттығу жұмыстарын жүргізу пайдалы.
Мұндай жұмыс түрлері әр тақырыпты оқытумен байланысты тіл дамыту
жұмыстары арқылы іске асуға тиіс.
Оқушыға мәнерлеп оқудың, әдемі сөйлеудің үлгілерін мұғалім өзі
көрсетіп отыруы қажет.
Оқушыларды әдеби сөйлеуге дағды беруде тілдің көркемдік
құралдарын меңгертудің пайдасы зор. Мұғалім “Диалог туралы түсінік”
бергенде И.А. Крыловтың “Қарға мен түлкі” өлеңін бірнеше оқушыға рольге
бөлгізіп, мәнерлеп оқытуға болады. Мысалы:
Бірінші оқушы (түлкі):
Қарға батыр, әр сөздің – күміс, алтын,
Сырттан тілеу тілейді барша халқың.
Қарға әніндей дүниеде әуез жоқ деп,
Осылайша шығады сыртқа даңқың.
Екінші оқушы (қарға):
- Арып-ашып алыстан келген шығар,
Көңілі тынып кетсінші шіркін, - деді.
Үшінші оқушы (автор сөзі):
Мақтан сөзге семіріп, судай тасып,
Пәрменінше қарқ етті аузын ашып,
Қарқ еткенде ірімшік жерге түсіп,
Оны кетті түлкі-екең ала қашып(14.65).
Өлеңде қандай теңеу сөздердің барлығын, неге салыстырылып отырғандығына
көңіл аударылады.
4-сыныпта “Етістік”, “Көсемше”, “Есімше”, “Сын есім”, “Зат есім”
тақырыптарын оқытумен байланысты жұмбақ, мақал-мәтел үлгілерінен мысал
келтіре отырып, жұмбақ болған нәрселер бүркеліп, жасырылып, оның белгілері
екінші бір заттарға ауыстырылып, сол затқа ұқсату, оны суреттеу, сипаттау
түрінде ерекше көркемдік әрі әсерлілікті білдіретіндігін ұқтыру қажет.
Мысалы:
Ти десем, тимейді,
Тиме десем, тиеді.
Судан шығады, судан қорқады.
Ат басты
Арқар мүйізді,
Бөрі кеуделі,
Бөкен санды,
Құс қанатты,
Құмырсқа ізді,
Бота тірсекті,
Елді сөкпе, кенді төкпе,
Көп түкірсе көл болар.
Жер иісе, мал иір.
Жері семіздің малы семіз(21.68).
Демек, жұмбақ болатын нәрселерді, затты суреттеуде бір нәрсе екінші
затқа теңеліп, ұқсатылып, кейде қарама-қарсы қойылып та айтылатындығын,
оның тілге ерекше көркемдік беретіндігін әр тақырыптың ерекшелігіне қарай
мысалдарды көбірек келтіре отырып, оқушы назарын аудару қажет.
Мұндай тілдің көркемдік ерекшелігін таныту мақсатындағы жаттығу
жұмыстары оқушыны сөздерді байланыстырып айта да, жаза да білуге, сөйлемді
дұрыс құра білуге дағды, бағыт береді.
Орыс педагогы К.Д. Ушинский ана тілінің білім алудағы асыл қазына
екендігін айта келіп: “Өзінің ана тілінің мазмұнын, мағынасын жете
түсінбеген, оны ауызша және жазбаша сөйлеу дағдысына дұрыс мәнінде қолдана
алмаған бала басқа да пәндерді дұрыс түсінуіне қабілеті де болмайды, ол
баланың бүкіл өміріне зиян келтіреді”,- деген еді. Сондықтан К.Д. Ушинский
ана тілін оқыту арқылы баланың жалпы ой-өрісін кеңітіп, мәдениетін көтеру
керектігін айта келіп: “Cөздің қасиеті ойды дұрыс беру арқылы бағаланады,
ойдың дұрыс айтылуы сол сөздің ішінен келіп шығады. “Как кожа из
организма, а не надевается, как перчатка, сшитая из чужой кожи”, - дей
келіп, – “Сөз дегеніміз бұл – ұлы ұстаз” (9.24) деген болатын.
Мұғалім әр оқушының грамматикалық ережелерді айтудағы, оған
мысал келтіру, сөйлем құрастыру, құрастырылған сөйлемін оқылған, үйретілген
ережеге сай дәлелдеу, кейбір грамматикалық формаларға талдау жасау, сондай-
ақ әдебиет сабақтарында белгілі бір тексті оқытып байқау, оқиғаны өз
сөзімен айту, кейіпкерге мінездеме беру, әңгімеге ауызша жоспар құрғызу,
диафильм, кинофильм, оқыған газет, журнал, кітаптарының мазмұнын айтып
экскурсияда көргендерін әңгімелеп беру, табиғат көріністерін суреттеп
айтқыза отырып, ауызша тіл дамыту жұмысына дағды беруге болады.
Ауызша тіл дамыту жұмысы мына мәселелердің айналасында ұйымдастыру
қажет.
Оқушының оқу дағдысын қалыптастыруда грамматикалық ережелерді дұрыс,
жүйелі айтқызып отырудың пайдасы зор. Бұл жұмыс түрі 2–4 сынып аралығында
жүйелі жүргізіліп отырылады. Оқушыны ережені құр жаттап айтудан сақтандыру
керек. Ол сұрақты дұрыс қоя білудің үлкен мәні бар: сұрақ дұрыс, дәл, әрі
анық сұралатын ережені жан-жақты қамтитындай, соның мазмұнын ашатындай
болып қойылғаны дұрыс. Көп жағдайларда келте немесе ұзыннан ұзақ қойылған
сұраққа бала да қысқа ойланбай сөзбе-сөз жауап қайтарады. Мысалы: “Н., сен
мынаны айт: зат есім деген не? Мысал келтір”, немесе: “Балалар, қазір
мынандай сұрақ қоямын, тыңдандар: Етістік сөз табының қандай категориясы,
қызметі, сұрағы қандай, мысал келтір десе енді біреулері: синоним, антоним,
омоним дегеніміз не? кім айтып береді? Сөз тіркесін де айтып жібер, синоним
мен омонимді қалай айыруға болады?” деп сұрақ қоятындары бар. Демек, мұндай
ұзақ әрі жүйесіз, дұрыс бір мақсатты көздей отырып, қойылмаған сұраққа
оқушы қалай жауап берерін білмейді. Бұндай сұрақты топтап қоюдың қажеті
жоқ. Ең әуелі оқушы негізгі бір мәселенің (ереженің) айналасында,
төңірегінде ойын жүйелі айтып бере алатын болсын. Сондай-ақ мұғалім
қойылған сұраққа тиянақты, нақты жауап алуы қажет.
Оқушыны ауызша ойын жүйелі айта білуге дағдыландыруда ана тілі
сабағының ролі де айрықша. Өйткені оқушының ауызша көбірек сөйлейтін сабағы
да осы ана тілі оқуы. Баланың ауызша жауаптарындағы кемшіліктер бұл
сабақтан анық байқалып отырады.
Сондықтан оқушылардың ауызша жауаптарындағы кемшіліктерін байқап,
жоюдың жолдарын мына жұмыстардың айналасында ұйымдастырылады.
Шығармадағы оқиғаны өз сөзімен айта білуге дағдыландыру да тіл
дамыту жұмысының тиімді тәсілдерінің бірі. Өйткені әдебиеттік оқу сабағында
талдау жасалынатын, оқылатын шығармалар, әңгімелер, өлең-жырлардың мазмұнын
өз сөзімен жүйелі айтуға деген іскерлік пен дағдыны қалыптастырады. Мысалы,
Абайдың “Жазғытұрым”, Ж. Молдағалиевтің “Көктем”; “Қазақстан көктемі”, Д.
Әбіловтың “Көктем жыры” т.б. оқып келуді тапсырып, оның мазмұнын ауызша
жүйелі айтып беруді тапсыруға болады.
Тәжірибеде оқушылар өлеңнің мазмұнын қара сөзбен айтып беруге
қиналады. Сондықтан өлеңмен жазылған шығармаларды ауызша жүйелі айтып
берудің жолдарын мұғалім өзі көрсетіп отыруға тиіс.
Мысалы, Абай “Жазғытұрым” деген өлеңінде көктем кезін өте шебер
суреттеген. Мысалы, “Қыс кетісімен жердің тоңы еріп, сызы кетіп, жер жіби
бастайды. Жер жібісімен, жер бусанып, көк шығады. Көктемнің алғашқы шөбі
шығып, жер көк майса, түкті кілем сияқты болады. Көктемде бәйшешек,
жауқазын деген ең алғашқы гүлдер шығады. Бұл кезде күн жылынып, адам да,
жан-жануарлар, мал да, кәрі де, жас та рахат табады. Көктем басталысымен
жылы жақтан құстар ұшып келіп, ағаш бұтақтарында қаз-қатар тізіліп, сайрай
бастайды.
Көктемнің ерекше белгісі – бұлбұл сайрап, көкек шақырады. Көктем
кезінде ұзақ ұйқыға кеткен ұсақ жәндіктер, мақлұқтарға дейін оянып,
тіршілікке қайта кіріседі. Көктем кезінде өлі табиғатқа тіршілік еніп, сән
кіреді. Сайда, орманда құстар шулап, аққу қаздар қайтадан көлдеріне оралып,
қиқу салады.
Көктемде мал туып, ақ көбейеді. Көктемде адам да қызу еңбекке
кірісіп, жер жыртып, егін салады. Адам да көктемнің құлпырғанындай әдемі
киімдерін киіп, жайраңдасып, көңілді, шат күйге түседі. Кәрі адамдар да,
балалар да көктемді аса бір қуанышпен қарсы алады” - дейді Абай.
Газет, журнал, оқыған кітаптары, көрген кинофильмдері, спорт
жаңалықтарын, еліміздегі болып жатқан оқиғаларды өз сөзімен жүйелі айтқызу
арқылы бағыт, дағды беруге болады.
Әр сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне қарай “Жас алаш”, “Зерде”,
“Ақ желкен” сияқты журналдар мен газеттерді, сондай-ақ үкімет қаулы-
қарарларын, техника, ғылыммен байланысты жаңалықтарды, жеке тұлғалар
өмірінен қызық әңгімелерді, жаңа шыққан кітаптарды үнемі оқып отыруды
тапсыру қажет.
Тілдің дұрыс сөйлеу нормасы дегеніміз – сөздің әдеби
нормасының сақталып, құрылысының дұрыс берілуі. Әдеби тілдің нормасына
жатпайтын түсініксіз жат сөздердің болмауы. Ұлы жазушы М. Горький 30-
жылдардың өзінде-ақ “Әдеби тілді жергілікті, облыстық диалекті сөздер
бұзады, көркін бүлдіреді” деген еді.
Қыстырма сөздерді пайдаланудың өзі мынадай екі жағдайдан пайда
болады: бірі – сөздік қордың аздығы, жоқтығы, кедейлігімен болса,
екінші - әдеби сөйлеу тілінің нормасын білмегендіктен деп айтуға
болады. Сондықтан да оқушы сөзді көп біліп, көп үйреніп, көп білуге
үйрету қажет. Демек, мәдени, шебер ауызекі сөйлеу үлгісін жазу, жазба
тілдің негізін салады.
К.Д.Ушинский: “Мектепте баланың ауызекі тілін дамытуға көбірек
жаттықтыру қажет. Балалар сабақ үстінде үндемейді, немесе ауызша қысқа,
келте жауап берумен ғана тынады, шектеледі” (2.35) деген. Мұғалім оқушының
ойын, дәл, жатық, дұрыс айтқыза білудің негізін мектеп қабырғасында салуы
керек. Бұған тек қазақ тілі пәні мұғалімі ғана емес, барлық пәннің де
мұғалімдері көңіл бөлуге тиіс.
Мектепте оқушының сөздік қоры екі түрлі жағдайда байып,
толығып, жетіліп отырады: бірі – сөзді активті қолдану арқылы, екіншісі –
сөзді пассивті қолдану, яғни оқушының өзінің бүкіл білетін сөзін қолдану.
Демек, мұғалім оқушының ауызекі сөзін сөз байлығының аздығы оқушылардың өз
ойын ауызша, әрі жазбаша, оның дәл, жүйелі, ықшамды етіп жеткізуіне қиындық
келтіреді. Сондықтан сабақта сөздік жұмысын дұрыс ұйымдастырудың мәні
зор. Біріншіден, ол оқушының сөз байлығын молайтып, байыта, кеңітсе,
екіншіден, сол үйренген сөздерін қатесіз, сауатты жазуға бейімделеді.
Үшіншіден, сөзді үйрену арқылы бала тіл нормасында сөйлеп үйренеді.
Сонымен қатар, оқушылардың жалпы сөздік қорын байқау мақсатында
ғылымның әртүрлі саласынан қысқа текстер алып, (текст әр класс ерекшелігіне
қарай алынады) оны класта мұғалім өзі дауыстап оқып, оқушылардың текстен
қаншалықты сөзді білмейтіндігін тексеру де пайдалы тәсілдердің бірі. Бұл
мектеп тәжрибесінде ескерілмей, қолданылмай келе жатқан тәсіл.
Мұғалім сөздік жұмысын ұйымдастыру барысында тіліміздегі диалект
сөздер мен кәсіби сөздер жайында ұғым беріп, оқушының сөздік қорын байытып,
сөйлеу тілінің мәдениетін көтеруге әсер етіп отыруды естен шығармауға тиіс.
Профессор Ахмади Ысқақов сөздің беретін мағынасының алуан
түрлі екенін ғылыми дәлелдей келіп былай деген еді: “Сөз – тек мағынасы
жағынан ғана емес, сонымен бірге құрамы жағынан да аса күрделі категория.
Сөз қолданылғанда әр-алуан тұлғалық өзгеріске ұшырап, түрленіп отырады.
Ондай өзгеріс әрине, ең алдымен сөздің морфологиялық құрамында болып
отырады” (34.85), - дейді.
Әр мұғалім сөздік жұмысын осындай мақсаттарды көздей отырып
жүргізуге тиіс. Сөздік жұмысын дұрыс, жоспарлы, жүйелі жүргізу үшін мұғалім
алдымен көркем әдебиеттен, кластан тыс оқылатын шығалмалардан, жаттығулар
жинағынан, оқулықтан мағынасы мүлдем түсініксіз сөздердің есебін алып, оны
әр тоқсанға, әр сабаққа бөліп, оларды түсіндірудің әдісін алдын-ала
жоспарлап, ойластырғаны жөн. Сондай-ақ, мұғалім сөздік жұмысын
ұйымдастыруда жоғарыдағы мәселелерді ескере отырып, оқушыларға өз бетімен
сөздің мағынасын талдай білуге, сөзді жинап үйренудің де әдіс – тәсілдерін,
жолдарын көрсетіп, дағдыландырып, жаттықтырып отыруы қажет.
Оқушы өзінің үйренген сөзін ауызекі сөйлеу тілінде қолдана
білсе, оның ақыл-ойын дамытуға әсер етеді. Бұл жөнінде А.Байтұрсынов:
“Балаға үйренген сөзін оның қолдана білуіне жағдай туғызу керек, - дей
келіп, - үйренген сөзін сөйлеу тілін өзінің ауызекі сөйлеу тілінде бір рет
қолдана білсе, ол өзінің жеке меншігіне айналады”, (10.76) - деп айтқан
еді.
Сондықтан сөздік жұмысын дұрыс ұйымдастыру - баланың сөз байлығын
арттыруға, оқу дағдысын қалыптастыруға, сондай-ақ үйренген сөздерінің
орфограммасын дұрыс жаза білуге жетелейді.
3.1. Жаттығу жұмыстарына байланысты оқу-әдістемелік кешендер
Грамматиканы оқытуда жаттығу жұмысының мәні зор. Оқушылар
грамматикалық материалды оқулық пен орфограммаға сай білгендерімен
(терминдерді меңгереді, анықтамаларды индуктивтік жолмен есте қалдыралды),
жаттығу жұмыстары жүргізілмесе, ол ұзаққа бармайды, ұмытылып қалады.
Сондықтан да мұғалім оқушыларға грамматикадан саналы да терең, тұрақты да
берік білім бергісі келсе, жаттығу дағдыларын қалыптастыратын және
қалыптасқан дағдыны тілдің басқа да кездескен құбылыстарына тасымалдай
алатын (ережелерді жаңа фактілерге қолдана алатын) жаттығу әдістерін білуге
тиіс. Жаттығу нәтижесінде оқушылар алған теориялық білімдерін тәжірибеде
тез де дәл қолдана алу дағдысына ие болады. Жаттығу арқылы балалардың алған
білімдері нығайтылып, нақтыланып қана қоймайды, сонымен қатар өз беттерімен
жұмыс жасауға, ойлау қызметіне дағдыланады; өйткені, оқушылар жаттығу
процесінде үздіксіз анализ-синтез жасайды, бір тұлғаны екінші тұлғамен
салыстырады, жалпылайды, сөйтіп жаттығу арқылы білім жүйеленеді. Бастауыш
сыныпта жаттығулар әр түрлі көркем мәтіндерден тұрады. Соңғы қазақ тілі
оқулықтарының сапасы жақсарып, әр түрлі формадағы жаттығулармен
толықтырылады.
Грамматикалық жаттығулар, оқушылардың қандай материалдармен жұмыс
жасауына қарай, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік, лексикалық болып
бөлінеді.
Фонетикалық жаттығулардың міндеті – балалардың айтылған буындар мен
дыбыстарды жақсы айыра алуын және оларды балалардың дұрыс, анық айтып
берулерін қамтамасыз ету.
Морфологиялық жаттығулардың мақсаты – ана тілінің жаттығулар құрылысын
оқушыларға саналы түрде меңгерту. Мазмұны жағынан морфологиялық жаттығулар
екі түрлі болады: 1) Сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулар; 2) Сөз
таптарын оқу барысындағы жаттығулар.
Синтаксистік жаттығуларға әдетте пунктуациялық жаттығулар қосылады:
мәтіндегі қойылған тыныс белгілерін талдау, қойылмаған тыныс белгілерін
қою, өздері құрастырған сөйлемдер мен мәтіндерге қажетті тыныс белгілерін
қойып, түсіндіру.
Оқушылардың алған білімін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларға
жалпы мына сияқты талаптар қойылады:
1. Белгілі бір жаттығуды орындау үшін оқушылардың сол жаттығуды
орындарлық білімі болуы шарт.
2. Оқушылар жаттығуды не үшін орындайтынын, оның қандай пайдасы
барлығын түсінсе ғана, оны саналы орындайды. Жаттығуларды
түсініп орындағанда ғана белгілі бір дағды қалыптасады.
3. Жаттығу оқушының қызығуын, ынтасын, ықыласын арттыруға тиіс.
Ол үшін жаттығу түрлендіріліп берілу шарт, өйткені бір сарынды
жаттығу оқушылардың зейінін, қабылдауын, белсенділігін
нашарлатады.
4. Жаттығулар кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен орындатылып
отырылуы шарт.
5. Жаттығу жұмыстары тек таяуда ғана өтілген материалдарға ғана
негізделмей, бұрын өтілген кейбір материалды ды қамтуы керек.
6. Бір жаттығу ұзақ уақытқа созылмауы тиіс. Әсіресе, балалардың
жасы неғұрлым кіші болған сайын жаттығу да қысқа болып, жиі-
жиі қайталауға негізделеді.
7. Шығармашылық жаттығулар көбірек болуы қажет.
8. Әр жаттығу оқушы еңбегінің нәтижесін көрсетіп отыруға тиіс.
9. Жаттығулар оқушы ойына әсер етуі жағынан аналитикалық-
синтетикалық болғаны жөн: яғни, грамматикалық талдау, сөздер,
сөз тіркестері, сөйлемдер мен мәтіндер құрастыру; салыстыру
арқылы ұқсастық пен ерекшеліктерді табу, топтау; өз пікірлерін
дәлелдей алып, білгендерінен жалпы қорытынды шығара білу, т.б.
10. Жаттығу жұмысының барысында оқушылардың оқудан алған білімі
бекіп, өз беттерімен жұмыс жасау дағдылары қалыптасады (яғни
зейін қойып тыңдай білу, жатқа жаза білу, белгілі бір жоспар
бойынша сөздерді құрамына , сөз табына, сөйлем мүшелеріне
сұрақ қоя білу, қажетті деректерді оқулықтан, сөздіктен қарап
таба білу) (10.56).
Сауатты жазу даѓдысыныњ ќалыптасуына грамматиканыњ теориясы мен
орфография ережелерін мењгерулері негіз болады. Орфография ережелері жеке
сµздердіњ жазылуын ќарастырмайды, ол ќандай да болса грамматикалыќ жалпы
бірлігі бар сµздер тобыныњ жазылуын баѓыттап отырады. Сµйтіп кµптеген
сµздерді белгіленген орфографиялыќ норма бойынша жазып ‰йренуге ќолайлы
жаѓдай жасалады. Орфографиялыќ ережелер сайып келгенде, грамматика,
фонетика жєне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
1. Бітіру жұмысына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ. Негізгі бөлім
1. Бастауыш сыныпта қолданылатын оқулықтар, олардың білім берудегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Сауат ашу сабақтарында қолданылатын қосымша оқулықтар, дидактикалық
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
3. Оқу дағдысын қалыптастыру барысындағы қосымша материалдар ... ... .
3.1. Жаттығу жұмыстарына байланысты оқу-әдістемелік кешендер ... ... ... ..
3.2. Тіл дамыту, байланыстырып сөйлеу әдістемелеріне оқулықтан басқа
пайдаланылатын қосымша
оқулықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3. Дидактикалық ойындар, қызықты грамматика ойындарын бастауыш сыныптарда
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
ІІІ. Қорытынды бөлім
1. Сауат ашу кезеңдерінде пайдалануға болатын қосымша оқулықтардың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
1. Бітіру жұмысына жалпы сипаттама
Зерттеу жұмысының өзектілігі:
Әрбір жеке тұлғаның бойындағы жетістіктің де, олқылықтың да негізі
бала кезде, оның ішінде бастауыш мектепте берілетін дағдыға байланысты
болатыны белгілі. Көрнекті орыс психологы Л.С.Выготский баланың жеке тұлға
ретінде қалыптасу процесін бірнеше кезеңге бөліп қарастырады. Әр кезеңді,
аталған әрбір оқиғаны баланың дамуын, жеке тұлға ретінде қалыптасу
жолындағы шағын секірістерге балайтын ғалым, әсіресе, алғашқы сөйлеу
дағдысын меңгеру мен мектеп табалдырығын аттау оқиғаларына ерекше мән
береді.
Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып
ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды – дағы, сондайдан білгені, көргені
көп болған адам білімді болады деген ұлы Абай өсиеті мен өз ұлының
алғаш сөйлеген күнін оның рухани туған күні ретінде атап өткісі келген
белгілі неміс педагогы И.Г.Фихтенің пікірі де жеке тұлғаның қалыптасу
мәселесін арнайы зерттеген Л.С.Выготскийдің жоғарыдағы ғылыми
тұжырымдарымен ұштасып жатыр.
Осы тұрғыдан баланың мектеп есігін ашқан кезеңінде оның қолына қалам
ұстатып, сауатын ашудың ең күрделі жауапты жұмыс екені белгілі. Ал осы
жастағы оқушылардың сауатын ашу кезеңінде жүйелі әрі терең білім беру
мақсатында түрлі көрнекіліктер, дидактикалық материалдар және әдістемелік
топтамалар қолданылады.
Сауат ашу кезеңінде қолданылатын жоғарыда аталған көмекші құралдардың
мазмұндылығын, сабақ бағдарламасы мен байланыстылығын, тиімділігі мен
дайындалу деңгейін анықтау тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Зерттеудің міндеттері:
- бастауыш сыныптарда қолданылатын көрнекі құралдарға , дидактикалық
материалдармен әдістемелік топтамаларға қатысты әдебиеттерге
(педагогикалық, психологиялық, лингвистикалық) және бұрын жарық көрген
оқулықтар мен оқу бағдарламаларына оқушылардың сауатын ашу мәселесі
тұрғысынан талдау;
- сауат ашу барысында қолданылатын көрнекіліктер, дидактикалық
материалдар мен әдістемелік топтамалардың көлемін ,мазмұнын, жүйесін
анықтау;
- озат мұғалімдер тәжірибесін зерттеп, қолданылып жүрген тиімді әдіс-
тәсілдерді жинақтап, саралау;
- сауат ашу кезеңінде қолданылып келе жатқан көрнекі құралдар,
дидактикалық материалдар мен әдістемелік топтамаларды жетілдіре түсу
мақсатымен қазіргі қолданылып жүрген оқу бағдарламасы мен оқулықтарды
жетілдіруге ғылыми негізделген ұсыныстар әзірлеу;
- сауат ашу кезеңінде көрнекі құралдар, дидактикалық материалдар мен
әдістемелік топтамаларды қолданудың ғылыми негізделген әдіс-тәсілдер
жүйесін жасап, оны тәжірибеде қолдану;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
- сауат ашу барысында қолданылатын көрнекі құралдар, дидактикалық
материалдар мен әдістемелік топтамалардың көлемі, мазмұны және жүйесі
теориялық тұрғыда негізделді;
- сауат ашу үшін керекті көрнекі құралдар, дидактикалық материалдар мен
әдістемелік топтамалардың түрлері сұрыпталып енгізілді;
- сауат ашу жұмысын жүргізудің тиімді әдістемесі ұсынылды;
Зарттеу жұмысының құрылымы
Зерттеу жұмысы кіріспе, екі тарау және қорытындыдан тұрады.Жұмыстың
соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
ІІ. Негізгі бөлім
1. Бастауыш сыныпта қолданылатын оқулықтар, олардың білім берудегі маңызы
Сауат ашу кезеңіндегі ең негізгі басты құрал – Әліппе және Әліппе
серігі. Әліппенің бас жағындағы түрлі тақырыптарға салынған суреттер де
оқушылармен жүргізілетін дайындық жұмыстары үшін ең қажетті көрнекі құрал
болып есептеледі. Әліппеде әрбір жаңа әріпті үйрету барысында жекелеген
заттардың суреттері және тақырыптық суреттер де суреттеледі. Сонымен қатар
онда балалардың ойы мен тілін дамыту үшін сюжетті суреттер, әңгімелер,
жұмбақтар, т.б. бар.
Әліппе - көп деңгейлі, дамыта оқытылатын, ұлттық ерекшелігі бар,
дәстүрлі мектепке арналған төл оқулық.
Тіл пәннің жаңа мазмұны мен дамытушы қасиеті сауат ашу кезеңінен
басталады. Оқу мазмұны мен бағдарламасы дамыта оқыту мақсатын көздейді.
Дамыта оқыту оқушылармен шығармашылық түрде жұмыс жасауға үйретеді, әр
оқуышыны ізденіске жетелейді.
Сауат ашу кезеңінде мектеп оқулықтарына қосымша пайдалануға болатын
біршама оқулықтарды тізбектеуге болады. Қосымша оқулықтардың қатарына әр
сынып оқулығына берілетін әдістемелік нұсқауларды, әртүрлі дидактикалық
материалдарды, мәтіндер жинағын, көрнекіліктерді, дидактикалық ойындарды,
жатжазу немесе мазмұндамалар жинағын, тест сұрақтарын т.б. көптеген оқу
құралдары мен нұсқаулықтар бастауыш мектеп мұғалімдерінің сенімді серігі
болуға тиісті.
Қазіргі оқытудың түпкі мақсаты – пәнді оқытудың тиімді
әдістерін, түрлерін таңдап, пайдалануға негізделеді. Осы орайда Әліппе, Ана
тілі, Қазақ тілі оқулықтары көп деңгейлі, дамыта оқылатын жаңа білім
мазмұны мен ұлттық ерекшелігі бар дәстүрлі мектеп деңгейіне арналған төл
оқулықтарымыз болып табылады.
Әліппе оқулығы Ш.Әуелбаевтың жетекшілігімен ғылыми қызметкер
Р.Ізғұтынова, Ә.Наурызбаева және А.Құлжановалар жазып, 1997 жылы Атамұра
корпорациясында басылып шықты.
Әліппеде психология, педагогика, лингвистика ғылымы пәндерін
басшылыққа алады.
Әліппені оқыту мынандай кезеңдерден тұрады:
1-кезең: Әліппеге дейінгі кезең.
2-кезең: Сауат ашу кезеңі.
Оқу материалдары осы кезеңдердің ерекшелігіне қарай орналасқан.
Әліппенің алғашқы беті Елбасымыз Қазақстан Республикасының тұңғыш
президенті Н.Ә.Назарбаевтың арнау сөзімен ашылған. Сонымен бірге Қазақстан
Республикасының рәміздері – Елтаңбамыз, Көкбайрағымыз орын алған. Олар
егемендігімізді, ұлттық тәуелсіздігімізді дәріптеп, жеткіншектерді елді
сүюге үйретеді.
Бұл рәміздерді әрбір оқушы танып, біліп, қадірлеп, қастерлеуге
міндетті.
Балалар мектепке келген алғашқы күннен бастап, Отанымыздың өмірімен,
халықтың тұрмыс-тіршілігімен танысады. Отанымыз күшейе түсу үшін, халықтың
тұрмысы жақсара түсу үшін іске асырылып жатқан сан алуан жағдайларды
ұғынады. Үлкен адамдардың оларға қандай үміт артып отырғандығын ұғынады.
Осы үмітті ойдағыдай ақтау үшін, біздің мектептеріміз жас балдырған
алғаш рет мектеп табалдырығын аттағаннан бастап-ақ, оқыту, тәрбиелеу және
даму үрдістерін тығыз ұштастыра жүргізіп, өз өрендеріне дүниенің алуан
түрлі сырларын ашып береді, оларды білімнің бай қазынасын терең меңгеруге,
қоғамның белсенді азаматы болуға баулиды. Осы тұрғыдан қарағанда бастауыш
сыныптарда қолданылатын оқулықтардың негізгі мақсаты.
1. Идеялық-саяси, адамгершілік және эстетикалық тәрбие беру.
2. Дүниеге дұрыс көзқарас қалыптастыру.
3. Балаларды жас өспірімдер мен үлкендердің үлгілі, ерлік істері мен
еңбектерімен таныстыру арқылы қоғам игілігіне адал ниетпен еңбек
етуге, адамгершілікке , бір-бірін сыйласымдылыққа, адалдық пен
шыншылдыққа, кішіпейіл болуға тәрбиелеу.
4. Еліміздің мейлінше бай, көркем де сұлу табиғаты жайлы
материалдармен таныстыру арқылы табиғатта кездесетін өзгерістер мен
құбылыстарды байқай біліп, теңдесі жоқ сұлулық пен көркемдікті
бағалай білуге, елін, жерін қадір тұтып, сүюге тәрбиелеу.
5. Бағдарлама көлемінде ғылым негіздерінен ең қарапайым білім беру.
6. Балалардың сынып сайын алған білімдері мен оқу дағдыларын,
шеберліктерін жетілдіру, тілін одан әрі дамыта түсу.
7. Еліміздің бостандық, бейбітшілік үшін жүргізген қаһармандық
күрестерімен таныстыра отырып (әдеби шығармалар, кинофильмдер,
т.б.), балалардың сана-сезімін патриотизм, Отанды сүю, бейбітшілік
пен халықтар достығы рухында қалыптастыру.
8. Саналы тәртіпке, дұрыс мінез-құлық нормаларына үйрету.
9. Еңбекке қызығу, еңбекқорлыққа, еңбек адамдарын жоғары бағалауға
тәрбиелеу.
10. Бастауыш мектептегі оқудың негізгі принциптері оны өмірмен
байланыстыру болып табылады. Оқу сабақтарында балалардың алған
мағлұматтарының шындық екенін дәлелдеу, тәжірибеден көрсету мақсаты
көзделеді.
Оқулықтардың білім берудегі маңызы – балаларда дүниеге дұрыс көзқарас
қалыптастыру.
Оқушыларды саналы оқуға үйрету, білімді саналы меңгерту, балалардың
белсенділігін арттыру – оқулықтарға қойылатын басты талап. Оқушылар
оқулықтағы дүниелерді жақсы түсініп, ондағы кейіпкерлердің мінез-құлқы мен
сезім күйін айыра білуге, үрдістер мен құбылыстарды дұрыс бағалай алуға
үйренеді. Осы орайда оқулықтардың алатын маңызы зор. Атап айтсақ, олар
оқушыларға төмендегідей оқу-тәрбие жұмысының түрлерін көрсетеді.
1.Оқу сабақтарында, экскурсияларда табиғат құбылыстарын бақылап
үйренеді (маусымдық өзгерістерді). Жылдың әр маусымындағы өзгерістерді
салыстырады, жалпылайды және көктемнің, жаздың, күздің, қыстың белгілері
жөнінде қорытынды шығарады. Маусымдық өзгерістердің себептерін түсіндіреді.
Табиғат күнтізбесін жасайды.
Жыл маусымдарына қарай, адамдардың бау-бақшадағы, егістіктегі, мал
шаруасындағы қызметінің өзгерістерін байқайды.
2. Адамдардың тұрмысы мен қызметінде білімнің ролі туралы қарапайым
елес қалыптасады. Оқу әрекетінің негізгі ережелерімен танысады, танымдық
ойындар ойнайды, жұмбақтар шешеді, тату болу, сәтсіздіктерге күлмеу,
оқудағы өздерінің және жолдастарының табыстарына қуану, т.б. үйренеді.
3. Қоғам өмірімен танысады. Отаны туралы, туған жері, елі, халқы
туралы, оның кешегісі мен бүгіні және болашағы , салт, дәстүрі туралы
біледі.
4. Адамдардың еңбектерін бағалауға үйренеді, ағаштардың бұтақтарын
сындырмау, жер бетіне шыққан көгалды таптамау, т.б. әрекеттерге
дағдыланады.
5. Мектептегі және қоғамдық орындардағы мінез-құлық нормаларымен
танысады. Кішіпейілділік, мейірімділік, адалдық, қарапайымдылық сияқты
қасиеттерді қалыптастыруға көмектеседі.
Оқушыға терең де тиянақты білім, жан-жақты тәрбие беруде оқулықтың
алатын орны ерекше екені белгілі. Осыған орай оқулықтар оқушылардың оқу
дағдыларының негізін қалауға, тыңдауға, айтуға, жазуға үйрету, балалардың
сөздің дыбыстық құрылысы туралы түсінігін қалыптастыру, әріп таныту, әуелі
буындап, содан соң тұтас сөзді, сөйлемді, мәтінді оқуға үйрету, сауатты
жазудың негізін қалыптастыру, өз бетінше оқуға, кітапқа қызығушылығын ояту,
ауыз екі тілін дамыту сияқты талап-тілектерінің мүддесінен шығады.
2. Сауат ашу сабақтарында қолданылатын қосымша оқулықтар, дидактикалық
материалдар
Сауат ашу – аса күрделі де жауапты үрдіс. Оны ойдағыдай жүзеге асыру үшін
мұғалімдер атқаратын міндеттер көп те, сан алуан. Олардың негіздерін
Ш.Әуелбаев, Ә. Наурызбаева, Г.Ізғұттынова, А.Құлжановалар мыналарды атап
көрсетеді:
1. Балаларды мектептегі оқу жұмысына - сауат ашуға даярлау;
2. сөйлеу тілінің дыбыстық ерекшеліктерін (фонетикалық естуі) меңгерту
арқылы сөздегі дыбыстарды айқын естіп, дұрыс айтуға үйрету;
3. оқушылардың жалпы ой-өрісін дамыту, ойлауға, байқағыштыққа тәрбиелеу;
4. балалардың сөйлеу тілін жетілдіру, сөздігін байыту, сөйлемдерді дұрыс
құрып, өз ойын айқын да дәл жеткізуге үйрету;
5. сөзді жеке дыбыстардан құрап, ежіктеп оқымай, түсініп, дұрыс буындап
оқуға, одан әрі біртіндеп сөзді тұтас оқуға дағдыландыру;
6. дыбыстарды әріптермен дұрыс таңбалауды жете меңгерту арқылы жазудың
каллиграфиялық талаптарын орындауға, әріптерді үзбей және сөз ішіндегі
олардың байланысу тәсілдерін сақтап, сөзді тұтастыра жазуға үйрету,
жеке сөздерді, сөйлемдерді көшіріп және есту бойынша жаза білуді
үйрету;
7. сөйлемдегі сөздердің айтылуы мен жазылу ережелерін меңгерту: сөйлемді
оқығандағы дауыс ырғағы, соңына дауыс үзілісінің жасалуы, сөйлемнің
бірінші сөзі бас әріптен басталып, сөйлем соңына нүкте қойылуы,
сөйлемдегі бас әріппен жазылатын сөздер.(4,27)
Сабақ барысында сауат ашуға байланысты аса қажетті педагогикалық
талаптар мұқият орындалуы тиіс. Ондай талаптардың негіздері деп Ш.Әуелбаев
төмендегілерді көрсетеді:
1. Мұғалімнің сөзі, оқу материалдары баланың жас ерекшелігіне сай әрі
түсінікті болуға тиіс. Алайда бұдан оқу материалдарының бәрі де бала үшін
өте жеңіл болу керек деген қортынды жасауға болмайды. Оқу мазмұнының қиын
болмауы дегеніміз – балаға оның шамасы жетпейтін аса қиын материалдарды
ұсынуға болмайды деген сөз. Ондай материалдар, әрине, білуді, дамуды
тежейді. Сайып келгенде, түсініктілік талабы жеңілден ауырға, белгіліден
белгісізге, жақыннан алысқа деген дидактикалық принцип арқылы
айқындалады.
2. Көрнекілік. Ол – бастауыш мектеп тәжірибесінде бұрыннан қолданылып
келе жатқан, оқытудың мұғалімдер жұртшылығының құрметіне бөленген дәстүрлі
де тұрақты әдісі. Сауат ашу сабақтарында қолданылатын қима әліппе мен
кестелер, схемалар, ойыншықтар, түрлі заттық модельдер, жеке заттардың
суреттері мен сюжеттік суреттер, плакаттар, оқу-техникалық құралдар, түрлі
дидактикалық материалдар – сабақ сапасын жандандырудың басты құралдары
болып табылады.
3. Оқу материалдарының білімдік және тәрбиелік мәні. Сауат ашу
сабақтарына оқушылардың жалпы білімін, ой-өрісін дамытуға аса қажетті
мағлұматтар мен оларды адамгершілікке, сұлулыққа, еңбекке тәрбиелейтін оқу
материалдары ұсынылады. Оқулықтағы Отан, Астана, бейбітшілік, ғарыш,
Қазақстан халқының қажырлы еңбегі жайында берілген материалдар мен балалар
әдебиеті, халық ауыз әдебиеті үлгілері бойынша жүйелі әңгімелер өткізу
барысында негізгі сауат ашу міндеттерін шешумен қатар, жалпы білім, тәрбие
беру мақсаттары да жүзеге асырылуы тиіс.
4. Жеке – дара жұмыс. Мектепке балалар түрлі-түрлі дайындықпен келеді.
Олардың бір бөлімі балабақшада тәрбиеленсе, қалғаны әдетте әртүрлі
отбасында тәрбиелеген. Осыған орай, бірінші сынып оқушыларының жалпы
физиологиялық – психологиялық ерекшеліктері әртүрлі болып келеді. (10.78)
Сауат ашу кезеңіндегі сабақтардың тиімділігін арттыру үшін әртүрлі
көрнекі құралдар, әдістемелік топтамалар мен дидактикалық материалдар
қолданылады.
Бастауыш сыныптағы сабақтарда дидактикалық көрнекі принципін іске
асыруда көрнекілік әдістерінің маңызы өте зор.
Бастауыш сыныбының 1-сыныбына келген баланың Р, Л, С, Т
дыбыстарына тілдері еркін келе бермейді. Осындай оқушылар халық үшін
жаңылтпаштарды пайдалану орынды.
Мысалы, Құдық қазып аршыдым, топырағын жаншыдым, аршыдым да
малшындым. Мұғалім осыны оқушыға өзімен бірге ілестіре тұрып айтқызады.
Сонда Р дыбысына баса көңіл бөлгізеді. Бұдан әрі жаңылтпашты күрделендіре
түсуге болады.
1-сыныпта балалардың өздеріне өте таныс суреттерден жасалған
ребустарды да пайдалануға болады. Ол баланы ұшқыр ойға жетелейді. Бірнеше
әріптерді алып тастау, немесе суреттегі сөзге әріп қосып оқу, аралығындағы
бір әріптің орнына басқа әріп қойып оқып, ондағы таңбалардың ( , ) мәнін
түсіну, балаларды ойландырады, шығармашылығын арттырады. Сөзжұмбақтар,
анограммалар, т.б. түрлерін қолданудың пайдасы зор.
Дидактикалық материалдың мақсаты – оқушыларға жаңа сабақты білдірту
әрі оқыту жұмысының сапасын арттыруда көмектесу. Әдетте жаңа материалды
түсіндіріп болған соң оны дұрыс меңгергенін байқау үшін дидактикалық
карточкалар арқылы пысықтау жұмысын жүргізеді.
Екінші сыныпта бірінші сыныпта өткен Дыбыс пен әріп тақырыбын
қайталаудан басталады. Екінші сыныпта сызбалық көрнекілік, схемалық
көрнекілік, плакаттық көрнекілік, сурет көрнекілігі, альбомдық,
символикалық, диаграммалық көрнекілік, модельдік, диопозитивтік көренкілік,
карточкларды пайдалану, зат пен әр нәрсенің өзіне көрсету және тақта
көрнекілігі – барлық көрнекілік түрлері пайдаланылады. Алғаш бірінші
сыныпта өткенді қайталау сабақтарында бұрынғы көрнекіліктердің кейбіреуін
сол күйінде, кейбіреуін күрделендіріп қолданады.
Ары қарай Сөйлем тақырыбын өткенде Сөйлем түрлері, Хабарлы
сөйлем, Лепті сөйлем кестелерін пайдаланады. Бірінші сыныптың ІІ жарты
жылдығында Сөз туралы түсінік, Сөз және оның мағынасы, Мағынасы қарама-
қарсы сөздер, Жуық мағыналы сөздер, Бірнеше мағынасы бар сөздер, одан
әрі Сөз құрамы, Түбір мен қосымша, Жұрнақ пен жалғау, Сөз таптары,
Зат есім, Жалпы есім мен жалқы есім, Етістік, Дара және күрделі
етістік, Сын есім, Сан есім тақырыптарына арналған кестелер
қолданылады. Осы тақырыптардың кейбіреулеріне мысалы, әріптердің (у, и, й,
я, ю) емлесіне арналған түрлеріне плакаттық көрнекілікті пайдалануға
болады. Осы әріптерді түсіріп тастап, соны табуға арналған сөйлемдер немесе
мәтіндерді көрнекі етіп жазып, тақтаға іліп қойып, орындатады. Осы
әріптердің емлесі туралы өткенде схемалық көрнекілікті де қолданады.
Мағынасы қарама - қарсы сөздер
Үлкен – кіші биік – аласа
Ұзын – қысқа жуан – жіңішке
Жуық мағыналы сөздер
Батыр, ер, ержүрек
Өжет, қайсар, батыл ...
Сөз тудыру схемасы
бас басшы бастау
бастық басшылық
басқар басшысыз
басқару басшылықсыз
2 - сыныпта суретті көрнекілікті қолдану. Фонетика бөлімінде әр түрлі
заттардың өзін бейнелеген суреттер, жыл мезгілдерін бейнелейтін, белгілі
бір сюжеттерге негізделген суреттер, (Бау-бақшаның пайдасы,
Кітапханада Шекарашылар Ат жарысы т.б.) беріледі. Зат танытатын
суреттерді пайдаланғанда аттарын атап, сұрақ қоюға, қай сөз табы екенін,
оның қимылын, сынын, санын білдіретін сөздерді қосып айтқызып, сұрақтарын
қоюға болады. Оқиғаны мазмұнды қамтыған суреттерде мәтін (әңгіме) құрап,
оған ат қойып тақырыпқа байланысты әр түрлі тапсырмаларды орындауға болады.
Мысалы, егін даласын бейнелейтін сурет берілсін. Мәтін құрау, оған ат қою,
кейбір сөздерге сұрақ қою, қай сөз табы екенін анықтау, сөйлемдегі
сөздердің байланысын тапқызу, сөйлем түрлеріне ажыратып, т.б. тапсырмаларды
әр тақырыпқа сәйкес орындатады.
Альбомдық көрнекілік. Екінші сыныпта қазақ тіліне арналған
альбомдардың бірнеше түрін жасауға болады. Жемістер, Көкөністер, Үй
жануарлары, Құстар (Үй құстары, Жыл құстары, Дала құстары, Орман
құстары), Киімдер (Ұлттық киімдер) тағам түрлеріне арналған альбомдар
жасауға болады. Белгілі адамдардың (ақын , жазушы, актер, артистер,
суретшілер, күйшілер) фотосуреттерін альбом жасауды және оны кейбір
мәтіндерді өткенде немесе арнайы мәтін құрату үшін, сөйлемдер құрау үшін
пайдалануға болады. Бас әріппен жазылатын сөздер (жалқы есімдер)тақырыбында
пайдалаған ыңғайлы. Менің елім – Қазақстан (Қазақстан Республикасы
немесе Менің Отаным) деген тақырыптық альбом оқулықтың алғашқы бетіндегі
жаттығуларды орындау барысында-ақ пайдаланыла бастайды.
Сурет көрнекілігі.
Бұған фотаға түсірген суреттер, қолдан жасалған суреттер, кітап
бетіне салынып, зат танытатын, ғылыми шындығын танытатын суреттер, оқиғаның
мазмұнды қамтыған картиналар, картиналық лото, картиналық сөздіктер жатады.
Диаграммалық көрнекілік.
Бұл көрнекілік белгілі бір тақырып төңірегінде оқушыларды
іздендіруге, ойландыруға байланысты бір құбылыс пен екінші құбылысты
салыстырып көрсету үшін қолданылып отрыратын көрнекіліктің түрі. Мысалы,
оқушылар белгілі бір объектіге, экскурсияға барып келгеннен кейін сондағы
жиған материалдарын қорытып, диаграмма жасайды. Ондай диаграммаға бірнеше
өндіріс не бір өндіріс шаруашылығының дамуы мен өнімін көрсетуге болады.
Мал өсімі қанша, оған жиналған жем-шөп, одан алынған жүн, ет, сүт өнімі
қанша т.б. Оқушылар осы диаграмма арқылы өздерінің жасаған саяхаты туралы
әңгімелеп айтады немесе оларды пайдалана отырып мазмұндама, шығармалар
жазады. Бастауыш сыныптарда (3-4 сынып) сан есім тақырыбына жоғарыдағы
өнімдердің сандық көрсеткіштерін пайдаланып, жаттығулар құрастыруға болады.
Модельдік көрнекілік.
Бұл көрнекіліктің ғылыми тәжірибелік маңызы өте зор. Модельдік
көрнекілік арқылы оқушылардың дүниетану өрісі кеңейеді. Өндірістік
заттармен танысып, еліміздің мәдениет табыстарын жетік білетін болады,
соның нәтижесінде оқушылардың сөз мәдениеті молаяды. Мысалы, белгілі бір
машинаның конструкциясына арналған модельдер арқылы оқушылар оны өздері
жүргізеді. Сондағы заңдылықтарды түсінеді. Сол сияқты кейбір заттардың
модельі арқылы түрін-түсін, өзіндік белгілерін таниды, т.б.
Символикалық көрнекілік.
Бұл қазақ тілінен оқылатын материалдарды оқушыларға алуан түрлі
шартты белгілер арқылы түсіндіретін және соны тәжірибе жүзінде талдап,
ажыратып беруге үйрететін көрнекіліктің бір түрі. Бұған әртүрлі сызықтармен
сызып көрсету, бояумен көрсету, жақшаға алу, тік сызықпен бөлу,
геометриялық фигуралар арқылы белгілеу, стрелкамен көрсету, айшықпен
белгілеу, қысқарған әріптер арқылы көрсету, т.б. жатады.
Тақта көрнекілігі.
Бұл қазақ тілін оқытуда ерекше қолданылатын және өте өнімді
көрнекіліктің бірі.
Тілден өтілетін материалдар, оны дәлелдейтін мысалдардың барлығы да
тақта арқылы көрсетіледі. Қазақ тілін оқытуда қолданылатын көрнекі-
құралдардың түрлері, әріптер мен сөздерді дұрыс жазу үлгісі тақта арқылы
үйретіледі. Сондықтан тақтаны дұрыс пайдаланып отырудың ерекше ғылыми-
практикалық маңызы бар. Кескінді әріптермен буынға бөлінген сөздіктер
көрнекілігі.
Карточкаларды пайдалану көрнекілігі.
Бұл оқушылардың өздерін іздендіріп отыру үшін және оларды өздігінен
талдап жазуға және айтып, дәлелдеуге үйрететін көрнекі құралдардың түрі.
Карточканы пайдаланғанда мұғалім әрбір өтілген материалдың өзіндік
белгілерін тәжірибеде қолдана білу мақсаттарына лайықты, үйден карточкалар
жасап келіп немесе кітаптағы дайын карточкаларды пайдалана отырып
оқушылардың өздерін іздендіреді. Сол арқылы тапсырмаларды да ауызша да,
жазбаша жа орындатып отырады. Бұл жеке оқушылармен жұмыс істеуге де өте
ыңғайлы. Әсіресе суретпен берілген карточкаларды лексика, сөз құрамы
тақырыптарын оқытуға байланысты пайдалануға болады. Суретпен берілген
карточкалар арқылы сын есім, зат есім, етістік, үстеулердің нақты
лексикалық мағынасын түсіндіру тиімді.
Перфокарталар - осы карточкалардың бір түрі. Олардың қолайлылығы
сонда, бүктемелі қағаздың бет жағына оқушының аты-жөні, өткізілген күні
және тапсырма жауаптары жазылатын жерлерді қиып қояды. Бүктеменің ортасына
ақ қағаз салып, оқушы аты-жөнін жазып, тапсырманы орындайды. Мұғалім сол
бетті алып тексереді де, келесі оқушыға перфокартаны беріп, тапсырманы
орындата беруге болады.
Зат пен нәрсенің өзін көрсету көрнекілігі.
Бұл көрнекілік оқушыларға табиғи нәрсенің өзін көрсетіп таныту, оларды
өмір тәжірибесіне араластыру, өндіріске барып жұмыс түрлерімен таныстыру
жағына ерекше маңызы бар.
Сауат ашу үрдісі кезінде оқушылардың қабылдауы мен ойлауында да
толып жатқан ерекшеліктер бар. Олар ажырата қабылдауды білмейді, тұтас
қабылдайды. Осыған орай, мұғалім тапсырма бергенде дәлдеп бөліктерге бөліп
беру немесе заттар мен құбылыстардың құрамымен таныстыру т.б. ескергені
жөн. Олар алғашқы сөз, буын, дыбыс терминдерін шатастырады, мұғалім бірте-
бірте бұл сөздердің әрқайсысының мағынасын ажыратып, мәнін аңғартуға
үйретеді. Осы негізде сауат ашу сабақтарында қолданылатын қосымша оқулықтар
мен дидактикалықтың материалдардың алатын орны ерекше.
3. Оқу дағдысын қалыптастыру барысындағы қосымша материалдар
Оқу сабақтарында білім мен тәрбие алу үшін қажетті әр түрлі оқу
дағдылары қалыптасады. Оқу дағдысын қалыптастыру әдеби жазба тілі және
сөйлеу тілімен байланысып жатады. Оқушылармен жүргізілетін түрлі
жаттығулар, тілдік заңдылықтарды, ережелерді меңгертілгенде ғана оқу
дағдысын қалыптастыруға болады. Сонымен бірге грамматиканың жеке бір
ережелері, тыныс белгілер ережелері қажетті болып табылады.
Оқу дағдысын қалыптастыру оқытылатын мәтіндердің тәрбиелік мәнін ашуға
қажетті болып табылады. Ол мынадай міндеттерді жүктейді:
1.Бастауыш сынып оқушыларының әр сынып көлемінде дұрыс, саналы түрде
түсініп оқу және мәнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыруда оқушы жіберетін
қателерді анықтау, талдау, топтау.
2. Қайталап оқуды ұйымдастыруға қажетті жұмыс түрі мен тиімді әдіс-
тәсілдерді анықтау, түрлендіру жолдары.
3. Әр сыныпта оқу дағдысының әр түрін қалыптастыру, т.б.
4. Дұрыс оқу, түсініп оқу, шапшаң және мәнерлеп оқуды бірлестікте
қарау.
5. Білім, білік, тәрбие – оқу дағдысын қалыптастырудағы басты
мәселе.(8.152)
Бастауыш мектептегі оқу сабағының сапасы әр сабақтың қаншалықты
дәрежеде ойланып құрылғанына, қолданылатын әдіс, тәсілге және ұйымдастыруға
тікелей байланысты.
Оқудың мынадай түрлерін қалыптастырамыз:
Дұрыс оқу
1) Оқушының оқып тұрғанда (өзіне) сөз ішінен әріпті, жеке буынды, не
жеке бір сөзді қалдырып кетпей оқуы;
2) Кейбір буынды не жеке сөзді қайталамай оқуы;
3) Кейбір дыбыстардың, сөздердің орнын ауыстырмай, сөзді бұзбай оқуы;
4) Орфоэпиялық талаптар тұрғысынан қате жібермей оқуы, мәтіндегі
сөздердің мағынасына қарай лайықты дауыс ырғағын сақтап
қалуы.(4.52)
Оқушылардың оқу дағдыларын байқау жұмысын жүргізген кезде дұрыс оқудың
жоғарыда қойылған талаптардың үнемі іске асырыла бермейтіні байқалады.
А) Мәтінді оқуда баланың оны дұрыс қабылдауына жете көңіл бөлінбей
жалпы ұққанын айтқызуға тырысушылық;
Ә) мәтінді оқу кезінде мұғалім тарапынан оқушының әр сөзді дұрыс оқып,
әр дыбысты дұрыс айтуына жете зер салынбайтындығы;
Б) баланың жеке басының ерекшеліктері мен оның қаншалықты дәрежеде оқи
алатындығы ескерілмей, жөнсіз асықтырушылық.(7.96)
Ана тілі оқулықтары ауыз әдебиеті үлгілерін қамтиды. 1-сыныпта өлең-
жырлар, шешендік сөздер, ертегілер, әңгімелер берілген. Ақын-жазушылардың
таңдамалы шығармалары енгізілген, әсіресе, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,
Ш.Құдайбердиев, Ж.Жабаев, К.Әзірбаев, С.Сейфуллин, М.Дулатов, Ж.Аймауытов,
М.Жұмабаев, М.Әуезов, Б.Майлин, С.Торайғыров, С.Бегалин, С.Омаров,
Ә.Қоңыратбаев, т.б. шығармалары, әңгіме, мысал, ертегілері бар. 1-сынып ана
тілінде мынадай үш деңгейде жаттығулар мен тапсырмалар берілген, олар: үлгі
бойынша, ізденушілік, шығармашылық деңгейдегі жаттығулар.
Авторлары: Ш.Әуелбаев, Ә.Наурызбаев, Р.Ызғұттынова, С.Тәжімбетова.
Басқа сыныптың ана тілдерінен ерекшелігі, онда ана тілімен бірге қазақ
тілі бірге байланыстырыла оқытылады. Тілдік және оқу материалдары
грамматика мен емлені меңгертуді көздейді. Балалар тақырып бойынша сөйлем,
сөз, дыбыс, әріп, алфавит, буын, тасымал затқа, қимылға қатысты сұрақтардан
хабардар болады. Бас әріппен жазылатын сөздер қорын сан жағынан байыта
түседі. Дауыстап оқудан іштей оқуға көшу жүргізіледі және сөзді тұтас,
шапшаң түсініп оқу қажет. Сонымен қатар іштей оқуға үйретудің маңызы зор.
Дауыстап оқыса, қалған оқушыға зиянын тигізеді.
Халық ауыз әдебиет үлгілерінен ана тілі хрестоматиясында:
Менің атым Бөлтірік, Досболдың тапқырлығы, Қожанасырдың тойға
баруы, Алдар көсе мен бай баласы, Арыстан мен түлкі ертегісі, Күшік
пен мысық мысалы, т.б. берілген(14)
Оқушылардың оқу дағдыларын, тіл дамыту, оқу қызығушылығын арттыру,
дүниетанымын кеңейту мақсатын көздейтін Кел, балалар, оқылық! деген атпен
берілген оқу құралы оқулыққа қосымша ұсынылады. Оқулық мазмұнына сәйкес:
Қызықты қыс, Туған өлкем Қазақстан, Төрт түлік толы далада, Көктем
келді – құс келді, Ұлыстың ұлы мейрамы - Наурыз, Кім болам, Бейбіт
өмір сақшысы, Жадырап жаз шықты, Ертегілер елінде тақырыптары бар.
Оқушының өз бетінше оқуына арналып, мұнда өлеңдер, тақпақтар, мақал-
мәтелдер, ертегілер, жұмбақтар, санамақтар тақырыпқа жүйелі түрде берілген.
Бұл материалдар дидактикалық оқулыққа сәйкес оқушылардың оқу
дағдыларын жетілдіру, байланыстырып сөйлеуін дамыту, тілдік фактілерді
меңгерту мақсатында дербес жұмыс істеуіне негізделіп құрылған.
2-сыныпқа арналған оқулыққа іріктеліп алынған материалдар, негізінен,
халық ауыз әдебиеті үлгілері, көрнекті ақын-жазушыларымыздың шығармалары
мен үзінділер, сонымен бірге танымдық маңызы жоғары кейбір ғылыми очерктер
мен үзінділер мақалалар болып табылады. Оқулыққа енген материалдар құрылымы
жағынан тақырыптық принципке сәйкес орналастырылған. Оқулықтағы білім
мазмұнына сәйкес берілетін білім, білік, дағды төрт деңгейге бөлініп
көрсетіледі.
1. Алғашқы деңгей. Оқушы оқу сабақтарының негізгі мақсаттарына жетуге,
дұрыс, саналы, жылдам, мәнерлеп оқуға төселуі тиіс.
2. Орта деңгей. Мұнда берілген сұрақ тапсырмаларды оқушы көркем
шығарманың өз ішінен, кейбір жағдайда бұрынғы оқығандарын еске түсіру
арқылы өздігінен немесе мұғалімнің көмегімен орындай алады.
3. Жоғары деңгей. Мұнда берілген сұрақ тапсырмаларды орындау кезінде,
мұғалім оқушыларға сұрақ қою арқылы оларды ізденіске тартып, олардың
ізденушілік қабілеттерін арттырады.
4. Шығармашылық деңгей. Берілген сұрақ тапсырмалар ізденіс сипатында
болады. Оқушылар алға қойған жұмбақ сияқты міндетті дұрыс аңғарып, іздену
жоспарын өздері жасайды, талдайды, нақтылайды, қорытындылар жасайды(14.45).
2-сыныптың ана тіліндегі сөздері 100-150-200 сөзден тұрады. 10
шумақтан төмен құрылған сөздік жұмыстар қазақ тілінде беріліп, неологизм
мен архаизм, синонимдердің мағынасын оқушыларға түсінікті тілмен жеткізеді.
Ақын-жазушылардың суреттері, өмірбаяны, шығармашылығы туралы қысқаша
мағлұмат беріліп, олардың бір-екеуімен таныстырады.
Балалардың өтілген тақырып туралы білімін кеңейту мақсатында
жұмбақтар, мақал-мәтелдер өтіліп жатқан тақырыптарға сай іріктеліп
берілген.
Нақыл сөздер, 7,9,12 буынды өлеңдер бар.
3-сыныптың ана тілі оқулығында әр бөлім сайын сұрақтар мен
тапсырмалар, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, жұмбақтар берілген. Әңгімелер
400-500 сөзден тұрады. Әңгіменің соңында жоспар берілген.
4-сыныптың Ана тілі материалдары бойынша оқушылар 1 минутта 140 сөз
оқып, жыл аяғында 11-12 мың сөздік қоры болуы керек. Мәтіндердің,
өлеңдердің соңында тапсыромалар мен сұрақтар берілген.
Оқушыны ауызша әдеби дағдыларына бейімдеу үшін орфоэпиялық ережелерге
сай, фонетикалық заңдылықтарды аңғартатын, мәнерлеп оқуға арналған арнайы
ұйымдастырылған жаттығу жұмыстарын жүргізу пайдалы.
Мұндай жұмыс түрлері әр тақырыпты оқытумен байланысты тіл дамыту
жұмыстары арқылы іске асуға тиіс.
Оқушыға мәнерлеп оқудың, әдемі сөйлеудің үлгілерін мұғалім өзі
көрсетіп отыруы қажет.
Оқушыларды әдеби сөйлеуге дағды беруде тілдің көркемдік
құралдарын меңгертудің пайдасы зор. Мұғалім “Диалог туралы түсінік”
бергенде И.А. Крыловтың “Қарға мен түлкі” өлеңін бірнеше оқушыға рольге
бөлгізіп, мәнерлеп оқытуға болады. Мысалы:
Бірінші оқушы (түлкі):
Қарға батыр, әр сөздің – күміс, алтын,
Сырттан тілеу тілейді барша халқың.
Қарға әніндей дүниеде әуез жоқ деп,
Осылайша шығады сыртқа даңқың.
Екінші оқушы (қарға):
- Арып-ашып алыстан келген шығар,
Көңілі тынып кетсінші шіркін, - деді.
Үшінші оқушы (автор сөзі):
Мақтан сөзге семіріп, судай тасып,
Пәрменінше қарқ етті аузын ашып,
Қарқ еткенде ірімшік жерге түсіп,
Оны кетті түлкі-екең ала қашып(14.65).
Өлеңде қандай теңеу сөздердің барлығын, неге салыстырылып отырғандығына
көңіл аударылады.
4-сыныпта “Етістік”, “Көсемше”, “Есімше”, “Сын есім”, “Зат есім”
тақырыптарын оқытумен байланысты жұмбақ, мақал-мәтел үлгілерінен мысал
келтіре отырып, жұмбақ болған нәрселер бүркеліп, жасырылып, оның белгілері
екінші бір заттарға ауыстырылып, сол затқа ұқсату, оны суреттеу, сипаттау
түрінде ерекше көркемдік әрі әсерлілікті білдіретіндігін ұқтыру қажет.
Мысалы:
Ти десем, тимейді,
Тиме десем, тиеді.
Судан шығады, судан қорқады.
Ат басты
Арқар мүйізді,
Бөрі кеуделі,
Бөкен санды,
Құс қанатты,
Құмырсқа ізді,
Бота тірсекті,
Елді сөкпе, кенді төкпе,
Көп түкірсе көл болар.
Жер иісе, мал иір.
Жері семіздің малы семіз(21.68).
Демек, жұмбақ болатын нәрселерді, затты суреттеуде бір нәрсе екінші
затқа теңеліп, ұқсатылып, кейде қарама-қарсы қойылып та айтылатындығын,
оның тілге ерекше көркемдік беретіндігін әр тақырыптың ерекшелігіне қарай
мысалдарды көбірек келтіре отырып, оқушы назарын аудару қажет.
Мұндай тілдің көркемдік ерекшелігін таныту мақсатындағы жаттығу
жұмыстары оқушыны сөздерді байланыстырып айта да, жаза да білуге, сөйлемді
дұрыс құра білуге дағды, бағыт береді.
Орыс педагогы К.Д. Ушинский ана тілінің білім алудағы асыл қазына
екендігін айта келіп: “Өзінің ана тілінің мазмұнын, мағынасын жете
түсінбеген, оны ауызша және жазбаша сөйлеу дағдысына дұрыс мәнінде қолдана
алмаған бала басқа да пәндерді дұрыс түсінуіне қабілеті де болмайды, ол
баланың бүкіл өміріне зиян келтіреді”,- деген еді. Сондықтан К.Д. Ушинский
ана тілін оқыту арқылы баланың жалпы ой-өрісін кеңітіп, мәдениетін көтеру
керектігін айта келіп: “Cөздің қасиеті ойды дұрыс беру арқылы бағаланады,
ойдың дұрыс айтылуы сол сөздің ішінен келіп шығады. “Как кожа из
организма, а не надевается, как перчатка, сшитая из чужой кожи”, - дей
келіп, – “Сөз дегеніміз бұл – ұлы ұстаз” (9.24) деген болатын.
Мұғалім әр оқушының грамматикалық ережелерді айтудағы, оған
мысал келтіру, сөйлем құрастыру, құрастырылған сөйлемін оқылған, үйретілген
ережеге сай дәлелдеу, кейбір грамматикалық формаларға талдау жасау, сондай-
ақ әдебиет сабақтарында белгілі бір тексті оқытып байқау, оқиғаны өз
сөзімен айту, кейіпкерге мінездеме беру, әңгімеге ауызша жоспар құрғызу,
диафильм, кинофильм, оқыған газет, журнал, кітаптарының мазмұнын айтып
экскурсияда көргендерін әңгімелеп беру, табиғат көріністерін суреттеп
айтқыза отырып, ауызша тіл дамыту жұмысына дағды беруге болады.
Ауызша тіл дамыту жұмысы мына мәселелердің айналасында ұйымдастыру
қажет.
Оқушының оқу дағдысын қалыптастыруда грамматикалық ережелерді дұрыс,
жүйелі айтқызып отырудың пайдасы зор. Бұл жұмыс түрі 2–4 сынып аралығында
жүйелі жүргізіліп отырылады. Оқушыны ережені құр жаттап айтудан сақтандыру
керек. Ол сұрақты дұрыс қоя білудің үлкен мәні бар: сұрақ дұрыс, дәл, әрі
анық сұралатын ережені жан-жақты қамтитындай, соның мазмұнын ашатындай
болып қойылғаны дұрыс. Көп жағдайларда келте немесе ұзыннан ұзақ қойылған
сұраққа бала да қысқа ойланбай сөзбе-сөз жауап қайтарады. Мысалы: “Н., сен
мынаны айт: зат есім деген не? Мысал келтір”, немесе: “Балалар, қазір
мынандай сұрақ қоямын, тыңдандар: Етістік сөз табының қандай категориясы,
қызметі, сұрағы қандай, мысал келтір десе енді біреулері: синоним, антоним,
омоним дегеніміз не? кім айтып береді? Сөз тіркесін де айтып жібер, синоним
мен омонимді қалай айыруға болады?” деп сұрақ қоятындары бар. Демек, мұндай
ұзақ әрі жүйесіз, дұрыс бір мақсатты көздей отырып, қойылмаған сұраққа
оқушы қалай жауап берерін білмейді. Бұндай сұрақты топтап қоюдың қажеті
жоқ. Ең әуелі оқушы негізгі бір мәселенің (ереженің) айналасында,
төңірегінде ойын жүйелі айтып бере алатын болсын. Сондай-ақ мұғалім
қойылған сұраққа тиянақты, нақты жауап алуы қажет.
Оқушыны ауызша ойын жүйелі айта білуге дағдыландыруда ана тілі
сабағының ролі де айрықша. Өйткені оқушының ауызша көбірек сөйлейтін сабағы
да осы ана тілі оқуы. Баланың ауызша жауаптарындағы кемшіліктер бұл
сабақтан анық байқалып отырады.
Сондықтан оқушылардың ауызша жауаптарындағы кемшіліктерін байқап,
жоюдың жолдарын мына жұмыстардың айналасында ұйымдастырылады.
Шығармадағы оқиғаны өз сөзімен айта білуге дағдыландыру да тіл
дамыту жұмысының тиімді тәсілдерінің бірі. Өйткені әдебиеттік оқу сабағында
талдау жасалынатын, оқылатын шығармалар, әңгімелер, өлең-жырлардың мазмұнын
өз сөзімен жүйелі айтуға деген іскерлік пен дағдыны қалыптастырады. Мысалы,
Абайдың “Жазғытұрым”, Ж. Молдағалиевтің “Көктем”; “Қазақстан көктемі”, Д.
Әбіловтың “Көктем жыры” т.б. оқып келуді тапсырып, оның мазмұнын ауызша
жүйелі айтып беруді тапсыруға болады.
Тәжірибеде оқушылар өлеңнің мазмұнын қара сөзбен айтып беруге
қиналады. Сондықтан өлеңмен жазылған шығармаларды ауызша жүйелі айтып
берудің жолдарын мұғалім өзі көрсетіп отыруға тиіс.
Мысалы, Абай “Жазғытұрым” деген өлеңінде көктем кезін өте шебер
суреттеген. Мысалы, “Қыс кетісімен жердің тоңы еріп, сызы кетіп, жер жіби
бастайды. Жер жібісімен, жер бусанып, көк шығады. Көктемнің алғашқы шөбі
шығып, жер көк майса, түкті кілем сияқты болады. Көктемде бәйшешек,
жауқазын деген ең алғашқы гүлдер шығады. Бұл кезде күн жылынып, адам да,
жан-жануарлар, мал да, кәрі де, жас та рахат табады. Көктем басталысымен
жылы жақтан құстар ұшып келіп, ағаш бұтақтарында қаз-қатар тізіліп, сайрай
бастайды.
Көктемнің ерекше белгісі – бұлбұл сайрап, көкек шақырады. Көктем
кезінде ұзақ ұйқыға кеткен ұсақ жәндіктер, мақлұқтарға дейін оянып,
тіршілікке қайта кіріседі. Көктем кезінде өлі табиғатқа тіршілік еніп, сән
кіреді. Сайда, орманда құстар шулап, аққу қаздар қайтадан көлдеріне оралып,
қиқу салады.
Көктемде мал туып, ақ көбейеді. Көктемде адам да қызу еңбекке
кірісіп, жер жыртып, егін салады. Адам да көктемнің құлпырғанындай әдемі
киімдерін киіп, жайраңдасып, көңілді, шат күйге түседі. Кәрі адамдар да,
балалар да көктемді аса бір қуанышпен қарсы алады” - дейді Абай.
Газет, журнал, оқыған кітаптары, көрген кинофильмдері, спорт
жаңалықтарын, еліміздегі болып жатқан оқиғаларды өз сөзімен жүйелі айтқызу
арқылы бағыт, дағды беруге болады.
Әр сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне қарай “Жас алаш”, “Зерде”,
“Ақ желкен” сияқты журналдар мен газеттерді, сондай-ақ үкімет қаулы-
қарарларын, техника, ғылыммен байланысты жаңалықтарды, жеке тұлғалар
өмірінен қызық әңгімелерді, жаңа шыққан кітаптарды үнемі оқып отыруды
тапсыру қажет.
Тілдің дұрыс сөйлеу нормасы дегеніміз – сөздің әдеби
нормасының сақталып, құрылысының дұрыс берілуі. Әдеби тілдің нормасына
жатпайтын түсініксіз жат сөздердің болмауы. Ұлы жазушы М. Горький 30-
жылдардың өзінде-ақ “Әдеби тілді жергілікті, облыстық диалекті сөздер
бұзады, көркін бүлдіреді” деген еді.
Қыстырма сөздерді пайдаланудың өзі мынадай екі жағдайдан пайда
болады: бірі – сөздік қордың аздығы, жоқтығы, кедейлігімен болса,
екінші - әдеби сөйлеу тілінің нормасын білмегендіктен деп айтуға
болады. Сондықтан да оқушы сөзді көп біліп, көп үйреніп, көп білуге
үйрету қажет. Демек, мәдени, шебер ауызекі сөйлеу үлгісін жазу, жазба
тілдің негізін салады.
К.Д.Ушинский: “Мектепте баланың ауызекі тілін дамытуға көбірек
жаттықтыру қажет. Балалар сабақ үстінде үндемейді, немесе ауызша қысқа,
келте жауап берумен ғана тынады, шектеледі” (2.35) деген. Мұғалім оқушының
ойын, дәл, жатық, дұрыс айтқыза білудің негізін мектеп қабырғасында салуы
керек. Бұған тек қазақ тілі пәні мұғалімі ғана емес, барлық пәннің де
мұғалімдері көңіл бөлуге тиіс.
Мектепте оқушының сөздік қоры екі түрлі жағдайда байып,
толығып, жетіліп отырады: бірі – сөзді активті қолдану арқылы, екіншісі –
сөзді пассивті қолдану, яғни оқушының өзінің бүкіл білетін сөзін қолдану.
Демек, мұғалім оқушының ауызекі сөзін сөз байлығының аздығы оқушылардың өз
ойын ауызша, әрі жазбаша, оның дәл, жүйелі, ықшамды етіп жеткізуіне қиындық
келтіреді. Сондықтан сабақта сөздік жұмысын дұрыс ұйымдастырудың мәні
зор. Біріншіден, ол оқушының сөз байлығын молайтып, байыта, кеңітсе,
екіншіден, сол үйренген сөздерін қатесіз, сауатты жазуға бейімделеді.
Үшіншіден, сөзді үйрену арқылы бала тіл нормасында сөйлеп үйренеді.
Сонымен қатар, оқушылардың жалпы сөздік қорын байқау мақсатында
ғылымның әртүрлі саласынан қысқа текстер алып, (текст әр класс ерекшелігіне
қарай алынады) оны класта мұғалім өзі дауыстап оқып, оқушылардың текстен
қаншалықты сөзді білмейтіндігін тексеру де пайдалы тәсілдердің бірі. Бұл
мектеп тәжрибесінде ескерілмей, қолданылмай келе жатқан тәсіл.
Мұғалім сөздік жұмысын ұйымдастыру барысында тіліміздегі диалект
сөздер мен кәсіби сөздер жайында ұғым беріп, оқушының сөздік қорын байытып,
сөйлеу тілінің мәдениетін көтеруге әсер етіп отыруды естен шығармауға тиіс.
Профессор Ахмади Ысқақов сөздің беретін мағынасының алуан
түрлі екенін ғылыми дәлелдей келіп былай деген еді: “Сөз – тек мағынасы
жағынан ғана емес, сонымен бірге құрамы жағынан да аса күрделі категория.
Сөз қолданылғанда әр-алуан тұлғалық өзгеріске ұшырап, түрленіп отырады.
Ондай өзгеріс әрине, ең алдымен сөздің морфологиялық құрамында болып
отырады” (34.85), - дейді.
Әр мұғалім сөздік жұмысын осындай мақсаттарды көздей отырып
жүргізуге тиіс. Сөздік жұмысын дұрыс, жоспарлы, жүйелі жүргізу үшін мұғалім
алдымен көркем әдебиеттен, кластан тыс оқылатын шығалмалардан, жаттығулар
жинағынан, оқулықтан мағынасы мүлдем түсініксіз сөздердің есебін алып, оны
әр тоқсанға, әр сабаққа бөліп, оларды түсіндірудің әдісін алдын-ала
жоспарлап, ойластырғаны жөн. Сондай-ақ, мұғалім сөздік жұмысын
ұйымдастыруда жоғарыдағы мәселелерді ескере отырып, оқушыларға өз бетімен
сөздің мағынасын талдай білуге, сөзді жинап үйренудің де әдіс – тәсілдерін,
жолдарын көрсетіп, дағдыландырып, жаттықтырып отыруы қажет.
Оқушы өзінің үйренген сөзін ауызекі сөйлеу тілінде қолдана
білсе, оның ақыл-ойын дамытуға әсер етеді. Бұл жөнінде А.Байтұрсынов:
“Балаға үйренген сөзін оның қолдана білуіне жағдай туғызу керек, - дей
келіп, - үйренген сөзін сөйлеу тілін өзінің ауызекі сөйлеу тілінде бір рет
қолдана білсе, ол өзінің жеке меншігіне айналады”, (10.76) - деп айтқан
еді.
Сондықтан сөздік жұмысын дұрыс ұйымдастыру - баланың сөз байлығын
арттыруға, оқу дағдысын қалыптастыруға, сондай-ақ үйренген сөздерінің
орфограммасын дұрыс жаза білуге жетелейді.
3.1. Жаттығу жұмыстарына байланысты оқу-әдістемелік кешендер
Грамматиканы оқытуда жаттығу жұмысының мәні зор. Оқушылар
грамматикалық материалды оқулық пен орфограммаға сай білгендерімен
(терминдерді меңгереді, анықтамаларды индуктивтік жолмен есте қалдыралды),
жаттығу жұмыстары жүргізілмесе, ол ұзаққа бармайды, ұмытылып қалады.
Сондықтан да мұғалім оқушыларға грамматикадан саналы да терең, тұрақты да
берік білім бергісі келсе, жаттығу дағдыларын қалыптастыратын және
қалыптасқан дағдыны тілдің басқа да кездескен құбылыстарына тасымалдай
алатын (ережелерді жаңа фактілерге қолдана алатын) жаттығу әдістерін білуге
тиіс. Жаттығу нәтижесінде оқушылар алған теориялық білімдерін тәжірибеде
тез де дәл қолдана алу дағдысына ие болады. Жаттығу арқылы балалардың алған
білімдері нығайтылып, нақтыланып қана қоймайды, сонымен қатар өз беттерімен
жұмыс жасауға, ойлау қызметіне дағдыланады; өйткені, оқушылар жаттығу
процесінде үздіксіз анализ-синтез жасайды, бір тұлғаны екінші тұлғамен
салыстырады, жалпылайды, сөйтіп жаттығу арқылы білім жүйеленеді. Бастауыш
сыныпта жаттығулар әр түрлі көркем мәтіндерден тұрады. Соңғы қазақ тілі
оқулықтарының сапасы жақсарып, әр түрлі формадағы жаттығулармен
толықтырылады.
Грамматикалық жаттығулар, оқушылардың қандай материалдармен жұмыс
жасауына қарай, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік, лексикалық болып
бөлінеді.
Фонетикалық жаттығулардың міндеті – балалардың айтылған буындар мен
дыбыстарды жақсы айыра алуын және оларды балалардың дұрыс, анық айтып
берулерін қамтамасыз ету.
Морфологиялық жаттығулардың мақсаты – ана тілінің жаттығулар құрылысын
оқушыларға саналы түрде меңгерту. Мазмұны жағынан морфологиялық жаттығулар
екі түрлі болады: 1) Сөз тұлғасын оқу барысындағы жаттығулар; 2) Сөз
таптарын оқу барысындағы жаттығулар.
Синтаксистік жаттығуларға әдетте пунктуациялық жаттығулар қосылады:
мәтіндегі қойылған тыныс белгілерін талдау, қойылмаған тыныс белгілерін
қою, өздері құрастырған сөйлемдер мен мәтіндерге қажетті тыныс белгілерін
қойып, түсіндіру.
Оқушылардың алған білімін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларға
жалпы мына сияқты талаптар қойылады:
1. Белгілі бір жаттығуды орындау үшін оқушылардың сол жаттығуды
орындарлық білімі болуы шарт.
2. Оқушылар жаттығуды не үшін орындайтынын, оның қандай пайдасы
барлығын түсінсе ғана, оны саналы орындайды. Жаттығуларды
түсініп орындағанда ғана белгілі бір дағды қалыптасады.
3. Жаттығу оқушының қызығуын, ынтасын, ықыласын арттыруға тиіс.
Ол үшін жаттығу түрлендіріліп берілу шарт, өйткені бір сарынды
жаттығу оқушылардың зейінін, қабылдауын, белсенділігін
нашарлатады.
4. Жаттығулар кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен орындатылып
отырылуы шарт.
5. Жаттығу жұмыстары тек таяуда ғана өтілген материалдарға ғана
негізделмей, бұрын өтілген кейбір материалды ды қамтуы керек.
6. Бір жаттығу ұзақ уақытқа созылмауы тиіс. Әсіресе, балалардың
жасы неғұрлым кіші болған сайын жаттығу да қысқа болып, жиі-
жиі қайталауға негізделеді.
7. Шығармашылық жаттығулар көбірек болуы қажет.
8. Әр жаттығу оқушы еңбегінің нәтижесін көрсетіп отыруға тиіс.
9. Жаттығулар оқушы ойына әсер етуі жағынан аналитикалық-
синтетикалық болғаны жөн: яғни, грамматикалық талдау, сөздер,
сөз тіркестері, сөйлемдер мен мәтіндер құрастыру; салыстыру
арқылы ұқсастық пен ерекшеліктерді табу, топтау; өз пікірлерін
дәлелдей алып, білгендерінен жалпы қорытынды шығара білу, т.б.
10. Жаттығу жұмысының барысында оқушылардың оқудан алған білімі
бекіп, өз беттерімен жұмыс жасау дағдылары қалыптасады (яғни
зейін қойып тыңдай білу, жатқа жаза білу, белгілі бір жоспар
бойынша сөздерді құрамына , сөз табына, сөйлем мүшелеріне
сұрақ қоя білу, қажетті деректерді оқулықтан, сөздіктен қарап
таба білу) (10.56).
Сауатты жазу даѓдысыныњ ќалыптасуына грамматиканыњ теориясы мен
орфография ережелерін мењгерулері негіз болады. Орфография ережелері жеке
сµздердіњ жазылуын ќарастырмайды, ол ќандай да болса грамматикалыќ жалпы
бірлігі бар сµздер тобыныњ жазылуын баѓыттап отырады. Сµйтіп кµптеген
сµздерді белгіленген орфографиялыќ норма бойынша жазып ‰йренуге ќолайлы
жаѓдай жасалады. Орфографиялыќ ережелер сайып келгенде, грамматика,
фонетика жєне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz