Баланы тәрбиелеуде келісімі жоқ отбасылар
ҚAЗAҚСТAН РEСПУБЛИКAСЫНЫҢ БIЛIМ ЖӘНE ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛIГI
Мирaс унивeрситeтi
Сағындық Ботакөз Шаяхметқызы
Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларды
жауапкершілікке тәрбиелеу
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 -Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Шымкeнт 2020
ҚAЗAҚСТAН РEСПУБЛИКAСЫНЫН БIЛIМ ЖӘНE ҒЫЛЫМ МИНИСТIРЛIГI
Мирaс унивeрситeтi
Пeдaгoгикa жәнe психoлoгия, дeфeктoлoгия, бaстaуыш oқытудың пeдaгoгикaсы мeн әдiстeмeсi, инфoрмaтикa мұғaлiмi сeктoры
ҚOРҒAУҒA РҰҚСAТ БEРУ
Бiлiм бeру бaғдaрлaмaсының мeнeджeрi
Eшeнкулoвa Д.Б.
(қoлы)
(Ф.И.O.)
____
___________
2020 ж.
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫС
Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларды
жауапкершілікке тәрбиелеу
5В010200 -Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Oрындaғaн:
Сағындық Б.Ш.Ғылыми жeтeкшiсi:п.ғ.к., аға оқытушы Нуридинова Г.А.Шымкeнт 2020ҚAЗAҚСТAН РEСПУБЛИКAСЫМИНИСТEРСТВO БIЛIМ ЖӘНE ҒЫЛЫМ OБРAЗOВAНИЯ И НAУКИМИНИСТРЛIГIРEСПУБЛИКИ КAЗAХСТAНМирaс унивeрситeтiУнивeрситeт МирaсПП, ДФ,БOПӘ, ИФсeктoрыСeктoр ПП, ДФ, ПМНO,ИФБEКIТEМIНУТВEРЖДAЮБiлiм бeру бaғдaрлaмaсыныңмeнeджeрiМeнeджeрoбр aзoвaтeльнoй прoгрaммыEшeнкулoвa Д.Б.[(]қoлы[пoдпись)][(]A.Ж.Т.[Ф. И.O.)]05 қараша 2019ж.г.Диплoмдық жұмысқa тaпсырмaЗAДAНИEнa диплoмную рaбoтуСтудeнткeСтудeнтуСағындық Ботакөз Шаяхметқызы ТoпГруппaПМ-611К2МaмaндықСпeц.- 5В010200 -Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі1.Жұмыстың тaқырыбыТeмa рaбoтыНашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларды жауапкершілікке тәрбиелеуУнивeрситeт бұйрығымeн бeкiтiлгeн утвeрждeнa прикaзoм пo унивeрситeту № ПРК№191086oт31102019жг.2.Aяқт aлғaн жұмыстың тaпсырылу уaқыты Срoк сдaчи зaкoнчeннoй рaбoты 01__06___ 2020 жг.3.Жұмысқa нeгiзгi дeрeктeр Исхoдныe дaнныe к рaбoтe Зeрттeу тaқырыбы бoйыншa ғылыми дeрeккөздeрi мeн тeoeриялық нeгiздeрi4.Диплoмдық жұмыстaғы өңдeудi қaжeт eтeтiн мәсeлeлeрдiң тiзiмi нeмeсe диплoмдық жұмыстың қысқaшa мaзмұны Пeрeчeнь пoдлeжaщих рaзрaбoткe в диплoмнoй рaбoтe вoпрoсoв или крaткoe сoдeржaниe диплoмнoй рaбoты a)Жағдайы нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін тәрбиелеудің теориялық негіздері.б)Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін тәрбиелеудің психологиялық-педагогикалық жағдайы. в)Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үдерісінде нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін тәрбиелеу бойынша эксперименттік жұмысты ұйымдастыру және нәтижелілігі.Жұмыс жeтeкшiсi Рукoвoдитeль рaбoты []п.ғ.к., аға оқытушы Нуридинова Г.А.қoлыпoдпись рaсшифрoвкaсы[рaсшифрoвкaи]oдписи[ )]Тaпсырмaның бeрiлгeн күнi Дaтa выдaчи зaдaния_05_ қaрaшa 2019 ж.Студeнт тaпсырмaны oрындaуғa қaбылдaды Зaдaниe к испoлнeнию принял студeнт Сағындық Ботакөз Шаяхметқызы[(]қoлы[пoдпись) (]қoлдың рaсшифрoвкaсы[рaсшифрoвкa пoдписи)]МАЗМҰНЫКІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51 ЖАҒДАЙЫ НАШАР ОТБАСЫНАН ШЫҚҚАН БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЖАУАПКЕРШІЛІГІН ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81.1 Нашар отбасы: түсінігі, критерийлері және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81.2 Жауапкершілік, Бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігі ұғымдарының мазмұны және оның жағдайы нашар отбасынан шыққан балаларда көріну ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..221.3 Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшелік психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .281.4 Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін тәрбиелеудің психологиялық-педагогикалық жағдайы ... ... ...332 БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ НАШАР ОТБАСЫНАН ШЫҚҚАН БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЖАУАПКЕРШІЛІГІН ТӘРБИЕЛЕУ БОЙЫНША ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ НӘТИЖЕЛІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 402.1 Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін тәрбиелеу бойынша эксперименттік жұмысты ұйымдастыру және әдістемелік қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..402.2 Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін тәрбиелеу бойынша эксперименттік жұмыстың нәтижелері...47ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58ПАЙДАЛА НҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 0НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕРБұл дипломдық жұмыста келесідей стандарттарға сілтемелер жасалған: Білім туралы 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III Қазақстан Республикасының Заңы. (өзгерістер мен толықтырулармен 24 қазан, 2011ж. №487-ІҮ)Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасы (16.05.2015ж.). Мирас университетінің Ғылыми кеңесі №1 хаттамамен 2019 ж. 29 тамызда бекіткен Диплом жұмысы (жобасы) туралы ЕрежесіКІРІСПЕЖауапты тұлғаны тәрбиелеу елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгеруі жағдайында ерекше өзектілікке ие болады. Бұл келесі антиномиямен түсіндіріледі: бір жағынан, адамды таңдау еркіндігі мен мүмкіндіктерінің кеңеюімен және екінші жағынан, оның әлеуметтік ортаға тәуелділігімен. Осы жағдайларда тұлғаның қазіргі қоғамдағы өзін-өзі жүзеге асыруының табыстылығы көбінесе оның нәтижелері үшін жауапты болатын таңдауды жүзеге асыру қабілетімен анықталады.Қазіргі уақытта жауапкершілікті тәрбиелеу - жалпы орта білім беруді реформалаудың басым бағыты: "Жалпы білім беретін мектеп әмбебап білімнің, біліктер мен дағдылардың біртұтас жүйесін, сондай-ақ білім алушылардың өзіндік қызметі мен жеке жауапкершілігінің тәжірибесін қалыптастыруы тиіс" []. Бастауыш білім берудің негізгі білім беру бағдарламасын меңгерудің жеке нәтижелеріне қойылатын талаптардың бірі "Адамгершілік нормалары, әлеуметтік әділеттілік және еркіндік туралы түсінік негізінде өз іс-әрекеттері үшін дербестік пен жеке жауапкершілікті дамыту" болып табылады. Осы талапты орындау қоғам алдындағы жауапкершілікті сезінетін Қазақстанның адамгершілік, шығармашылық азаматтарын тәрбиелеуге "білім, білік, дағды" қалыптастыруға көшудің қажеттілігін тудырады.Баланы тәрбиелеуде дәстүрлі жетекші рөл отбасына беріледі. Алайда, ғылыми әдебиеттерді көрсеткендей, қазіргі отбасының дамуында жағымсыз үрдістер байқалады: ата-аналардың педагогикалық әлеуетінің төмендеуі және отбасылық құндылықтарды жоғалту, балалардың қадағалаусыздығы мен қылмыстарының өсуі, қолайсыз одақтар санының өсуі.Нашар отбасындағы баланың тұлғалық қасиеттерінің дамуы, олардың қатарына жауапкершілік кіретін қолайсыз жағдайларда болады, олардың арасында - ата-аналардың сәтсіз, бейәлеуметтік мінез-құлық үлгісін көрсететін тұлғалық деформациясы, дұрыс ұйымдастырылмаған тәрбие жүйесінің болуы. Осындай отбасылардың балалары, әсіресе кіші мектеп жасындағы балалар, көмек пен қолдауды қажет етеді, өйткені ерте балалық шақта нашар отбасының балаға теріс әсері неғұрлым қарқынды болып келеді. Жауапкершілікті тәрбиелеу, біздің ойымызша, баланың нашар отбасының әлеуметтік ықпалына тәуелділік деңгейін төмендетуге мүмкіндік береді, девиантты мінез-құлықтың алдын алуға ғана емес, болашақта лайықты өмір құруға да ықпал етеді.Педагогикалық тәжірибені талдау нашар отбасынан шыққан бастауыш мектеп оқушылары өз міндеттерін орындау қажеттілігін әрдайым түсіне бермейді, басқалардың нұсқауларына бағытталатынын, сыртқы бақылаумен әрекет жасайтынын көрсетеді. Кіші мектеп жасындағы тәрбие институттарының бірі отбасымен бірге мектеп болып табылатындықтан, тұрмысы нашар отбасынан шыққан оқушылардың жауапкершілігін тәрбиелеу міндетін шешу көп жағдайда жалпы білім беру мекемелері педагогтарының қызметіне байланысты болады. Өскелең ұрпақты осындай дайындаудың тәсілдерін іздеу қажеттілігі жағдайы нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін педагогикалық ғылымдағы маңызды орындардың біріне тәрбиелеу проблемасын тудырады. Сондықтан да біз зерттеу тақырыбын " Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларды жауапкершілікке тәрбиелеу" деп анықтадық.Зерттеу нысаны - бастауыш мектептегі оқу-тәрбие процесі.Зерттеу пәні - нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушының жеке тұлға ретінде жауапкершілікті тәрбиелеу.Зерттеудің мақсаты - нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушының жауапкершілігін тәрбиелеу әдістемесін әзірлеу.Зерттеу міндеттері:1. "Нашар отбасы" ұғымының мазмұны туралы ғылыми көзқарасты нақтылау, кіші мектеп жасындағы балаға қатысты отбасының қолайсыз өлшемдерін анықтау және бала үшін қолайсыз отбасыларды жіктеуді жүзеге асыру.2. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық білімі ретінде жауапкершілік құрылымын ашу және оның құрылымдық компоненттерінің мазмұнын негіздеу.3. Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушысының жауапкершілігін тәрбиелеудің педагогикалық шарттарын анықтау.4. Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін тәрбиелеу бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың нәтижелілігін анықтау.Зерттеу гипотезасы. Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушының жауапкершілігі когнитивті, эмоциялық, мотивациялық-құндылық және іс-әрекет компоненттерінің бірлігі мен өзара байланысын білдіретін жүйелі жеке білім болып табылады. Егер:- бастауыш сынып оқушының тұлға ретінде жауаптылықтың когнитивтік, эмоционалдық, мотивациялық-құндылық, іс-әрекет компоненттерінің мазмұны негізделген, ол нашар отбасынан бастауыш сынып оқушының жауапкершілігін тәрбиелеу процесінің мазмұнын құрастыруға негіз болады;- нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушысының жеке тұлға ретінде жауапкершілікті тәрбиелеу тәсілдері анықталды;- жауапкершілігі төмен отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушысының жеке тұлға ретінде жауапкершілікті тәрбиелеу процесінің мазмұны бастауыш сынып мұғалімі қызметінің құрылымдық компоненттеріне сәйкес бағыттары шеңберінде жүзеге асырылады;- нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушысының жауапкершілігін тәрбиелеудің басым әдістері бастауыш сынып оқушысының құндылықтардың әлеуметтік маңыздылығын сезінуін, адамгершілік сезімдерін, жауапты мінез-құлық уәждерін және іс-әрекеттерін қалыптастыруды қамтамасыз ететін болып табылады.Зерттеудің жаңалығы:- "нашар отбасы" ұғымы туралы ғылыми түсінік нақтыланды;- кіші мектеп жасындағы бала үшін отбасының қолайсыз критерийлері анықталды, олардың негізінде бала үшін нашар отбасыларды жіктеу жүзеге асырылды;- кіші мектеп оқушысының жеке тұлға ретінде жауапкершілік құрылымы ашылды және оның құрылымдық компоненттерінің мазмұны негізделген;- нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушының жауапкершілігін тәрбиелеу эдістемесі әзірленді.Зерттеудің теориялық маңыздылығы оның нәтижелері "нашар отбасы" ұғымының мазмұны туралы ғылыми көзқарасты тереңдетеді; кіші оқушының жауапкершілік құрылымын негіздеу және оның компоненттерінің мазмұнын ашу кіші оқушының жауапкершілігі туралы жаңа ғылыми көзқарастар үшін негіз болады; нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушысының жауапкершілігін тәрбиелеудің әзірленген әдістемесі бастауыш мектеп мұғалімінің бастауыш мектеп жасындағы балалардың тұлғалық қасиеттерін тәрбиелеудегі педагогикалық қызметінің мазмұнды және процессуалдық аспектілері туралы ғылыми түсініктерін кеңейтеді.Зерттеудің практикалық маңыздылығы - ол бастауыш мектеп педагогының қызметін нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушының жауапкершілігін тәрбиелеу аспектісінде жетілдіруге бағытталған.Зерттеудің әдіснамалық негізі жүйелік - диалектикалық әдістің жағдайы болып табылады.Зepттey әдicтepi: зepттey тaқыpыбы бoйыншa филocoфиялық, пcихoлoгиялық, пeдaгoгикaлық әдeбиeттepдi ғылыми-тeopиялық тaлдay; oқытy үдepiciн бaқылay жәнe тaлдay, oқышылapмeн cұхбaттacy, әңгiмeлecy жәнe aнкeтa жүpгiзy, пeдaгoгикaлық экcпepимeнт, мaтeмaтикaлық cтaтиcтикa әдicтepi. Зерттеудің тәжiрибeлiк базасы: Шымкeнт қaлacындaғы Төржан жeкeмeншiк гимназиясы. Зeрттeу жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кiрiспeдeн, нeгiзгi бөлiмнeн, қорытынды, әдeбиeттeр тiзiмiнeн тұрады.1 НАШАР ОТБАСЫНАН ШЫҚҚАН БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЖАУАПКЕРШІЛІГІН ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ1.2 Нашар отбасы: түсінігі, критерийлері және жіктелуіНашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін тәрбиелеу - бұл маңызды әлеуметтік-педагогикалық мәселе. Оның шешімі жалпы білім беру мекемелерінің қызметін қозғайды, өйткені қазіргі таңда жауапты тұлғаны тәрбиелеу білім беру кеңістігінен тыс шешу мүмкін емес мемлекет саясатының басым міндеттерінің бірі ретінде анықталады. Нашар отбасы тәрбие әлеуетінің төмен болуына байланысты бала тұлғасының дамуына теріс әсер етеді, сондықтан кіші мектеп жасындағы баланы тәрбиелеуде маңызды рөл атқаратын мектеп балаларды тәрбиелеуде тәрбие функциясын күшейтуге және отбасылық теңгерімсіздікті өтеуге бағытталған.Аталған проблеманы шешу барысында "нашар отбасы" ұғымының мазмұнын нақтылау, отбасының бастауыш сынып оқушыға қатысты сәтсіздігінің критерийлерін анықтау және олардың негізінде бала үшін нашар отбасыларды жіктеуді жүзеге асыру қажеттілігі туындады.Адамның балалық шағы өте ұзақ: кішкентай бала ересекке, қоғамның тәуелсіз мүшесіне айналғанға дейін көп уақыт өтеді. Осы уақыт ішінде ол әлеуметтендірудің ең маңызды және ықпалды факторы болып табылатын ата-ана отбасына қатты мұқтаж. Баланың ұзақ уақыт бойы созылатын дәрменсіздік кезеңі ата-аналарды балаларға күтім жасау мен оларды қорғауға ерекше көңіл бөлуге мәжбүр етеді.Отбасы - бұл некеге немесе отбасылық туысқа негізделген шағын топ, оның мүшелері тұрмыс ортақтығымен, өзара моральдық жауапкершілігі мен өзара көмекпен байланысты; онда ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар, балалар арасындағы өзара қарым-қатынасты реттейтін нормалар мен мінез-құлық үлгілерінің жиынтығы жасалады [2].Баланың өсуі кезеңінде отбасы бірқатар функцияларды атқарады:1) тәрбиелік - әке мен ана болуға; балалармен қарым-қатынаста және оларды тәрбиелеуде; ата-аналардың балаларға іске асырылуы мүмкін деген жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру. Тәрбие қызметін орындау барысында отбасы өскелең ұрпақты әлеуметтендіруді, қоғамның жаңа мүшелерін дайындауды қамтамасыз етеді.Р.М. Капралова: балаларды тәрбиелеу-отбасының маңызды функцияларының бірі;2) шаруашылық - тұрмыстық-отбасы мүшелерінің материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыру, олардың денсаулығын сақтауға жәрдемдесу; 3) экономикалық - мүлікті жинақтау, меншік сатып алу, тұрғын үйді жекешелендіру және мұрагерлік;4) эмоционалдық - отбасы мүшелерінің көзайымына, құрметтеуге, тануға, эмоционалдық қолдауға, психикалық қорғауға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру;5) сексуалдық-эротикалық, генеративтік функция - отбасы мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру, оның мүшелерінің сексуалдық-эротикалық мінез-құлқын реттеу, халықтың биологиялық өсімін молайтуды қамтамасыз ету;6) рухани (мәдени) қарым - қатынас функциясы - бос уақытты бірлесіп өткізу, өзара рухани байыту қажеттіліктерін қанағаттандыру; қоғам мүшелерінің рухани дамуында маңызды рөл атқарады.;7) әлеуметтік бақылау, бастапқы әлеуметтену функциясы - отбасы мүшелерінің әлеуметтік нормаларды орындауын қамтамасыз ету; баланы адамзат жинаған әлеуметтік тәжірибеге, ол туған және өсіп келе жатқан елдің мәдениетіне, оның адамгершілік нормаларына, дәстүрлеріне оқытуды көздейді;8) әр отбасы мүшесінің сыртқы келбетіне, мәртебесіне, өмірлік табыстарына, қаржылық жағдайына қарамастан, оны абсолютті қабылдау болып табылатын рекреациялық және психотерапевтік функцияны қамтиды [3].Осылайша, отбасы баланың толыққанды тұлғасын қалыптастыру үшін өз функцияларын қаншалықты орындады, баланың қалай оқитынына, оның оқуға деген көзқарасы қандай болады, оның құрбыларымен қарым-қатынасы қалай қалыптасатынына, мектеп қызметіне қаншалықты оңай қосылатынына және қоғамға құйылатынына байланысты. Сондықтан, баланың осы уақытты тез және жеңіл өтуі үшін ата-аналар оған түсіністікпен, шыдамдылықпен қарайды және қоғамдағы жаңа жағдайға бейімделуге көмектесуі тиіс.Богуцкой пікірі бойынша отбасының негізгі функциясы баланы тәрбиелеу болып табылады [4].Тәрбие - бұл тұлғаны мақсатты түрде қалыптастыру процесі. Бұл қоғамға қажетті және пайдалы тұлғаны қалыптастыру мақсатында ата-аналар мен баланың арнайы ұйымдастырылған, басқарылатын және бақыланатын өзара іс-қимылы.Қазіргі түсінікте тәрбиелеу процесі - бұл ата-аналар мен баланың өзара тиімді қарым-қатынасы, өйткені отбасы-адамның болашақ тағдыры көп жағдайда байланысты болатын бала тұлғасын дамытудың жетекші факторы.Отбасы тәрбиелеу факторы ретінде оның тәрбие ортасын сипаттайды, онда баланың өмірі мен қызметі табиғи түрде ұйымдастырылады. Бұл адам қазірдің өзінде бастап нәрестелік кезге бала ретінде дамып келеді, әлеуметтік мәні, оның ортасы болып табылады ғана емес, шарты болып табылады, бірақ және дамуының қайнар көзі. Баланың ортамен, ең алдымен әлеуметтік ортамен, шағын ортамен өзара әрекеттесуі, олардың "адамзат жасаған мәдениетті" меңгеруі оның психикалық дамуында, оның жеке тұлғасының қалыптасуында бірінші дәрежелі рөл атқарады. Отбасы ортасы, бала үшін бірінші мәдени орын бола отырып, көп қырлы, ол баланың заттық-кеңістіктік, әлеуметтік-мінез-құлықтық, оқиғалы, ақпараттық ортасын қамтиды. Отбасының барлық өмірі көптеген әлеуметтік жағдайлардан тұрады: түнге қоштасу және таңертең бір-біріне сәлемдесу, жұмысқа, мектепке, балабақшаға кетер алдында айырылысу, серуенге шығу және т. б. Ата-аналардың қандай да бір әлеуметтік ахуалдың мақсатты бағыттылығын бере білуі оны педагогикалық жағдайға айналдырады, онда тәрбиенің факторы барлығы: үй-жайдың интерьері, заттардың орналасуы, оларға қатынасы, отбасылық өмір оқиғалары, өзара қарым-қатынас нысандары және қарым-қатынас тәсілдері, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар болып табылады .Тәрбие процессі - көп факторлы процесс, онда осы процестің қалыптаспайтын күрделілігін өзінің жиынтық әсерімен негіздейтін көптеген объективті және субъективті факторлар көрінеді. Тұлғаның ішкі қажеттіліктерін білдіретін субъективті факторлардың тұлға өмір сүретін және қалыптасатын объективті жағдайларға сәйкестігі тәрбие міндеттерін табысты шешуге көмектесетіні анықталды.Тәрбие факторларының көптүрлілігі арасында екі негізгі топ бар: объективті және субъективті.Объективті факторлар тобына жатады:- генетикалық тұқым қуалаушылық және адам денсаулығының жағдайы;- отбасының тікелей ортасына әсер ететін әлеуметтік және мәдени тиістілігі;- өмірбаян мән-жайлары;- мәдени дәстүр, кәсіби және әлеуметтік мәртебе;- елдің және тарихи дәуірдің ерекшеліктері.Субъективті факторлар тобын құрайды:- тәрбиешінің де, тәрбиеленушінің де психикалық ерекшеліктері, дүниетанымы, құндылық бағдарлары, ішкі қажеттіліктері мен мүдделері;- социуммен қарым-қатынас жүйесі;- жеке адамдар, топтар, бірлестіктер және барлық қауымдастық тарапынан адамға ұйымдастырылған тәрбиелік әсер ету [5].Тәрбие процесінің күрделілігі оның нәтижелері айқын сезілмейді және тез анықталмайды. Тәрбиелілік пен тәрбиеліктің педагогикалық көріністері арасында тұлғаның қажетті қасиеттерінің пайда болуының ұзақ кезеңі жатыр. Тұлға көптеген әртүрлі әсерлерге бір мезгілде әсер етеді және оң ғана емес, теріс тәжірибені де жинақтайды. Тәрбие процесінің күрделілігі оның өте динамикалық, қозғалмалы және өзгермелі болуына байланысты.Отбасында баланы тәрбиелеу адамның әлеуметтік негіздерін, оның жеке тұлға ретінде қалыптасуын, даралықты дамытуды қалыптастырады.Отбасылық тәрбие - бұл ата-аналар немесе оларды алмастыратын адамдар (туыстары, қамқоршылары) жүзеге асыратын балаларды тәрбиелеу.Онда қандай да бір сыртқы және ішкі ерекшеліктердің ортақтығымен, ата-аналар тұлғаларының тән ерекшеліктерімен, тәрбиенің бағыттылығымен байланысты баланы отбасында тәрбиелеудің өзгешелігі ұғынылады.Тәрбиелеудің:- Ақыл-ой тәрбиесі адамның интеллектуалдық қабілеттерін дамытуға, қоршаған ортаны және өзін-өзі тануға қызығушылыққа бағытталған.- Адамгершілік тәрбие өзіне: қоғамдық тәртіп ережелері туралы адамгершілік тәжірибе мен білім жинақтауды; бос уақытты дұрыс пайдалануды және жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттерін дамытуды қамтиды.- Еңбек тәрбиесі өзіне мыналарды қамтиды: дамыту және дайындау, еңбек қызметінің әр түріне адал, жауапты және шығармашылық қарым-қатынас, адамның маңызды міндеттерін орындау шарты ретінде кәсіби тәжірибені жинақтау.- Дене тәрбиесі негізгі міндеттері: дұрыс дене дамуы, қозғалыс дағдылары мен вестибулярлық аппаратты жаттықтыру, ағзаны шынықтырудың әртүрлі процедуралары, сондай-ақ адамның жұмысқа қабілеттілігін арттыруға бағытталған ерік күші мен мінезді тәрбиелеу болып табылады [6].Жазалау - балаға өз әрекетін сезінуге, кінәсін сезінуге, өкінуге көмектесу. Жазаның ықпалымен балада белгіленген ережелерге сәйкес алдағы уақытта әрекет етуге ұмтылу нығаюы тиіс. Отбасылық тәрбиелеуде жазаны дұрыс қолданбау ата-аналар баланы тітіркендіргіш, шаршау, күдік жағдайында жиі жазалайтынынан көрінеді, жазалау үшін бірнеше теріс қылықтарды жинақтайды. Бала осындай жазалаудың әділдігін түсінбейді, сондықтан олар ата-аналармен қарым-қатынаста жаңа жанжал тудырады. Дөрекі қорқу, қорлау, ренжітетін лақап ат баланың психикасын зақымдайды, оның еркін әлсіретеді, үлкендерге нашар сезім тудырады.Көтермелеу жазалау жазадан гөрі тәрбиелік құрал ретінде пәрменді. Ынталандырудың ынталандырушы рөлі онда баланың іс-әрекетін, мінез-құлқын мақұлдау бар. Демек, ынталандыру дамып келе жатқан тұлғаның жақсы, қайырымды болуына бағыттайды және баланың осы бағытта ұмтылысын және ілгерілеуін бекітеді. Ынталандыру педагогикалық құндылығын жоғалтады, балада мақтауды күту әдеті пайда болған кезде, кез-келген істегі табыстары үшін, тіпті орындалуы ерекше күш-жігер тудырмайтын, оның күші мен мүмкіндіктері толық қол жетімді болады. Ынталандыруды асыра пайдаланбау керек: бала өзіне оңай және қол жетімді, мақтауға мұқтаж емес. Үй тәрбиесінде ереже болуы керек: өз күш-жігерін жұмылдыра отырып, дербестік таныта отырып, ынталандыруға лайық болу керек.Ата-аналардың тікелей тәрбие қызметіне негізделген бірқатар факторлар бар:- балаға күтім жасау, денсаулықты нығайту, ақыл-ой және адамгершілік дамуы, өзіне-өзі қызмет көрсету дағдыларын қалыптастыру үшін оның педагогикалық орындылығы;- тәрбие өнері;- баланың бағытталған дамуы мен тәрбиесін ынталандыру үшін жағдай жасай білу;- ойыншықтар мен ойындар, әңгімелер, әдебиет, теледидар бағдарламаларын дұрыс пайдалану, кітаптар, телехабарлар, газет және журнал мақалаларын талқылау, өлеңдерді оқу, сыйлықтар дайындау арқылы баланың қызығушылығын басқару;- баланың құрдастарымен және басқа адамдармен өзара әрекеттесуінің ең тиімді жағдайларын жасау;- ортаға, адамдарға қатысты таңдаушылықты тәрбиелеу; баланың даралығын, оның жасын, сапалы өзгерістерді, қол жеткен нәтижелерді, орта жағдайларды ескере отырып, тәрбиенің серпінділігі;- еңбекке баулу, өзіне - өзі қызмет көрсету-еңбекке тәрбиелеу;- баланың дамуы мен тәрбиесінің динамикасын бақылау және көру, жағымды да, жағымсыз да, алынған ақпаратты тәрбиелеу процесінде пайдалану қабілеті [8].Әр адамның қайталанбас тұлғасы сияқты, ерлі-зайыптылар арасындағы жеке қарым-қатынас сияқты, ата-аналардың өз баласына қарым-қатынасы да күрделі, отбасылық тәрбиенің стильдері бірдей. Отбасылық тәрбиенің стилі-балаға әсер ететін ата-ана стереотиптерінің жиынтығы.Әр түрлі отбасыларда әртүрлі тәрбие түрлері. А.Болдуин ата - ана тәрбиесінің екі стилін атап өтті-демократиялық және бақылаушы. Тәрбие стилі деп ата-ананың мінез-құлқының әртүрлі нұсқаларының үйлесімі ретінде белгілі бір емес тәрбие стратегиясы түсініледі. Мұндай жорық ата-ана мінез-құлқының өзіндік профилін құруға мүмкіндік береді, ол белгілі бір ата-ана үшін, сондай-ақ белгілі бір жастағы балалардың ата-аналары үшін жеке жағдайда тәрбиелеудің ең тән стилін көрсетеді.Демократиялық стиль келесі параметрлермен сипатталады: ата-аналар мен балалар арасындағы вербалды қарым-қатынастың жоғары дәрежесі, балалардың отбасылық мәселелерді талқылауға қосылуы, ата-аналардың көмекке келуге дайын болған кезде баланың табыстылығы, баланы көрудегі субъективтілікті төмендетуге ұмтылу.Бақылаушы ата-аналар мен балалар арасында тәртіптік шаралар жөнінде келіспеушіліктер болмаған кезде баланың мінез-құлқын елеулі шектеуді, баланың шектеулердің мағынасын нақты түсінуін көздейді. Ата-аналардың талаптары өте қатал болуы мүмкін, бірақ олар балаға үнемі және дәйекті түрде қойылады және бала әділ және негізді деп танылады [9].Тәрбие стилі тәрбиелеуде ұлттық дәстүрлер түрінде ұсынылған әлеуметтік-мәдени ережелер мен нормаларға ғана емес, сонымен қатар отбасындағы бала-ата-ана қарым-қатынасының қалай құрылуы, балаларда қандай тұлғалық қасиеттер мен қасиеттерді қалыптастыруға оның тәрбиелік әсері бағытталуы тиіс ата-ананың педагогикалық ұстанымына да байланысты. Осыған сәйкес ата-ана баламен қарым-қатынаста өзінің мінез-құлық үлгісін анықтайды.Ата-ана мінез-құлық нұсқалары:Қатаң-ата-ана негізінен күштік, директивалық әдістермен әрекет етеді, өз талаптар жүйесін таңып, баланы әлеуметтік жетістіктер жолымен қатаң бағыттайды, бұл ретте көбінесе баланың өз белсенділігі мен бастамашылдығын шектейді. Бұл опция тұтастай алғанда авторитарлық стильге сәйкес келеді.Түсініктеме - ата-ана баланың ақыл-ойына апеллациялайды, баланы өзіне тең және оған қатысты түсіндірулерді түсінуге қабілетті деп есептей отырып, ауызша түсініктеме береді.Автономды - ата-ана балаға шешім қабылдауға және таңдауда барынша еркіндік, барынша дербестік, тәуелсіздік бере отырып, қалыптасқан жағдайдан шығуға мүмкіндік бере отырып, шешім қабылдамайды; ата-ана баланы осы қасиеттерді білдіргені үшін көтермелейді.Ымыралы - мәселені шешу үшін ата-ана баланың өзіне тартымсыз іс-әрекет жасауының орнына қандай да бір тартымды немесе міндеттерін, жартысын қиюды болжайды. Ата-ана баланың мүддесі мен қалауына бағдарланады, орнына не ұсынатынын біледі.Көмек көрсетуші - ата-ана балаға қандай сәтте оның көмегі қажет екенін және оны қандай дәрежеде көрсете алатынын түсінеді. Ол шын мәнінде баланың өміріне қатысады, оған көмектесуге, оның қиындықтарын бөлуге тырысады.Жанашырлық - ата-ана балаға жанжалды жағдайда, алайда, қандай да бір нақты іс-әрекет жасамай, шын жүректен және терең жанашырлық танытады және жанкештілік танытады. Ол баланың күйіндегі, көңіл-күйіндегі өзгерістерге нәзік және сезімтал жауап береді.Баланың физиологиялық және психологиялық жайлылығын қамтамасыз ету үшін ата - ана кез келген әрекетті, тіпті өзіне зиян келтіруге дайын. Ата-ана балаға толық бағытталған: ол оның қажеттіліктері мен мүдделерін өздерінен жоғары, ал жиі және жалпы отбасы мүдделерінен жоғары қояды.Ситуативтік - ата-ана өзі тұрған жағдайға байланысты тиісті шешім қабылдайды; баланы тәрбиелеудің әмбебап стратегиясы жоқ. Ата-ана талаптарының жүйесі және тәрбие стратегиясы тұрақсыз және икемді.Тәуелді - ата-ана өзіне, өз күшіне сенімді сезінбейді және құзыретті ортаны (тәрбиешілер, педагогтар мен ғалымдар) қолдау мен көмек көрсетуге немесе оған өз міндеттерін жүктейді. Ата-анаға педагогикалық және психологиялық әдебиет үлкен әсер етеді, одан өз балаларын "дұрыс" тәрбиелеу туралы қажетті мәліметтерді алуға тырысады [10].Отбасындағы тәрбиеге деген ішкі педагогикалық ұстаным, көзқарастар ата-ана мінез-құлық мәнерінде, қарым-қатынас сипаты мен балалармен қарым-қатынас ерекшеліктерінде көрініс табады.Бұл сенімнің салдары ата-аналардың теріс эмоцияларды көрсететін баламен қалай күресуге болатынын білмейді. Ата-аналық мінез-құлықтың келесі стильдері ерекшеленеді:"Командир-генерал". Бұл стиль баламаларды алып тастайды, оқиғаларды бақылауда ұстайды және теріс эмоцияларды білдірмейді. Балаға әсер етудің негізгі құралдары осындай ата-аналар жағдайды тиімді бақылауға арналған бұйрықтар, командалар мен қауіптер деп санайды."Ата-ана-психолог". Кейбір ата-аналар психолог ретінде әрекет етеді және мәселені талдауға тырысады. Олар диагностикаға, интерпретацияға және бағалауға бағытталған сұрақтар қояды, олар жоғары білімге ие деп болжайды. Бұл баланың өз сезімдерін ашуға талпыныстарын түбірімен өлтіреді. Ата - ана-психолог баланы дұрыс жолға бағыттауды жалғыз мақсат етіп барлық бөлшектерге жетуге тырысады."Судья". Ата-ана мінез-құлқының бұл стилі баланы үкім шығаруға кінәлі деп санауға мүмкіндік береді. Мұндай ата-ана ұмтылатын жалғыз нәрсе-өз құқығын дәлелдеу."Молда". Мұғалімге жақын ата-ана мінез-құлық стилі. Поучения сведенятся негізінен морализированию бойынша болып жатқан. Өкінішке орай, бұл стиль безлик және отбасылық мәселелерді шешуде табысқа жете алмайды."Циник". Мұндай ата-аналар әдетте сарказмға толы және баланы қорлауға тырысады. Оның негізгі "қаруы" - мазақ, лақап, сарказм немесе "баланы жауырынға қоюға" қабілетті әзіл.Сонымен қатар, жоғарыда қарастырылған ата-ана мінез-құлқының стильдері баланы түзетуге ынталандырмайды, тек басты мақсаттарды бұзады-оған проблемаларды шешуге көмектесу. Ата-ана баланың өзін ұстай алатынына ғана жетеді. Ал бала өзіне қатысты теріс сезімдерді сезінгенде, ол тұйық болады, басқалармен қарым-қатынас жасауды, өз сезімдері мен мінез-құлқын талдауды қаламайды.Отбасы - бұл көбінесе сыртқы бақылаудан жасырын күрделі қарым-қатынастар, дәстүрлер мен ережелер әлемі, олар қандай да бір дәрежеде оның мүшелерінің, бірінші кезекте-балалардың жеке ерекшеліктеріне әсер етеді. Дегенмен, барлық отбасыларға әсер ететін бірқатар объективті әлеуметтік факторлар бар. Олардың арасында атап өтуге болады:- Көрші, ал жекелеген жағдайларда туыстық байланыстардың үзілуі;- Әйелдердің өндірістік қызметке қосқан үлесі, соның салдарынан оған қосарлы жүктеме-жұмыста және отбасында;- Тәрбие мен отбасы ішіндегі қарым-қатынасқа уақыт тапшылығы;- Тұрғын үй және материалдық қиындықтар.Мұның бәрі отбасының тәрбие қызметін жүзеге асырудағы қиындықтарға байланысты.В.И. Гарбузов баланың мінез-құлық ерекшеліктерін қалыптастырудағы тәрбиелік әсерлердің шешуші рөлін атап өтіп, дұрыс емес тәрбиенің үш түрін атап көрсетті.- А түрі бойынша тәрбиелеу (қабылдамау, эмоционалдық көндіру) - қатаң бақылаумен, мінез-құлықтың жалғыз дұрыс түрін императивті таңумен ұштасатын баланың жеке ерекшеліктерін қабылдамау. А тәрбиелеу түрі бақылаудың жетіспеушілігімен, толық жайлылықпен үйлесуі мүмкін.- В типі бойынша тәрбиелеу (гиперсоциализациялайтын) ата-аналардың баланың денсаулық жағдайы, оның жолдастары арасындағы, әсіресе мектептегі әлеуметтік мәртебесі, оқуда және болашақ кәсіби қызметінде сәттілік күтуі туралы мазасыздық-пікірлік тұжырымдамасында көрініс табады.- С типі бойынша тәрбиелеу (эгоцентрикалық) - отбасының барлық мүшелерінің назарын балаға аудару (отбасының кумирі), кейде басқа балаларға немесе отбасы мүшелеріне зиян келтіру [11].Отбасындағы балаларды тәрбиелеуді жетілдірудің ең дұрыс жолы-ата-аналардың педагогикалық қателіктерінің алдын алу. Ал бұл, өз кезегінде, олардың ең тәндерін түсіну мен дұрыс түсіндіруді көздейді.Отбасылық тәрбиелеудегі қателіктердің себептерін шартты түрде үш топқа бөлуге болады:1. Ата-аналардың ата-ана сезімінің ерекшеліктері туралы дұрыс емес түсініктері;2. Баланың жас ерекшелік дамуы туралы ата-аналардың психологиялық құзыреттілігінің және тәрбиелік ықпал етудің оған барабар әдістерінің жеткіліксіздігі;3. Ата-аналардың жеке мысалының рөлін және балаға қойылатын талаптардың бірлігін бағаламау.Жеке тұлғаны қалыптастыру үдерісіндегі отбасының рөлі туралы Я.А. Коменский, Д. Локк, Ж.-Ж. Руссо, Г. Песталоцци, Б. Рассел, К. Д. Ушинский, П. П. Блонский және т. б. айтып өтті.Минияров В.М. Отбасы - қоғамның жоғары моральдық құндылықтарының бірі... отбасы адамдар үшін әлеуметтік идеалдар мен мінез-құлық үлгілерінің алғашқы көзі болып табылады дейді [12]. Ол еңбек дағдыларын сақтауға, жинақтауға және жаңа ұрпаққа беруге қатысады, рухани мәдениеттің сабақтастығын қамтамасыз етеді. Қоғам мықты, рухани және адамгершілік дені сау отбасына қанық.Белгілі балалар психиатр М.И. Буянов әлемде бәрі салыстырмалы түрде-әл-ауқаты мен қолайсыздық деп санайды. Бұл ретте отбасылық қолайсыздықты ол баланың дамуы үшін қолайсыз жағдай жасау ретінде қарастырады[13].Оның түсіндірмесіне сәйкес, бала үшін қолайсыз отбасы - бұл бейәлеуметтік отбасының синонимі емес. Формальды тұрғыдан ештеңе айтуға болмайтын көптеген отбасылар бар, бірақ нақты бала үшін бұл отбасы, егер онда баланың тұлғасына қолайсыз әсер ететін факторлар болса, оның теріс эмоциялық - психикалық жай-күйін ауырлататын болса, қолайсыз болады. "Бір бала үшін, - деп атап өтті М.И. Буянов, - отбасы қолайлы болуы мүмкін, ал екіншісі үшін бұл отбасы жан күйзелісінің және тіпті психикалық аурудың себебі болады. Әр түрлі отбасылар болады, әр түрлі балалар кездеседі, сондықтан тек "отбасы - бала" қарым-қатынас жүйесі қолайлы немесе қолайсыз деп қарастыруға құқылы".Осылайша, баланың рухани жағдайы мен мінез-құлқы отбасылық әл-ауқаттың өзіндік индикаторы болып табылады. "Тәрбиенің ақаулары, - деп санайды М. И. Буянов, - бұл отбасы сәтсіздігінің алғашқы және ең басты көрсеткіші дейді.Отбасылардың екі негізгі тобы бар:Табысты отбасы - бұл өз функцияларын жауапкершілікпен және саралап орындайтын отбасы, соның салдарынан отбасының, сондай-ақ оның әрбір мүшесінің өсуі мен өзгеруінің қажеттілігі қанағаттандырылады. Дені сау отбасы үшін нақты отбасылық ережелері бар мықты ата-аналар ұстанымы, отбасының кіші және ересек мүшелері арасындағы икемді, ашық қарым-қатынас, мінез-құлық пен өзара қарым-қатынастың "үлгілерінің" болуы, и.в. Вострокнутовтың "отбасылық жадының" негізін құрайтын ұрпақтар арасындағы эмоционалды жылы байланыстар тән. Ледерер мен Джексон келесі белгілермен сипатталатын жақсы неке деп санайды: төзімділік, бір-біріне құрметпен, адалдық, бірге болу ниеті, мүдделер мен құндылық бағдарының ұқсастығы. В.А. Сысенко "Неке ерлі-зайыптылардың бірде-біреуі ажырасу мен психикалық жалғыздық сезімін сезінбеген жағдайда ғана тұрақты"деп есептейді. А.И. Обозова тұрақты Неке ерлі-зайыптылардың мүдделері мен рухани құндылықтарының сәйкес келуімен және олардың жеке қасиеттерінің қарама-қайшылығымен түсіндіріледі. Э. Ж. Эйдемиллер және В. В. Юстицкий отбасының тұрақтылығына оның мүшелерінің отбасылық өмірдің барлық аспектілері бойынша келіссөздер жүргізе білуіне ықпал етеді.Нашар отбасы. Л.С. Алексеева былай түсіндіреді: " нашар отбасы - бұл отбасылық өзара әрекеттесудің шешуші факторлары жоқ немесе тәртіпсіз әрекет ететін жүйе" Л. Я. Олиференко, Т.И. Шульга, И. Ф. Дементьева балаға нашар отбасы деп - балалармен қатыгез қарым-қатынас жасайтын, олардың тәрбиесімен айналыспайтын, ата-аналары азғындық өмір салтын жүргізетін, балаларды қанаумен айналысатын, балаларды тастайтын, оларды "олардың игілігі үшін" қорқытатын, қалыпты даму үшін жағдай жасамайтын және т.б. отбасылар болуы мүмкін. Иванцова А.К. "Отбасылық қолайсыздық" ұғымы отбасының әр түрлі жағымсыз сипаттамаларын, оның құрылымдық, сандық немесе жыныстық жетілу құрамының ақауларын, отбасы ішіндегі қатынастарды, отбасы мүшелерінің сыртқы әлеуметтік институттармен - мектептермен, училищемен, өндіріспен және басқа да мекемелермен қарым-қатынасын қамтиды деп санайды [14].Нашар (қолайсыз) отбасылардың типологиясын Ранович Р. береді; ол басым факторларға байланысты оларды "тәуекел топтарының" бір санатына біріктіруге мүмкіндік беретін бес отбасы тобын бөледі:- әлеуметтік-экономикалық факторлар (отбасы өмірінің төмен материалдық деңгейі, нашар тұрғын үй жағдайлары);- медициналық-санитарлық факторлар (Экологиялық қолайсыз жағдайлар, ата-аналардың созылмалы аурулары және ауыр тұқым қуалаушылық, ата-аналардың және әсіресе ананың зиянды өндірістік жағдайлары" антисанитария және санитарлық-гигиеналық нормаларды елемеу, отбасының және әсіресе ананың репродуктивтік мінез-құлқы);-әлеуметтік-демография лық факторлар (толық емес немесе көп балалы отбасы, қартайған ата-аналары бар отбасылар, қайталама некелері және жиынтық балалары бар отбасылар);-әлеуметтік-психологиялы қ факторлар (ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың деструктивті эмоциялық-жанжалдық қатынастары, ата-аналардың педагогикалық дәрменсіздігі және олардың жалпы білім деңгейі төмен, деформацияланған құндылық бағдарлары бар отбасылар));- қылмыстық факторлар (маскүнемдік, нашақорлық, ата-аналардың беймәлім және паразиттік өмір салты, отбасылық дебосттар, қатыгездік пен садизм көріністері, қылмыстық әлемнің субмәдениетіне адал отбасы мүшелерінің болуы) [15].Әлеуметтік қауіп - қатерлер мен баланы тәрбиелеу проблемалары негізінде қолайсыз отбасылардың типологиясын Дружинин В.Н. болжайды. Ол отбасының бес тобын, олардың жайсыздық факторларын және отбасы балаға көрсететін балаларға тәрбиелік әсерін бөледі.1. Алкогольдік отбасы сипатталады:Қолайсыздық факторлары: маскүнемдік, алкоголизм, бейәлеуметтік өмір салты, әлеуметтік жауапсыздық, жыныстық бөлінушілік, балаларды асырауға қаражаттың болмауы.Балаларға тәрбиелік ықпал етудің кемістіктері: баланың тағамға, киімге, медициналық қызметтерге, білім беруге, санитарлық-гигиеналық өмір сүру жағдайларына базалық қажеттіліктерін елемеу; баланың тұлғалық даму мүмкіндіктерінің шектелуі, төмен әлеуметтік бақылау, төмен қолдау, балаларды алкогольді, уытты заттарды тұтынуға тарту, қараусыз қалу, бос еңбекке мәжбүрлеу, жыныстық жетілу.2. Есірткіге тәуелді отбасы:Жағымсыз факторлар: есірткіні, уытты заттарды тұтыну, жыныстық жолмен берілетін аурулардың (гепатит, АИТВ) қаупі, балаларды ұстауға қаражаттың болмауы.Балалардың тамақтануына, киіміне, медициналық қызметтеріне, білім алуына, санитарлық-гигиеналық өмір жағдайларына базалық қажеттіліктерді елемеу; баланың тұлғалық даму мүмкіндіктерін шектеу, төмен әлеуметтік бақылау, төмен қолдау, балаларды алкогольді, уытты заттарды тұтынуға тарту, қараусыз қалу, еңбекке мәжбүр ету, жыныстық жетілу, есірткі пайдалануға тарту.3. Криминогендік отбасы сипатталады:Қолайсыздық факторлары: соттылық, қамау орындарында болу, ата-аналардың мінез-құлқының делинквенттік формалары, қоғамдық нормалар мен заңдарды елемеу.Балаларға тәрбиелік ықпал етудің ақаулары: күшке табыну, қоғамдық мақұлдау нормалары мен құндылықтарын терістеу, криминалдық субмәдениет пен оның құндылықтарына бағытталу, балалардың физикалық жазалануы, балаларда адамгершілік беделінің болмауы.4. Педагогикалық жағынан дәрменсіз отбасы:Жағымсыз факторлар: тәрбиелік іс-әрекеттердің сәйкессіздігі, тәрбие мәдениетінің төмендігі.Балаларға тәрбиелік ықпал етудің ақаулары: жеке даму мүмкіндіктерінің шектелуі, жоғары немесе төмен әлеуметтік бақылау, төмен қолдау, сенімді қарым-қатынастың болмауы, өтірік және қарым-қатынас нормасы ретінде уәделердің орындалмауы, эмпатияның болмауы, баланы жоғары сынау, баланы қорлау және қорлау, физикалық жазалау.5. Дезорганизованные отбасы сипатталады:Қолайсыз факторлар: еңбекаралық жанжалдар, жанжалдар, ортақ мүдделердің болмауы, өзара түсіністіктің болмауы, ерлі-зайыптылықты құндылық ретінде жоққа шығару.Балаларға тәрбиелік әсер етудің ақаулары: балалармен қарым-қатынастың шеттетілуі, сенімді қарым-қатынастың болмауы, төмен қолдау, төмен эмпатия [16].Отбасының кез келген деформациясы бала тұлғасының дамуындағы теріс салдарға әкеледі.Отбасылар тәуекел тобына жататын критерийлер өте әртүрлі. Отбасының әртүрлі зерттеушілері қолайсыздықтарды басқаша қарастырады. Кейбіреулер отбасын қолайсыз факторға жатқызады, егер қандай да бір қолайсыз фактор бүкіл отбасына толығымен әсер етсе, басқалары фактор оның жекелеген мүшелеріне әсер етсе. Бұл жерде тұрмысы нашар отбасыларды бөлу өлшемі баланың жағдайы мен ата-аналардың оған қатынасы болып табылады.Отбасылық қарым-қатынастардың дисфункциясын тудыратын және отбасына өз функцияларын орындауға кедергі жасайтын, сондай-ақ баланың психикасына орны толмас зиян келтіретін ең күшті фактор ата-аналардың алкоголизмі болып табылады.Маскүнемдік ата-аналардың көпшілігінде ауру және ақыл-есі кем балалар туады. Ата-аналардың алкоголизмі бала жүктілік кезінде және өмір бойы тұжырымдамада әсер етеді. Бұл қолайсыз фактор-балаға үлгі. Баланың әлеуметтенуі және оның жеке басын қалыптастыру кезінде, ол бүкіл қоршаған ақпаратты сіңіреді, губка сияқты, оның негізгі бағдары ата-анасы-маскүнемдік болып табылады. Осыған байланысты бала осы қорқынышты мысалдарды меңгереді, көп жағдайда қандай да бір тәрбиенің жоқтығы пайда болады, сайып келгенде, бала ата-аналарынсыз қалып, тірі ата-аналарда жетім бола алады және балалар үйіне кіре алады. Мұндай отбасындағы бала ата-анасына ұқсайды, өйткені өзінің жетілмеуіне байланысты мұндай зиянды мысалдарға қарсы тұра алмайды. Ата-аналардың маскүнемдігі әлеуметтік деградация, бұзақылық, өзін-өзі нашар бақылау сияқты құбылыстарды тудырады, ал олар өз кезегінде балалардағы психикалық бұзылулардың себебі болып табылады.Жасөспірімнің қоршаған ортаға қатысты маңызды қатынастар жүйесі қалыптасады, бұл оның әрі қарайғы мінез-құлқын анықтайды. Қоршаған адамдармен қарым-қатынас салдарынан толқулар пайда болады. Бірақ баланың дамуының осы сатысындағы ең бастысы-оның ата-аналармен қарым-қатынасы. Ата-аналар тарапынан үнемі қамқорлық жасауға деген ынта маскүнемдер отбасыларының балаларымен ұзақ уақыт бойы қалады.Егер бала өз құрдастары тәрбиеленіп жатқан отбасынан, ата-анасы спирттік ішімдіктерді асыра пайдаланатын, балаларға аз көңіл бөлетін отбасында өсіп келе жатқанын түсінсе, бұл бала үшін ешқашан жоғары құндылыққа айналмайтын отбасына теріс қарым-қатынастың қалыптасуының себебі болып табылады. Маскүнемдердің ата-аналары, олардың құрбыларына қарағанда әлдеқайда ертерек өсіп келе жатқан балалар, оларға кіші ағалары мен әпкелері үшін жауапкершілік жүктеледі.Қолайсыз отбасының тағы бір түрі-бұл педагогикалық жағынан дәрменсіз отбасы. Мұндай мәртебеге барлығы сәтті, бірақ балаларды тәрбиелеуде елеулі педагогикалық қателіктер туындайтын отбасылар ие болады.М. Буянов өзінің "тұрмысы нашар отбасынан шыққан бала" кітабында, ең алдымен, тәрбиенің айқын ақаулары бар отбасын атайды және ең жиі кездесетін отбасын сипаттайды:Баланы "Золушка түрі бойынша" тәрбиелейді, яғни бала анық немесе эмоционалды түрде қабылданбағанда. Мұндай отбасында баланы жақсы көрмейді және ол біледі, өйткені ол үнемі осы ұнамсыздықты еске салады. Балалардың мұндай қарым-қатынас реакциясы әртүрлі болады: жиі бала өзіне тұйықталады, басқалары ата-аналардың назарын өзіне аударуға тырысады, олардың аяушылығын тудырады немесе бала осындай ата-аналарға қатысты қиян-кесіледі.Бұл жағдайда баланы қазіргі өмірдің барлық ықтимал және мүмкін емес қиындықтары мен қауіптерінен қорғауға тырысады. Мұндай отбасынан шыққан бала, әдетте, өз дербестігін көрсету мүмкіндігінен айырылады, ол көбінесе жауапсыз, дәрменсіз және инфантильді болып өседі. Содан кейін оған әлемде өмір сүру өте қиын. Маскүнемдер, нашақорлар, созылмалы сәтсіздікке ұшырағандар-бұл тәрбиенің нәтижесі.Гипоопека, яғни ата-аналар тарапынан қамқорлықтың болмауы. Баламен ешкім айналыспайды, отбасында оның мүдделері әрдайым соңғы орынға қойылады, бірақ оны ұнатпайды деп айтуға болмайды, тек ата-аналар оған дейін емес - олардың өз проблемалары жеткілікті. Ата-аналар өздерінің жеке бақытының орнығуына, мансаптағы жетістіктеріне және т. б. алаңдаушылық білдірген отбасыларда осылай болады. Ешкім өз уақыты үшін ешқашан құрбан етпейді. Әрине, бір жағынан, бала тәуелсіз және тәуелсіз өсуде, бірақ балаға деген мұндай қарым-қатынас көбінесе оны ешкімге қажет емес сезінуіне, барлығынан кетіп қалғандарға әкеледі. Бұл қадағалаусыздық көбінесе балалардың алкогольге, есірткіге құмарлығымен, олардың құқыққа қарсы әрекеттер жасауымен аяқталады.Балаға қатаң түрде жататын отбасы. Балалар ұрып-соғудан қорқады, сондықтан олар ұстамды және құрғақ. Әдетте, мұндай отбасылардағы балаларға жоғары адамгершілік нормаларды сіңіреді және оларда жоғары моральдық жауапкершілікті тәрбиелейді. Балалар жақсы біледі, "не жақсы және не жаман" және жиі дұрыс әрекет жасауға тырысады. Бірақ мұндай бала ата-ана қасынсыз өмір сүре ме? Ол бақытты ма?Баланы тәрбиелеуде келісімі жоқ отбасылар. Ата-аналары балаларды тәрбиелеуде бір тактиканы қолданатын бұл отбасылар, ал әжелер немесе аталар мүлдем басқа. Осыған байланысты балада невроз немесе басқа психикалық бұзылулар басталуы мүмкін.Тұрмысы нашар отбасылардың келесі түрі - криминалдық-моральдік отбасылар, мұнда отбасының өз міндеттерін орындауын бұзатын басты фактор тәуекелдің криминалдық факторлары және қоғамға қарсы бағдарлары басым моральдік-ассоциальдық отбасылар болып табылады."Балаларға жағымсыз әсер етуі бойынша криминалдық-моральдік отбасылар үлкен қауіп төндіреді. Мұндай отбасылардағы балалардың өмірі қатаң қарым-қатынас, мас күйбеңдік, ата-аналардың ашулануынан, балаларды асырауға қарапайым қамқорлықтың жоқтығынан, көбінесе қауіп төніп тұр. Бұл әлеуметтік жетімдер (ата-анасы тірі жетім балалар) деп аталады, оларды тәрбиелеу мемлекеттік-қоғамдық қамқорлыққа жүктелуі тиіс. Олай болмаған жағдайда баланы ерте қаңғыбастық, үйден қашу, отбасындағы қатыгездік пен қылмыстық құрылымдардың қылмыстық ықпалынан толық әлеуметтік қорғалмау күтеді".Бейәлеуметтік-азғындық отбасылар сыртынан өте беделді болып көрінсе де, өздерінің моральдық көріністері арқасында балаларға жағымсыз әсер етеді, оларға қоғамға қарсы көзқарастарды сіңіреді. Отбасындағы сыртқы жағдай өте қолайлы, өмір сүру деңгейі жоғары, бірақ рухани құндылықтар ауыстырылды.Сондай-ақ, жанжалды отбасыларды бөліп көрсетуге болады. "Әртүрлі психологиялық себептер бойынша ерлі-зайыптылардың жеке өзара қарым-қатынасы өзара құрмет пен өзара түсіністік қағидасы бойынша емес, иеліктен шығару жанжалы қағидасы бойынша құрылатын жанжалды отбасы. Жанжалды отбасылар шулы, жанжалды болуы мүмкін, онда тонның жоғарылауы, тітіркену ерлі-зайыптылардың өзара қарым-қатынасының нормасына айналады, онда ерлі-зайыптылардың қарым-қатынасы толық иеліктен шығаруды, өзара әрекеттестіктен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мирaс унивeрситeтi
Сағындық Ботакөз Шаяхметқызы
Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларды
жауапкершілікке тәрбиелеу
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫС
5В010200 -Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Шымкeнт 2020
ҚAЗAҚСТAН РEСПУБЛИКAСЫНЫН БIЛIМ ЖӘНE ҒЫЛЫМ МИНИСТIРЛIГI
Мирaс унивeрситeтi
Пeдaгoгикa жәнe психoлoгия, дeфeктoлoгия, бaстaуыш oқытудың пeдaгoгикaсы мeн әдiстeмeсi, инфoрмaтикa мұғaлiмi сeктoры
ҚOРҒAУҒA РҰҚСAТ БEРУ
Бiлiм бeру бaғдaрлaмaсының мeнeджeрi
Eшeнкулoвa Д.Б.
(қoлы)
(Ф.И.O.)
____
___________
2020 ж.
ДИПЛOМДЫҚ ЖҰМЫС
Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларды
жауапкершілікке тәрбиелеу
5В010200 -Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі
Oрындaғaн:
Сағындық Б.Ш.Ғылыми жeтeкшiсi:п.ғ.к., аға оқытушы Нуридинова Г.А.Шымкeнт 2020ҚAЗAҚСТAН РEСПУБЛИКAСЫМИНИСТEРСТВO БIЛIМ ЖӘНE ҒЫЛЫМ OБРAЗOВAНИЯ И НAУКИМИНИСТРЛIГIРEСПУБЛИКИ КAЗAХСТAНМирaс унивeрситeтiУнивeрситeт МирaсПП, ДФ,БOПӘ, ИФсeктoрыСeктoр ПП, ДФ, ПМНO,ИФБEКIТEМIНУТВEРЖДAЮБiлiм бeру бaғдaрлaмaсыныңмeнeджeрiМeнeджeрoбр aзoвaтeльнoй прoгрaммыEшeнкулoвa Д.Б.[(]қoлы[пoдпись)][(]A.Ж.Т.[Ф. И.O.)]05 қараша 2019ж.г.Диплoмдық жұмысқa тaпсырмaЗAДAНИEнa диплoмную рaбoтуСтудeнткeСтудeнтуСағындық Ботакөз Шаяхметқызы ТoпГруппaПМ-611К2МaмaндықСпeц.- 5В010200 -Бастауыш оқытудың педагогикасы мен әдістемесі1.Жұмыстың тaқырыбыТeмa рaбoтыНашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларды жауапкершілікке тәрбиелеуУнивeрситeт бұйрығымeн бeкiтiлгeн утвeрждeнa прикaзoм пo унивeрситeту № ПРК№191086oт31102019жг.2.Aяқт aлғaн жұмыстың тaпсырылу уaқыты Срoк сдaчи зaкoнчeннoй рaбoты 01__06___ 2020 жг.3.Жұмысқa нeгiзгi дeрeктeр Исхoдныe дaнныe к рaбoтe Зeрттeу тaқырыбы бoйыншa ғылыми дeрeккөздeрi мeн тeoeриялық нeгiздeрi4.Диплoмдық жұмыстaғы өңдeудi қaжeт eтeтiн мәсeлeлeрдiң тiзiмi нeмeсe диплoмдық жұмыстың қысқaшa мaзмұны Пeрeчeнь пoдлeжaщих рaзрaбoткe в диплoмнoй рaбoтe вoпрoсoв или крaткoe сoдeржaниe диплoмнoй рaбoты a)Жағдайы нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін тәрбиелеудің теориялық негіздері.б)Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін тәрбиелеудің психологиялық-педагогикалық жағдайы. в)Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үдерісінде нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін тәрбиелеу бойынша эксперименттік жұмысты ұйымдастыру және нәтижелілігі.Жұмыс жeтeкшiсi Рукoвoдитeль рaбoты []п.ғ.к., аға оқытушы Нуридинова Г.А.қoлыпoдпись рaсшифрoвкaсы[рaсшифрoвкaи]oдписи[ )]Тaпсырмaның бeрiлгeн күнi Дaтa выдaчи зaдaния_05_ қaрaшa 2019 ж.Студeнт тaпсырмaны oрындaуғa қaбылдaды Зaдaниe к испoлнeнию принял студeнт Сағындық Ботакөз Шаяхметқызы[(]қoлы[пoдпись) (]қoлдың рaсшифрoвкaсы[рaсшифрoвкa пoдписи)]МАЗМҰНЫКІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51 ЖАҒДАЙЫ НАШАР ОТБАСЫНАН ШЫҚҚАН БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЖАУАПКЕРШІЛІГІН ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...81.1 Нашар отбасы: түсінігі, критерийлері және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81.2 Жауапкершілік, Бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігі ұғымдарының мазмұны және оның жағдайы нашар отбасынан шыққан балаларда көріну ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..221.3 Бастауыш мектеп оқушыларының жас ерекшелік психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .281.4 Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін тәрбиелеудің психологиялық-педагогикалық жағдайы ... ... ...332 БАСТАУЫШ МЕКТЕПТІҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ НАШАР ОТБАСЫНАН ШЫҚҚАН БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЖАУАПКЕРШІЛІГІН ТӘРБИЕЛЕУ БОЙЫНША ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСТЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ НӘТИЖЕЛІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 402.1 Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін тәрбиелеу бойынша эксперименттік жұмысты ұйымдастыру және әдістемелік қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..402.2 Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін тәрбиелеу бойынша эксперименттік жұмыстың нәтижелері...47ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..58ПАЙДАЛА НҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 0НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕРБұл дипломдық жұмыста келесідей стандарттарға сілтемелер жасалған: Білім туралы 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III Қазақстан Республикасының Заңы. (өзгерістер мен толықтырулармен 24 қазан, 2011ж. №487-ІҮ)Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасы (16.05.2015ж.). Мирас университетінің Ғылыми кеңесі №1 хаттамамен 2019 ж. 29 тамызда бекіткен Диплом жұмысы (жобасы) туралы ЕрежесіКІРІСПЕЖауапты тұлғаны тәрбиелеу елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгеруі жағдайында ерекше өзектілікке ие болады. Бұл келесі антиномиямен түсіндіріледі: бір жағынан, адамды таңдау еркіндігі мен мүмкіндіктерінің кеңеюімен және екінші жағынан, оның әлеуметтік ортаға тәуелділігімен. Осы жағдайларда тұлғаның қазіргі қоғамдағы өзін-өзі жүзеге асыруының табыстылығы көбінесе оның нәтижелері үшін жауапты болатын таңдауды жүзеге асыру қабілетімен анықталады.Қазіргі уақытта жауапкершілікті тәрбиелеу - жалпы орта білім беруді реформалаудың басым бағыты: "Жалпы білім беретін мектеп әмбебап білімнің, біліктер мен дағдылардың біртұтас жүйесін, сондай-ақ білім алушылардың өзіндік қызметі мен жеке жауапкершілігінің тәжірибесін қалыптастыруы тиіс" []. Бастауыш білім берудің негізгі білім беру бағдарламасын меңгерудің жеке нәтижелеріне қойылатын талаптардың бірі "Адамгершілік нормалары, әлеуметтік әділеттілік және еркіндік туралы түсінік негізінде өз іс-әрекеттері үшін дербестік пен жеке жауапкершілікті дамыту" болып табылады. Осы талапты орындау қоғам алдындағы жауапкершілікті сезінетін Қазақстанның адамгершілік, шығармашылық азаматтарын тәрбиелеуге "білім, білік, дағды" қалыптастыруға көшудің қажеттілігін тудырады.Баланы тәрбиелеуде дәстүрлі жетекші рөл отбасына беріледі. Алайда, ғылыми әдебиеттерді көрсеткендей, қазіргі отбасының дамуында жағымсыз үрдістер байқалады: ата-аналардың педагогикалық әлеуетінің төмендеуі және отбасылық құндылықтарды жоғалту, балалардың қадағалаусыздығы мен қылмыстарының өсуі, қолайсыз одақтар санының өсуі.Нашар отбасындағы баланың тұлғалық қасиеттерінің дамуы, олардың қатарына жауапкершілік кіретін қолайсыз жағдайларда болады, олардың арасында - ата-аналардың сәтсіз, бейәлеуметтік мінез-құлық үлгісін көрсететін тұлғалық деформациясы, дұрыс ұйымдастырылмаған тәрбие жүйесінің болуы. Осындай отбасылардың балалары, әсіресе кіші мектеп жасындағы балалар, көмек пен қолдауды қажет етеді, өйткені ерте балалық шақта нашар отбасының балаға теріс әсері неғұрлым қарқынды болып келеді. Жауапкершілікті тәрбиелеу, біздің ойымызша, баланың нашар отбасының әлеуметтік ықпалына тәуелділік деңгейін төмендетуге мүмкіндік береді, девиантты мінез-құлықтың алдын алуға ғана емес, болашақта лайықты өмір құруға да ықпал етеді.Педагогикалық тәжірибені талдау нашар отбасынан шыққан бастауыш мектеп оқушылары өз міндеттерін орындау қажеттілігін әрдайым түсіне бермейді, басқалардың нұсқауларына бағытталатынын, сыртқы бақылаумен әрекет жасайтынын көрсетеді. Кіші мектеп жасындағы тәрбие институттарының бірі отбасымен бірге мектеп болып табылатындықтан, тұрмысы нашар отбасынан шыққан оқушылардың жауапкершілігін тәрбиелеу міндетін шешу көп жағдайда жалпы білім беру мекемелері педагогтарының қызметіне байланысты болады. Өскелең ұрпақты осындай дайындаудың тәсілдерін іздеу қажеттілігі жағдайы нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін педагогикалық ғылымдағы маңызды орындардың біріне тәрбиелеу проблемасын тудырады. Сондықтан да біз зерттеу тақырыбын " Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларды жауапкершілікке тәрбиелеу" деп анықтадық.Зерттеу нысаны - бастауыш мектептегі оқу-тәрбие процесі.Зерттеу пәні - нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушының жеке тұлға ретінде жауапкершілікті тәрбиелеу.Зерттеудің мақсаты - нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушының жауапкершілігін тәрбиелеу әдістемесін әзірлеу.Зерттеу міндеттері:1. "Нашар отбасы" ұғымының мазмұны туралы ғылыми көзқарасты нақтылау, кіші мектеп жасындағы балаға қатысты отбасының қолайсыз өлшемдерін анықтау және бала үшін қолайсыз отбасыларды жіктеуді жүзеге асыру.2. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық білімі ретінде жауапкершілік құрылымын ашу және оның құрылымдық компоненттерінің мазмұнын негіздеу.3. Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушысының жауапкершілігін тәрбиелеудің педагогикалық шарттарын анықтау.4. Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін тәрбиелеу бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың нәтижелілігін анықтау.Зерттеу гипотезасы. Нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушының жауапкершілігі когнитивті, эмоциялық, мотивациялық-құндылық және іс-әрекет компоненттерінің бірлігі мен өзара байланысын білдіретін жүйелі жеке білім болып табылады. Егер:- бастауыш сынып оқушының тұлға ретінде жауаптылықтың когнитивтік, эмоционалдық, мотивациялық-құндылық, іс-әрекет компоненттерінің мазмұны негізделген, ол нашар отбасынан бастауыш сынып оқушының жауапкершілігін тәрбиелеу процесінің мазмұнын құрастыруға негіз болады;- нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушысының жеке тұлға ретінде жауапкершілікті тәрбиелеу тәсілдері анықталды;- жауапкершілігі төмен отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушысының жеке тұлға ретінде жауапкершілікті тәрбиелеу процесінің мазмұны бастауыш сынып мұғалімі қызметінің құрылымдық компоненттеріне сәйкес бағыттары шеңберінде жүзеге асырылады;- нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушысының жауапкершілігін тәрбиелеудің басым әдістері бастауыш сынып оқушысының құндылықтардың әлеуметтік маңыздылығын сезінуін, адамгершілік сезімдерін, жауапты мінез-құлық уәждерін және іс-әрекеттерін қалыптастыруды қамтамасыз ететін болып табылады.Зерттеудің жаңалығы:- "нашар отбасы" ұғымы туралы ғылыми түсінік нақтыланды;- кіші мектеп жасындағы бала үшін отбасының қолайсыз критерийлері анықталды, олардың негізінде бала үшін нашар отбасыларды жіктеу жүзеге асырылды;- кіші мектеп оқушысының жеке тұлға ретінде жауапкершілік құрылымы ашылды және оның құрылымдық компоненттерінің мазмұны негізделген;- нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушының жауапкершілігін тәрбиелеу эдістемесі әзірленді.Зерттеудің теориялық маңыздылығы оның нәтижелері "нашар отбасы" ұғымының мазмұны туралы ғылыми көзқарасты тереңдетеді; кіші оқушының жауапкершілік құрылымын негіздеу және оның компоненттерінің мазмұнын ашу кіші оқушының жауапкершілігі туралы жаңа ғылыми көзқарастар үшін негіз болады; нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушысының жауапкершілігін тәрбиелеудің әзірленген әдістемесі бастауыш мектеп мұғалімінің бастауыш мектеп жасындағы балалардың тұлғалық қасиеттерін тәрбиелеудегі педагогикалық қызметінің мазмұнды және процессуалдық аспектілері туралы ғылыми түсініктерін кеңейтеді.Зерттеудің практикалық маңыздылығы - ол бастауыш мектеп педагогының қызметін нашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушының жауапкершілігін тәрбиелеу аспектісінде жетілдіруге бағытталған.Зерттеудің әдіснамалық негізі жүйелік - диалектикалық әдістің жағдайы болып табылады.Зepттey әдicтepi: зepттey тaқыpыбы бoйыншa филocoфиялық, пcихoлoгиялық, пeдaгoгикaлық әдeбиeттepдi ғылыми-тeopиялық тaлдay; oқытy үдepiciн бaқылay жәнe тaлдay, oқышылapмeн cұхбaттacy, әңгiмeлecy жәнe aнкeтa жүpгiзy, пeдaгoгикaлық экcпepимeнт, мaтeмaтикaлық cтaтиcтикa әдicтepi. Зерттеудің тәжiрибeлiк базасы: Шымкeнт қaлacындaғы Төржан жeкeмeншiк гимназиясы. Зeрттeу жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кiрiспeдeн, нeгiзгi бөлiмнeн, қорытынды, әдeбиeттeр тiзiмiнeн тұрады.1 НАШАР ОТБАСЫНАН ШЫҚҚАН БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЖАУАПКЕРШІЛІГІН ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ1.2 Нашар отбасы: түсінігі, критерийлері және жіктелуіНашар отбасынан шыққан бастауыш сынып оқушыларының жауапкершілігін тәрбиелеу - бұл маңызды әлеуметтік-педагогикалық мәселе. Оның шешімі жалпы білім беру мекемелерінің қызметін қозғайды, өйткені қазіргі таңда жауапты тұлғаны тәрбиелеу білім беру кеңістігінен тыс шешу мүмкін емес мемлекет саясатының басым міндеттерінің бірі ретінде анықталады. Нашар отбасы тәрбие әлеуетінің төмен болуына байланысты бала тұлғасының дамуына теріс әсер етеді, сондықтан кіші мектеп жасындағы баланы тәрбиелеуде маңызды рөл атқаратын мектеп балаларды тәрбиелеуде тәрбие функциясын күшейтуге және отбасылық теңгерімсіздікті өтеуге бағытталған.Аталған проблеманы шешу барысында "нашар отбасы" ұғымының мазмұнын нақтылау, отбасының бастауыш сынып оқушыға қатысты сәтсіздігінің критерийлерін анықтау және олардың негізінде бала үшін нашар отбасыларды жіктеуді жүзеге асыру қажеттілігі туындады.Адамның балалық шағы өте ұзақ: кішкентай бала ересекке, қоғамның тәуелсіз мүшесіне айналғанға дейін көп уақыт өтеді. Осы уақыт ішінде ол әлеуметтендірудің ең маңызды және ықпалды факторы болып табылатын ата-ана отбасына қатты мұқтаж. Баланың ұзақ уақыт бойы созылатын дәрменсіздік кезеңі ата-аналарды балаларға күтім жасау мен оларды қорғауға ерекше көңіл бөлуге мәжбүр етеді.Отбасы - бұл некеге немесе отбасылық туысқа негізделген шағын топ, оның мүшелері тұрмыс ортақтығымен, өзара моральдық жауапкершілігі мен өзара көмекпен байланысты; онда ерлі-зайыптылар, ата-аналар мен балалар, балалар арасындағы өзара қарым-қатынасты реттейтін нормалар мен мінез-құлық үлгілерінің жиынтығы жасалады [2].Баланың өсуі кезеңінде отбасы бірқатар функцияларды атқарады:1) тәрбиелік - әке мен ана болуға; балалармен қарым-қатынаста және оларды тәрбиелеуде; ата-аналардың балаларға іске асырылуы мүмкін деген жеке қажеттіліктерін қанағаттандыру. Тәрбие қызметін орындау барысында отбасы өскелең ұрпақты әлеуметтендіруді, қоғамның жаңа мүшелерін дайындауды қамтамасыз етеді.Р.М. Капралова: балаларды тәрбиелеу-отбасының маңызды функцияларының бірі;2) шаруашылық - тұрмыстық-отбасы мүшелерінің материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыру, олардың денсаулығын сақтауға жәрдемдесу; 3) экономикалық - мүлікті жинақтау, меншік сатып алу, тұрғын үйді жекешелендіру және мұрагерлік;4) эмоционалдық - отбасы мүшелерінің көзайымына, құрметтеуге, тануға, эмоционалдық қолдауға, психикалық қорғауға деген қажеттіліктерін қанағаттандыру;5) сексуалдық-эротикалық, генеративтік функция - отбасы мүшелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру, оның мүшелерінің сексуалдық-эротикалық мінез-құлқын реттеу, халықтың биологиялық өсімін молайтуды қамтамасыз ету;6) рухани (мәдени) қарым - қатынас функциясы - бос уақытты бірлесіп өткізу, өзара рухани байыту қажеттіліктерін қанағаттандыру; қоғам мүшелерінің рухани дамуында маңызды рөл атқарады.;7) әлеуметтік бақылау, бастапқы әлеуметтену функциясы - отбасы мүшелерінің әлеуметтік нормаларды орындауын қамтамасыз ету; баланы адамзат жинаған әлеуметтік тәжірибеге, ол туған және өсіп келе жатқан елдің мәдениетіне, оның адамгершілік нормаларына, дәстүрлеріне оқытуды көздейді;8) әр отбасы мүшесінің сыртқы келбетіне, мәртебесіне, өмірлік табыстарына, қаржылық жағдайына қарамастан, оны абсолютті қабылдау болып табылатын рекреациялық және психотерапевтік функцияны қамтиды [3].Осылайша, отбасы баланың толыққанды тұлғасын қалыптастыру үшін өз функцияларын қаншалықты орындады, баланың қалай оқитынына, оның оқуға деген көзқарасы қандай болады, оның құрбыларымен қарым-қатынасы қалай қалыптасатынына, мектеп қызметіне қаншалықты оңай қосылатынына және қоғамға құйылатынына байланысты. Сондықтан, баланың осы уақытты тез және жеңіл өтуі үшін ата-аналар оған түсіністікпен, шыдамдылықпен қарайды және қоғамдағы жаңа жағдайға бейімделуге көмектесуі тиіс.Богуцкой пікірі бойынша отбасының негізгі функциясы баланы тәрбиелеу болып табылады [4].Тәрбие - бұл тұлғаны мақсатты түрде қалыптастыру процесі. Бұл қоғамға қажетті және пайдалы тұлғаны қалыптастыру мақсатында ата-аналар мен баланың арнайы ұйымдастырылған, басқарылатын және бақыланатын өзара іс-қимылы.Қазіргі түсінікте тәрбиелеу процесі - бұл ата-аналар мен баланың өзара тиімді қарым-қатынасы, өйткені отбасы-адамның болашақ тағдыры көп жағдайда байланысты болатын бала тұлғасын дамытудың жетекші факторы.Отбасы тәрбиелеу факторы ретінде оның тәрбие ортасын сипаттайды, онда баланың өмірі мен қызметі табиғи түрде ұйымдастырылады. Бұл адам қазірдің өзінде бастап нәрестелік кезге бала ретінде дамып келеді, әлеуметтік мәні, оның ортасы болып табылады ғана емес, шарты болып табылады, бірақ және дамуының қайнар көзі. Баланың ортамен, ең алдымен әлеуметтік ортамен, шағын ортамен өзара әрекеттесуі, олардың "адамзат жасаған мәдениетті" меңгеруі оның психикалық дамуында, оның жеке тұлғасының қалыптасуында бірінші дәрежелі рөл атқарады. Отбасы ортасы, бала үшін бірінші мәдени орын бола отырып, көп қырлы, ол баланың заттық-кеңістіктік, әлеуметтік-мінез-құлықтық, оқиғалы, ақпараттық ортасын қамтиды. Отбасының барлық өмірі көптеген әлеуметтік жағдайлардан тұрады: түнге қоштасу және таңертең бір-біріне сәлемдесу, жұмысқа, мектепке, балабақшаға кетер алдында айырылысу, серуенге шығу және т. б. Ата-аналардың қандай да бір әлеуметтік ахуалдың мақсатты бағыттылығын бере білуі оны педагогикалық жағдайға айналдырады, онда тәрбиенің факторы барлығы: үй-жайдың интерьері, заттардың орналасуы, оларға қатынасы, отбасылық өмір оқиғалары, өзара қарым-қатынас нысандары және қарым-қатынас тәсілдері, салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар болып табылады .Тәрбие процессі - көп факторлы процесс, онда осы процестің қалыптаспайтын күрделілігін өзінің жиынтық әсерімен негіздейтін көптеген объективті және субъективті факторлар көрінеді. Тұлғаның ішкі қажеттіліктерін білдіретін субъективті факторлардың тұлға өмір сүретін және қалыптасатын объективті жағдайларға сәйкестігі тәрбие міндеттерін табысты шешуге көмектесетіні анықталды.Тәрбие факторларының көптүрлілігі арасында екі негізгі топ бар: объективті және субъективті.Объективті факторлар тобына жатады:- генетикалық тұқым қуалаушылық және адам денсаулығының жағдайы;- отбасының тікелей ортасына әсер ететін әлеуметтік және мәдени тиістілігі;- өмірбаян мән-жайлары;- мәдени дәстүр, кәсіби және әлеуметтік мәртебе;- елдің және тарихи дәуірдің ерекшеліктері.Субъективті факторлар тобын құрайды:- тәрбиешінің де, тәрбиеленушінің де психикалық ерекшеліктері, дүниетанымы, құндылық бағдарлары, ішкі қажеттіліктері мен мүдделері;- социуммен қарым-қатынас жүйесі;- жеке адамдар, топтар, бірлестіктер және барлық қауымдастық тарапынан адамға ұйымдастырылған тәрбиелік әсер ету [5].Тәрбие процесінің күрделілігі оның нәтижелері айқын сезілмейді және тез анықталмайды. Тәрбиелілік пен тәрбиеліктің педагогикалық көріністері арасында тұлғаның қажетті қасиеттерінің пайда болуының ұзақ кезеңі жатыр. Тұлға көптеген әртүрлі әсерлерге бір мезгілде әсер етеді және оң ғана емес, теріс тәжірибені де жинақтайды. Тәрбие процесінің күрделілігі оның өте динамикалық, қозғалмалы және өзгермелі болуына байланысты.Отбасында баланы тәрбиелеу адамның әлеуметтік негіздерін, оның жеке тұлға ретінде қалыптасуын, даралықты дамытуды қалыптастырады.Отбасылық тәрбие - бұл ата-аналар немесе оларды алмастыратын адамдар (туыстары, қамқоршылары) жүзеге асыратын балаларды тәрбиелеу.Онда қандай да бір сыртқы және ішкі ерекшеліктердің ортақтығымен, ата-аналар тұлғаларының тән ерекшеліктерімен, тәрбиенің бағыттылығымен байланысты баланы отбасында тәрбиелеудің өзгешелігі ұғынылады.Тәрбиелеудің:- Ақыл-ой тәрбиесі адамның интеллектуалдық қабілеттерін дамытуға, қоршаған ортаны және өзін-өзі тануға қызығушылыққа бағытталған.- Адамгершілік тәрбие өзіне: қоғамдық тәртіп ережелері туралы адамгершілік тәжірибе мен білім жинақтауды; бос уақытты дұрыс пайдалануды және жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттерін дамытуды қамтиды.- Еңбек тәрбиесі өзіне мыналарды қамтиды: дамыту және дайындау, еңбек қызметінің әр түріне адал, жауапты және шығармашылық қарым-қатынас, адамның маңызды міндеттерін орындау шарты ретінде кәсіби тәжірибені жинақтау.- Дене тәрбиесі негізгі міндеттері: дұрыс дене дамуы, қозғалыс дағдылары мен вестибулярлық аппаратты жаттықтыру, ағзаны шынықтырудың әртүрлі процедуралары, сондай-ақ адамның жұмысқа қабілеттілігін арттыруға бағытталған ерік күші мен мінезді тәрбиелеу болып табылады [6].Жазалау - балаға өз әрекетін сезінуге, кінәсін сезінуге, өкінуге көмектесу. Жазаның ықпалымен балада белгіленген ережелерге сәйкес алдағы уақытта әрекет етуге ұмтылу нығаюы тиіс. Отбасылық тәрбиелеуде жазаны дұрыс қолданбау ата-аналар баланы тітіркендіргіш, шаршау, күдік жағдайында жиі жазалайтынынан көрінеді, жазалау үшін бірнеше теріс қылықтарды жинақтайды. Бала осындай жазалаудың әділдігін түсінбейді, сондықтан олар ата-аналармен қарым-қатынаста жаңа жанжал тудырады. Дөрекі қорқу, қорлау, ренжітетін лақап ат баланың психикасын зақымдайды, оның еркін әлсіретеді, үлкендерге нашар сезім тудырады.Көтермелеу жазалау жазадан гөрі тәрбиелік құрал ретінде пәрменді. Ынталандырудың ынталандырушы рөлі онда баланың іс-әрекетін, мінез-құлқын мақұлдау бар. Демек, ынталандыру дамып келе жатқан тұлғаның жақсы, қайырымды болуына бағыттайды және баланың осы бағытта ұмтылысын және ілгерілеуін бекітеді. Ынталандыру педагогикалық құндылығын жоғалтады, балада мақтауды күту әдеті пайда болған кезде, кез-келген істегі табыстары үшін, тіпті орындалуы ерекше күш-жігер тудырмайтын, оның күші мен мүмкіндіктері толық қол жетімді болады. Ынталандыруды асыра пайдаланбау керек: бала өзіне оңай және қол жетімді, мақтауға мұқтаж емес. Үй тәрбиесінде ереже болуы керек: өз күш-жігерін жұмылдыра отырып, дербестік таныта отырып, ынталандыруға лайық болу керек.Ата-аналардың тікелей тәрбие қызметіне негізделген бірқатар факторлар бар:- балаға күтім жасау, денсаулықты нығайту, ақыл-ой және адамгершілік дамуы, өзіне-өзі қызмет көрсету дағдыларын қалыптастыру үшін оның педагогикалық орындылығы;- тәрбие өнері;- баланың бағытталған дамуы мен тәрбиесін ынталандыру үшін жағдай жасай білу;- ойыншықтар мен ойындар, әңгімелер, әдебиет, теледидар бағдарламаларын дұрыс пайдалану, кітаптар, телехабарлар, газет және журнал мақалаларын талқылау, өлеңдерді оқу, сыйлықтар дайындау арқылы баланың қызығушылығын басқару;- баланың құрдастарымен және басқа адамдармен өзара әрекеттесуінің ең тиімді жағдайларын жасау;- ортаға, адамдарға қатысты таңдаушылықты тәрбиелеу; баланың даралығын, оның жасын, сапалы өзгерістерді, қол жеткен нәтижелерді, орта жағдайларды ескере отырып, тәрбиенің серпінділігі;- еңбекке баулу, өзіне - өзі қызмет көрсету-еңбекке тәрбиелеу;- баланың дамуы мен тәрбиесінің динамикасын бақылау және көру, жағымды да, жағымсыз да, алынған ақпаратты тәрбиелеу процесінде пайдалану қабілеті [8].Әр адамның қайталанбас тұлғасы сияқты, ерлі-зайыптылар арасындағы жеке қарым-қатынас сияқты, ата-аналардың өз баласына қарым-қатынасы да күрделі, отбасылық тәрбиенің стильдері бірдей. Отбасылық тәрбиенің стилі-балаға әсер ететін ата-ана стереотиптерінің жиынтығы.Әр түрлі отбасыларда әртүрлі тәрбие түрлері. А.Болдуин ата - ана тәрбиесінің екі стилін атап өтті-демократиялық және бақылаушы. Тәрбие стилі деп ата-ананың мінез-құлқының әртүрлі нұсқаларының үйлесімі ретінде белгілі бір емес тәрбие стратегиясы түсініледі. Мұндай жорық ата-ана мінез-құлқының өзіндік профилін құруға мүмкіндік береді, ол белгілі бір ата-ана үшін, сондай-ақ белгілі бір жастағы балалардың ата-аналары үшін жеке жағдайда тәрбиелеудің ең тән стилін көрсетеді.Демократиялық стиль келесі параметрлермен сипатталады: ата-аналар мен балалар арасындағы вербалды қарым-қатынастың жоғары дәрежесі, балалардың отбасылық мәселелерді талқылауға қосылуы, ата-аналардың көмекке келуге дайын болған кезде баланың табыстылығы, баланы көрудегі субъективтілікті төмендетуге ұмтылу.Бақылаушы ата-аналар мен балалар арасында тәртіптік шаралар жөнінде келіспеушіліктер болмаған кезде баланың мінез-құлқын елеулі шектеуді, баланың шектеулердің мағынасын нақты түсінуін көздейді. Ата-аналардың талаптары өте қатал болуы мүмкін, бірақ олар балаға үнемі және дәйекті түрде қойылады және бала әділ және негізді деп танылады [9].Тәрбие стилі тәрбиелеуде ұлттық дәстүрлер түрінде ұсынылған әлеуметтік-мәдени ережелер мен нормаларға ғана емес, сонымен қатар отбасындағы бала-ата-ана қарым-қатынасының қалай құрылуы, балаларда қандай тұлғалық қасиеттер мен қасиеттерді қалыптастыруға оның тәрбиелік әсері бағытталуы тиіс ата-ананың педагогикалық ұстанымына да байланысты. Осыған сәйкес ата-ана баламен қарым-қатынаста өзінің мінез-құлық үлгісін анықтайды.Ата-ана мінез-құлық нұсқалары:Қатаң-ата-ана негізінен күштік, директивалық әдістермен әрекет етеді, өз талаптар жүйесін таңып, баланы әлеуметтік жетістіктер жолымен қатаң бағыттайды, бұл ретте көбінесе баланың өз белсенділігі мен бастамашылдығын шектейді. Бұл опция тұтастай алғанда авторитарлық стильге сәйкес келеді.Түсініктеме - ата-ана баланың ақыл-ойына апеллациялайды, баланы өзіне тең және оған қатысты түсіндірулерді түсінуге қабілетті деп есептей отырып, ауызша түсініктеме береді.Автономды - ата-ана балаға шешім қабылдауға және таңдауда барынша еркіндік, барынша дербестік, тәуелсіздік бере отырып, қалыптасқан жағдайдан шығуға мүмкіндік бере отырып, шешім қабылдамайды; ата-ана баланы осы қасиеттерді білдіргені үшін көтермелейді.Ымыралы - мәселені шешу үшін ата-ана баланың өзіне тартымсыз іс-әрекет жасауының орнына қандай да бір тартымды немесе міндеттерін, жартысын қиюды болжайды. Ата-ана баланың мүддесі мен қалауына бағдарланады, орнына не ұсынатынын біледі.Көмек көрсетуші - ата-ана балаға қандай сәтте оның көмегі қажет екенін және оны қандай дәрежеде көрсете алатынын түсінеді. Ол шын мәнінде баланың өміріне қатысады, оған көмектесуге, оның қиындықтарын бөлуге тырысады.Жанашырлық - ата-ана балаға жанжалды жағдайда, алайда, қандай да бір нақты іс-әрекет жасамай, шын жүректен және терең жанашырлық танытады және жанкештілік танытады. Ол баланың күйіндегі, көңіл-күйіндегі өзгерістерге нәзік және сезімтал жауап береді.Баланың физиологиялық және психологиялық жайлылығын қамтамасыз ету үшін ата - ана кез келген әрекетті, тіпті өзіне зиян келтіруге дайын. Ата-ана балаға толық бағытталған: ол оның қажеттіліктері мен мүдделерін өздерінен жоғары, ал жиі және жалпы отбасы мүдделерінен жоғары қояды.Ситуативтік - ата-ана өзі тұрған жағдайға байланысты тиісті шешім қабылдайды; баланы тәрбиелеудің әмбебап стратегиясы жоқ. Ата-ана талаптарының жүйесі және тәрбие стратегиясы тұрақсыз және икемді.Тәуелді - ата-ана өзіне, өз күшіне сенімді сезінбейді және құзыретті ортаны (тәрбиешілер, педагогтар мен ғалымдар) қолдау мен көмек көрсетуге немесе оған өз міндеттерін жүктейді. Ата-анаға педагогикалық және психологиялық әдебиет үлкен әсер етеді, одан өз балаларын "дұрыс" тәрбиелеу туралы қажетті мәліметтерді алуға тырысады [10].Отбасындағы тәрбиеге деген ішкі педагогикалық ұстаным, көзқарастар ата-ана мінез-құлық мәнерінде, қарым-қатынас сипаты мен балалармен қарым-қатынас ерекшеліктерінде көрініс табады.Бұл сенімнің салдары ата-аналардың теріс эмоцияларды көрсететін баламен қалай күресуге болатынын білмейді. Ата-аналық мінез-құлықтың келесі стильдері ерекшеленеді:"Командир-генерал". Бұл стиль баламаларды алып тастайды, оқиғаларды бақылауда ұстайды және теріс эмоцияларды білдірмейді. Балаға әсер етудің негізгі құралдары осындай ата-аналар жағдайды тиімді бақылауға арналған бұйрықтар, командалар мен қауіптер деп санайды."Ата-ана-психолог". Кейбір ата-аналар психолог ретінде әрекет етеді және мәселені талдауға тырысады. Олар диагностикаға, интерпретацияға және бағалауға бағытталған сұрақтар қояды, олар жоғары білімге ие деп болжайды. Бұл баланың өз сезімдерін ашуға талпыныстарын түбірімен өлтіреді. Ата - ана-психолог баланы дұрыс жолға бағыттауды жалғыз мақсат етіп барлық бөлшектерге жетуге тырысады."Судья". Ата-ана мінез-құлқының бұл стилі баланы үкім шығаруға кінәлі деп санауға мүмкіндік береді. Мұндай ата-ана ұмтылатын жалғыз нәрсе-өз құқығын дәлелдеу."Молда". Мұғалімге жақын ата-ана мінез-құлық стилі. Поучения сведенятся негізінен морализированию бойынша болып жатқан. Өкінішке орай, бұл стиль безлик және отбасылық мәселелерді шешуде табысқа жете алмайды."Циник". Мұндай ата-аналар әдетте сарказмға толы және баланы қорлауға тырысады. Оның негізгі "қаруы" - мазақ, лақап, сарказм немесе "баланы жауырынға қоюға" қабілетті әзіл.Сонымен қатар, жоғарыда қарастырылған ата-ана мінез-құлқының стильдері баланы түзетуге ынталандырмайды, тек басты мақсаттарды бұзады-оған проблемаларды шешуге көмектесу. Ата-ана баланың өзін ұстай алатынына ғана жетеді. Ал бала өзіне қатысты теріс сезімдерді сезінгенде, ол тұйық болады, басқалармен қарым-қатынас жасауды, өз сезімдері мен мінез-құлқын талдауды қаламайды.Отбасы - бұл көбінесе сыртқы бақылаудан жасырын күрделі қарым-қатынастар, дәстүрлер мен ережелер әлемі, олар қандай да бір дәрежеде оның мүшелерінің, бірінші кезекте-балалардың жеке ерекшеліктеріне әсер етеді. Дегенмен, барлық отбасыларға әсер ететін бірқатар объективті әлеуметтік факторлар бар. Олардың арасында атап өтуге болады:- Көрші, ал жекелеген жағдайларда туыстық байланыстардың үзілуі;- Әйелдердің өндірістік қызметке қосқан үлесі, соның салдарынан оған қосарлы жүктеме-жұмыста және отбасында;- Тәрбие мен отбасы ішіндегі қарым-қатынасқа уақыт тапшылығы;- Тұрғын үй және материалдық қиындықтар.Мұның бәрі отбасының тәрбие қызметін жүзеге асырудағы қиындықтарға байланысты.В.И. Гарбузов баланың мінез-құлық ерекшеліктерін қалыптастырудағы тәрбиелік әсерлердің шешуші рөлін атап өтіп, дұрыс емес тәрбиенің үш түрін атап көрсетті.- А түрі бойынша тәрбиелеу (қабылдамау, эмоционалдық көндіру) - қатаң бақылаумен, мінез-құлықтың жалғыз дұрыс түрін императивті таңумен ұштасатын баланың жеке ерекшеліктерін қабылдамау. А тәрбиелеу түрі бақылаудың жетіспеушілігімен, толық жайлылықпен үйлесуі мүмкін.- В типі бойынша тәрбиелеу (гиперсоциализациялайтын) ата-аналардың баланың денсаулық жағдайы, оның жолдастары арасындағы, әсіресе мектептегі әлеуметтік мәртебесі, оқуда және болашақ кәсіби қызметінде сәттілік күтуі туралы мазасыздық-пікірлік тұжырымдамасында көрініс табады.- С типі бойынша тәрбиелеу (эгоцентрикалық) - отбасының барлық мүшелерінің назарын балаға аудару (отбасының кумирі), кейде басқа балаларға немесе отбасы мүшелеріне зиян келтіру [11].Отбасындағы балаларды тәрбиелеуді жетілдірудің ең дұрыс жолы-ата-аналардың педагогикалық қателіктерінің алдын алу. Ал бұл, өз кезегінде, олардың ең тәндерін түсіну мен дұрыс түсіндіруді көздейді.Отбасылық тәрбиелеудегі қателіктердің себептерін шартты түрде үш топқа бөлуге болады:1. Ата-аналардың ата-ана сезімінің ерекшеліктері туралы дұрыс емес түсініктері;2. Баланың жас ерекшелік дамуы туралы ата-аналардың психологиялық құзыреттілігінің және тәрбиелік ықпал етудің оған барабар әдістерінің жеткіліксіздігі;3. Ата-аналардың жеке мысалының рөлін және балаға қойылатын талаптардың бірлігін бағаламау.Жеке тұлғаны қалыптастыру үдерісіндегі отбасының рөлі туралы Я.А. Коменский, Д. Локк, Ж.-Ж. Руссо, Г. Песталоцци, Б. Рассел, К. Д. Ушинский, П. П. Блонский және т. б. айтып өтті.Минияров В.М. Отбасы - қоғамның жоғары моральдық құндылықтарының бірі... отбасы адамдар үшін әлеуметтік идеалдар мен мінез-құлық үлгілерінің алғашқы көзі болып табылады дейді [12]. Ол еңбек дағдыларын сақтауға, жинақтауға және жаңа ұрпаққа беруге қатысады, рухани мәдениеттің сабақтастығын қамтамасыз етеді. Қоғам мықты, рухани және адамгершілік дені сау отбасына қанық.Белгілі балалар психиатр М.И. Буянов әлемде бәрі салыстырмалы түрде-әл-ауқаты мен қолайсыздық деп санайды. Бұл ретте отбасылық қолайсыздықты ол баланың дамуы үшін қолайсыз жағдай жасау ретінде қарастырады[13].Оның түсіндірмесіне сәйкес, бала үшін қолайсыз отбасы - бұл бейәлеуметтік отбасының синонимі емес. Формальды тұрғыдан ештеңе айтуға болмайтын көптеген отбасылар бар, бірақ нақты бала үшін бұл отбасы, егер онда баланың тұлғасына қолайсыз әсер ететін факторлар болса, оның теріс эмоциялық - психикалық жай-күйін ауырлататын болса, қолайсыз болады. "Бір бала үшін, - деп атап өтті М.И. Буянов, - отбасы қолайлы болуы мүмкін, ал екіншісі үшін бұл отбасы жан күйзелісінің және тіпті психикалық аурудың себебі болады. Әр түрлі отбасылар болады, әр түрлі балалар кездеседі, сондықтан тек "отбасы - бала" қарым-қатынас жүйесі қолайлы немесе қолайсыз деп қарастыруға құқылы".Осылайша, баланың рухани жағдайы мен мінез-құлқы отбасылық әл-ауқаттың өзіндік индикаторы болып табылады. "Тәрбиенің ақаулары, - деп санайды М. И. Буянов, - бұл отбасы сәтсіздігінің алғашқы және ең басты көрсеткіші дейді.Отбасылардың екі негізгі тобы бар:Табысты отбасы - бұл өз функцияларын жауапкершілікпен және саралап орындайтын отбасы, соның салдарынан отбасының, сондай-ақ оның әрбір мүшесінің өсуі мен өзгеруінің қажеттілігі қанағаттандырылады. Дені сау отбасы үшін нақты отбасылық ережелері бар мықты ата-аналар ұстанымы, отбасының кіші және ересек мүшелері арасындағы икемді, ашық қарым-қатынас, мінез-құлық пен өзара қарым-қатынастың "үлгілерінің" болуы, и.в. Вострокнутовтың "отбасылық жадының" негізін құрайтын ұрпақтар арасындағы эмоционалды жылы байланыстар тән. Ледерер мен Джексон келесі белгілермен сипатталатын жақсы неке деп санайды: төзімділік, бір-біріне құрметпен, адалдық, бірге болу ниеті, мүдделер мен құндылық бағдарының ұқсастығы. В.А. Сысенко "Неке ерлі-зайыптылардың бірде-біреуі ажырасу мен психикалық жалғыздық сезімін сезінбеген жағдайда ғана тұрақты"деп есептейді. А.И. Обозова тұрақты Неке ерлі-зайыптылардың мүдделері мен рухани құндылықтарының сәйкес келуімен және олардың жеке қасиеттерінің қарама-қайшылығымен түсіндіріледі. Э. Ж. Эйдемиллер және В. В. Юстицкий отбасының тұрақтылығына оның мүшелерінің отбасылық өмірдің барлық аспектілері бойынша келіссөздер жүргізе білуіне ықпал етеді.Нашар отбасы. Л.С. Алексеева былай түсіндіреді: " нашар отбасы - бұл отбасылық өзара әрекеттесудің шешуші факторлары жоқ немесе тәртіпсіз әрекет ететін жүйе" Л. Я. Олиференко, Т.И. Шульга, И. Ф. Дементьева балаға нашар отбасы деп - балалармен қатыгез қарым-қатынас жасайтын, олардың тәрбиесімен айналыспайтын, ата-аналары азғындық өмір салтын жүргізетін, балаларды қанаумен айналысатын, балаларды тастайтын, оларды "олардың игілігі үшін" қорқытатын, қалыпты даму үшін жағдай жасамайтын және т.б. отбасылар болуы мүмкін. Иванцова А.К. "Отбасылық қолайсыздық" ұғымы отбасының әр түрлі жағымсыз сипаттамаларын, оның құрылымдық, сандық немесе жыныстық жетілу құрамының ақауларын, отбасы ішіндегі қатынастарды, отбасы мүшелерінің сыртқы әлеуметтік институттармен - мектептермен, училищемен, өндіріспен және басқа да мекемелермен қарым-қатынасын қамтиды деп санайды [14].Нашар (қолайсыз) отбасылардың типологиясын Ранович Р. береді; ол басым факторларға байланысты оларды "тәуекел топтарының" бір санатына біріктіруге мүмкіндік беретін бес отбасы тобын бөледі:- әлеуметтік-экономикалық факторлар (отбасы өмірінің төмен материалдық деңгейі, нашар тұрғын үй жағдайлары);- медициналық-санитарлық факторлар (Экологиялық қолайсыз жағдайлар, ата-аналардың созылмалы аурулары және ауыр тұқым қуалаушылық, ата-аналардың және әсіресе ананың зиянды өндірістік жағдайлары" антисанитария және санитарлық-гигиеналық нормаларды елемеу, отбасының және әсіресе ананың репродуктивтік мінез-құлқы);-әлеуметтік-демография лық факторлар (толық емес немесе көп балалы отбасы, қартайған ата-аналары бар отбасылар, қайталама некелері және жиынтық балалары бар отбасылар);-әлеуметтік-психологиялы қ факторлар (ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың деструктивті эмоциялық-жанжалдық қатынастары, ата-аналардың педагогикалық дәрменсіздігі және олардың жалпы білім деңгейі төмен, деформацияланған құндылық бағдарлары бар отбасылар));- қылмыстық факторлар (маскүнемдік, нашақорлық, ата-аналардың беймәлім және паразиттік өмір салты, отбасылық дебосттар, қатыгездік пен садизм көріністері, қылмыстық әлемнің субмәдениетіне адал отбасы мүшелерінің болуы) [15].Әлеуметтік қауіп - қатерлер мен баланы тәрбиелеу проблемалары негізінде қолайсыз отбасылардың типологиясын Дружинин В.Н. болжайды. Ол отбасының бес тобын, олардың жайсыздық факторларын және отбасы балаға көрсететін балаларға тәрбиелік әсерін бөледі.1. Алкогольдік отбасы сипатталады:Қолайсыздық факторлары: маскүнемдік, алкоголизм, бейәлеуметтік өмір салты, әлеуметтік жауапсыздық, жыныстық бөлінушілік, балаларды асырауға қаражаттың болмауы.Балаларға тәрбиелік ықпал етудің кемістіктері: баланың тағамға, киімге, медициналық қызметтерге, білім беруге, санитарлық-гигиеналық өмір сүру жағдайларына базалық қажеттіліктерін елемеу; баланың тұлғалық даму мүмкіндіктерінің шектелуі, төмен әлеуметтік бақылау, төмен қолдау, балаларды алкогольді, уытты заттарды тұтынуға тарту, қараусыз қалу, бос еңбекке мәжбүрлеу, жыныстық жетілу.2. Есірткіге тәуелді отбасы:Жағымсыз факторлар: есірткіні, уытты заттарды тұтыну, жыныстық жолмен берілетін аурулардың (гепатит, АИТВ) қаупі, балаларды ұстауға қаражаттың болмауы.Балалардың тамақтануына, киіміне, медициналық қызметтеріне, білім алуына, санитарлық-гигиеналық өмір жағдайларына базалық қажеттіліктерді елемеу; баланың тұлғалық даму мүмкіндіктерін шектеу, төмен әлеуметтік бақылау, төмен қолдау, балаларды алкогольді, уытты заттарды тұтынуға тарту, қараусыз қалу, еңбекке мәжбүр ету, жыныстық жетілу, есірткі пайдалануға тарту.3. Криминогендік отбасы сипатталады:Қолайсыздық факторлары: соттылық, қамау орындарында болу, ата-аналардың мінез-құлқының делинквенттік формалары, қоғамдық нормалар мен заңдарды елемеу.Балаларға тәрбиелік ықпал етудің ақаулары: күшке табыну, қоғамдық мақұлдау нормалары мен құндылықтарын терістеу, криминалдық субмәдениет пен оның құндылықтарына бағытталу, балалардың физикалық жазалануы, балаларда адамгершілік беделінің болмауы.4. Педагогикалық жағынан дәрменсіз отбасы:Жағымсыз факторлар: тәрбиелік іс-әрекеттердің сәйкессіздігі, тәрбие мәдениетінің төмендігі.Балаларға тәрбиелік ықпал етудің ақаулары: жеке даму мүмкіндіктерінің шектелуі, жоғары немесе төмен әлеуметтік бақылау, төмен қолдау, сенімді қарым-қатынастың болмауы, өтірік және қарым-қатынас нормасы ретінде уәделердің орындалмауы, эмпатияның болмауы, баланы жоғары сынау, баланы қорлау және қорлау, физикалық жазалау.5. Дезорганизованные отбасы сипатталады:Қолайсыз факторлар: еңбекаралық жанжалдар, жанжалдар, ортақ мүдделердің болмауы, өзара түсіністіктің болмауы, ерлі-зайыптылықты құндылық ретінде жоққа шығару.Балаларға тәрбиелік әсер етудің ақаулары: балалармен қарым-қатынастың шеттетілуі, сенімді қарым-қатынастың болмауы, төмен қолдау, төмен эмпатия [16].Отбасының кез келген деформациясы бала тұлғасының дамуындағы теріс салдарға әкеледі.Отбасылар тәуекел тобына жататын критерийлер өте әртүрлі. Отбасының әртүрлі зерттеушілері қолайсыздықтарды басқаша қарастырады. Кейбіреулер отбасын қолайсыз факторға жатқызады, егер қандай да бір қолайсыз фактор бүкіл отбасына толығымен әсер етсе, басқалары фактор оның жекелеген мүшелеріне әсер етсе. Бұл жерде тұрмысы нашар отбасыларды бөлу өлшемі баланың жағдайы мен ата-аналардың оған қатынасы болып табылады.Отбасылық қарым-қатынастардың дисфункциясын тудыратын және отбасына өз функцияларын орындауға кедергі жасайтын, сондай-ақ баланың психикасына орны толмас зиян келтіретін ең күшті фактор ата-аналардың алкоголизмі болып табылады.Маскүнемдік ата-аналардың көпшілігінде ауру және ақыл-есі кем балалар туады. Ата-аналардың алкоголизмі бала жүктілік кезінде және өмір бойы тұжырымдамада әсер етеді. Бұл қолайсыз фактор-балаға үлгі. Баланың әлеуметтенуі және оның жеке басын қалыптастыру кезінде, ол бүкіл қоршаған ақпаратты сіңіреді, губка сияқты, оның негізгі бағдары ата-анасы-маскүнемдік болып табылады. Осыған байланысты бала осы қорқынышты мысалдарды меңгереді, көп жағдайда қандай да бір тәрбиенің жоқтығы пайда болады, сайып келгенде, бала ата-аналарынсыз қалып, тірі ата-аналарда жетім бола алады және балалар үйіне кіре алады. Мұндай отбасындағы бала ата-анасына ұқсайды, өйткені өзінің жетілмеуіне байланысты мұндай зиянды мысалдарға қарсы тұра алмайды. Ата-аналардың маскүнемдігі әлеуметтік деградация, бұзақылық, өзін-өзі нашар бақылау сияқты құбылыстарды тудырады, ал олар өз кезегінде балалардағы психикалық бұзылулардың себебі болып табылады.Жасөспірімнің қоршаған ортаға қатысты маңызды қатынастар жүйесі қалыптасады, бұл оның әрі қарайғы мінез-құлқын анықтайды. Қоршаған адамдармен қарым-қатынас салдарынан толқулар пайда болады. Бірақ баланың дамуының осы сатысындағы ең бастысы-оның ата-аналармен қарым-қатынасы. Ата-аналар тарапынан үнемі қамқорлық жасауға деген ынта маскүнемдер отбасыларының балаларымен ұзақ уақыт бойы қалады.Егер бала өз құрдастары тәрбиеленіп жатқан отбасынан, ата-анасы спирттік ішімдіктерді асыра пайдаланатын, балаларға аз көңіл бөлетін отбасында өсіп келе жатқанын түсінсе, бұл бала үшін ешқашан жоғары құндылыққа айналмайтын отбасына теріс қарым-қатынастың қалыптасуының себебі болып табылады. Маскүнемдердің ата-аналары, олардың құрбыларына қарағанда әлдеқайда ертерек өсіп келе жатқан балалар, оларға кіші ағалары мен әпкелері үшін жауапкершілік жүктеледі.Қолайсыз отбасының тағы бір түрі-бұл педагогикалық жағынан дәрменсіз отбасы. Мұндай мәртебеге барлығы сәтті, бірақ балаларды тәрбиелеуде елеулі педагогикалық қателіктер туындайтын отбасылар ие болады.М. Буянов өзінің "тұрмысы нашар отбасынан шыққан бала" кітабында, ең алдымен, тәрбиенің айқын ақаулары бар отбасын атайды және ең жиі кездесетін отбасын сипаттайды:Баланы "Золушка түрі бойынша" тәрбиелейді, яғни бала анық немесе эмоционалды түрде қабылданбағанда. Мұндай отбасында баланы жақсы көрмейді және ол біледі, өйткені ол үнемі осы ұнамсыздықты еске салады. Балалардың мұндай қарым-қатынас реакциясы әртүрлі болады: жиі бала өзіне тұйықталады, басқалары ата-аналардың назарын өзіне аударуға тырысады, олардың аяушылығын тудырады немесе бала осындай ата-аналарға қатысты қиян-кесіледі.Бұл жағдайда баланы қазіргі өмірдің барлық ықтимал және мүмкін емес қиындықтары мен қауіптерінен қорғауға тырысады. Мұндай отбасынан шыққан бала, әдетте, өз дербестігін көрсету мүмкіндігінен айырылады, ол көбінесе жауапсыз, дәрменсіз және инфантильді болып өседі. Содан кейін оған әлемде өмір сүру өте қиын. Маскүнемдер, нашақорлар, созылмалы сәтсіздікке ұшырағандар-бұл тәрбиенің нәтижесі.Гипоопека, яғни ата-аналар тарапынан қамқорлықтың болмауы. Баламен ешкім айналыспайды, отбасында оның мүдделері әрдайым соңғы орынға қойылады, бірақ оны ұнатпайды деп айтуға болмайды, тек ата-аналар оған дейін емес - олардың өз проблемалары жеткілікті. Ата-аналар өздерінің жеке бақытының орнығуына, мансаптағы жетістіктеріне және т. б. алаңдаушылық білдірген отбасыларда осылай болады. Ешкім өз уақыты үшін ешқашан құрбан етпейді. Әрине, бір жағынан, бала тәуелсіз және тәуелсіз өсуде, бірақ балаға деген мұндай қарым-қатынас көбінесе оны ешкімге қажет емес сезінуіне, барлығынан кетіп қалғандарға әкеледі. Бұл қадағалаусыздық көбінесе балалардың алкогольге, есірткіге құмарлығымен, олардың құқыққа қарсы әрекеттер жасауымен аяқталады.Балаға қатаң түрде жататын отбасы. Балалар ұрып-соғудан қорқады, сондықтан олар ұстамды және құрғақ. Әдетте, мұндай отбасылардағы балаларға жоғары адамгершілік нормаларды сіңіреді және оларда жоғары моральдық жауапкершілікті тәрбиелейді. Балалар жақсы біледі, "не жақсы және не жаман" және жиі дұрыс әрекет жасауға тырысады. Бірақ мұндай бала ата-ана қасынсыз өмір сүре ме? Ол бақытты ма?Баланы тәрбиелеуде келісімі жоқ отбасылар. Ата-аналары балаларды тәрбиелеуде бір тактиканы қолданатын бұл отбасылар, ал әжелер немесе аталар мүлдем басқа. Осыған байланысты балада невроз немесе басқа психикалық бұзылулар басталуы мүмкін.Тұрмысы нашар отбасылардың келесі түрі - криминалдық-моральдік отбасылар, мұнда отбасының өз міндеттерін орындауын бұзатын басты фактор тәуекелдің криминалдық факторлары және қоғамға қарсы бағдарлары басым моральдік-ассоциальдық отбасылар болып табылады."Балаларға жағымсыз әсер етуі бойынша криминалдық-моральдік отбасылар үлкен қауіп төндіреді. Мұндай отбасылардағы балалардың өмірі қатаң қарым-қатынас, мас күйбеңдік, ата-аналардың ашулануынан, балаларды асырауға қарапайым қамқорлықтың жоқтығынан, көбінесе қауіп төніп тұр. Бұл әлеуметтік жетімдер (ата-анасы тірі жетім балалар) деп аталады, оларды тәрбиелеу мемлекеттік-қоғамдық қамқорлыққа жүктелуі тиіс. Олай болмаған жағдайда баланы ерте қаңғыбастық, үйден қашу, отбасындағы қатыгездік пен қылмыстық құрылымдардың қылмыстық ықпалынан толық әлеуметтік қорғалмау күтеді".Бейәлеуметтік-азғындық отбасылар сыртынан өте беделді болып көрінсе де, өздерінің моральдық көріністері арқасында балаларға жағымсыз әсер етеді, оларға қоғамға қарсы көзқарастарды сіңіреді. Отбасындағы сыртқы жағдай өте қолайлы, өмір сүру деңгейі жоғары, бірақ рухани құндылықтар ауыстырылды.Сондай-ақ, жанжалды отбасыларды бөліп көрсетуге болады. "Әртүрлі психологиялық себептер бойынша ерлі-зайыптылардың жеке өзара қарым-қатынасы өзара құрмет пен өзара түсіністік қағидасы бойынша емес, иеліктен шығару жанжалы қағидасы бойынша құрылатын жанжалды отбасы. Жанжалды отбасылар шулы, жанжалды болуы мүмкін, онда тонның жоғарылауы, тітіркену ерлі-зайыптылардың өзара қарым-қатынасының нормасына айналады, онда ерлі-зайыптылардың қарым-қатынасы толық иеліктен шығаруды, өзара әрекеттестіктен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz