Апорттың Юбилейный сорты

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

ҚОЖАҚАНОВА ІҢКӘР ТӨЛЕГЕНҚЫЗЫ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В080100 мамандық - «Агрономия»

Павлодар

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Агротехнология факультеті

Агротехнология кафедрасы

Қорғауға жіберілген

2020 жылы ___

Кафедра меңгерушісі С. К. Абеуов

(қолы)

ДИПЛОМдық жұмыс

Алматы облысының Панфилов ауданында алма

апортын өсірудің ерекшеліктері

5В080100 - «Агрономия» мамандығы бойынша

Орындады І. Т. Қожақанова

Агр-401 тобы (қолы)

Ғылыми жетекшісі

а/ш. ғ. докторы, профессор У. Х. Альмишев

(қолы)

Нормобақылаушы Т. У. Альмишева

(қолы)

Павлодар

2020

Мазмұны

Терминдер мен анықтамалар

Фертигация - суда еритін минералдық тыңайтқышты сумен қосып беру әдісі.

Топырақтың су балансы - топырақ қабатының су режимінің көлемдік көрсеткіші.

Топырақтың су сиымдылығы - топырақтың суда сіңіру және ұстап тұра алу мүмкіндігі.

Жиынтық ылғал пайдалану - жиынтық судың өсімдік транспирациясына және топырақтан булануға кететін шығын көлемі.

Қарашірінді (гумус) - жоғары молекуляры қара түске боялған топырақтың органикалық заты.

Қысқа төзімділігі - қысқы мерзімде өсімдіктің ауа райының келеңсіз жағдайларына төзімділігі.

Топырақта суару (ирригация) - топырақты құнарлығын арттыру үшін қолдан суару әдісі.

Белгілеулер мен қысқартулар

Осы дипломдық жұмыста келесі белгілеулер мен қысқартулар қолданылады:

Абc. биік - абсолютті биік

кг - килограмм

ц/га - центнер 1-ге гектардан

ҚазЖжЖшҒЗИ - Қазақстанның жеміс және жүзім шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты

см - сантиметр

ә. м - әсерлік мөлшері

N - азот

P - фосфор

К - калий

м - метр

г - грамм

л/с - литр - сағат

E ₀ - буланған ылғал көрсеткіші

мм - милиметр

Кіріспе

Алманың Апорт сорты басқа сорттардан өзінің ерекше дәмімен, көздің жауын алуымен, өзіне ғана тән иісімен және жемісінің ірі көлемімен ерекшеленеді. Солай бола тұра апорттың қоршаған ортаға қоятын талабы да жоғары. Апорттың органикалық және минерелдық тыңайтқыштарға сұранысы да жоғары. Суға да көп талап қояды. Аталған сұраныстарды қанағаттандырмау Апорттың сапасын төмендетеді, өнім көлемін азайтып, басқада келеңсіз жағдайларға әкеледі. Апорт сортының басқалардан кемшілігі оның жеміс салу мерзімінің кеш қалыптасуы, жемісті кезеңмен беруі дүниежүзілік нарықтағы бақталастығындағы алатын орнының төмендетуіне әкеліп отыр. Бұл Апорт сортының бұрынғы даңқын қалпына келтіруде әлі де көп еңбек сіңіру қажеттігін кезінде Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Н. Ә. Назарбаев айтқан болатын.

Қазіргі кездегі агротехникалық шаралардың төмендігі, суару және қоректендірудің нашарлығы, сұрыптан өткен аналық өскіндерінің болмауы тауарлы бақтардағы Апорт сорты өнімінің күрт төмендеуіне, ағаштардағы ауру мен зиянкестер көлемінің артуына әкеледі. Апорт сортының жемістер көлемі кішіриеді, таза тауарлық шығатын өнімі 20-25 %-дан аспайтын болды. Осы кезге дейін еліміздің оңтүстік аймақтарында жүргізіліп жатқан атыздық суғару жүйесі көптеген шығынды қажет етеді, топырақты эрозияға ұшыратып, құнарлығын төмендетеді. Бұдан басқа Апорт ағашының айналасындағы шымдық шөптердің көп болуы берілетін су мен қоректік заттардың ағаш тамырына жете бермейтінін көрсетіп отыр.

Бүгінгі күні апорт нарықтан жоғалған, себебі апорт өсірілген жерлер жекешендіріліп алма ағаш орнын басқа нысандар ауыстырған сонымен қатар ағаштар ескіріп жаңа алма-ағаш отырғызылмайды, Алматы облысының әлсіз газдандырылғанын еске алсақ, жергілікті тұрғындар да оны кесіп қыстан аман шығатыны сөзсіз. 70-жылдарғы санақ бойынша, Қазақстанда 3851193 түп апорт ағашы болса, оның 80 пайызын құрайтын 3036346 түп Алматыда өсiрiлген екен. Бұдан кейiнгi санақтар көңiлге кiрбiң ұялатады. Мәселен, 1984 жылы Қазақстанда 1965795 түп апорт алма болып, Алматыда оның 1418988-i өсiрiлiптi. Ал бұдан соңғы мәлiметтер тiптi майдаланып кеткен.

Ғалымдарымыздың айтуынша, дүние жүзiнде апорт көп елде жерсiнбейдi екен. Адам ағзасы үшiн алпыс түрлi емдiк қасиетi бар апорттың отаны тек Алматы екен. Алматыда ғана алаңсыз өседi екен. Апорт дүние жүзiнде санаулы елдерде ғана бар. Мәселен, Қырғызстанда, Украинада деген сияқты. Соның iшiндегi ең сапалысы - Алматының апорты көрiнедi. Соның арқасында жүктi әйелдер арасында анемия ауруы атымен болмапты. Кезiнде осы Жетiсу бақшаларында алманың 39 түрi өскен екен. Алматы апортының тарихы шамамен 1872 жылдан басталады. Алғаш рет апорт егудi Руденко деген Украинадан келген кiсi қолға ала бастапты. Бұл кiсiнiң еңбегiн 1890 жылы Моисеевтер әулетi дамытқанға ұқсайды.

Апортты өсірудің технологиясын көптеген жылдар бойы ҚазЖжжшҒЗИ ғалымдары зерттеуде. Дегенмен соңғы жылғы институт ғалымдары сараптамалары көрсеткеніндей осы күнге дейін берілген ғылыми ұсыныстар бұрынғы әдіспен (арықпен суару, тыңайтқышты топырақ бетіне шашу) жүргізілуде. Жұмыстарды бұлай жүргізу Апортқа қажетті екі өзекті мәселені шешуді тежеуде. Біріншісі, егер интенсивті алма сорттары өз өнімін отырғызуынан кейін 3-4 жылдан бере бастаса, Апорт тек 8-10 жылдан кейін ғана береді. Екіншісі, аталған сорттың жеміс беруі жыл сайын емес өнімді мол берген жылдан кейін «демалады», өнімін бермейді. Оның себебі жемісі мол жиналған жылы қоректік заттар мен ылғал мөлшері Апорттың ірі жемістерін қалыптастыруға кетеді де, келесі жылға қажетті генеративті мүшелердің қалыптастыруға жетпей қалады.

Біздің жұмыстың мақсаты - Алматы облысының Панфилов ауданы тау бөктерінде алманың Апорт сортын инновациялық технологияларды пайдаланып өсіру жолдары.

Жұмыстың міндетті - Апорт сортын тамшылатып суару әдісіндегі қүнделікті және кезеңді суарудың нормаларын анықтау; суда еритін минералдық тыңайтқыштарды фертигация әдісімен пайдаланып олардың тиімді нормасын анықтау.

Дипломдық жұмысты дайындауда 2020 жылғы Сатпаев оқуларында ғылыми мақала жарияланды. Тақырыбы: «Какие природные условия хороши для апорта в Казахстане».

1 Алма ағашы

Алма ағашын Іле Алатауының орталық бөлігінде теңіз деңгейінен 1600-1650 м биіктікте, ал среднеруский және мичурин сорттарын (орта кезеңді пісу) одан да биіктікте, 1700-1800 м, деңгейінде өседі. Таулы бақтарда, теңіз деңгейінен 1400-1500 м биіктікте жазғы және күзгі сорттар қысқы, ал қысқылары қыстың соңында пісетіндерге айналады. Осындай пластикалық, кең ауқымды өсе алатын алма сорттары қатарына Ренет Бурхарда, Бессемянка Мичурина, Милтон, Ренет ландсбергский және қою-қызыл Апорт сорттарын жатқызуға болады [1] .

Әрбір бақта өсірілетін алма өсірудің тиімділігі оларда отырғызылатын сорт түріне байланысты болады. Ағаштарды отырғызғанда жергілікті жағдайдың экологиясына қарай қажетті алма түрлері мен сорттарын дұрыс таңдай білу қажет (1. 1-сурет)

1. 1-сурет - Алма ағашы

Алманың мәдени сорттарын ағаштарының биіктігі 3, 0-3, 5 метрден 10 метрге дейін сортына қарай ауытқып отырады. Алма ағашы жылуға, ылғалға және қоректік заттарға талабы жоғары дақыл. Жеміс ағаштары өсе алатын, бірнеше түрлі топырақтарда өседі. Тау етегі және орта деңгейлі аймақтарында, қоңыр және таулы қарашірінді топырақтарында, ыза су мөлшері топырақ бетіне 2-3 м деңгейінде жақсы өседі. Қысқа сабақтарыда жеміс салады. Алманың өскін және жеміс салатын бүршіктері бар, олар гүлдеген соң жапырақтары және бүршіктері қалыптасады. Гүл салатын бүршіктері негізінен шілде айында қалыптаса бастайды. Гүлдері қосжарнақты; жәндіктермен тозаңданады (негізінен бал аралары) . Жалпы алғанда алма өздігінен тозаңданбайды, қосымша тозаңдануды қажет етеді. Тамыр жүйесі мықты дамыған, топырақтың 4, 5-8 м тереңдікке жетеді. Тамыр жүйесінің негізгі бөлігі топырақ қабатының 1, 0-1, 5 м тереңдігінде қалыптасады. Ағаштың өсу ұзақтығы 30-50 жыл, бірақ ағаш өсуіне ыңғайлы Қырым және Кавказ аймақтарында 100 жылдан асқан алма ағаштары кездеседі.

Мәдени алма жемісінде: қант (глюкоза, фруктоза, сахароза) 5-15 %; қышқылдар (алма, лимон) - 0, 2-1, 3 %, пектин, аққуыздық заттар, клечатка, дәрумендер (A, B, C), су, ароматтық заттар, темір тұзы және т. б. бар.

1. Алманың Апорт сортының шығу тарихы

Апорт сорты дүниежүзінде бірнеше жүз жылдан бері белгілі. Бұл сорттың Қазақстанның оңтүстік шығыс аймағына таралуының өз тарихы бар.

Верный өңірін (Верный қазіргі Алматы қаласы) Ресейдің орталық бөлігінен келген көшпенділер игермес бұрын бұл жерде көптеген орыс зерттеушілері болған, оның ішінде Петр Петрович Семенов - Тянь-Шанский. Зерттеушілері Іле Алатауындағы өте әдемі өсіп тұрған жеміс ағаштары таң қалдырған. Олар теңіз деңгейінен 800-850 м орналасқан. Ал 1100-1400 м биіктікте жабайы алма ағаштары жайқалып өсіп тұрған. Бұл алма ағаштары үшін ең қолайлы жағдай екенін көрсетті [2] .

ХІХ ғасырдың соңы - ХХ ғасырдың басында Жетісу губерниясына көшіп келген көшпенділер өздері үшін жеміс ағаштарының, жидек тұқымдастардың, жүзімнің көптеген түрлерін (өз бақшаларында өсетін) өздерімен бірге ала келді. Дегенмен, көптеген жағдайда әкелген жеміс сорттары жергілікті климаттық жағдайына бейімделе алмай өліп қалып жатты.

Жобамен, 1865 жылы жер ауыстыруға келген Егор Василович Редько (Воронеж губерниясының Острогожек уезінен) Верный қаласына Апорттың бірнеше ағаштарын ала келген. Бұл сорттар өз елінде ешқандай ерекше қасиетімен ерекшеленбеген.

Кішкентай бұташықтар өркендеп, сабақ беріп, бірнеше жылдан соң гүл сала бастаған. Содан бастап Редько көршілері оның ғаламат алмаларын көруге тұрақты түрде келетін болған.

Дегенмен, Апорттың шығу тарихы туралы екі бағыт бар: біріншілері жергілікті сорт десе, екіншілері - шет елдік сорт деп тұжырымдайды [3] .

Апорт сортының қайдан шықаннын зерттеген биология ғылымдарының докторы профессор Мағжан Иса көп еңбек етті [4] . Ол ғалым «Апортты Жетісудың төл жемісі, Алматының символы оның тостағандай көлеміне, көздің жауын алатын қызылды-жасылды түріне, тілді үйіретін ерекше дәміне, жан сарайыңынды ашатын ғажап иісіне бірде-бір алма сорты тең келмейді. Апорт алмасы жер ұйығы Жетісуға табиғаттың береген сиы» - деп көрсеткен еді.

Халықтың біраз бөлігінің арасында «Ресейден қоныс аударушылар келгенше, қазақтар бау-бақшамен айналыспайтын» деген пікір бар. Тіпті де олай емес, тарихқа үңілетін болсақ, онда қазақтардың мал өсірумен айналысатындығын көреміз. Иә, орта жүз бен кіші жүз қазақтарының мал бақандары да рас. Өйткені олардың табиғаты мен климат жағдайы бау-бақша өсіруге қолайлы болмаған. Қазақстанның оңтүстік пен оңтүстік шығысында тұратын ұлы жүз рулары диқаншылық пен де егіншілікпен, сондай-ақ бағбандықпен айналысқан.

Бұл жөнінде тарихқа жүгінелік, 1996 жылы «Санат» баспасынан шыққан «Қазақстанның тарихында», «Археологиялық материалдар мен жазба көздер отырықшылық пен диханшылық және үйсіндерде біздің дәуірімізге дейінгі бірінші ғасырларда және біздің дәуіріміздің ІІІ-ІV ғасырларында анағұрлым кең дамығанын көрсетеді. Қазақстанның оңтүстік аймақтарында, Жетісу өңірінде диханшылық ерте заманнан дамыған», Қытай өкілі Сюань-Цзань 630 ж. Шу аңғарына барғанда былай деп жазған: «Қалаларда тұрғындарының жартысы диқаншылықпен айналысса, қалғаны саудамен шұғылданады. Отырықшы, диқаншылық аймақтарда бағбан, жүзім, бақша шаруашылықтары мықтап дамыған».

А. Н. Красновтың еңбектерінде қытай саяхатшысы Юзень-Дзянның сөздері келтіріледі. Ол VII ғасырда Тянь-Шань арқылы Шу және Талас өзендерінің аңғарларына өткенде бұл жерде көп жеміс бақтарын көріпті. ХІХ ғасырда қытай ғалымы Хэцю-Тао көнекөздерге сүйене отырып, былай деп жазған: «Ежелгі үйсіндер егістік ұйымдастырмаса да, жеміс ағашын еккен». Бізге дейінгі жеткен тағы да бір мәліметтерге қарағанда, Алатау төскейіндегі баулар және көне дәуірде пайда болған. Ол жайындағы деректер осыдан 14 ғасырдай бұрынғы, атап айтқанда 629 жылғы қытай жазбаларында кездеседі.

VII ғасырда өздерінің керемет бақтарымен атағы шыққан Сайрам (күйреген орны - Шымкент түбінде), Тараз, Мірке (Мерке), Тальгиз (Талғар), Алмалық (Алматы), Есік, Алмалы (күйреген орны - Қорғастан алыс емес) қалалары тарихтан мәлім.

Апорттың шығу тегі мен таралуы жөнінде кеңестік помология ғылымында қарама-қайшы пікірлер көп. Біреулер оны украиндық сорт десе, басқалар орыстікі дейді, поляктікі, түріктікі деушілер де аз емес. Кейбір мәліметтер апорт Украинада ХІІ ғасырда белгілі болғанын көрсетеді, ал поляк тарихшысы Ян Длугош бұл сорт Польшага 1175 жылы әкелінген деп дәл датасын айтады. Апорт АҚШ пен Батыс Еуропада Александр деген атпен ХХ ғасырдың басында пайда болған. Бұл сорт Рим қақпасының түбінен осыдан 600 жыл бұрын табылған деген де айғақ бар. Сондай-ақ апорт Таяу Шығыс елдерінің аборигені, сол жақтан түркияға көшкен. Оттоман билігі тұсында Қырымда, Кавказда, Украинаның оңтүстігінде, Бессарабияда өсірілген дейтін әңгіме тағы бар. Ресейдің оңтүстік шетінен ол бірте-бірте орталық аймағына, оның ішінде Воронеж губерниясының ауысқан Мұсылмандар әлеміне кеңінен тарап кеткен «Мың бір түн» хикаясында алма туралы жазылған. Оқысаң түрі де, дәмі де, иісі де бізідің апортқа ұқсап тұрады. Әрине, жорамалдың аты - жорамал, сондықтан оларды нақтылы фактілермен дәлелдеу керек. Ол үшін арнаулы зерттеулер қажет. Ал, ондай зерттеулер жоқ болғандықтан, апорттың авторы әлі белгісіз, оның неліктен «апорт» аталғаны, бастапқы отаны да беймәлім.

Сонымен Апорт Жетісудың аборигені, бұл ел оның атамекені деп айтуға жеткілікті негіздер бар. Апорттың кейінгі тағдыры Жетісу өңірін мекендеген халық тағдырымен тығыз байланысты.

Біріншіден, Орталық Азия оның ішінде Жетісуды (VIII-XI ғғ) арабтар жаулап алады. Ислам дінін таратып олар Шыңғыс ханнан кейін, Темірдің тапсыруымен өздерінің ежелгі мекені Таяу Шығысқа қайтып кетуге мәжбүр болады. Адамдарға тән қасиет қоныс аударғанда өзімен бірге құнды заттарды ала кететіні. Соның ішінде апорт болуы да мүмкін. Сондықтан, апорт Таяу Шығыс елдерінен шыққан деген қағиданың атамекендік тұрғыдан қате болса да, транзист ретінде шындыққа ұқсайды. Орта ғасырларда араб халифаттары мен Оттоман империясының арасында бұл аймаққа үстемдік жүргізу үшін талай қақтығыстар болған. Сондықтан, апорт Таяу Шығыс елдерінің Түркияға әкелінген деген қағиданы жоққа шығарудың негізі жоқ.

Үшінші болжамдарда бар. Кинологтардың (иттерді үйрететін маман) термині бойынша «апорт» алып кел деген ұғым (Мысалы, итке «апрот» десе ол лақтырған затты алып келеді) . Ал бұл алма сорты, жоғары да айтқандай Жетісудан басқа елдерге таралған, яғни оларға сырттан келген зат. Сондықтан да, мүмкін сорттың аты «апорт» болды.

Ал енді сортты шығарған кім деген сауалға келейік. Әрине, әр сортың өзінің авторы бар. Бұл жағынан селиокционерлер өте кінәмшіл келеді. Бірақ апорттың авторы жоқ, сондықтан оның авторы Жетісудың қаситетті табиғаты деп жауап бергіміз келеді. Жоғарыда айтылғандай, жабайы алмалардың сан алуан формалары мен түрлерімен табиғат жағдайында орасан көп будандасу, вариациялары арқылы апорт сорты пайда болды.

2. Апорттың сорттары

Апорт. Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймақтарында кезінде алма сорттарының ішінде ең ауқымды көлемді алған сорт болып саналады. Соңғы жылдары оның көлемі 50 % төмендеп кетті. Бұндай жағдай жаңадан алма сорттары көлемінінің негізсіз артып, Апорттың, керісінше бағының төмендеуіне әкеліп отыр. Өкінішке орай, бұндай жағдайдың қалыптасуына Апорт бақтарындағы баптау технологиясының төмендеуі және Апорт бақтарының ескіруі де өз әсерін келтірді (1. 2-сурет) .

1. 2-сурет - Апорт алмасы

Бұл сорт халық үшін ең сүйкімді, әдемілігі және жеміс көлемі, ерекше иісіне байланысты дүниежүзінде теңдесі жоқ сорт болып саналады.

Қазіргі кезде ғалымдардың және бақшамен айналысатын бағбандарға кезінде атағы жер жарған Апорт сортын қалпына келтіру мақсаты тұр. Бағбаншылар өз бағында Апорттың таза өскіндерін жабайы алма түрін Сиверске қалемшелер арқылы телітіп көбейтуге толық мүмкіндіктері бар. Сиверс алма ағашының тамыры топыраққа терең орналасуына байланысты өзін ылғалмен және қоректік заттармен қамтамасыз ете алады (1. 3-сурет) [3] .

1. 3-сурет - Сиверс алма ағашы

Іле Алатауы бақтарында Апорттың 2 түршесі таралған олар, Апорт Александр, қазіргі кезде оны Алматы Апорты деп атайды және қою-қызыл Апорт. Соңғы 15 жыл маңайында жаңа сорт - Юбилейный Апорты (авторы Т. Н. Моисеев) шығарылды, өте әдемі сорт.

Жоғарыда көрсеткеніміздей Алматы Апорты (синонимдері: Александр Апорты; Болотов бойынша Гусевтік, Гатманка, Kaiger Alexandra) Алматыға VII ғасырдың 80-шы жылдары әкелінген. Н. Моисеев өндірістік жеміс беретін питомник ұйымдастырып, осы ерекше сорты Іле Алатауы аумағына отырғыза бастады. Никитов бағындағы Апорт сорты және оның баласы Тихон Моисеевтердің алмалары дүниеге таралып, атағы шыға бастады. Олар көптеген марапатқа ие болды. Моисеевтер сорттың тазалығына аса үлкен мән береді. Апортты көбейту үшін тек ауырмаған, өнімділігі жоғары, жемісі ірі келетін ағаштардан ғана қалемшелерді алды.

Қазіргі кезде Апорт дүниежүзіндегі теңдесі жоқ сорттардың бірі. Басқа елдерде, оның ішінде Батыс Еуропа, Азия, Америка, Африкада және Қытайда, ал Қазақстанның оңтүстігіндегі таулы аймақтарда Апорт ең үздік жазғы-күзгі сорт болып саналады. Апорт сортының ең үздік қасиеттері таулы аймақтардың теңіз деңгейінен 300-1500 м биіктіктері жағдайыларында байқалады.

Таулы жерде өсірілген Апорт сортының түсі ашық қызыл болып келеді, ауру мен зиянкестерден таза, ұзақ мерзімге (сәуірге дейін) дейін сақталады.

Жабайы Сивера ағашына желінген алма ағашы биік, ал төмен өсетін ағашқа телінсе биіктігі орташадан төмен болады. Апорт құрғақшылыққа төзімсіз. Ылғал жетіспесе жемісі ұсақталады, жеміс қабығы қатайып, дәмі нашарлайды.

Сорт бұрыл кене, жеміс жегірі, алма күйе көбелегімен зақымданады, бірақ ақ ұнтақ ауруына төзімді.

Апорт сорты басқаларынан кешірек піседі. Алматы облысындағы тау етегінен 1000 м (теңіз деңгейі) биіктікте гүлденуі сәуірдің соңы - мамырдың басы 1350 м - 12-нен 23 мамыр және 1500-1600 м - 20 мамыр және 5 маусым аралығында жүреді. Гүлдері -2, 5 ⁰ С үсікке шыдамды.

Ағаштары 7-8 жылдан соң жемісін беруді бастап, 10 жылдан соң толық жеміс беруге ауысады. Жемістері жақсы бекіген, шашылуы орташа. Жас ағаштарының өнімділігі - 57, 7. Толық жеміс беретіндері - 120-180 кг. Өнімді мол беретін ағаш өнімдері 350-500 кг жетеді. Өнімді жинау мерзімі 7-25 қыркүйек. Жемістерінің дәмділік көрсеткіші 4-4, 5 бал.

Апорттың пішіні біркелкі, дөңгелек сопақша келеді. Ортша салмағы 250 г, тәлімді жерлерде өсірілсе - 600 г, суармалы жерлерде 300-1000 г жетеді. Қабығы жұқа, жұмсақ. Түсі, негізінен - ашық сары, қою қызыл. Жеміс еті қоңыр нәзік, ірі жемісті, тығыздығы орташа, өте дәмді (қышқыл тәтті) . Жемісі өз дәмін наурызға дейін сақтайды.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс