Мектеп жасына дейінгі балаларда суреттерді пайдалануымен байланысты дағдыларын қалыптастырудың маңызы
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
мемлекеттік педагогикалық университеті
Мектепке дейінгі білім беру кафедрасы
5-6 жастағы балабақша бүлдіршіндеріне суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларды қалыптастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
мемлекеттік педагогикалық университеті
Мектепке дейінгі білім беру кафедрасы
Қорғауға жіберіледі
МдББ кафедра меңгерушісі
___________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: 5-6 жастағы балабақша бүлдіршіндеріне суреттерді
пайдалануымен байланысты дағдыларды қалыптастыру
Мамандық 5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Орындаған
Ғылыми жетекші:
филолог.ғ.к.,доцент
Мазмұны
Кіріспе
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларда суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың маңызы
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдері
2 Мектеп жасына дейінгі балаларда суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерінің
анықтау бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларда суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерді
еңгізу жолдарын қолдана отырып, тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстарды жүргізу
2.2 Тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Елбасымыз – Н. Ә. Назарбаев өз жолдауында Бізге қоғам
қажеттіліктеріне сай келетін осы заманға лайықты азамат, азаматша тәрбиелеу-
балабақшадан басталады деген болатын. [1]
Сондықтан да бүгінгі өскелең ұрпаққа уақыт талабына сай білім беруді
одан әрі жетілдіру мәселесі, толассыз күн сайын өзгеріп тұрған әлеммен
бірге қатар жүрері анық. Балабақшада берілген тәрбие – барлық тәрбиенің
бастамасы әрі жан-жақты тәрбиемен дамыту ісінің түпкі негізін қалайтын
орын. Қазақстан Республикасының білімді дамыту тұжырымдамасында Мектепке
дейінгі тәрбие – үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы. Ол баланың жеке бас
ерекшелігін ескере отырып дамытатын орталық делінген. Демек, бала – біздің
болашағымыз болса, баланың болашағы біздің қолымызда.
Бүгінгі қоғам мүлдесіне лайықты, жан-жақты жетілген, бойында ұлттық
сана, ұлттық дәстүр қалыптасқан, инабатты да иалы, мейірімді, адамгершілігі
мол, рухани бай азаматты тәрбиелеп өсіру- балабақшаның бірден–бір міндеті.
Бұл міндеттің жүзеге асырылуына үлес қосатын тәрбиеші-педогог екені
белгілі.
Мектепке дейінгі балалық шақ – бұл жеке тұлғаның қалыптасуы мен
дамуының алғашқы кезеңі. Мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының
қалыптасуы күрделі, әрі көпқырлы үдеріс. Оған көптеген қозғаушы күштер,
факторлар мен механизмдер қатысады.
Мектепкі дейінгі бала есте сақтау мен қабылдауы жоғары қабілетімен
ерекшеленеді. Суреттерді пайдалану әдісі балалардың сөз материалын есте
сақтауда қалдыру үшін қолайлы. Мектепке дейіңгілердің жас ерекшеліктеріне
қараса, осындай қорытындыға келуге болады, суреттерді пайдалану әңгіме
құрастырғанда, өлең, логоритмикалық жаттауда жеңілдетеді және есте сақтау
процесін тездетеді. Сонымен қатар мектеп жасына дейінгі балалардың сөздық
қоры мен ауызша сөйлеу тілі дамиды.
Балалабақшаның ұйымдастырылған оқу іс-ірекеті үрдісінде суреттерді
пайдалану әдістеріне баса көңіл бөліп, тарихи-əдістемелік, ғылыми-теориялық
арнайы зерттеулер жүргізген Б.Б.Баймұратова, А.Меңжанова, М.С.Сәтімбекова,
М.Т.Тұрыскелдина, Қ.Меңдаяқова, Ф.Н.Жұмабекова, А.Т.Искакова, А.Х.Казетова,
А.Б. Бакраденова т.б. отандық ғалымдар.
Алайда жоғарыдағы аталған ғылыми зерттеулер мен мәселені шешу
барысындағы жүргізілген педагогикалық зерделеулер түрлі бағытта
қарастырылғанымен мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың тиіміді әдістерін айқындау арнайы
зерттеу нысанасы болмағандығын көрсетеді.
Сонымен, бүгінгі күні мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді
пайдалануымен байланысты дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдістерін
айқындау қажеттілігінің артуы мен оның теориялық және әдістемелік тұрғыдан
жеткілікті қарастырылмауы арасында қайшылық орын алып отырғандығы белгілі
болды. Осы аталған қайшылықтың шешімін іздестіру, зерттеу проблемасын
айқындауға және зерттеу жұмысымыздың тақырыбын 5-6 жастағы балабақша
бүлдіршіндеріне суреттерді пайдалануымен байланысты дағдыларды
қалыптастыру деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттудің мақсаты: 5-6 жacтағы балабақша бүлдіршіндерінің дағды іс-
әрекеттерін қалыптастыру үшін, әртүрлі суреттерді пайдаланып теориялар
жинақтау.
Зерттеудің міндеті:
- мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді пайдалануымен байланысты
дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;
- мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді пайдалануымен байланысты
дағдыларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін анықтау;
- мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді пайдалануымен байланысты
дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерін анықтап, эксперимент
жүргізу арқылы тәжірибеге енгізу.
Зерттеудің нысаны: балалабақшаның ересек тобында өткізілетін
ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің үрдісі.
Зерттеудің пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді
пайдалануымен байланысты дағдыларын қалыптастыру әдістері.
Зерттеудің болжамы: Егер балалабақшаның ұйымдастырылған оқу іс-
әрекетіне мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдері ұсынылса, онда
мектеп жасына дейінгі балалардың есте сақтау қабілеті қалыптасып, сөздік
қоры мен ауызша сөйлеу тілінің даму деңгейі арта түседі, өйткені суреттерді
пайдалану дағдыларды қалыптастырудың тиімді әдісі.
Зерттеу әдістері: Зерттеліп отырған мәселеге байланысты ғылыми-
педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
педагогикалық эксперимент жүргізу, оқу-тәрбие процесін бақылау, сауалнама
алу, педагогикалық бақылау, эксперимент нәтижелерін өңдеу және салыстыру.
Зерттеудің әдіснамалық базасы. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттер,
мектепке, мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеудің үлгілік бағдарламасы, оқу-
әдістемелік кешендер, мектепке дейінгі мекемелерге арналған әдістемелік
журналдардың мақалалары.
Жұмыстың жаңалығы: мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерди
пайдалануымен байланысты дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдістері
ұсынылды.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнділігі. Зерттеу нәтижелері мен
пайымдауларын балалабақшаның ұйымдастырылған оқу іс-әрекетін нәтижелі
ұйымдастыруда, балалардың даму деңгейін арттыруда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді пайдалануымен байланысты
дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларда суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың маңызы
Еліміздің болашағы-жас ұрпақты тәрбиелеуде бірінші бесік - отбасы, ата-
ана тәрбиесі болса, екінші бесік - білім беру ұйымдары. Мектепке дейінгі
кезеңдегі тәрбие – адам қалыптасуының алғашқы баспалдағы. Әсіресе,
балабақшадағы тәрбие бала табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы
өшпестей із қалдырады. Заманға лайық тәрбие мен білім беру жұмысын кешенді
ұйымдастыру жаңа технологияларды, тың идеялар мен шығармашылық, иновациялық
жаңашылдықты қажет етеді. Сондықтан жас ұрпаққа білім беруді үздіксіз
жетілдіру мәселесі толассыз күн сайын өзгеріп тұрған әлеммен бірге жүрері
анық.
Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқыту ойын, оқу, еңбек іс-
әрекеттерінде жүзеге асырылады. Баланың іс-әрекеті неғұрлым алуан түрлі
болған сайын, оның төңіректі тануы мен танымдық қабілетінің дамуы жан-жақты
болып келеді. Іс-әрекеттің барлық түрінде де ол іскерлік пен дағдыны
үйренеді [2, 10-15] .
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы
деңгейі ретінде қазіргі тұрақты өзгеріп тұрған әлемде табысты бейімделуге
қабілетті бала тұлғасының қалыптасуы мен дамуы үшін жағдайлар жасайды.
Жетекші ғалымдар мен практиктер жүргізген көптеген психологиялық-
педагогикалық зерттеулер нақты мектепке дейінгі жасты зияткерлік, тұлғалық
әлеуметтік және эмоционалдық дамуын стратегиясымен үздіксіз байланысты
екендігін және мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып табылатындығын
ескере отырып, Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі білім беру
жүйесін жаңғырту дамыту ісіне ерекше көңіл бөліп отыр.
Балалар бақшасындағы оқытудың балаларды мектепке дайындауда үлкен
маңызы бар. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті үстінде балалар оқу іс-әрекеті
дағдыларына, жинақы, ұйымшыл болуға үйренеді. Оларда тұрақты зейін, назарын
бір нәрсеге аудару, ерік-күш қабілеті өсіп жетіледі. Жүйелі оқыту үстінде
таным құштарлығы қалыптасады.
Мектепке дейінгі оқытуда білім мен дағдыны пысықтау түсіндірумен,
көрсетумен тығыз байланысты және тікелей солардың ізімен жүреді, түсіндіру
жаттығуға ауысады.
Баланың оқу іс-әрекетінде меңгерген білімі балабақшадағы күн тәртібінің
барлық сәттерінде жаттықтырылып, дағдыға айналады.
Жеке тұлғаның дамуында, қабілеттілігін жетілдіруге дағды маңызды рөл
атқарады. Іс-әрекет жасауда, білім алып біліктілікті меңгеру үшін алдымен
дағдыға үйретудің рөлі ерекше. Адамда білім туа пайда болмайды, бірінші
белгілі бір қабілеттіліктің нышаны болады, сонан соң өсе келе ғана білім
алуға деген құштарлық пайда болады, - деп атап көрсеткен орыстың ұлы
педагогы К.Д. Ушинский [3, 23-25].
Мектеп жасына дейінгі балалардың құрастыру дағдыларын
қалыптастырудың маңызы мен ерекшеліктерін талдамас бұрын дағды ұғымына
түсінік беруді жөн көрдік. Педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде
“дағды” ұғымына түрліше анықтамалар беріледі. Енді соларға тоқталып өтейік.
Кесте 1 – Дағды ұғымына берілген анықтамалар
Савин Н.В. Дағды – меңгерудің ең жоғарғы екпінімен сипатталатын
әрекет. Белгілі бір дағдыны меңгерген адам жұмысты
жедеғабыл істейтін сияқты көрінеді және іс-әрекеттің
орындалу барысында оның сана сезімін бақылап байқауда
аса қиынға түседі. Сондықтан дағды мен біліктің адам
өміріне зор маңызы бар [].
Ядешко В.И., Дағдылар – көп қайталау, жаттығу жолымен жоғары
Сохин Ф.А. деңгейге жетіліп, қажетті әрекеттерді автоматтанған
күйде орындай алу мүмкіндіктерінен көрінетін тәжірибелік
қызмет бірлігі [].
Қоянбаев Р.М. Дағды – кез-келген әрекетті орындай білуде жаттығу
арқылы бекітілген білік[].
Қоянбаев Р.М., Дағды – автоматтандырылған деңгейге жеткен әрекет,
Ыбырайымжанов көп қайталау жолымен қалыптасады. Оқыту барысында
Қ.Т. дағдыларды жасау қажет, әсіресе жалпы оқулық мәнді,
пәнаралық: ауызша және жазбаша сөйлеу, есеп шығару,
есептеу, өлшеу т.б. [].
Сабыров Т.С. Әрекеттің саналы түрде автоматтану дәрежесіне жетуін
дағды деп атайды, яғни дағды – автоматтанған әрекет.
Жаттығу нәтижесінде әрекеттер үйреншікті іске айналады
да, оны орындау жеңіл, жылдам іске асады
Мұқанов М.М. Дағды – деп автоматтық түрде жүзеге асатын
физиологиялық механизмдері жоғары нерв жүйесіне
бағынатын шартты рефлекстер жүйесі – динамикалық
стереотип []
Жарықбаев Қ. Дағды – алғашқы саналы орындауды қажет ететін іс-әрекет
бөліктерінің қайталап жаттығудың нәтижесінде
автоматтандырылуын дағды деп атайды. Дағдылануда
іс-әрекеттің тұтас өзі емес, жеке компоненттері ғана
автоматтанады. Мәселен, баланың жазуы әр уақытта саналы
әрекет болып есептелінеді, орындаудағы тәсілдерді оның
автоматтануы болып табылады []
Намазбаева Ж.И. Дағды – әрекетті орындаудың қалыптасқан тәсілі
1 кестенің жалғасы
Алдамұратов Ә. Дағды – адамның белгілі іс-әрекетті сан рет қайталап
отыру нәтижесінде қалыптасып, автоматты түрде
орындалатын ісі. Дағдының қалыптасуында мақсат қою
негізгі роль атқарады. []
Бұл аталған анықтамалардың түпкі мазмұны дағдының автоматты түрде
жүзеге асатын адамның қимыл-қозғалыстарын сипаттайтындығын байқауға болады.
Көптеген зерттеушілердің көрсетуіндей, сәйкес дағдыларды игерумен
бірігетін білімдер жүйесін игеру оқытудың негізгі мазмұны және маңызды
міндеті ретінде қарастырылады (С.Л.Рубинштейн). Сонымен бірге, дағды
меңгеру үдерісінде орталық орынның бірін алатыны айқын.
Ғалымдар дағдыны анықтауға түрлі тұрғыдан келеді: қабілетке, ептілік
синонимына, автоматтандырылған әрекетке. Неғұрлым кең таралғаны – дағдының
көп рет қайталанған, мақсатты жаттығулар нәтижесінде нығайтылған,
мүлтіксіздікке жеткізілген әрекетті атқару ретіндегі анықтамасы. Ол сананың
бағытталған бақылауының болмауымен, орындаудың қолайлы уақытымен, сапасымен
сипатталады. Дағдының күрделі, көп деңгейлі қозғалыстық жүйе ретіндегі
неғұрлым толық және сәйкес түсіндірмесін Н.А.Бернштейн ұсынған: бұл сыртқы
рәсімдеуді де, қозғалыстық жаттығудың мәнін де құрастырушы белсенді
психомоторлық іс-әрекет... Қозғалыстық дағдыны өндіру мәндік қатарлық
әрекет, онда жекеленген мағыналық буындарды жіберіп алмау, олардың тәртібін
шатастырмау керек. ...Қозғалыстық дағдының өзі-өте күрделі құрылым: оның
ішінде әрқашан да жетекші және фондық деңгейлер, жетекші қосымша буындар,
сөздің тура мағынасындағы фондар, автоматизмдер мен түрлі рангілердің қайта
шифрленуі және т.б. болады. Кем емес мөлшерде сапалы құрылымдық
күрделілікпен оның қалыптасу үрдісі де қаныққан. [3, 20-25]
Бернштейн кез-келген дағдының жасалуының екі кезеңін бөледі. Бірінші
кезең – дағдыны меңгеру төрт фазаны қамтиды: 1) жетекші деңгейді анықтау;
2) қимылдың қозғалыстық құрамын анықтау, ол басқа адамның қимылын бақылау
мен талдау деңгейінде болуы мүмкін; 3) осы қимылдарды іштей өзіндік
түйсіну ретінде, сәйкес түзетулерді айқындау. Бұл фаза бірден, секіріс
түрінде келеді және көбінесе өмір бойы сақталып қалады. 4) фондық
түзетулердің төменгі деңгейлерге ауысуы, яғни, автоматтандыру процесі.
Дағды өндіру уақытты талап ететіні маңызды, ол барлық қозғалыстардың
нақтылыған мен стандарттылығын қамтамасыз ету керек.
Екінші кезең – дағдылардың тұрақтануы, ол да фазаларға таралады:
бірінші – түрлі деңгейлердің бір мезгілде жұмыс істеуі; екінші –
стандарттау және үшінші – тұрақтану, яғни, түрлі кедергілерге төзімділіктің
қамтамасыз етілуі.
Н.А.Бернштейн айтуынша, дағдының даму диалектикасы келесіде: даму бар
жерде әр келесі орындау алдыңғыдан жақсы болады, яғни оны қайталамайды.
Сондықтан да, жаттығу дегеніміз іс жүзінде қайталаусыз қайталау. Мұндай бір
қарағанда парадокс болып көрінетін көріністің шешімі жаттығу қайталау емес
және қозғалысты қайталау емес, ал оның жасалу жолы. Дұрыс жүргізілген
жаттығу бірте бірте берілген қозғалыстық тапсырманың орындалуы үшін
пайдаланатын құралды емес, ал осы тапсырманы орындау үрдісін қайталай
отырып, біртіндеп құралды өзгертіп, жақсартады [4, 16-20].
Н.А.Бернштейн ұсынған дағды қалыптасуының кезеңдерін, Л.Б.Ительсон
бойынша, дағды дамуының сатыларымен салыстырса, онда дағды қалыптасуына
күрделі қозғалыстық жүйенің құрылуы ретіндегі тәсілдің ортақтығы назар
аудартады, алайда, Ительсон осы құрылудың тек психологиялық жағын
қарастырған [4, 26-29].
Әңгіме әрекетте емес, сана қатысынсыз орындалатын қимылдар жөнінде,
себебі адамның қалаған қалыпты іс-әрекеті сана басқаруымен болатыны
белгілі. Бір міндетке байланысты әрекетті екі немесе одан да көп қайталау
барысында адам сол әрекетті орындау әдістерін қолдану үшін ойланып-
толғанбай, бүтін іс-әрекет элементтерінің бірінен екіншісіне жеңіл ауысып
отырады, яғни кейбір әрекет-қимылдар дағдылық қасиетке айналып,
автоматтанған орындалу қалпына түсіп, енді адам жеке қимылдарын реттеп
отыру борышынан арылып, өзінің саналы әрекетін күрделірек жүктемелерді
атқаруға бағыттайды.
Дағды қалыптасуда адамның жеке басының ерекшеліктері үлкен маңызға ие.
Күрделі, бірақ бір типті дағдылар бір адамда жеңіл орнығып, екіншісінде
қиындау қалыптасады. Сондықтан да дағдыны қалыптастыру үшін жаттығулыр
саналы іріктеліп, әрекеттің тұтастай орындалуы немесе оның күрделі
бөліктері арнайы қайталау және бекіту әдістерін пайдалануды талап етеді.
Ал, әр жағдайдағы нақты әдістер саны мен бекуі тиіс дағды әрекеті мен сол
әрекетті игеруші адамның ерекшеліктеріне байланысты [5].
Сонымен, белгілі бір іс-әрекет автоматтанғанда ол дағдыға айналады.
Мысалы, домбырашы күйлерді орындағанда бастапқыда домбыраның пернелеріне
қарап ойнайды, кейін ол пернелерге қарамай орындауға дағдыланады.
Дағдының ерекшелігі оның машықтануы болып табылады. Қалыптасқан дағды
оны орындаған кезде сананың қадағалауын қажет етпейді. Әрине бастапқы кезде
сана қимылды бақылайды, бірақ дағды қалыптасқан сайын сананың бақылау
қажеті азая береді. Жақсы жаттыққан дағды тұсында қимылды санамен бақылау
оны жүзеге асыруды қиындататыны байқалады. Мысалы, адам өзінің жүрісінің
әрбір қадамын қадағалап, талдау жасауға тырысса, жүрісінен жаңыла беретін
болады. Сананың бақылауы дағдыны өзгерту кезінде ғана қажет болады. Алайда,
бұл айтылғандардан дағды санасыз әрекет деген қорытындыны жасауға болмайды.
Дағдының ерекшелігі оның санасыз түрде істелуінде емес, әрекеттің жоғарғы
дәрежеде машықтандыруында деу керек. Мұндайда сана әрекеттің құрамдас
бөліктерін жеке-жеке емес, тұтастай өзін бақылайтын болады. Ал сана
әрекетті қызмет мақсатында үйлестіріп отырады.
Дағды әрекет мазмұнына қарай әр түрлі болады:
1. қимыл-әрекеттік дағды;
2. сезімдік;
3. интеллектуалды дағдылар.
Бұлардан басқа аралық дағдылар да айырылады: сезімдік-қимыл дағдысы
(жазу, сурет салу, сызу); сезімдік-ой дағдысы (математикалық ұғымдармен
жұмыс істеу). Жаңа дағды адамда бұрыннан қалыптасқан дағдылар жүйесінде
пайда болады. Олардың бір жаңа дағдыға тірек, қолдау көрсетсе, кейбірі
кедергі етеді. Осыдан дағды интерференциясы және дағды көшуі деген ұғымдар
қалыптасқан. Интерференция – бұл дағдылардың өзара кедергілік әсері, яғни
бұрыннан орныққан дағдылар жаңа дағдыларға тежеу береді немесе оның
тиімділігін кемітеді. Ал бұрыннан игерілген әрекет дағдыларының енді
қалыптасатын қимыл-әрекеттерге ұнамды ықпал жасап, олардың орнығуын
жылдамдатуды дағдылардың көшуі деп аталады. Дағды көшуі – бұрынғы әрекеттер
мен енді орнығатын қимылдар арасында ортақ ұқсастық болудан. Әрқандай жаңа
әрекеттерді игеруде адам бұрынғы тәжірибесіне сүйенеді, сондықтан оның
қалыпты ептіліктері жаңа дағдыларды жеңіл әрі жылдам қабылдауына жәрдем
береді. Ал егер жаттығу қимылдары ұзақ мерзім қайталанып, орындалып
отырмаса, дағдылар бірте-бірте жойыла бастайды [5, 18-20].
Дағдыланудың негізгі ерекшеліктерін төмендегідай бөліп көрсетуге
болады:
1. Дағдылану соқыр сезімдермен және басқа нәсіл арқылы пайда болған
биологиялық әрекетпен салыстырғанда адамның жеке басының
тіршілігінде пайда болатын қылықтар;
2. Дағдылану үйренумен, жаттығумен бір әрекетті бірнеше рет
қайталаумен, дәл қазіргі әрекетті басынан өткізген адамның
бұрынғы тәжірибесіндегі әрекеттерімен байланысып, жүзеге асады;
3. Дағдылану әдейілеп зейіні, ерік-жігері, күші жұмсалмаса да
өздігінен автоматизм арқылы жүзеге асып отырады. Бірақ барлық
дағдылану автоматизм тәрізді болады деуге болмайды. Кейбір өте
күрделі дағдыланулар (мәселен, ақыл-оймен байланысты) автоматизм
түрде әрекет етпеуі де мүмкін;
4. Дағдылану бір қалыпта өзгермей тұратын әрекет емес. Егер адам
өзінің әрекетінде, жүріс-тұрысында, ақыл-ойында жаттығу, қайталау
арқылы атқаратын болса, сол әрекетін басқа әрекеттерге де көшіре
алады. Мысалы, адам әр уақытта оң қолымен жазып, сол қолымен еш
уақытта жазып көрмесе де, ол сол қолымен де жаза алады.
Автоматизмге айналған дағдыланулар өздігінен әрекет етіп адамның
санасына бағынбайды, оның ықпалында болмайды. Көбінесе мұндай жағдай
психикасы ауруға шалдыққан адамда болады. Мұндай әрекеттер адамның кейде
өте шаршағандығынан, зарыққандығынан, я болмаса бір жері ауырғандықтан,
өздігінен пайда болатын қимылдар жатады.
Дағдылану мына төменгі 4 бағытпен жүріп отырады:
- бірнеше рет қайталау арқылы, дағдылануға кеткен уақыт біртіндеп азая
береді;
- дағдыланған сайын атқаратын жұмыстың сапасы да арта түседі.
- дағдыланған сайын әрекеттер ұшырасатын қателердің саны бірте-бірте
азая береді;
- дағдылануда әдепкі кезде адамның күш-жігері көбірек жұмсалатын болса,
бара-бара онысы бәсеңси береді.
Дағдыланудың жылдамдығы бірнеше себептерге байланысты:
- егер дағдыланатын әрекет өте қиын болып, дағдыланудың нәтижесі бір
дегеннен көңілдегідей болмаса, онда дағды біртіндеп қалыптасады, көп
уақытқа берік сақталып қалады;
- адам әрекетке дағдыланса өзінің бұрынғы тәжірибесінде болған
әрекеттерді қатыстырып отырса оған қызығушылық пайда болып, ол тезірек
дағдылануы мүмкін;
Үйрету әдісі жеңіл көрнекті әсерлі болса адам дағдылануға тез үйренеді.
Егер оқыту, үйрету нашар, қиын болса, тез дағдылана алмайды.
Дағдыға машықтана алудың мынандай белгілерін көрсетуге болады.
Біріншіден, дағдының ойдағыдай қалыптасуы, оның нәтижесін үнемі біліп
отыруға байланысты.
Екіншіден, дағдыланушы адам жаттығуға біртіндеп кіріссе, жаттығулардың
арасын уақыт жөнінен дұрыс бөлсе, үйрену әдістерін жетілдірсе, үйренетін
дағдының өзінің ерекшеліктерін білсең, дағды нәтижелі болуы мен қатар тез
қалыптасып, соңынан берік орнығатын болады. Адамның үйрену тәсілін
жетіктігі оның дағдыға тезірек машықтануынан туған қажетті білімдерді
тезірек меңгеруге жәрдемдеседі. Екінші жағынан адамға дағды мен білім
жетіспей жатады. Оның біліктерінің арта түсуіне кедергі келтіреді. Бұл
үшеуі бір-бірімен кері құрылымдастық қатынаста болып отырады [6].
Дағды адам әрекетінің қай-қайсысында да ерекше маңыз алады. Ол іске
шапшаң, шұғыл кірісуге мүмкіндік береді. Дағдының арқасында біздің санамыз
қызметтің түпкілікті, шешуші кезеңдеріне жұмылдырылады. Мұндай жұмыстың
табысты болуы қамтамасыз етіледі.
Жағарыда атап кеткеніміздей, мектеп жасына дейінгі балаларда
суреттерді пайдалануымен қалыптасатын дағдылардың бірі – сөйлеу дағдысы.
Кез келген бала-бақшаларда тұлғаны қалыптастыру мектепке дейінгі
балалардың өз ой-пікірін ана тілінде еркін, дұрыс,түсінікті жеткізе білуден
басталады.Мектепке дейінгі бала айтайын деген ойын,біріншіден,жасқанбай
жеткізе білуі; екіншіден,сөйлемдерді дұрыс та нақты құрастыра алуы;
үшіншіден, сөйлеу мәдениетінің алғашқы қарапайым бастамасын меңгеруі;
төртіншіден,қоршаған ортаға сай қарым-қатынас жасай білуі тиіс.Сайып
келгенде,осының бәрі,түжырымдамада көрсетілгендей,тілдік қатынастың басты
қағидалары мен ұстанымдарын меңгеруді қажет етеді.Сондықтан бала бақшаларда
балалардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру қазіргі кезде өзекті
мәселеге айналып отыр.
Баланың сөзді байланыстыра айта білуі дегеніміз – сөз бен сөйлемдердің
үлесімділігі ғана емес,бұл бір-бірімен байланыста келген,дұрыс сөйлемдерден
құралған бала ойының сыртқы жаңғырығы.Бала сөйлеу барысында,ойлай білуге де
үйренеді.Одан баланың ойлау логикасын,өзін қоршаған әлемді қаншалықты
қабылдап,сыртқа жаңғырта білуін байқаймыз.Осындай басты-басты мәселелердің
дұрыс шешілуін,жүзеге асу жолдарын тексеру мақсатында,балалар психологиясы
мен мектепке дейінгі педагогикаға арналған оқулықтарда айтылғандай,баланың
байланысты сөзін дамыту жолдарын негізгі ала отырып,оның қаншалықты
менгерілгенін қадағалап,тәжірибелер жасау әрбір тәрбиешінің атқарар ісі.
Жалпы бала тілін дамытуда, байланыстырып сөйлеуде түрлі ойындардың
әсері әлдеқайда басым. Халық даналығында Ойнай білмеген,ойлай да
білмейді, Ойында озған,өмірде де озады деген аталы сөздер сырына
жүгінсек, мектепке дейінгі жастағы баланың ойынға деген құлқы,қарым-
қатынасы,мінез-құлық көріністері олар өсіп есейгенде де жалғаса береді.
Ойындардың негізгі мақсаты балаларың ықылас зейінін, сөздік қорын,
байқампаздығын, есте сақтау, қабылдауын дамытуға, икемділікті арттыруға,
өзінің жеке құрбыларының іс-әрекетін бағалай, құрметтей, өз ісінің
дұрыстығын дәлелдей білуін анықтау, қалыптастыру.
Сөйлеу басында балаларға қиын болса, олар миға (ұйыққа) түскен мал
сықылды, малтығып жылжи алмай қиналады, үйретуші сүйреп шығара алмай
қиналады.Екі жағының да жігері кеміп,шабыты болмайды.Шабытталып істелмеген
іс оңды да болмайды деп нақтылап кеткен зерттеушілердің пікірі балалардың
сөйлеу дағдысын қалыптастырудың алғашқы шарттары тәрбиешінің басты міндеті
екенін айқындайды.Тілшінің пікірінше, мектепке дейінгі балалардың сөйлеу
дағдысын қалыптастыруда жақсы тәрбиеші деген атқа түрлі әдістерді меңгеріп
соларды балаға жеткізе білсе ғана ие болады.
Мектепке дейінге ұйымдағы бала ауызша сөйлеу кезінде тәрбиеші оның
сөйлеу темпіне басты назар аударып отыру қажет. Жұрт алдында тым тез
сөйлеуге де,тым баяу айтуға да болмайтынын үнемі есте сақтау
керек.Сөйлеушінің айтпақ ойының мақсатына, мазмұнына қарай сөз бірде баяу,
бірде жылдам, бірде көтеріңкі айтылуы тиіс.
Егер де мектеп жасына дейінгі балаларға сөйлеу дағдысы қалыптастыру
әдістемелерін жоспарлы, белгілі бір мақсатқа негіздеп ұйымдастырса соғұрлым
балалардың дұрыс сөйлеу дағдылары қалыптасып, нәтижелілігі жоғары болмақ.
Ендеше, тәрбиешінің қызметі оның білімінің, шеберлігінің керек орны
өздігінен алатын тәжірибелі білімнің ұзақ жолын қысқарту үшін,ол жолдан
балалар қиналмай оңай үйрену үшін, баланың тілін сөйлеу барысында дұрыс
айтылымын қайталап, түзеп отыру керек.
Әңгіменің тақырыбын тәрбиеші өзінің күнделігіне бірді-екілі сөзбен
күндік жұмыс жоспарына жазып қояды.Мысалы, Балалар бақшасындағы тәрбие
бағдарламасында сәбилер тобында:
1. Балабақша бөлмелері туралы;
2. Ббалабақша қызметкерлері туралы;
3. Бөлмелердегі жұмыс түрлері туралы;
4. Балабақшадағы өздерінің күнтәртібі туралы;
5. Мезгілге қатысты киімдер туралы;
6. Табиғат бұрышындағы кезекшілік туралы;
7. Ойындардың шарттары туралы;
8. Жылдың төрт мезгіліндегі өзгерістер туралы;
9. Отбасы туралы;
10. Жақын достары туралы;
11. Мерекелер жайында әзірлендеген әңгіме-сұхбаттардың тақырыптары
берілген.
Тәрбиеші міндеті-осы бағыттағы тақырыпқа тақырыпшаны жоспарга
енгізуі.Балаларға Киім деген жалпы тақырыпта әңгіме өткізу керек
болса,тәрбиеші күнделігіне ол Пальто немесе Бас киім деп көрсетілсе
болғаны;
Программада... бес жастағы балалармен Аспаздардың жұмысы туралы
әңгіме өткізуі керек делінсе,ол тәрбиеші күнделігінде Көже немесе Сорпа
деп жазылуы мүмкін; Бағдарламада... 6 жастағы балалармен Табиғат аясында
еңбек ету тақырыбы ұсынылса, ол күнделікте Жапырақ жинаймыз, Құстарды
жемдейміз, Қызанақ отырғызамыз болып жазылады.Демек, әзірлендеген
әңгіме- сұхбаттардың тақырыптары: Малақай , Көже, Қызанақ отырғызу
деп лексикалық тиянақты бір сөзбен жоспарға алуына болады.Бірақ, тәрбиеші
осы тақырыптар төңірегінде балалармен қай кезде қалай сөйлесу керек екенін
күні бұрын білсе, қалған айтылар сөздер әңгіме үстінде өзінен-өзі өрбіп
жатады.Үш жастағы балалармен тәрбиеші серуенге жиналу үстіндегі
әзірленбеген әңгіме былай өтуі мүмкін.
Тәрбиеші: Қазір күз кезі. Бас киімдеріңді жақсылап киіңдер.Айша,
сенің бас киіміңнің әшекейі қандай әдемі! Мұндай тамаша бас киімді саған
кім тоқып берді? деген сұрағы баланың жауабы: Она маған әпкем тоқып
берді...
Мектеп жасына жейінгі балалардың сөйлеу дағдысын дамыту әдістемесі де,
өзге де ғылымдар саласы сияқты жыл сайын талдаумен, жетіле түсумен келе
жатқан ғылым.Қазір балалар бақшасының қай- қайсында да сөйлеуге үйренудің
әдістері, принциптері жаңарумен, бүгінгі өмір өзгерістерімен байланысты
жаңа түр, мазмұнға бейімделуімен ерекшелене бастады. Осыған орай дұрыс
сөйлеу, яғни тілді нақты меңгеру мәселесі бұрынғыдай алдынғы қатарлы
тәрбиешілердің тиімді тәжірибелерін кең пайдаланумен бірге, шығармашылық
ізденістерге айрықша көңіл аударуды талап етіп отыр.
Бүгінгі өмірдің бізді – Жас буынның рухани дүниесінің сәулеткері,
қоғам өзінің ең қымбаттысын,ең құндысын,өзінің өмірі мен болашағын
тапсырған сенімді өкілі деп аса жоғары бағалап отырғаны мәлім.Сапалы білім
берудің күн сайын тиімді жолдарын ойластырып отыруды ерекше талап етіп
отырған жаңа кезенде, әрине, бала бақшадан бастап жас жеткіншектің дұрыс
сөйлеу дағдысын жетілдіру, дамыту үшін келешек тәрбиешілік жұмысымызда өз
шеберлігімізді шыңдай түсуге міндетті екенімізді түсінеміз.
5-6 жастағы балалардың сөйлеу дағдысын сипаттау
Мектепке дейінгі ересек жастағы балалар ана тілін еркін меңгереді.
Тілдің белсенді сөздік қоры 2500-3000 сөзді құрайды. Бұл балалардың үлкен
тәжірибесімен (алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда), олардың зияткерлік
қабілеттерінің дамуымен: көп бейнелі байланысын құру іскерлігімен, бар
білімдерін жеңіл қолдану, жалпылап, қорытынды жасай білуімен байланысты.
Қарым-қатынас адамның көңіл күйі мен эмоционалдық күйін анықтауға,
өзінің ішкі дүниесін түсіну тәсілдерімен өзін-өзі нормаларын меңгеруге
бағытталады. Бұл жастағы балаларға айналасындағы адамдардың тілдеріне сын
көзбен бағалау қарым-қатынасы мен өз ойының нақтылығын қадағалау
қабілеттерін дамыту тән.
Бұл жаста балалар сөздердің дыбысталуы мен мағынасына, оның дыбыстық
түріне, тілдегі сөздердің тіркестері мен қабысуларын қызығушылықпен таниды.
Әңгімелесушілердің назарын өздеріне аударудағы мектепке дейінгі ересек
жастағы балалардың талпынысы өзінің тілін мәнерлі, бейнелі етудегі
әрекеттерінен байқалады. Бұл жаста балалар тілдің дауыс ырғағының
құралдарымен қолданумен ғана емес, сонымен қатар, тілге тән эпитет, теңеу,
метафора секілді мәнерлілік құралдарын меңгеруге қабілетті болады.
Балалардың тілінде елеулі дербес ерекшеліктер білінеді.
Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың тілін дамытудағы басты
бағыттар:
- байланыстырып сөйлеу және мазмұндылығы (диалог және монолог);
- тілдің шығармашылығы мен мәнерлілігін дамыту;
- сөйлеу әрекеттеріндегі жеке қабілеттерін дамыту.
Байланыстырып сөйлеуін дамыту
Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың байланыстырып сөйлеуін
дамытудың басты міндеті - монологтік және полилогтік тілін жетілдіру болып
табылады. Балалар өзара қарым-қатынасты талдауды, адамдардың адамгершілік
қырындағы қылықтарын дәлелді бағалай білудегі мәселелерін меңгере бастайды.
Балалар диалогтік және полилогтік сөйлеу іскерліктерін меңгереді: қоршаған
ортамен қуана тілдік қарым-қатынасқа түседі. Олар ұжымдық әңгімелесулерге
қатысып, сыпайы түрде сөйлесудің қабылданған нормаларын: әңгімелесушіні
мұқият тыңдау, сұрақты дұрыс қою, сұрақтарға жауап беру, балалардың жауабын
тыңдау, ұжымдық әңгімелесулерге қатысу, ортақ әңгімені қолдау,
әңгімелесушіні бұзбай кезекпен сөйлеуді қолдана алады.
Әңгімелесу барысында (тәрбиешінің көмегімен) қойылған сұрақтың
сипатына қарай сөйлем түрлерін қолданады. Ересектер мен құрбыларына өтініш,
алғыс, реніш, шағым түріндегі сыпайы қарым-қатынас үлгілерін үйренеді.
Өзінің және құрбыларының тіліндегі қателер мен олқылықтарды анықтап, оларды
түзей алады.
Сөздікті дамыту
Балалар тұрмыстық сөздікті, табиғат пен тұрмыстық заттардың атауларын,
олардың қасиеттері мен сапаларын, құрылымын, материалы мен оның
ерекшеліктерін білдіретін сөздерді дұрыс және нақты қолдануды белсенді
меңгерулері тиіс. Нысанның пішіні, өлшемі мен басқа да белгілерін
білдіретін сөздерді меңгеруді жалғастыруы керек.
Ересектер тобында (5-6 жас) балалар материалдардың неден жасалынғаны,
олардың қасиеттері туралы көбірек білулері тиіс. Кейбір заттар мен
бұйымдардың дайындалу үдерісін білу (пісіру, жасау, тігу, үтіктеу және
т.б.). Алты жаста балалардың сөздігі заттардың материалы, қасиеті мен күйін
жалпылайтын сөздермен толықтырылады.
Балалар өзіне таныс заттардың қасиеті мен сапасын анықтауға қажетті
зерттеу әрекеттерін дербес қолданып, оларды атаулары тиіс (сипау, үрлеу,
умаждау, қолында өлшеу, иіскеу және т.б.).
Ересек топтағы сөздік жұмыстардың жетекші мазмұны жалпылаудың тегі мен
түрлерін, жалпылауды білдіретін сөздерді түсініп қолдану болып табылады.
Бұл жаста балалар заттарды салыстыруды, басты белгілерін табу,
осылардың негізінде заттарды топтарға бөлу іскерліктерін меңгереді.
Заттарды өздеріне тән белгілері бойынша біріктіру қабілеттерін меңгереді.
Ыдыс-аяқ, жиһаз, киім, аяқ киім, көкөністер, жемістер, көлік және т.б.
түсініктерді біледі.
Сөздердің ұғымдық мазмұнын меңгеру балаларға сөздердің ауыспалы.
басқаша айтылған мағынадағы сөздерді түсініп, қолданудағы жаңа деңгейге
өтуге мүмкіндік береді.
5-6 жастағы балалардың сөздігін толықтыру әлеуметтік өмірдің
құбылыстары мен оқиғаларына, адамның ішкі дүниесі мен сыртқы қылықтарына
қызығушылығының артуымен байланысты. Түрлі мамандықтағы адамдардың
еңбегімен таныстыру барысында олардың сөздігі заттар мен еңбек
құралдарының, жұмысқа қажетті техниканың, еңбек іс-әрекеттері және олардың
орындалу сапасының атауларымен толықтырылады.
Сөйлеудің грамматикалық дұрыстығы
Мектепке дейінгі ересек жастағы балалар тілдің барлық негізгі
грамматикалық түрлерін қолданулары тиіс. Балалар құрбыларының тіліндегі
грамматикалық қателерді анықтауға және оларды жөндеуге, грамматикалық
формаларды дербес қолдануға үйренеді.
Сөйлеу мәдениеті
Мектепке дейінгі ересек жастағы балалар дыбыстарды дұрыс айтуға және
сөздерге дыбыстық талдау жасау іскерліктеріне үйретіледі. Олар ана тілінің
барлық дыбыстарын анық, дұрыс айта білулері тиіс. Күнделікті сөйлесу
барысында дыбыстарды дұрыс айта білуге жаттығады.
Өлеңдерді оқып, әдеби шығармаларды мазмұндау барысында балалар түрлі
дауыс ырғағының құралдарымен қолдана білуі тиіс: сарын, сөйлеу ырғағы,
қисынды екпін. Бұл құралмен балалар өзіне туған емес (орыс және ағылшын)
тіліндеріндегі өлеңдерді оқу және әдеби шығармаларды мазмұндау барысында да
қолданулары тиіс.
Монолог
Балалар алдына қойылған коммуникативтік жағдайға байланысты білімдік
және тұрмыстық әрекеттерді айқындайтын тіл материалының әдістемелік
құралына орай, алдын ала дайындықсыз ойындағысын жеткізуі тиіс.
Өзінің пікірін айтуда тілдік тұрғыдан дұрыс рәсімделген, мөлшері 3 сөз
тіркесінен кем болмауы тиіс. Пікір айту сипаттамадан (сурет, бұйым,
ертегілер кейіпкерлерінің әлпеті және т.б.), оқиғадан (дос, отбасы мүшесі,
үй жануары және т.б.) тұруы мүмкін.
Бес жасар балалардың танымдық және сөйлеу мүмкіндіктері жоғары
деңгейде артады. Ортаңғы топтағы балалардың әлеуметтік және табиғи
жаратылысты меңгеруде әуестігі, белсенділігі, дербестігі жоғары болады.
Тілдердің үштұғырлығы бойынша жұмыстың орталық бағдары оқытудың
монологтік түрі, бұл 4 жасар балаларды үлкендер мен құрдастары арасында
тілдік қатысымға түсуде дербестік пен бастамашылдыққа тәрбиелеу болып
табылады. Монологтік оқыту барысында балалар қатысымдық сөйлеу дағдысына ие
болады, сөздік қорын арттырады және грамматикалық дұрыс сөйлеу қалыбын
реттейді.
Оқыту мазмұнына өлеңдер, әндер, санамақтар, сондай-ақ мектепте оқыту
жағдайларын айқындайтын тілдік құралдар кіреді. Тілдік материал көлемі 70
типтік сөйлеу үлгілерін құрайды, олардың 50-і сөйлеу үшін қолданылады.
Сөздік бірліктер көлемінің – 150-і сөйлеу үшін және 200-і тыңдалым үшін.
Тілдің үштұғырлығы бойынша ұйымдастырылған оқу ісінің тақырыптық
мазмұндылығы Қатынас білім беру саласының білім мазмұнының іріктеу
талаптарының принциптері бойынша құралады.
Оқытудың негізгі принциптері: қызықтылық, жүйелілік, түйіндемелік,
қолжетімділік, көрнекілік және шынайы қарым-қатынас болуы тиіс.
Тілдің үштұғырлығының дамуы курсының аяқталуымен балалар лексика-
грамматикалық құрылымдардың зерттелген тыңдалым машықтарын меңгеруі керек,
берілген тақырып бойынша айқын сөйлеу, оқып жатқан тілдерде өлеңдер мен
тақпақтарды білу.
5-6 сөйлемнен құралған заттарды сипаттайтын шағын әңгімелер, жеке
тәжірибеден оқиғалар құрастыру; әдеби шығармалардан түсінгенін айту,
суреттер бойынша мәтін құрастыру. Ойыншықтар, суреттер бойынша баяндамалық
әңгімелер шығару, жұмбақтар мен салыстырмалы жұмбақтар құрастыру.
Мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік қабілеттерін дамыту
барлық салаларда жүзеге асады, бірақ мектепке дейінгі мекемелерде басты
оқытудың түрі балалардың сөйлеу қабілетін дамыту бойынша ұйымдастырылған
оқыту қызметі болып табылады. Қатынас білім саласы құрылымының әрекеті әр
түрлі өзара байланыстағы сөйлеу жұмысының, сөздікті жетілдіру және
жандандыру, грамматикалық сөйлеу тіркесін қалыптастыру, дыбыстық сөйлеу
мәдениетін және т.с.с. тарауының процессі ретінде белгіленеді. Осы кезеңде,
мектепке дейінгі жаста, байланысты монолог сөзін дамыту негізгі мақсат
болып табылады. Оқытылудағы тілдердің дұрыс айтылуын қалыптастыру барысында
есту қабілеті және фонематикалық қабылдау, сөйлеу аппаратының моторикасы,
яғни сөйлеу мүшелерінің қозғалғыштығының айырықша мәнділігі бар. Көптілде
айтылуын қалыптастыруға фонематикалық есту қабілеті міндетті шарт болып
табылады.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың фонематикалық қабылдау қабілеті
өте жоғары деңгейде дамитындығы байқалады; олар дыбыстарды дұрыс айтып,
олардың жіңішке және сараланған дыбыстар, сөз түрлері мен жеке дыбыстарды
қалыптастырады.
Сараланған дыбысты қабылдау қабілеті акустикалық және артикуляциялық
дағдыларды дамыту барысында қалыптасады. Қазақ, орыс, ағылшын тілінде дыбыс
шығару біртіндеп қалыптасады. Олар 3 кезең арқылы өтеді:
1) артикуляциялық аппаратты дайындау;
2) тұйықталған дыбыстың айтылуын нақтылау;
3) буындарда, сөздерде және фразалық сөйлеуде буындарды бекіту.
Бірінші кезең сөйлеу аппаратын артикуляциялық қимылдарға дайындауға
бағытталған. Бұл шараны арнайы дыбыстық сөйлеу мәдениетін және қазақ,
ағылшын тілінде сөйлеуді оқыту бойынша ұйымдастырылған оқу қызметінде іске
асыру қажет. Күнделікті тәртіптік сәт уақытында, таңғы гимнастика, жуыну
барысында артикуляциялық аппаратты шынықтыру үшін жаттығулар орындауға
болады. Дыбысты зерттеу үдерісінің құрылымы фонетикалық қабілетін дамыту
әдістемеге кірістірілген Қатынас білім саласында ана тілінде оқыту және
тәрбиелеу әдістемелік құралында толық сипатталған.
Барлық балалар игеруге міндетті негізгі лексикалық қормен қатар
игерілетін белгілі рецептивті лексиканың көлемі: күнделікті әдетті
айтылатын сөздер, ұйқастырмаларда және тыңдалымға арналған мәтіндерде
кездесетін лексика. [7, 34]
Жаңа сөздерді саралап айтуды жөндеу, тек таза сөйлеу және
жаңылтпаштарды қолдану арқылы жүзеге асады.
Сөйлеудің дұрыс ырғағы мен екпінін қалыптастыруда сөйлеу тынысы ерекше
орын алады.
Сөйлеу тынысы тыныстық гимнастиканың барысында дамиды. Тыныс
гимнастикасында әр түрлі сюжетті жаттығулар қолданылады: (Сағат Ұшақ
Сорап және т.б.). Тыныс гимнастикасы әр түрлі ойын жаттығулар түрінде
өтеді. Балалар мақта шарларын, қағаз сызықшаларын, шарларды үрлейді, сабын
көпіршіктерін жібереді және т.б.
Тілдердің үштұғырлығының дамуы барысында келесі ерекшеліктерді ескеру
қажет:
- оқытудағы тілдердің сөз әрекетін белсенді түсіну және айту процессі
ретінде қалыптасуы керек;
- оқыту әдістемесі қызмет принципіне (қолда бар қызығушылық, қойылған
мақсатқа сәйкес теңбе-тең тәсілдер мен мақсаттарды қолдану) негізделуі
керек;
- қарапайым пікір айту машықтарын қалыптастыру үшін сөз таңдау, оның
өзгеруі, сәйкес ойын жеткізу сөйлемдерін таңдау қажет;
- мектепке дейінгі жастағы балаларды сөйлеу жағдайындағы бағытталу
машықтары және оқытылып жатқан тілдегі қарым-қатынасқа оқыту қажет.
Тіл үштұғырлығына кіретін тілдер ұйымдастырылған күрделі жүйені
құрайды. Жаңа сөздерді сөйлеуде пайдалану кезінде оларды игеру және қарым-
қатынас жасау тек белгілі сөздік қордың жинақталуы мен есте сақталу
жағдайында ғана мүмкін.
Сөздік жұмыс тілдер үштұғырлығын оқытудың алғашқы кезеңінде басым
болып табылады, себебі тілдерді тәжірибеде игеру алдын ала бейтарап
сөздікті жинақтаусыз мүмкін емес. Белсенді сөздікке жаңа сөздерді енгізу:
ойыншықтар, нақ пішін, табиғи заттар, сюжеттік суреттер, фотосурет,
сызбаларға сүйене отырып, бейнелерді көру нәтижелі болып табылады. Жаңа
сөздердің айтылуы мінсіз, айқын, ашық болуы тиіс. Меңгерудегі тілге
енгізілетін жаңалықтар келесі кезеңдерден өту қажет: педагогтің үлгісіне
сүйене отырып жаңадан естіген сөздерді елестетіп қалыптастыра білу; сөйлеу
кезінде оларды тану және түсіну.
Оқытылу барысына жаңа сөздер мен сөз тіркесі қосылғанда өз ретімен
енгізілуі қажет. Жаңа сөздер алғашқы рет енгізілсе, балалардың назарын
оларға және ерекше айтылуына аудару қажет. Бірақ балалар жаңалықтарды
шамадан тыс қабылдамауына көңіл бөлу керек.
Белсенді сөйлеуде пайдаланылатын сөздер біртіндеп енгізілуі керек және
жүйелі түрде қайталанып тұру қажет. Белсенді сөздікті толықтыру фразалық
сөйлеуді біртіндеп күрделендіру арқылы жүзеге асу қажет.
Мағыналы мәтінді, тақпақтар, өтірік өлеңдер, санамақтардың екпін мен
мәнерлеп айтылуына аса назар аудару қажет.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдері
Сабақ бөлмеде, топта өткізілетін болса, даладағы көріністерді
бейнелеген фотосуреттер, арнайы картина сериялары және қажетіне қарай
нотюрморт суреттер қолданылады. Тәрбиешінің тақырыпты жан-жақты ашып, жанды
суреттерді баланың көз алдына елестетіндей етіп беруі дайындығына
байланысты. Балалардың белсенді сөздігін сан жағынан көбейтуде, мағыналық
жақтарынан терең бағдарлауға үйретуде сурет көрсету әрі әдіс, әрі тәсіл
ретінде қолданылады.
Сурет қарастыру әдісі – балаға эстетикалық және адамгершілік тәрбие
сабақтың қай тұсында көрсету тиімді екенін алдын ала ойластырады. Қазіргі
тіл дамыту жағдайы суретке дейін олардың сұлбасын көрсете отырып, басқа ұлт
баласының белсенді сөз қорын дамыту жолын тауып отыр. Мысалы, бала тілін
ширату үшін қазақ тіліндегі тақпақтарды жеңіл жолмен тез жаттатуда сол
шығармадағы сөздердің, тіркестердің мәнін бейнелейтін тірек суреттер мен
тірек-сызбаларды пайдалану жақсы нәтиже беріп келеді.
Қазіргі осы жағдайдан шығу жолы баланы қазақша сөйлетуде түрлі
ұғымдарды, қимыл-қозғалыстарды: жоқ, бар, биік – ұшы жоғары қараған
жебе, қысқа – ұшы төмен қараған жебе, кішкентай – жолақты кішкентай
дөңгелек, үлкен – жолақты үлкен дөңгелек, жұмсақ – мақта, қатты –
боялған төртбұрыш, әдемі – көбелек секіреді– екі ұшты тік жебе, менде –
адам силуеті, тәтті – кәмпит, ұшты – құс қанаты суреті, отыр –
орындық белгісі, жатыр – ұзын сызық, таза – түйір қан белгісі, жейді
– жабық ерін, жылы – ашық күн белгісі, суық – қар ұшқыны, сурет
салады – қыл қалам, сатып алды – ақша белгісі, ұйықтайды – жабылған
кірпік, жақсы – қайырымды, үлгілі іс (мысалы, балық өсіру), жаман–
қайырымсыз, жаман қылық (мысалы, рогаткамен құс ату), жақсы көремін –
жүректің суреті, сатып алды – қатталған ақша белгісін беретін балаға
суретін салуға да, ұғынуға да оңтайлы болып отыр.
Ал қазақ тілі ерікті, табиғи жолмен сөйлеу тілі деңгейіне жеткізіліп
келе жатқан тілдік ортада мынандай сабақ барысын қарастырайық. [7, 40-45]
Сабақтың тақырыбы: Ақша қар.
Мақсаты: қыс суретіне балаларды таңдандыру, төрт жол өлеңнің әуеніне
еліктіру, суреттің көмегімен жаттатқызу, қар домалағын қалай жасағандарын
еске түсіріп, қарға тән қасиеттерді ериді, мамықтай, сай-сайға қашады
деген сөздер мен тіркестерді еске сақтату арқылы бекіту.
Алдын ала жүргізілетін жұмыстар: Серуен кезінде тәрбиеші балаларға қыс
қызықтарын тамашалатады, қар ұлпаларын жинатып, домалақ ақша қар жасатады.
Сабақ басында дайындалған сұр маталарға үйлер мен ағаштар жапсырады,
олардың үстіне ақ қағаздарды қиғызып ұлпа қарлар жапсырады.
Сабақ барысы: Тәрбиеші: Ал, балалар, мен жұмбақ жасырамын, сендер
шешіңдер деп мына мәтінді ұсынады. Өзі ұлпа, өзі жұмсақ, қыста жер бетін
басады, ал жазда сай-сайға қашады. Бұл не? - Қар, қар,-деп жауап қатады
балалар. Бұдан соң музыка мұғалімі балалармен қосыла әндетеді.
Аппақ, аппақ, қар аппақ,
Қар жамылған дала аппақ.
Аппақ біздің қаламыз,
Аппақ біздің даламыз.
Ақ шанаға мініп ап,
Төмен қарай ағамыз.
Осы сәтте тәрбиеші қала мен биік сырғанақ салынған панорама суретті
тақтаға іледі. Балалардың әрқайсысына ақ қағаздан қиылған шаналар таратылып
беріледі. Балалардың қолына таратылып берілген жабыспалы ақ қар орнындағы
ақ қағаздарды балалар панораманың кез келген жеріне жапсырады. Осы әрекет
ән әуенінде жүріп жатады. Міне, балалардың ерекше эстетикалық әсер алатын
тұсы – осы тұс. Олар қар жамылған үлкен қала тұрғызғандарына өздері мәз
болады. Сәл кейін балалар жоғарыдан төмен шаналарды зымыратып ойнайды. Адам
силуеттерін таратып беру арқылы Шанада кім отыр?, Олар қалай киінген?,
Неге олай киінген? деген сұрақтар арқылы тәрбиеші балаларды Қазір қыс
мезгілі деген түсінікке әкеледі. Қар көп жауса, қыс жылы болады, Күн
жылынса, қар ериді, Жоғарыдан төмен қарай сай-сай болып ағады деген
түсініктерді панорамадан көрсете отырып түсіндіреді.
Әдістеме талаптары бойынша сурет әдісі сабақты қызықты ете түседі.
Тәрбиеші балалардың бейнелеу, сурет салу қабілеттерін ұштаумен қатар,
мұндай сабақта көркем дүниені сезінумен қатар олардың сөздік қорлары
дамиды. Ұлпа сөзімен бірге қанттай ақ, мамықтай жұмсақ деген теңеу
сөздерді тез жаттап алады. Балалар өздігінен ақ қағаздай ұшады, төмен
қарай ағады деген сөз тіркестерін меңгереді.
Жоғарыдағыдай балалармен тәрбиешінің бірге ойнауы, әр баланың сабаққа
деген қызығушылығын арттыра түседі. Бала зейінін бірлесе ойналған ойындар
тұрақтандырады. Эмоциямен ойынға кіріскен бала Ақ шанамен зымырап барам,
Міне, аударылып түстім, Ақ қарға аунадым, Ақ қарға көміліп қалдым
сияқты сөйлемшелермен ойынды қиындата түседі.
Сабақтың соңында тәрбиеші балаларға Осындай қызық ойын немен аяқталуы
мүмкін? деген сұрақ қойып, сурет панорама әсерімен мазмұнын ойдан
шығартқызып, әңгімені әрі жалғастыртуға болады. Оқытудың сәтті болуы әр
түрлі тәсілдерді ыңғайлап қолдану болып табылады.
Әр жыл мезгіліне байланысты суреттер қарастыру – балабақшада жиі
қолданылатын үрдіс. Екінші сәбилер тобында К. Шаяхметовтың Алтын күз, Ш.
Сариевтің Пейзаж суреттерін көрсете отырып, балалармен әңгіме құру ерекше
дарынды балалардың шығармашылық қабілеттерін ұштай түседі. Бұл қай кезде
болады? деп сұрақ қойып отырып, әңгіме құратуға баулу бейнелі күз
маусымында киетін киім атауларына, киім сапасына (қалың, жұқа, жылы,
жеңіл), құрамына (мақтадан, теріден, жібектен, жүннен), киімнің бөліктеріне
(жеңі, қалтасы, жағасы, желке бауы), т.б сөздерді көре отырып қабылдауына
жағдай тудырады.
5-6 жастағы балабақша бүлдіршіндеріне суреттерди пайдаланумен
байланысты дағдыларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мемлекеттік педагогикалық университеті
Мектепке дейінгі білім беру кафедрасы
5-6 жастағы балабақша бүлдіршіндеріне суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларды қалыптастыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандық 5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
мемлекеттік педагогикалық университеті
Мектепке дейінгі білім беру кафедрасы
Қорғауға жіберіледі
МдББ кафедра меңгерушісі
___________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: 5-6 жастағы балабақша бүлдіршіндеріне суреттерді
пайдалануымен байланысты дағдыларды қалыптастыру
Мамандық 5В010100 – Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу
Орындаған
Ғылыми жетекші:
филолог.ғ.к.,доцент
Мазмұны
Кіріспе
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларда суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың маңызы
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдері
2 Мектеп жасына дейінгі балаларда суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерінің
анықтау бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларда суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерді
еңгізу жолдарын қолдана отырып, тәжірибелік-эксперименттік
жұмыстарды жүргізу
2.2 Тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижелер
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Елбасымыз – Н. Ә. Назарбаев өз жолдауында Бізге қоғам
қажеттіліктеріне сай келетін осы заманға лайықты азамат, азаматша тәрбиелеу-
балабақшадан басталады деген болатын. [1]
Сондықтан да бүгінгі өскелең ұрпаққа уақыт талабына сай білім беруді
одан әрі жетілдіру мәселесі, толассыз күн сайын өзгеріп тұрған әлеммен
бірге қатар жүрері анық. Балабақшада берілген тәрбие – барлық тәрбиенің
бастамасы әрі жан-жақты тәрбиемен дамыту ісінің түпкі негізін қалайтын
орын. Қазақстан Республикасының білімді дамыту тұжырымдамасында Мектепке
дейінгі тәрбие – үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы. Ол баланың жеке бас
ерекшелігін ескере отырып дамытатын орталық делінген. Демек, бала – біздің
болашағымыз болса, баланың болашағы біздің қолымызда.
Бүгінгі қоғам мүлдесіне лайықты, жан-жақты жетілген, бойында ұлттық
сана, ұлттық дәстүр қалыптасқан, инабатты да иалы, мейірімді, адамгершілігі
мол, рухани бай азаматты тәрбиелеп өсіру- балабақшаның бірден–бір міндеті.
Бұл міндеттің жүзеге асырылуына үлес қосатын тәрбиеші-педогог екені
белгілі.
Мектепке дейінгі балалық шақ – бұл жеке тұлғаның қалыптасуы мен
дамуының алғашқы кезеңі. Мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының
қалыптасуы күрделі, әрі көпқырлы үдеріс. Оған көптеген қозғаушы күштер,
факторлар мен механизмдер қатысады.
Мектепкі дейінгі бала есте сақтау мен қабылдауы жоғары қабілетімен
ерекшеленеді. Суреттерді пайдалану әдісі балалардың сөз материалын есте
сақтауда қалдыру үшін қолайлы. Мектепке дейіңгілердің жас ерекшеліктеріне
қараса, осындай қорытындыға келуге болады, суреттерді пайдалану әңгіме
құрастырғанда, өлең, логоритмикалық жаттауда жеңілдетеді және есте сақтау
процесін тездетеді. Сонымен қатар мектеп жасына дейінгі балалардың сөздық
қоры мен ауызша сөйлеу тілі дамиды.
Балалабақшаның ұйымдастырылған оқу іс-ірекеті үрдісінде суреттерді
пайдалану әдістеріне баса көңіл бөліп, тарихи-əдістемелік, ғылыми-теориялық
арнайы зерттеулер жүргізген Б.Б.Баймұратова, А.Меңжанова, М.С.Сәтімбекова,
М.Т.Тұрыскелдина, Қ.Меңдаяқова, Ф.Н.Жұмабекова, А.Т.Искакова, А.Х.Казетова,
А.Б. Бакраденова т.б. отандық ғалымдар.
Алайда жоғарыдағы аталған ғылыми зерттеулер мен мәселені шешу
барысындағы жүргізілген педагогикалық зерделеулер түрлі бағытта
қарастырылғанымен мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың тиіміді әдістерін айқындау арнайы
зерттеу нысанасы болмағандығын көрсетеді.
Сонымен, бүгінгі күні мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді
пайдалануымен байланысты дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдістерін
айқындау қажеттілігінің артуы мен оның теориялық және әдістемелік тұрғыдан
жеткілікті қарастырылмауы арасында қайшылық орын алып отырғандығы белгілі
болды. Осы аталған қайшылықтың шешімін іздестіру, зерттеу проблемасын
айқындауға және зерттеу жұмысымыздың тақырыбын 5-6 жастағы балабақша
бүлдіршіндеріне суреттерді пайдалануымен байланысты дағдыларды
қалыптастыру деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттудің мақсаты: 5-6 жacтағы балабақша бүлдіршіндерінің дағды іс-
әрекеттерін қалыптастыру үшін, әртүрлі суреттерді пайдаланып теориялар
жинақтау.
Зерттеудің міндеті:
- мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді пайдалануымен байланысты
дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;
- мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді пайдалануымен байланысты
дағдыларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін анықтау;
- мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді пайдалануымен байланысты
дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдерін анықтап, эксперимент
жүргізу арқылы тәжірибеге енгізу.
Зерттеудің нысаны: балалабақшаның ересек тобында өткізілетін
ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің үрдісі.
Зерттеудің пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді
пайдалануымен байланысты дағдыларын қалыптастыру әдістері.
Зерттеудің болжамы: Егер балалабақшаның ұйымдастырылған оқу іс-
әрекетіне мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдіс-тәсілдері ұсынылса, онда
мектеп жасына дейінгі балалардың есте сақтау қабілеті қалыптасып, сөздік
қоры мен ауызша сөйлеу тілінің даму деңгейі арта түседі, өйткені суреттерді
пайдалану дағдыларды қалыптастырудың тиімді әдісі.
Зерттеу әдістері: Зерттеліп отырған мәселеге байланысты ғылыми-
педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
педагогикалық эксперимент жүргізу, оқу-тәрбие процесін бақылау, сауалнама
алу, педагогикалық бақылау, эксперимент нәтижелерін өңдеу және салыстыру.
Зерттеудің әдіснамалық базасы. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттер,
мектепке, мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеудің үлгілік бағдарламасы, оқу-
әдістемелік кешендер, мектепке дейінгі мекемелерге арналған әдістемелік
журналдардың мақалалары.
Жұмыстың жаңалығы: мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерди
пайдалануымен байланысты дағдыларын қалыптастырудың тиімді әдістері
ұсынылды.
Зерттеу жұмысының практикалық мәнділігі. Зерттеу нәтижелері мен
пайымдауларын балалабақшаның ұйымдастырылған оқу іс-әрекетін нәтижелі
ұйымдастыруда, балалардың даму деңгейін арттыруда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы: кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Мектеп жасына дейінгі балалардың суреттерді пайдалануымен байланысты
дағдыларын қалыптастырудың теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларда суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың маңызы
Еліміздің болашағы-жас ұрпақты тәрбиелеуде бірінші бесік - отбасы, ата-
ана тәрбиесі болса, екінші бесік - білім беру ұйымдары. Мектепке дейінгі
кезеңдегі тәрбие – адам қалыптасуының алғашқы баспалдағы. Әсіресе,
балабақшадағы тәрбие бала табиғатына ерекше әсер етіп, оған өмір бойы
өшпестей із қалдырады. Заманға лайық тәрбие мен білім беру жұмысын кешенді
ұйымдастыру жаңа технологияларды, тың идеялар мен шығармашылық, иновациялық
жаңашылдықты қажет етеді. Сондықтан жас ұрпаққа білім беруді үздіксіз
жетілдіру мәселесі толассыз күн сайын өзгеріп тұрған әлеммен бірге жүрері
анық.
Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқыту ойын, оқу, еңбек іс-
әрекеттерінде жүзеге асырылады. Баланың іс-әрекеті неғұрлым алуан түрлі
болған сайын, оның төңіректі тануы мен танымдық қабілетінің дамуы жан-жақты
болып келеді. Іс-әрекеттің барлық түрінде де ол іскерлік пен дағдыны
үйренеді [2, 10-15] .
Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы
деңгейі ретінде қазіргі тұрақты өзгеріп тұрған әлемде табысты бейімделуге
қабілетті бала тұлғасының қалыптасуы мен дамуы үшін жағдайлар жасайды.
Жетекші ғалымдар мен практиктер жүргізген көптеген психологиялық-
педагогикалық зерттеулер нақты мектепке дейінгі жасты зияткерлік, тұлғалық
әлеуметтік және эмоционалдық дамуын стратегиясымен үздіксіз байланысты
екендігін және мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып табылатындығын
ескере отырып, Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі білім беру
жүйесін жаңғырту дамыту ісіне ерекше көңіл бөліп отыр.
Балалар бақшасындағы оқытудың балаларды мектепке дайындауда үлкен
маңызы бар. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті үстінде балалар оқу іс-әрекеті
дағдыларына, жинақы, ұйымшыл болуға үйренеді. Оларда тұрақты зейін, назарын
бір нәрсеге аудару, ерік-күш қабілеті өсіп жетіледі. Жүйелі оқыту үстінде
таным құштарлығы қалыптасады.
Мектепке дейінгі оқытуда білім мен дағдыны пысықтау түсіндірумен,
көрсетумен тығыз байланысты және тікелей солардың ізімен жүреді, түсіндіру
жаттығуға ауысады.
Баланың оқу іс-әрекетінде меңгерген білімі балабақшадағы күн тәртібінің
барлық сәттерінде жаттықтырылып, дағдыға айналады.
Жеке тұлғаның дамуында, қабілеттілігін жетілдіруге дағды маңызды рөл
атқарады. Іс-әрекет жасауда, білім алып біліктілікті меңгеру үшін алдымен
дағдыға үйретудің рөлі ерекше. Адамда білім туа пайда болмайды, бірінші
белгілі бір қабілеттіліктің нышаны болады, сонан соң өсе келе ғана білім
алуға деген құштарлық пайда болады, - деп атап көрсеткен орыстың ұлы
педагогы К.Д. Ушинский [3, 23-25].
Мектеп жасына дейінгі балалардың құрастыру дағдыларын
қалыптастырудың маңызы мен ерекшеліктерін талдамас бұрын дағды ұғымына
түсінік беруді жөн көрдік. Педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде
“дағды” ұғымына түрліше анықтамалар беріледі. Енді соларға тоқталып өтейік.
Кесте 1 – Дағды ұғымына берілген анықтамалар
Савин Н.В. Дағды – меңгерудің ең жоғарғы екпінімен сипатталатын
әрекет. Белгілі бір дағдыны меңгерген адам жұмысты
жедеғабыл істейтін сияқты көрінеді және іс-әрекеттің
орындалу барысында оның сана сезімін бақылап байқауда
аса қиынға түседі. Сондықтан дағды мен біліктің адам
өміріне зор маңызы бар [].
Ядешко В.И., Дағдылар – көп қайталау, жаттығу жолымен жоғары
Сохин Ф.А. деңгейге жетіліп, қажетті әрекеттерді автоматтанған
күйде орындай алу мүмкіндіктерінен көрінетін тәжірибелік
қызмет бірлігі [].
Қоянбаев Р.М. Дағды – кез-келген әрекетті орындай білуде жаттығу
арқылы бекітілген білік[].
Қоянбаев Р.М., Дағды – автоматтандырылған деңгейге жеткен әрекет,
Ыбырайымжанов көп қайталау жолымен қалыптасады. Оқыту барысында
Қ.Т. дағдыларды жасау қажет, әсіресе жалпы оқулық мәнді,
пәнаралық: ауызша және жазбаша сөйлеу, есеп шығару,
есептеу, өлшеу т.б. [].
Сабыров Т.С. Әрекеттің саналы түрде автоматтану дәрежесіне жетуін
дағды деп атайды, яғни дағды – автоматтанған әрекет.
Жаттығу нәтижесінде әрекеттер үйреншікті іске айналады
да, оны орындау жеңіл, жылдам іске асады
Мұқанов М.М. Дағды – деп автоматтық түрде жүзеге асатын
физиологиялық механизмдері жоғары нерв жүйесіне
бағынатын шартты рефлекстер жүйесі – динамикалық
стереотип []
Жарықбаев Қ. Дағды – алғашқы саналы орындауды қажет ететін іс-әрекет
бөліктерінің қайталап жаттығудың нәтижесінде
автоматтандырылуын дағды деп атайды. Дағдылануда
іс-әрекеттің тұтас өзі емес, жеке компоненттері ғана
автоматтанады. Мәселен, баланың жазуы әр уақытта саналы
әрекет болып есептелінеді, орындаудағы тәсілдерді оның
автоматтануы болып табылады []
Намазбаева Ж.И. Дағды – әрекетті орындаудың қалыптасқан тәсілі
1 кестенің жалғасы
Алдамұратов Ә. Дағды – адамның белгілі іс-әрекетті сан рет қайталап
отыру нәтижесінде қалыптасып, автоматты түрде
орындалатын ісі. Дағдының қалыптасуында мақсат қою
негізгі роль атқарады. []
Бұл аталған анықтамалардың түпкі мазмұны дағдының автоматты түрде
жүзеге асатын адамның қимыл-қозғалыстарын сипаттайтындығын байқауға болады.
Көптеген зерттеушілердің көрсетуіндей, сәйкес дағдыларды игерумен
бірігетін білімдер жүйесін игеру оқытудың негізгі мазмұны және маңызды
міндеті ретінде қарастырылады (С.Л.Рубинштейн). Сонымен бірге, дағды
меңгеру үдерісінде орталық орынның бірін алатыны айқын.
Ғалымдар дағдыны анықтауға түрлі тұрғыдан келеді: қабілетке, ептілік
синонимына, автоматтандырылған әрекетке. Неғұрлым кең таралғаны – дағдының
көп рет қайталанған, мақсатты жаттығулар нәтижесінде нығайтылған,
мүлтіксіздікке жеткізілген әрекетті атқару ретіндегі анықтамасы. Ол сананың
бағытталған бақылауының болмауымен, орындаудың қолайлы уақытымен, сапасымен
сипатталады. Дағдының күрделі, көп деңгейлі қозғалыстық жүйе ретіндегі
неғұрлым толық және сәйкес түсіндірмесін Н.А.Бернштейн ұсынған: бұл сыртқы
рәсімдеуді де, қозғалыстық жаттығудың мәнін де құрастырушы белсенді
психомоторлық іс-әрекет... Қозғалыстық дағдыны өндіру мәндік қатарлық
әрекет, онда жекеленген мағыналық буындарды жіберіп алмау, олардың тәртібін
шатастырмау керек. ...Қозғалыстық дағдының өзі-өте күрделі құрылым: оның
ішінде әрқашан да жетекші және фондық деңгейлер, жетекші қосымша буындар,
сөздің тура мағынасындағы фондар, автоматизмдер мен түрлі рангілердің қайта
шифрленуі және т.б. болады. Кем емес мөлшерде сапалы құрылымдық
күрделілікпен оның қалыптасу үрдісі де қаныққан. [3, 20-25]
Бернштейн кез-келген дағдының жасалуының екі кезеңін бөледі. Бірінші
кезең – дағдыны меңгеру төрт фазаны қамтиды: 1) жетекші деңгейді анықтау;
2) қимылдың қозғалыстық құрамын анықтау, ол басқа адамның қимылын бақылау
мен талдау деңгейінде болуы мүмкін; 3) осы қимылдарды іштей өзіндік
түйсіну ретінде, сәйкес түзетулерді айқындау. Бұл фаза бірден, секіріс
түрінде келеді және көбінесе өмір бойы сақталып қалады. 4) фондық
түзетулердің төменгі деңгейлерге ауысуы, яғни, автоматтандыру процесі.
Дағды өндіру уақытты талап ететіні маңызды, ол барлық қозғалыстардың
нақтылыған мен стандарттылығын қамтамасыз ету керек.
Екінші кезең – дағдылардың тұрақтануы, ол да фазаларға таралады:
бірінші – түрлі деңгейлердің бір мезгілде жұмыс істеуі; екінші –
стандарттау және үшінші – тұрақтану, яғни, түрлі кедергілерге төзімділіктің
қамтамасыз етілуі.
Н.А.Бернштейн айтуынша, дағдының даму диалектикасы келесіде: даму бар
жерде әр келесі орындау алдыңғыдан жақсы болады, яғни оны қайталамайды.
Сондықтан да, жаттығу дегеніміз іс жүзінде қайталаусыз қайталау. Мұндай бір
қарағанда парадокс болып көрінетін көріністің шешімі жаттығу қайталау емес
және қозғалысты қайталау емес, ал оның жасалу жолы. Дұрыс жүргізілген
жаттығу бірте бірте берілген қозғалыстық тапсырманың орындалуы үшін
пайдаланатын құралды емес, ал осы тапсырманы орындау үрдісін қайталай
отырып, біртіндеп құралды өзгертіп, жақсартады [4, 16-20].
Н.А.Бернштейн ұсынған дағды қалыптасуының кезеңдерін, Л.Б.Ительсон
бойынша, дағды дамуының сатыларымен салыстырса, онда дағды қалыптасуына
күрделі қозғалыстық жүйенің құрылуы ретіндегі тәсілдің ортақтығы назар
аудартады, алайда, Ительсон осы құрылудың тек психологиялық жағын
қарастырған [4, 26-29].
Әңгіме әрекетте емес, сана қатысынсыз орындалатын қимылдар жөнінде,
себебі адамның қалаған қалыпты іс-әрекеті сана басқаруымен болатыны
белгілі. Бір міндетке байланысты әрекетті екі немесе одан да көп қайталау
барысында адам сол әрекетті орындау әдістерін қолдану үшін ойланып-
толғанбай, бүтін іс-әрекет элементтерінің бірінен екіншісіне жеңіл ауысып
отырады, яғни кейбір әрекет-қимылдар дағдылық қасиетке айналып,
автоматтанған орындалу қалпына түсіп, енді адам жеке қимылдарын реттеп
отыру борышынан арылып, өзінің саналы әрекетін күрделірек жүктемелерді
атқаруға бағыттайды.
Дағды қалыптасуда адамның жеке басының ерекшеліктері үлкен маңызға ие.
Күрделі, бірақ бір типті дағдылар бір адамда жеңіл орнығып, екіншісінде
қиындау қалыптасады. Сондықтан да дағдыны қалыптастыру үшін жаттығулыр
саналы іріктеліп, әрекеттің тұтастай орындалуы немесе оның күрделі
бөліктері арнайы қайталау және бекіту әдістерін пайдалануды талап етеді.
Ал, әр жағдайдағы нақты әдістер саны мен бекуі тиіс дағды әрекеті мен сол
әрекетті игеруші адамның ерекшеліктеріне байланысты [5].
Сонымен, белгілі бір іс-әрекет автоматтанғанда ол дағдыға айналады.
Мысалы, домбырашы күйлерді орындағанда бастапқыда домбыраның пернелеріне
қарап ойнайды, кейін ол пернелерге қарамай орындауға дағдыланады.
Дағдының ерекшелігі оның машықтануы болып табылады. Қалыптасқан дағды
оны орындаған кезде сананың қадағалауын қажет етпейді. Әрине бастапқы кезде
сана қимылды бақылайды, бірақ дағды қалыптасқан сайын сананың бақылау
қажеті азая береді. Жақсы жаттыққан дағды тұсында қимылды санамен бақылау
оны жүзеге асыруды қиындататыны байқалады. Мысалы, адам өзінің жүрісінің
әрбір қадамын қадағалап, талдау жасауға тырысса, жүрісінен жаңыла беретін
болады. Сананың бақылауы дағдыны өзгерту кезінде ғана қажет болады. Алайда,
бұл айтылғандардан дағды санасыз әрекет деген қорытындыны жасауға болмайды.
Дағдының ерекшелігі оның санасыз түрде істелуінде емес, әрекеттің жоғарғы
дәрежеде машықтандыруында деу керек. Мұндайда сана әрекеттің құрамдас
бөліктерін жеке-жеке емес, тұтастай өзін бақылайтын болады. Ал сана
әрекетті қызмет мақсатында үйлестіріп отырады.
Дағды әрекет мазмұнына қарай әр түрлі болады:
1. қимыл-әрекеттік дағды;
2. сезімдік;
3. интеллектуалды дағдылар.
Бұлардан басқа аралық дағдылар да айырылады: сезімдік-қимыл дағдысы
(жазу, сурет салу, сызу); сезімдік-ой дағдысы (математикалық ұғымдармен
жұмыс істеу). Жаңа дағды адамда бұрыннан қалыптасқан дағдылар жүйесінде
пайда болады. Олардың бір жаңа дағдыға тірек, қолдау көрсетсе, кейбірі
кедергі етеді. Осыдан дағды интерференциясы және дағды көшуі деген ұғымдар
қалыптасқан. Интерференция – бұл дағдылардың өзара кедергілік әсері, яғни
бұрыннан орныққан дағдылар жаңа дағдыларға тежеу береді немесе оның
тиімділігін кемітеді. Ал бұрыннан игерілген әрекет дағдыларының енді
қалыптасатын қимыл-әрекеттерге ұнамды ықпал жасап, олардың орнығуын
жылдамдатуды дағдылардың көшуі деп аталады. Дағды көшуі – бұрынғы әрекеттер
мен енді орнығатын қимылдар арасында ортақ ұқсастық болудан. Әрқандай жаңа
әрекеттерді игеруде адам бұрынғы тәжірибесіне сүйенеді, сондықтан оның
қалыпты ептіліктері жаңа дағдыларды жеңіл әрі жылдам қабылдауына жәрдем
береді. Ал егер жаттығу қимылдары ұзақ мерзім қайталанып, орындалып
отырмаса, дағдылар бірте-бірте жойыла бастайды [5, 18-20].
Дағдыланудың негізгі ерекшеліктерін төмендегідай бөліп көрсетуге
болады:
1. Дағдылану соқыр сезімдермен және басқа нәсіл арқылы пайда болған
биологиялық әрекетпен салыстырғанда адамның жеке басының
тіршілігінде пайда болатын қылықтар;
2. Дағдылану үйренумен, жаттығумен бір әрекетті бірнеше рет
қайталаумен, дәл қазіргі әрекетті басынан өткізген адамның
бұрынғы тәжірибесіндегі әрекеттерімен байланысып, жүзеге асады;
3. Дағдылану әдейілеп зейіні, ерік-жігері, күші жұмсалмаса да
өздігінен автоматизм арқылы жүзеге асып отырады. Бірақ барлық
дағдылану автоматизм тәрізді болады деуге болмайды. Кейбір өте
күрделі дағдыланулар (мәселен, ақыл-оймен байланысты) автоматизм
түрде әрекет етпеуі де мүмкін;
4. Дағдылану бір қалыпта өзгермей тұратын әрекет емес. Егер адам
өзінің әрекетінде, жүріс-тұрысында, ақыл-ойында жаттығу, қайталау
арқылы атқаратын болса, сол әрекетін басқа әрекеттерге де көшіре
алады. Мысалы, адам әр уақытта оң қолымен жазып, сол қолымен еш
уақытта жазып көрмесе де, ол сол қолымен де жаза алады.
Автоматизмге айналған дағдыланулар өздігінен әрекет етіп адамның
санасына бағынбайды, оның ықпалында болмайды. Көбінесе мұндай жағдай
психикасы ауруға шалдыққан адамда болады. Мұндай әрекеттер адамның кейде
өте шаршағандығынан, зарыққандығынан, я болмаса бір жері ауырғандықтан,
өздігінен пайда болатын қимылдар жатады.
Дағдылану мына төменгі 4 бағытпен жүріп отырады:
- бірнеше рет қайталау арқылы, дағдылануға кеткен уақыт біртіндеп азая
береді;
- дағдыланған сайын атқаратын жұмыстың сапасы да арта түседі.
- дағдыланған сайын әрекеттер ұшырасатын қателердің саны бірте-бірте
азая береді;
- дағдылануда әдепкі кезде адамның күш-жігері көбірек жұмсалатын болса,
бара-бара онысы бәсеңси береді.
Дағдыланудың жылдамдығы бірнеше себептерге байланысты:
- егер дағдыланатын әрекет өте қиын болып, дағдыланудың нәтижесі бір
дегеннен көңілдегідей болмаса, онда дағды біртіндеп қалыптасады, көп
уақытқа берік сақталып қалады;
- адам әрекетке дағдыланса өзінің бұрынғы тәжірибесінде болған
әрекеттерді қатыстырып отырса оған қызығушылық пайда болып, ол тезірек
дағдылануы мүмкін;
Үйрету әдісі жеңіл көрнекті әсерлі болса адам дағдылануға тез үйренеді.
Егер оқыту, үйрету нашар, қиын болса, тез дағдылана алмайды.
Дағдыға машықтана алудың мынандай белгілерін көрсетуге болады.
Біріншіден, дағдының ойдағыдай қалыптасуы, оның нәтижесін үнемі біліп
отыруға байланысты.
Екіншіден, дағдыланушы адам жаттығуға біртіндеп кіріссе, жаттығулардың
арасын уақыт жөнінен дұрыс бөлсе, үйрену әдістерін жетілдірсе, үйренетін
дағдының өзінің ерекшеліктерін білсең, дағды нәтижелі болуы мен қатар тез
қалыптасып, соңынан берік орнығатын болады. Адамның үйрену тәсілін
жетіктігі оның дағдыға тезірек машықтануынан туған қажетті білімдерді
тезірек меңгеруге жәрдемдеседі. Екінші жағынан адамға дағды мен білім
жетіспей жатады. Оның біліктерінің арта түсуіне кедергі келтіреді. Бұл
үшеуі бір-бірімен кері құрылымдастық қатынаста болып отырады [6].
Дағды адам әрекетінің қай-қайсысында да ерекше маңыз алады. Ол іске
шапшаң, шұғыл кірісуге мүмкіндік береді. Дағдының арқасында біздің санамыз
қызметтің түпкілікті, шешуші кезеңдеріне жұмылдырылады. Мұндай жұмыстың
табысты болуы қамтамасыз етіледі.
Жағарыда атап кеткеніміздей, мектеп жасына дейінгі балаларда
суреттерді пайдалануымен қалыптасатын дағдылардың бірі – сөйлеу дағдысы.
Кез келген бала-бақшаларда тұлғаны қалыптастыру мектепке дейінгі
балалардың өз ой-пікірін ана тілінде еркін, дұрыс,түсінікті жеткізе білуден
басталады.Мектепке дейінгі бала айтайын деген ойын,біріншіден,жасқанбай
жеткізе білуі; екіншіден,сөйлемдерді дұрыс та нақты құрастыра алуы;
үшіншіден, сөйлеу мәдениетінің алғашқы қарапайым бастамасын меңгеруі;
төртіншіден,қоршаған ортаға сай қарым-қатынас жасай білуі тиіс.Сайып
келгенде,осының бәрі,түжырымдамада көрсетілгендей,тілдік қатынастың басты
қағидалары мен ұстанымдарын меңгеруді қажет етеді.Сондықтан бала бақшаларда
балалардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру қазіргі кезде өзекті
мәселеге айналып отыр.
Баланың сөзді байланыстыра айта білуі дегеніміз – сөз бен сөйлемдердің
үлесімділігі ғана емес,бұл бір-бірімен байланыста келген,дұрыс сөйлемдерден
құралған бала ойының сыртқы жаңғырығы.Бала сөйлеу барысында,ойлай білуге де
үйренеді.Одан баланың ойлау логикасын,өзін қоршаған әлемді қаншалықты
қабылдап,сыртқа жаңғырта білуін байқаймыз.Осындай басты-басты мәселелердің
дұрыс шешілуін,жүзеге асу жолдарын тексеру мақсатында,балалар психологиясы
мен мектепке дейінгі педагогикаға арналған оқулықтарда айтылғандай,баланың
байланысты сөзін дамыту жолдарын негізгі ала отырып,оның қаншалықты
менгерілгенін қадағалап,тәжірибелер жасау әрбір тәрбиешінің атқарар ісі.
Жалпы бала тілін дамытуда, байланыстырып сөйлеуде түрлі ойындардың
әсері әлдеқайда басым. Халық даналығында Ойнай білмеген,ойлай да
білмейді, Ойында озған,өмірде де озады деген аталы сөздер сырына
жүгінсек, мектепке дейінгі жастағы баланың ойынға деген құлқы,қарым-
қатынасы,мінез-құлық көріністері олар өсіп есейгенде де жалғаса береді.
Ойындардың негізгі мақсаты балаларың ықылас зейінін, сөздік қорын,
байқампаздығын, есте сақтау, қабылдауын дамытуға, икемділікті арттыруға,
өзінің жеке құрбыларының іс-әрекетін бағалай, құрметтей, өз ісінің
дұрыстығын дәлелдей білуін анықтау, қалыптастыру.
Сөйлеу басында балаларға қиын болса, олар миға (ұйыққа) түскен мал
сықылды, малтығып жылжи алмай қиналады, үйретуші сүйреп шығара алмай
қиналады.Екі жағының да жігері кеміп,шабыты болмайды.Шабытталып істелмеген
іс оңды да болмайды деп нақтылап кеткен зерттеушілердің пікірі балалардың
сөйлеу дағдысын қалыптастырудың алғашқы шарттары тәрбиешінің басты міндеті
екенін айқындайды.Тілшінің пікірінше, мектепке дейінгі балалардың сөйлеу
дағдысын қалыптастыруда жақсы тәрбиеші деген атқа түрлі әдістерді меңгеріп
соларды балаға жеткізе білсе ғана ие болады.
Мектепке дейінге ұйымдағы бала ауызша сөйлеу кезінде тәрбиеші оның
сөйлеу темпіне басты назар аударып отыру қажет. Жұрт алдында тым тез
сөйлеуге де,тым баяу айтуға да болмайтынын үнемі есте сақтау
керек.Сөйлеушінің айтпақ ойының мақсатына, мазмұнына қарай сөз бірде баяу,
бірде жылдам, бірде көтеріңкі айтылуы тиіс.
Егер де мектеп жасына дейінгі балаларға сөйлеу дағдысы қалыптастыру
әдістемелерін жоспарлы, белгілі бір мақсатқа негіздеп ұйымдастырса соғұрлым
балалардың дұрыс сөйлеу дағдылары қалыптасып, нәтижелілігі жоғары болмақ.
Ендеше, тәрбиешінің қызметі оның білімінің, шеберлігінің керек орны
өздігінен алатын тәжірибелі білімнің ұзақ жолын қысқарту үшін,ол жолдан
балалар қиналмай оңай үйрену үшін, баланың тілін сөйлеу барысында дұрыс
айтылымын қайталап, түзеп отыру керек.
Әңгіменің тақырыбын тәрбиеші өзінің күнделігіне бірді-екілі сөзбен
күндік жұмыс жоспарына жазып қояды.Мысалы, Балалар бақшасындағы тәрбие
бағдарламасында сәбилер тобында:
1. Балабақша бөлмелері туралы;
2. Ббалабақша қызметкерлері туралы;
3. Бөлмелердегі жұмыс түрлері туралы;
4. Балабақшадағы өздерінің күнтәртібі туралы;
5. Мезгілге қатысты киімдер туралы;
6. Табиғат бұрышындағы кезекшілік туралы;
7. Ойындардың шарттары туралы;
8. Жылдың төрт мезгіліндегі өзгерістер туралы;
9. Отбасы туралы;
10. Жақын достары туралы;
11. Мерекелер жайында әзірлендеген әңгіме-сұхбаттардың тақырыптары
берілген.
Тәрбиеші міндеті-осы бағыттағы тақырыпқа тақырыпшаны жоспарга
енгізуі.Балаларға Киім деген жалпы тақырыпта әңгіме өткізу керек
болса,тәрбиеші күнделігіне ол Пальто немесе Бас киім деп көрсетілсе
болғаны;
Программада... бес жастағы балалармен Аспаздардың жұмысы туралы
әңгіме өткізуі керек делінсе,ол тәрбиеші күнделігінде Көже немесе Сорпа
деп жазылуы мүмкін; Бағдарламада... 6 жастағы балалармен Табиғат аясында
еңбек ету тақырыбы ұсынылса, ол күнделікте Жапырақ жинаймыз, Құстарды
жемдейміз, Қызанақ отырғызамыз болып жазылады.Демек, әзірлендеген
әңгіме- сұхбаттардың тақырыптары: Малақай , Көже, Қызанақ отырғызу
деп лексикалық тиянақты бір сөзбен жоспарға алуына болады.Бірақ, тәрбиеші
осы тақырыптар төңірегінде балалармен қай кезде қалай сөйлесу керек екенін
күні бұрын білсе, қалған айтылар сөздер әңгіме үстінде өзінен-өзі өрбіп
жатады.Үш жастағы балалармен тәрбиеші серуенге жиналу үстіндегі
әзірленбеген әңгіме былай өтуі мүмкін.
Тәрбиеші: Қазір күз кезі. Бас киімдеріңді жақсылап киіңдер.Айша,
сенің бас киіміңнің әшекейі қандай әдемі! Мұндай тамаша бас киімді саған
кім тоқып берді? деген сұрағы баланың жауабы: Она маған әпкем тоқып
берді...
Мектеп жасына жейінгі балалардың сөйлеу дағдысын дамыту әдістемесі де,
өзге де ғылымдар саласы сияқты жыл сайын талдаумен, жетіле түсумен келе
жатқан ғылым.Қазір балалар бақшасының қай- қайсында да сөйлеуге үйренудің
әдістері, принциптері жаңарумен, бүгінгі өмір өзгерістерімен байланысты
жаңа түр, мазмұнға бейімделуімен ерекшелене бастады. Осыған орай дұрыс
сөйлеу, яғни тілді нақты меңгеру мәселесі бұрынғыдай алдынғы қатарлы
тәрбиешілердің тиімді тәжірибелерін кең пайдаланумен бірге, шығармашылық
ізденістерге айрықша көңіл аударуды талап етіп отыр.
Бүгінгі өмірдің бізді – Жас буынның рухани дүниесінің сәулеткері,
қоғам өзінің ең қымбаттысын,ең құндысын,өзінің өмірі мен болашағын
тапсырған сенімді өкілі деп аса жоғары бағалап отырғаны мәлім.Сапалы білім
берудің күн сайын тиімді жолдарын ойластырып отыруды ерекше талап етіп
отырған жаңа кезенде, әрине, бала бақшадан бастап жас жеткіншектің дұрыс
сөйлеу дағдысын жетілдіру, дамыту үшін келешек тәрбиешілік жұмысымызда өз
шеберлігімізді шыңдай түсуге міндетті екенімізді түсінеміз.
5-6 жастағы балалардың сөйлеу дағдысын сипаттау
Мектепке дейінгі ересек жастағы балалар ана тілін еркін меңгереді.
Тілдің белсенді сөздік қоры 2500-3000 сөзді құрайды. Бұл балалардың үлкен
тәжірибесімен (алдыңғы кезеңдермен салыстырғанда), олардың зияткерлік
қабілеттерінің дамуымен: көп бейнелі байланысын құру іскерлігімен, бар
білімдерін жеңіл қолдану, жалпылап, қорытынды жасай білуімен байланысты.
Қарым-қатынас адамның көңіл күйі мен эмоционалдық күйін анықтауға,
өзінің ішкі дүниесін түсіну тәсілдерімен өзін-өзі нормаларын меңгеруге
бағытталады. Бұл жастағы балаларға айналасындағы адамдардың тілдеріне сын
көзбен бағалау қарым-қатынасы мен өз ойының нақтылығын қадағалау
қабілеттерін дамыту тән.
Бұл жаста балалар сөздердің дыбысталуы мен мағынасына, оның дыбыстық
түріне, тілдегі сөздердің тіркестері мен қабысуларын қызығушылықпен таниды.
Әңгімелесушілердің назарын өздеріне аударудағы мектепке дейінгі ересек
жастағы балалардың талпынысы өзінің тілін мәнерлі, бейнелі етудегі
әрекеттерінен байқалады. Бұл жаста балалар тілдің дауыс ырғағының
құралдарымен қолданумен ғана емес, сонымен қатар, тілге тән эпитет, теңеу,
метафора секілді мәнерлілік құралдарын меңгеруге қабілетті болады.
Балалардың тілінде елеулі дербес ерекшеліктер білінеді.
Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың тілін дамытудағы басты
бағыттар:
- байланыстырып сөйлеу және мазмұндылығы (диалог және монолог);
- тілдің шығармашылығы мен мәнерлілігін дамыту;
- сөйлеу әрекеттеріндегі жеке қабілеттерін дамыту.
Байланыстырып сөйлеуін дамыту
Мектепке дейінгі ересек жастағы балалардың байланыстырып сөйлеуін
дамытудың басты міндеті - монологтік және полилогтік тілін жетілдіру болып
табылады. Балалар өзара қарым-қатынасты талдауды, адамдардың адамгершілік
қырындағы қылықтарын дәлелді бағалай білудегі мәселелерін меңгере бастайды.
Балалар диалогтік және полилогтік сөйлеу іскерліктерін меңгереді: қоршаған
ортамен қуана тілдік қарым-қатынасқа түседі. Олар ұжымдық әңгімелесулерге
қатысып, сыпайы түрде сөйлесудің қабылданған нормаларын: әңгімелесушіні
мұқият тыңдау, сұрақты дұрыс қою, сұрақтарға жауап беру, балалардың жауабын
тыңдау, ұжымдық әңгімелесулерге қатысу, ортақ әңгімені қолдау,
әңгімелесушіні бұзбай кезекпен сөйлеуді қолдана алады.
Әңгімелесу барысында (тәрбиешінің көмегімен) қойылған сұрақтың
сипатына қарай сөйлем түрлерін қолданады. Ересектер мен құрбыларына өтініш,
алғыс, реніш, шағым түріндегі сыпайы қарым-қатынас үлгілерін үйренеді.
Өзінің және құрбыларының тіліндегі қателер мен олқылықтарды анықтап, оларды
түзей алады.
Сөздікті дамыту
Балалар тұрмыстық сөздікті, табиғат пен тұрмыстық заттардың атауларын,
олардың қасиеттері мен сапаларын, құрылымын, материалы мен оның
ерекшеліктерін білдіретін сөздерді дұрыс және нақты қолдануды белсенді
меңгерулері тиіс. Нысанның пішіні, өлшемі мен басқа да белгілерін
білдіретін сөздерді меңгеруді жалғастыруы керек.
Ересектер тобында (5-6 жас) балалар материалдардың неден жасалынғаны,
олардың қасиеттері туралы көбірек білулері тиіс. Кейбір заттар мен
бұйымдардың дайындалу үдерісін білу (пісіру, жасау, тігу, үтіктеу және
т.б.). Алты жаста балалардың сөздігі заттардың материалы, қасиеті мен күйін
жалпылайтын сөздермен толықтырылады.
Балалар өзіне таныс заттардың қасиеті мен сапасын анықтауға қажетті
зерттеу әрекеттерін дербес қолданып, оларды атаулары тиіс (сипау, үрлеу,
умаждау, қолында өлшеу, иіскеу және т.б.).
Ересек топтағы сөздік жұмыстардың жетекші мазмұны жалпылаудың тегі мен
түрлерін, жалпылауды білдіретін сөздерді түсініп қолдану болып табылады.
Бұл жаста балалар заттарды салыстыруды, басты белгілерін табу,
осылардың негізінде заттарды топтарға бөлу іскерліктерін меңгереді.
Заттарды өздеріне тән белгілері бойынша біріктіру қабілеттерін меңгереді.
Ыдыс-аяқ, жиһаз, киім, аяқ киім, көкөністер, жемістер, көлік және т.б.
түсініктерді біледі.
Сөздердің ұғымдық мазмұнын меңгеру балаларға сөздердің ауыспалы.
басқаша айтылған мағынадағы сөздерді түсініп, қолданудағы жаңа деңгейге
өтуге мүмкіндік береді.
5-6 жастағы балалардың сөздігін толықтыру әлеуметтік өмірдің
құбылыстары мен оқиғаларына, адамның ішкі дүниесі мен сыртқы қылықтарына
қызығушылығының артуымен байланысты. Түрлі мамандықтағы адамдардың
еңбегімен таныстыру барысында олардың сөздігі заттар мен еңбек
құралдарының, жұмысқа қажетті техниканың, еңбек іс-әрекеттері және олардың
орындалу сапасының атауларымен толықтырылады.
Сөйлеудің грамматикалық дұрыстығы
Мектепке дейінгі ересек жастағы балалар тілдің барлық негізгі
грамматикалық түрлерін қолданулары тиіс. Балалар құрбыларының тіліндегі
грамматикалық қателерді анықтауға және оларды жөндеуге, грамматикалық
формаларды дербес қолдануға үйренеді.
Сөйлеу мәдениеті
Мектепке дейінгі ересек жастағы балалар дыбыстарды дұрыс айтуға және
сөздерге дыбыстық талдау жасау іскерліктеріне үйретіледі. Олар ана тілінің
барлық дыбыстарын анық, дұрыс айта білулері тиіс. Күнделікті сөйлесу
барысында дыбыстарды дұрыс айта білуге жаттығады.
Өлеңдерді оқып, әдеби шығармаларды мазмұндау барысында балалар түрлі
дауыс ырғағының құралдарымен қолдана білуі тиіс: сарын, сөйлеу ырғағы,
қисынды екпін. Бұл құралмен балалар өзіне туған емес (орыс және ағылшын)
тіліндеріндегі өлеңдерді оқу және әдеби шығармаларды мазмұндау барысында да
қолданулары тиіс.
Монолог
Балалар алдына қойылған коммуникативтік жағдайға байланысты білімдік
және тұрмыстық әрекеттерді айқындайтын тіл материалының әдістемелік
құралына орай, алдын ала дайындықсыз ойындағысын жеткізуі тиіс.
Өзінің пікірін айтуда тілдік тұрғыдан дұрыс рәсімделген, мөлшері 3 сөз
тіркесінен кем болмауы тиіс. Пікір айту сипаттамадан (сурет, бұйым,
ертегілер кейіпкерлерінің әлпеті және т.б.), оқиғадан (дос, отбасы мүшесі,
үй жануары және т.б.) тұруы мүмкін.
Бес жасар балалардың танымдық және сөйлеу мүмкіндіктері жоғары
деңгейде артады. Ортаңғы топтағы балалардың әлеуметтік және табиғи
жаратылысты меңгеруде әуестігі, белсенділігі, дербестігі жоғары болады.
Тілдердің үштұғырлығы бойынша жұмыстың орталық бағдары оқытудың
монологтік түрі, бұл 4 жасар балаларды үлкендер мен құрдастары арасында
тілдік қатысымға түсуде дербестік пен бастамашылдыққа тәрбиелеу болып
табылады. Монологтік оқыту барысында балалар қатысымдық сөйлеу дағдысына ие
болады, сөздік қорын арттырады және грамматикалық дұрыс сөйлеу қалыбын
реттейді.
Оқыту мазмұнына өлеңдер, әндер, санамақтар, сондай-ақ мектепте оқыту
жағдайларын айқындайтын тілдік құралдар кіреді. Тілдік материал көлемі 70
типтік сөйлеу үлгілерін құрайды, олардың 50-і сөйлеу үшін қолданылады.
Сөздік бірліктер көлемінің – 150-і сөйлеу үшін және 200-і тыңдалым үшін.
Тілдің үштұғырлығы бойынша ұйымдастырылған оқу ісінің тақырыптық
мазмұндылығы Қатынас білім беру саласының білім мазмұнының іріктеу
талаптарының принциптері бойынша құралады.
Оқытудың негізгі принциптері: қызықтылық, жүйелілік, түйіндемелік,
қолжетімділік, көрнекілік және шынайы қарым-қатынас болуы тиіс.
Тілдің үштұғырлығының дамуы курсының аяқталуымен балалар лексика-
грамматикалық құрылымдардың зерттелген тыңдалым машықтарын меңгеруі керек,
берілген тақырып бойынша айқын сөйлеу, оқып жатқан тілдерде өлеңдер мен
тақпақтарды білу.
5-6 сөйлемнен құралған заттарды сипаттайтын шағын әңгімелер, жеке
тәжірибеден оқиғалар құрастыру; әдеби шығармалардан түсінгенін айту,
суреттер бойынша мәтін құрастыру. Ойыншықтар, суреттер бойынша баяндамалық
әңгімелер шығару, жұмбақтар мен салыстырмалы жұмбақтар құрастыру.
Мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік қабілеттерін дамыту
барлық салаларда жүзеге асады, бірақ мектепке дейінгі мекемелерде басты
оқытудың түрі балалардың сөйлеу қабілетін дамыту бойынша ұйымдастырылған
оқыту қызметі болып табылады. Қатынас білім саласы құрылымының әрекеті әр
түрлі өзара байланыстағы сөйлеу жұмысының, сөздікті жетілдіру және
жандандыру, грамматикалық сөйлеу тіркесін қалыптастыру, дыбыстық сөйлеу
мәдениетін және т.с.с. тарауының процессі ретінде белгіленеді. Осы кезеңде,
мектепке дейінгі жаста, байланысты монолог сөзін дамыту негізгі мақсат
болып табылады. Оқытылудағы тілдердің дұрыс айтылуын қалыптастыру барысында
есту қабілеті және фонематикалық қабылдау, сөйлеу аппаратының моторикасы,
яғни сөйлеу мүшелерінің қозғалғыштығының айырықша мәнділігі бар. Көптілде
айтылуын қалыптастыруға фонематикалық есту қабілеті міндетті шарт болып
табылады.
Мектепке дейінгі жастағы балалардың фонематикалық қабылдау қабілеті
өте жоғары деңгейде дамитындығы байқалады; олар дыбыстарды дұрыс айтып,
олардың жіңішке және сараланған дыбыстар, сөз түрлері мен жеке дыбыстарды
қалыптастырады.
Сараланған дыбысты қабылдау қабілеті акустикалық және артикуляциялық
дағдыларды дамыту барысында қалыптасады. Қазақ, орыс, ағылшын тілінде дыбыс
шығару біртіндеп қалыптасады. Олар 3 кезең арқылы өтеді:
1) артикуляциялық аппаратты дайындау;
2) тұйықталған дыбыстың айтылуын нақтылау;
3) буындарда, сөздерде және фразалық сөйлеуде буындарды бекіту.
Бірінші кезең сөйлеу аппаратын артикуляциялық қимылдарға дайындауға
бағытталған. Бұл шараны арнайы дыбыстық сөйлеу мәдениетін және қазақ,
ағылшын тілінде сөйлеуді оқыту бойынша ұйымдастырылған оқу қызметінде іске
асыру қажет. Күнделікті тәртіптік сәт уақытында, таңғы гимнастика, жуыну
барысында артикуляциялық аппаратты шынықтыру үшін жаттығулар орындауға
болады. Дыбысты зерттеу үдерісінің құрылымы фонетикалық қабілетін дамыту
әдістемеге кірістірілген Қатынас білім саласында ана тілінде оқыту және
тәрбиелеу әдістемелік құралында толық сипатталған.
Барлық балалар игеруге міндетті негізгі лексикалық қормен қатар
игерілетін белгілі рецептивті лексиканың көлемі: күнделікті әдетті
айтылатын сөздер, ұйқастырмаларда және тыңдалымға арналған мәтіндерде
кездесетін лексика. [7, 34]
Жаңа сөздерді саралап айтуды жөндеу, тек таза сөйлеу және
жаңылтпаштарды қолдану арқылы жүзеге асады.
Сөйлеудің дұрыс ырғағы мен екпінін қалыптастыруда сөйлеу тынысы ерекше
орын алады.
Сөйлеу тынысы тыныстық гимнастиканың барысында дамиды. Тыныс
гимнастикасында әр түрлі сюжетті жаттығулар қолданылады: (Сағат Ұшақ
Сорап және т.б.). Тыныс гимнастикасы әр түрлі ойын жаттығулар түрінде
өтеді. Балалар мақта шарларын, қағаз сызықшаларын, шарларды үрлейді, сабын
көпіршіктерін жібереді және т.б.
Тілдердің үштұғырлығының дамуы барысында келесі ерекшеліктерді ескеру
қажет:
- оқытудағы тілдердің сөз әрекетін белсенді түсіну және айту процессі
ретінде қалыптасуы керек;
- оқыту әдістемесі қызмет принципіне (қолда бар қызығушылық, қойылған
мақсатқа сәйкес теңбе-тең тәсілдер мен мақсаттарды қолдану) негізделуі
керек;
- қарапайым пікір айту машықтарын қалыптастыру үшін сөз таңдау, оның
өзгеруі, сәйкес ойын жеткізу сөйлемдерін таңдау қажет;
- мектепке дейінгі жастағы балаларды сөйлеу жағдайындағы бағытталу
машықтары және оқытылып жатқан тілдегі қарым-қатынасқа оқыту қажет.
Тіл үштұғырлығына кіретін тілдер ұйымдастырылған күрделі жүйені
құрайды. Жаңа сөздерді сөйлеуде пайдалану кезінде оларды игеру және қарым-
қатынас жасау тек белгілі сөздік қордың жинақталуы мен есте сақталу
жағдайында ғана мүмкін.
Сөздік жұмыс тілдер үштұғырлығын оқытудың алғашқы кезеңінде басым
болып табылады, себебі тілдерді тәжірибеде игеру алдын ала бейтарап
сөздікті жинақтаусыз мүмкін емес. Белсенді сөздікке жаңа сөздерді енгізу:
ойыншықтар, нақ пішін, табиғи заттар, сюжеттік суреттер, фотосурет,
сызбаларға сүйене отырып, бейнелерді көру нәтижелі болып табылады. Жаңа
сөздердің айтылуы мінсіз, айқын, ашық болуы тиіс. Меңгерудегі тілге
енгізілетін жаңалықтар келесі кезеңдерден өту қажет: педагогтің үлгісіне
сүйене отырып жаңадан естіген сөздерді елестетіп қалыптастыра білу; сөйлеу
кезінде оларды тану және түсіну.
Оқытылу барысына жаңа сөздер мен сөз тіркесі қосылғанда өз ретімен
енгізілуі қажет. Жаңа сөздер алғашқы рет енгізілсе, балалардың назарын
оларға және ерекше айтылуына аудару қажет. Бірақ балалар жаңалықтарды
шамадан тыс қабылдамауына көңіл бөлу керек.
Белсенді сөйлеуде пайдаланылатын сөздер біртіндеп енгізілуі керек және
жүйелі түрде қайталанып тұру қажет. Белсенді сөздікті толықтыру фразалық
сөйлеуді біртіндеп күрделендіру арқылы жүзеге асу қажет.
Мағыналы мәтінді, тақпақтар, өтірік өлеңдер, санамақтардың екпін мен
мәнерлеп айтылуына аса назар аудару қажет.
1.2 Мектеп жасына дейінгі балаларда суреттерді пайдалануымен
байланысты дағдыларын қалыптастырудың әдіс-тәсілдері
Сабақ бөлмеде, топта өткізілетін болса, даладағы көріністерді
бейнелеген фотосуреттер, арнайы картина сериялары және қажетіне қарай
нотюрморт суреттер қолданылады. Тәрбиешінің тақырыпты жан-жақты ашып, жанды
суреттерді баланың көз алдына елестетіндей етіп беруі дайындығына
байланысты. Балалардың белсенді сөздігін сан жағынан көбейтуде, мағыналық
жақтарынан терең бағдарлауға үйретуде сурет көрсету әрі әдіс, әрі тәсіл
ретінде қолданылады.
Сурет қарастыру әдісі – балаға эстетикалық және адамгершілік тәрбие
сабақтың қай тұсында көрсету тиімді екенін алдын ала ойластырады. Қазіргі
тіл дамыту жағдайы суретке дейін олардың сұлбасын көрсете отырып, басқа ұлт
баласының белсенді сөз қорын дамыту жолын тауып отыр. Мысалы, бала тілін
ширату үшін қазақ тіліндегі тақпақтарды жеңіл жолмен тез жаттатуда сол
шығармадағы сөздердің, тіркестердің мәнін бейнелейтін тірек суреттер мен
тірек-сызбаларды пайдалану жақсы нәтиже беріп келеді.
Қазіргі осы жағдайдан шығу жолы баланы қазақша сөйлетуде түрлі
ұғымдарды, қимыл-қозғалыстарды: жоқ, бар, биік – ұшы жоғары қараған
жебе, қысқа – ұшы төмен қараған жебе, кішкентай – жолақты кішкентай
дөңгелек, үлкен – жолақты үлкен дөңгелек, жұмсақ – мақта, қатты –
боялған төртбұрыш, әдемі – көбелек секіреді– екі ұшты тік жебе, менде –
адам силуеті, тәтті – кәмпит, ұшты – құс қанаты суреті, отыр –
орындық белгісі, жатыр – ұзын сызық, таза – түйір қан белгісі, жейді
– жабық ерін, жылы – ашық күн белгісі, суық – қар ұшқыны, сурет
салады – қыл қалам, сатып алды – ақша белгісі, ұйықтайды – жабылған
кірпік, жақсы – қайырымды, үлгілі іс (мысалы, балық өсіру), жаман–
қайырымсыз, жаман қылық (мысалы, рогаткамен құс ату), жақсы көремін –
жүректің суреті, сатып алды – қатталған ақша белгісін беретін балаға
суретін салуға да, ұғынуға да оңтайлы болып отыр.
Ал қазақ тілі ерікті, табиғи жолмен сөйлеу тілі деңгейіне жеткізіліп
келе жатқан тілдік ортада мынандай сабақ барысын қарастырайық. [7, 40-45]
Сабақтың тақырыбы: Ақша қар.
Мақсаты: қыс суретіне балаларды таңдандыру, төрт жол өлеңнің әуеніне
еліктіру, суреттің көмегімен жаттатқызу, қар домалағын қалай жасағандарын
еске түсіріп, қарға тән қасиеттерді ериді, мамықтай, сай-сайға қашады
деген сөздер мен тіркестерді еске сақтату арқылы бекіту.
Алдын ала жүргізілетін жұмыстар: Серуен кезінде тәрбиеші балаларға қыс
қызықтарын тамашалатады, қар ұлпаларын жинатып, домалақ ақша қар жасатады.
Сабақ басында дайындалған сұр маталарға үйлер мен ағаштар жапсырады,
олардың үстіне ақ қағаздарды қиғызып ұлпа қарлар жапсырады.
Сабақ барысы: Тәрбиеші: Ал, балалар, мен жұмбақ жасырамын, сендер
шешіңдер деп мына мәтінді ұсынады. Өзі ұлпа, өзі жұмсақ, қыста жер бетін
басады, ал жазда сай-сайға қашады. Бұл не? - Қар, қар,-деп жауап қатады
балалар. Бұдан соң музыка мұғалімі балалармен қосыла әндетеді.
Аппақ, аппақ, қар аппақ,
Қар жамылған дала аппақ.
Аппақ біздің қаламыз,
Аппақ біздің даламыз.
Ақ шанаға мініп ап,
Төмен қарай ағамыз.
Осы сәтте тәрбиеші қала мен биік сырғанақ салынған панорама суретті
тақтаға іледі. Балалардың әрқайсысына ақ қағаздан қиылған шаналар таратылып
беріледі. Балалардың қолына таратылып берілген жабыспалы ақ қар орнындағы
ақ қағаздарды балалар панораманың кез келген жеріне жапсырады. Осы әрекет
ән әуенінде жүріп жатады. Міне, балалардың ерекше эстетикалық әсер алатын
тұсы – осы тұс. Олар қар жамылған үлкен қала тұрғызғандарына өздері мәз
болады. Сәл кейін балалар жоғарыдан төмен шаналарды зымыратып ойнайды. Адам
силуеттерін таратып беру арқылы Шанада кім отыр?, Олар қалай киінген?,
Неге олай киінген? деген сұрақтар арқылы тәрбиеші балаларды Қазір қыс
мезгілі деген түсінікке әкеледі. Қар көп жауса, қыс жылы болады, Күн
жылынса, қар ериді, Жоғарыдан төмен қарай сай-сай болып ағады деген
түсініктерді панорамадан көрсете отырып түсіндіреді.
Әдістеме талаптары бойынша сурет әдісі сабақты қызықты ете түседі.
Тәрбиеші балалардың бейнелеу, сурет салу қабілеттерін ұштаумен қатар,
мұндай сабақта көркем дүниені сезінумен қатар олардың сөздік қорлары
дамиды. Ұлпа сөзімен бірге қанттай ақ, мамықтай жұмсақ деген теңеу
сөздерді тез жаттап алады. Балалар өздігінен ақ қағаздай ұшады, төмен
қарай ағады деген сөз тіркестерін меңгереді.
Жоғарыдағыдай балалармен тәрбиешінің бірге ойнауы, әр баланың сабаққа
деген қызығушылығын арттыра түседі. Бала зейінін бірлесе ойналған ойындар
тұрақтандырады. Эмоциямен ойынға кіріскен бала Ақ шанамен зымырап барам,
Міне, аударылып түстім, Ақ қарға аунадым, Ақ қарға көміліп қалдым
сияқты сөйлемшелермен ойынды қиындата түседі.
Сабақтың соңында тәрбиеші балаларға Осындай қызық ойын немен аяқталуы
мүмкін? деген сұрақ қойып, сурет панорама әсерімен мазмұнын ойдан
шығартқызып, әңгімені әрі жалғастыртуға болады. Оқытудың сәтті болуы әр
түрлі тәсілдерді ыңғайлап қолдану болып табылады.
Әр жыл мезгіліне байланысты суреттер қарастыру – балабақшада жиі
қолданылатын үрдіс. Екінші сәбилер тобында К. Шаяхметовтың Алтын күз, Ш.
Сариевтің Пейзаж суреттерін көрсете отырып, балалармен әңгіме құру ерекше
дарынды балалардың шығармашылық қабілеттерін ұштай түседі. Бұл қай кезде
болады? деп сұрақ қойып отырып, әңгіме құратуға баулу бейнелі күз
маусымында киетін киім атауларына, киім сапасына (қалың, жұқа, жылы,
жеңіл), құрамына (мақтадан, теріден, жібектен, жүннен), киімнің бөліктеріне
(жеңі, қалтасы, жағасы, желке бауы), т.б сөздерді көре отырып қабылдауына
жағдай тудырады.
5-6 жастағы балабақша бүлдіршіндеріне суреттерди пайдаланумен
байланысты дағдыларын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz