Балқаш көлінің экологиялық мәселелері
Қазтұтынуодағы
Қарағанды экономикалық университеті
Экология және бағалау кафедрасы
Қазақстан экологиясы пәні бойынша
Орталық Қазақстанның экологиялық мәселелері тақырыбына
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Орындаған:
Эко-18-1 к тобының
студенті Сагимбекова А.С.
студенттің тегі, аты - жөні
Қабылдаған:
ғылыми жетекші:
х.ғ.к., доцент Оспанова Г.К.
Қарағанды 2021
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. БАЛХАШ КӨЛІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Балқаш көлінің физикалық-географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Балқаштың даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Балқаш көлінің климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.4 Су деңгейі және қоректенуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
ІІ. БАЛҚАШТЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ..19
2.1 Балқаш көлінің экологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .19
2.2 Қытай елінің аумақ экологиясына әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .20
2.3 Экологиялық проблемалардың салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ІІІ. БАЛҚАШ АУМАҒЫНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРДЕН САҚТАУ ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
КІРІСПЕ
Қазіргі таңдағы экологиялық проблемаларды терең зерттеу ғылымдар жүйсінде аса маңызды орынды алатынына күмән келтіруге болмайды. Аталмыш проблемалар адамзатқа өзін қоршаған табиғатпен одақтасып табиғаттың сырын, өзіндік ара қатынасын зерттеп, оның жан дүниедеге болған әсерін сезіп байқап,мүмкін болатын экологиялық зардаптардың мөлшерін,таралған аумағын, экономикаға келтірер зиянын,жер бетіндегі тірі тіршілікке тигізетін қолайсыз құбылыстарын аңғарып біліп,оған қарсы пәрменді күрес жүргізу үлкен мәселе.Табиғатты қорғау мемлекеттің басты міндеті,адамзаттың абзал ісі.
Қазақстанның экологиясындағы су проблемасының орны ерекше.Себебі атақты ғалымдардың айтуынша алыс емес болашақта адамзат су көзінде тапшылықты сезінетін болғандықтан су басты ресурстардың біріне айналады, тіпті су үшін соғыстар кәдімгі үйреншікті көрніске айналуы мүмкін.Ал Қазақстанның өзінің су ресурстарының проблемаларын қарастырып,оны шешуі болшақ ұрпақтардың жарқын болашағы үшін өте маңызды. Мұндай міндетті түрде қарастырылып, шешілуі керек проблемаларға Арал теңізінің, Балхаш көлінің, Каспий теңізінің өзгеде өзендер мен көлдердің алдында тұрған қайғылы тағдырларын жатқызса болады.Осы курстық жұмыста Балхаш көлінің экологиялық жағдайы талданады.
Балқаш көлі - Қазақстандағы көлемі үлкен аумағы жөнінен Каспий, Арал теңіздерінен кейінгі су айдыны болып табылады. Көл фаунасы халық шаруашылығы үшін маңызды балықтарға бай және көл суын жағалауындағы өнеркәсіп орындары мен елді мекендер қажетіне пайдаланады. Мұнда 81 мың тонна балық ауланады. Алайда көл суы мен оның ихтиофаунасын көп мөлшерде пайдалану салдары және көлдің маңындағы өнеркәсіп орындарының қалдықтарымен ластануы қазіргі кездегі өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Балқаш көлі экологиясының нашарлауының басты себепкерлері табиғатты пайдаланушылар, оның ішінде өнеркәсіп орындары, әскери полигондар болып табылады, сонымен қатар Байқоңыр ғарыш айлағының теріс әсерін де атап өту керек. Сондықтан да экожүйені қалпына келтіру және халықты қамтамасыз ету, сақтау үшін көл экологиясы мен биоресурстарын сақтау жолдарын қарастырып, оның техногендік әсерінің тәуелсіздігін, оның ішінде көлдің түрлі ингредиенттермен ластану деңгейін анықтауды қажет етеді.Бұл өңірде болып жатқан қазіргі антропогендік оның ішінде техногендік процестер әсері де шектен асып отыр.
Балқаш көлі теңіз деңгейінен 342 м биіктікте орналасқан. Солтүстік жағалауы тік, сай-жыралармен көп тілімделген, ал оңтүстік жағалауы жайпақ. Балқаш көлінің батыс және шығыс жағалауы палеозой жыныстарынан (порфир, туф, гранит, тақтатас, әктас) түзілген. Іле өзені оңтүстік жағалауында кең атырау жасап қүяды. Балқашта көптеген ірі шығанақтар, мүйістер, түбектер бар. Ірі шығанақтары -- Алакөл, Қарақамыс, Кеңтүбек, аралдары -- Басарал, Тасарал. Балқаш көліне Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі, Аякөз, Бақанас, Тоқырау, Мойынты өзендері құяды.
Курстық жұмыстың мақсаты: Балхаш көлінің қазіргі экологиялық жағдайына жалпылама талдау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Балхаш көлінің даму тарихын талдау;
Балқаш көлінің физикалық-географиялық жағдайын анықтау;
Балқаш көлінің қазіргі климатын және оның ерекшеліктерін зерделеу;
Аймақтағы экологиялық проблемаларды талдау.
І. БАЛХАШ КӨЛІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Балқаш көлінің физикалық-географиялық жағдайы
Балқаш -- Қазақстанның шығыс бөлігіндегі ағынсыз жартылай тұщы су көлі, көлемі бойынша екінші кеуіп кетпейтін тұзды көл (Каспий теңізінен кейін) және әлемдегі ең ірі көлдер тізіміндегі 13-ші орынды алады. Көлдің бірегейлігі оның тар бұғазбен судың әртүрлі химиялық сипаттамалары бар екі бөлікке бөлінетіндігінде: батыс бөлігінде ол іс жүзінде тұщы, ал шығысында-тұзды болып келеді.
Көлдің солтүстігінде кең Қазақ ұсақ шоқысы, батысында Бетпақ Дала, оңтүстігінде Шу-Іле таулары, Тауқұм және Сарыесік-Атырау құмдары орналасқан. Балқаш көлінің ауданы 2000 жылы шамамен 16,4 мың км2 құрады, бұл оны толығымен Қазақстан аумағында орналасқан көлдердің ішіндегі ең ірісі етеді. Балқаш теңіз деңгейінен шамамен 340 м биіктікте жатыр, жарты ай пішініне ие. Оның ұзындығы шамамен 600 км, ені шығыс бөлігінде 9-19 км-ден батыста 74 км-ге дейін өзгереді.
Көлдің ортасында орналасқан Сарыесік түбегі оны гидрографиялық тұрғыдан екі түрлі бөлікке бөледі. Батыс бөлігі (көлдің жалпы ауданының 58% және оның көлемінің 46%) салыстырмалы түрде таяз және тұщы, ал шығыс бөлігі терең және тұзды суға ие. Түбектен пайда болған Ұзынарал бұғазы ("Ұзын Арал") арқылы ені 3,5 км, батыс бөлігіндегі су Шығысты толықтырады. Бұғаздың тереңдігі шамамен 6 м. көлдің бассейні бірнеше ұсақ жарықтардан тұрады.
Қазіргі мәліметтерге сәйкес бүкіл көлдің орташа тереңдігі 5,8 м, судың жалпы көлемі шамамен 112 км3 құрайды. Жағалау сызығы өте қисық және көптеген шығанақтар мен түбектермен бөлінген. Батыс бөлігінің ірі шығанақтары: Сарышаған, Қашқантеңіз, Қарақамыс, Шәпек (көлдің оңтүстік жағы), Балақашқан және Ахметсу. Шығыс бөлігінде Гузкөл, Балықтыкөл, Кукун және Қарашиган шығанақтары, Байғабыл, Балай, Шауқар, Кеңтүбек және Қоржынтөбе түбектері орналасқан.
Балқаш көлінде үлкен аралдар өте сирек кездеседі, Басарал және Тасарал (ең үлкен), сондай-ақ Ортаарал, Аяқарал және Олжабекарал сияқты ірілері көлдің батыс бөлігінде орналасқан. Шығыс бөлігінде Озынарал, Ұлтарақты және Қоржын аралдары, сондай-ақ Алғазы аралы орналасқан.
Аймақтың түстік және түстік-шығыс бөлігінде, яғни Іле өзенінің алабында аумағы тау жоталарының үзіліссіз дерлік белдеуі шектейді : ең биік нүктелері 4800-6000 м болатын Үлкен Алатау (Іле Алатауы) және Күнгей Алатау, Теріскей Алатау мен Сарыжаз, одан әрі шығысқа қарай. Шығыс Көктекетау (4525 м) және терістікте олармен параллель бағытта биіктігі (4368 м) мен Нарат (4112 м). Іле өзенінщ жоғары ағысының терістігін Ереңқабырға (5500 м) мен Борохоро (4715 м) жоталары шектесе, ал одан әрі терістік-батыста оны Түстік Жоңғарияньщ жоталары -- Тышқантау (4359 м) мен Бежінтау (4187 м) шектейді. Одан әрі терістік-шығыс бағытта аймақты Жоңғар Алатауының (Арқас) жоталары қоршап жатыр. Арқастың өзі бірнеше параллель жоталардан (терістік және түстік) тұрады. Олар өзара тауаралық ойыстармен бөлінген және терістік шығыстан түстік-батысқа қарай созылып жатыр. Көксу өзенінің бастау алар шамасында олар теңіз деңгейінен есептегенде 4454 м көтерілген, Жоңғар Алатауының өзен желілерінің басты суайрығы болып табылатын біртұтас тау торабына бірігеді (Бесбақан тауы). Бұл тау тізбектері альпі (алып) типтес, тік биік шынды және терең аңғарларға бөлінген болып келеді. Балқаш көлі алабының ең биік нүктесі Баянқол өзенінщ бастауында (Мұзарт, 6400 м БЖ). Мұнда мүздьщтар, тас мұздар, тас қорымдары, біріккен шөгінді конустарының сілемдері, тау ормандары және басқада таулық ландшафтардың түрлері шоғырланған. Бұлардан тау ағынын қалыптастырушы жүйелер (ТАҢЖ) құралады
Аймақтағы тау тізбектерін бір-бірінен бөліп жатқан өзендердің терең депрессиялық аңғарлары батыстан келген ылғалды ауа массаларының тауларға тереңдей енуіне, сөйтіп бұл ылғалдың осы тау ағынын қалыптастырушы жүйелерге атмосфералың жауын-шашын түрінде түсуіне жағдай жасайды. Сонымен қатар, мүнда ТАҢЖ бетінде атмосфералық ылғал конденсацияға ұшырап, соның бір бөлігі беттік ағындыға айналса, екінші бөлігі жерасты су ресурсын толықтырады. Конденсация қалыптасатын жерде төмен атмосфералық қысым аймағы қалыптасады, сондықтан да бұл аймаща қосымша ылғалды ауа ағыны ұмтылады. Бұл жағдай өз кезегінде тау жуйелері ағынын қалыптастыру күшін күшейтеді. Осы көрсетілген ылғалға байланысты Балқаш көлінің алабында қалыптасатын, жыл сайын жаңаратын су ресурстарының көлемі 28,85 км3 оның 16,05 км3-і аумағында қалыптасты, аумағында (Текес өзенінің жоғарғы ағысын қоса есептегенде) қалыптасады екен. Осы ағындының айтарлықтай бөлігі биік таулардағы қар мен мұздықтардың еріген суынан қалыптасады, сондықтан да ұсынылып отырған мақала да осы проблемаға бағышталған.
Гидрологиялық және атмосферадағы ылғалды конденсациялау тұрғысынан қарасақ, аумақ ландшафының ерекше әрі аса маңызды элементіне мұзқұрсануды жатқызар едік. Себебі, алаптағы негізгі өзендер түгелдей мұздықтардан бастау алады. Мұздықты тұрақты жұмыс істейтін фабрика немесе тұщы су сақтайтын ғасырлық қойма деп қарастыруымызға болады.
Жалпы алғанда, көлде жалпы ауданы 66 км2 болатын 43 арал болды, алайда су деңгейінің төмендеуімен жаңа аралдар пайда болып, қазірдің өзінде бар аралдар көбейіп келеді. Балқаш көлі жартылай Тұщы су көлдеріне жатады - Судың химиялық құрамы су қоймасының гидрографиялық ерекшеліктеріне байланысты. Көлдің батыс бөлігіндегі су тұщы, (минералдануы 0, 74 гл) және одан да бұлтты (мөлдірлігі -- 1 м), ауыз су мен өнеркәсіптік жабдықтау үшін қолданылады. Шығыс бөлігінде үлкен тұздылық (3, 5-тен 6 гл-ге дейін) және мөлдірлік (5, 5 м) бар. Балқаш бойынша жалпы орташа минералдылығы -- 2, 94 гл құрайды. Балқаштағы тұздардың көпжылдық (1931-1970) орташа тұнбасы 7,53 млн т, көлде ерітілген тұз қоры -- 312 млн т шамасында.батыс бөлігіндегі су сарғыш-сұр реңкке ие, ал шығыс бөлігінде түсі көкшіл түстен көгілдір-көкке дейін өзгереді, бұл Спутниктік суреттерде байқалған.
Балқаш көлі қазіргі таңда экологиялық апат аймағына айналды. Біріккен Ұлттар Ұйымының мәліметтері бойынша, бұл Орталық Азиядағы кептіру қаупі бар екінші үлкен көл. Балқаш бассейнінде өңірдің табиғи әлеуетіне, әлеуметтік-экономикалық әлеуетіне қатысты бірқатар маңызды проблемалар бар. Бұл проблемаларға көптеген жұмыстар, тұжырымдамалар арналды және көптеген конференциялар өткізілді, олардың жиналысында бассейннің өткір мәселелері шешілді. Өйткені, оның аумағында Қазақстан халқының бестен бір бөлігі (үш миллионнан астам адам) тұрады.
ХХІ ғасырдың басында Балқаш ауданы қиын жағдайға тап болды. Экономикалық және экологиялық жағдайлар күннен күнге арта түсті. Балқаш бассейні ауданындағы осы экологиялық жағдай тұрақсыз, Балқаш көлінің үдемелі осалдығымен сипатталды. Бұған суды тиімсіз пайдалану, ресурстарды басқарудың жетілмеген жүйесі, суды бөлудің мемлекетаралық проблемалары және басқа да факторлар себеп болады. Мәселенің бағдарламалық шешімінің болмауы ұлттық табиғи байлықтың жоғалуына, климаттың аридизациясына, әлеуметтік шиеленіске және халықтың экологиялық көші-қонына әкелетін экологиялық апатқа әкелуі мүмкін.
Экологтар, егер уақытылы шара қолданбаса, Балқаш көлі Аралдың тағдырын қайталай алатынына сенімді. Он жылдан астам уақыт бойы бұл көл тез таяз болды. Балқаш алғашқыда жартылай тұщы судан және жартысы тұзды судан тұрды. Енді тұзды су көбейіп келеді. Экологтар Балқашты бастапқы күйіне қайтару мүмкін емес деп мәлімдейді. Көлді қазіргі жағдайын қалыпты ұстап тұру керек. Мамандар өзеннің гидрологиялық режимінің өзгеруінен таяздың себебін көреді, бұл оның су қабылдағышының ұлғаюымен сәйкес келді.
Балқаш көлі бассейнінің су ресурстарын пайдалану коэффициенті айтарлықтай жоғары және экологиялық рұқсат етілген шектен асады. Осы екі фактордың нәтижесінде Балқаш су көлемін бұрынғыдан екі есе аз алады. Қазіргі уақытта Балқаш көлі бассейніндегі жалпы экологиялық проблема атмосфералық ауаның, су ресурстарының ластануы, уытты және қауіпті қалдықтардың жинақталуы болып табылады. Сонымен қатар, өңірдегі экологиялық жағдайдың нашарлауы орын алады, өз кезегінде ол Балқаш көліндегі судың сандық ғана емес, сапалық өзгеруіне де әсер етеді. Мұның бәрі аймақтың биоалуантүрлілігіне әсер ете алмайды. Бұл мәселенің бір жағы ғана. Осы уақытқа дейін аймақта халық санының артуы да Балқаш көлінің экологиясына айтарлық тай әсер етті.
Экожүйені сақтау бассейндегі тіршілікті сақтау мен қорғаудың негізгі шарты болып табылады. Бағдарламаның бірінші кезеңінде бассейннің экожүйесінің сыйымдылығын бағалауды жүргізу, кейіннен табиғат пайдаланудың лимиттері мен нормативтерін, қоршаған ортаның қолайлы жай-күйін қолдау тетіктерін әзірлей отырып, шаруашылық қызмет үшін экологиялық шектерді айқындау талап етіледі. Балқаш көлінің деңгейі бассейннің экожүйесі жағдайының негізгі индикаторларының бірі болып табылады. "Казгипроводхоз" Институты математикалық модельдеу және ҚР ҰҒА География институтының әзірлемелері негізінде Балқаш көлінің 341-342 м Балтық жүйесінің (БС) оңтайлы деңгейін анықтады, бұл ретте "көл-Дельта" экожүйесінің тіршілікке қабілетті жұмыс істеуі қамтамасыз етіледі. Кем дегенде 341 м деңгейі бар көлдің оңтайлы гидрологиялық режимін қолдау үшін бассейннің су ресурстарын интеграцияланған басқару стратегиясын әзірлеу, суды пайдалану лимиттері мен нормативтерін әзірлеу және нақтылау, суды үнемдеуді бақылау және ынталандыру тетіктерін жетілдіру көзделеді.
Балқаш көлі балыққа бай екендігі бұрыннан мәлім. Балқашта балықтың 20-дан астам түрі мекендейді, оның 6 ертеден мекендейтін жергілікті түрлері (ілелік, балқаш көкбалықтары, балқаштық алабұға және т.б.), қалғандары басқа су қоймалардан келген (сүген, шабақтар, көксерке) болып табылады. Ихтиофаунаға жататындар ішінде сазан, Амур балығы, шабақ балық, каяз балығы, шұбаржон балық, ақбалық, ақмарқа, табан, жайын және басқаларын атауға болады. Балқаш ақбалығы мен оның алабұғасы Халықаралық Қызыл кітапқа енгізілген. Аулауға сазан, көксерке, балқаш алабұғасы және т.б. түрлері жатады. Балықшылар және экстремалды еркін демалыстың әуесқойлары Балқашқа емін-еркін бара алады. Оның ұзындығы 614 шақырымды, ал ені - 3,5-тен 44 шақырымға дейін барады, ең терең жері 26 метрге дейін жетеді.
Балқаш көлінің нышаны болып табылатын ерекшелігіне ақ аққулар жатады, оны тек көлдің кейбір бөліктерінде көруге болады. Оның орнына бірқазандарды жиі кездестіруге болады. Балқаш көлі сонымен қатар үлкен суқұзғындардың, шүрегейлердің, қырғауылдардың, бүркіттердің, ақ тырналардың және ондатралардың мекен ортасы болып табылады. Қамыс қопаларында жабайы қабандар кездеседі. Кәнкі аңшылар қолына мылтық алып, бұлдырық, үйрек, құр, қоян, түлкі мен тіпті қасқыр аулауына болады.
1.2 Балхаштың даму тарихы
Атауының пайда болуы. "Балқаш" топонимі, бір нұсқасы бойынша, татар, қазақ және Алтай тілдерінің balkas сөзінен шыққан, ол "дөңестермен жабылған батпақты жер" немесе "батпақтағы шоқылар"дегенді білдіреді. Қазақ тілінде "балқыту" "металл балқыту", "еріту"дегенді білдіреді. Балқаш маңы энеолит және ерте қола дәуірінің ежелгі металлургиясының ошағы екені академик Әлкей Марғұланның экспедициясының археологиялық деректерімен расталған, сонымен қатар "жарқырау", "күйдіру", "еріту", "еру" мағынасын білдіретін етістік праформаның *Blķ (үнді-еуропалық *br br) сөзінен шыққаны дәлелденген.
Балқашқа байланысты бастапқы тарихи-географиялық мәліметті Орта Азиямен ежелден қарым-қатынас қалыптастырған Қытай жариялады. "Ұлы Қытай қабырғасының" батысын алып жатқан байтақты "Си-Юй" ("Батыс аймақ") деп атады. Өкінішке орай, сол дәуірде Орта Азияда орныққан 44 мемлекеттің 607 жылы құрастырылған картасы сақталмаған. Көшпенді және отырықшы халықтың мәдениеті мен салт-дәстүрі араласып кеткен көл мен Тянь-Шань тауы аралығындағы аумақ VIII ғасырдан бері "Жетісу" ретінде белгілі.
Александр фон Гумбольдт, Балқаш көлі Қытайға "Си-Хай" ("Батыс теңізі") деген атаумен белгілі болған деп жорамалдайды. 1855 жылғы атласқа солай түсірілген. Жоңғарлар "Балқаш-Нұр" деп атапты, еуропалық елшілер түсірген суретке сай Юлиус Клапрот сызған картада солай көрсетілген. Өз қонысының батысындағы барлық географиялық нысанды ақ түспен белгілеген түркі мен моңғол "Ақ теңіз" деп атаған, ал мемлекет шекарасы батысқа жылжығанда "Көкше теңіз" атауын иеленген.
Екінші шығарылған "Үлкен сызба кітабында" (1627 ж.) көл көрінбейді. Тобылдық картограф әрі тарихшы Семен Ремезов 1695 жылы "Сібірдегі бүкіл қала мен жердің сызбасы атласында Балқашты "Теңіз" атауымен берген. Осы атау XVIII ғасырда 1716 жылы швед офицері Иоганн Ренат шығарған атласқа, сондай-ақ, капитан Филип Страленберг құрастырып, 1730 жылы Стокгольмде басылған "Ұлы Татария" картасына өзгеріссіз түскен. 1834 жылы астроном В.Федоров көлдің нақты орналасқан аумағын айқындап, жағалауын ішінара суретке түсіреді.
Балқаш көлін зерттеуге орыс географы Л.Берг елеулі үлес қосты. Орталық ғылыми-зерттеу және геололгиялық-барлау институтының аға геологы, геология ғылымының докторы, кейін саяси көзқарасы үшін 5 жыл Алматыға жер аударылған Б.Мефферт 1910 жылы егжей-тегжейлі физикалық-географиялық сипаттамасын жасайды. Ол Балқаштың солтүстік жағалауындағы Мойынты, Жәмші және Тоқырау өзен жүйесін зерттейді. Қазақтың ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов та Балқаш алабын аралап, зерттегенін айта кеткен артық болмас.
Көлдің пайда болуы туралы аңыз бойынша, Балқаштың бай сиқыршысы сұлу қызы Іле болған. Оны тұрмысқа беру уақыты келгенде, Балқаш өзінің қызын тек ең бай, әдемі және ең мықтысы үшін беретінін мәлімдеді. Келген күйеу жігіттердің арасында қытай императорының екі ұлы, қымбат тауарлар тиелген керуендер, моңғол ханның ұлдары, жылқылар мен күмістер, сондай-ақ кілемдер мен піл сүйегі бұйымдары бар жас Бұхара көпестері болды. Алайда, бақытты көргісі келгендердің арасында кедей қойшы Қаратал да болды, ол қалыңдықты бірден ұнатты.
Қаратал жеңімпаз атанған сайыстан кейін Балқаш оны ашуланып қуып шығарды. Алайда, түнде ол туған үйінен қашып, зұлым әкесінен таңдалған адаммен қашып кетті. Қызының қашып кеткенін білген Балхаш ғашықтарына ант беріп, таудан тез арада суын өткізетін екі өзенге айналды. Ал өзендер ешқашан бірікпеуі үшін Балқаш олардың арасына құлап, көбік толқындарынан сұр көлге айналды.
Балқаш көлі туралы алғашқы тарихи-географиялық мәліметтер Орта Азиямен байланыс жасай отырып, осы өңірмен басқалардан бұрын таныса алатын қытайларда пайда болды. Ұлы қытай қабырғасының батысындағы кеңістікті қытайлар "Си-Ю" (Батыс аймақ) деп атады және оның бар екендігі туралы б.з. д. 126 жылы 607 жылы сол кезде Орта Азияда болған 44 мемлекеттің карталары жасалды, бірақ бұл сипаттамалар сақталмады. VIII ғасырдан бастап көлден Тянь-Шань тауларына дейінгі аумақ Жетісу (қаз. Жетісу, қырғыз. Жетісу), Орта Азияның көшпелі (түріктер мен моңғолдар) және отырықшы халықтарының мәдениеттері араласқан .
Александр фон Гумбольдт Балқаш көлі қытайларға "Си-Хай" (Батыс теңіз; бұл атау 1855 жылы атласқа ауыстырылды) деген атпен белгілі деп санайды. Жоңғарлармен берілген "Балқаш-Нор" (Balas-nur -- "Балқаш көлі") атауы Еуропалық елшілердің түсірілімдері бойынша құрастырылған Юлиус Клапроттың 1833 жылғы картасында көрсетілген. Өз қоныстарының батысындағы барлық географиялық нысандарды ақ түспен белгілеген түріктер мен моңғолдар оны "ақ Денгиз" ("ақ теңіз") деп атады, ал олардың мемлекеттерінің шекаралары батысқа қарай жылжыған кезде көл "көк" (Шығыс)-"Кукча -- Денгиз"болды. Қазақтар көлді "теңіз" (қаз. Теңіз), бұл "теңіз"дегенді білдіреді.
XVII-XIX ғасырлар.Үлкен сурет кітабының екінші басылымында (1627) көл жоқ, дегенмен басқа ішкі су қоймалары, мысалы Арал теңізі туралы ақпарат бар. 1695 жылы Тобыл картографы Семен Ремезов құрастырған "Бүкіл сусыз және аз өтетін тас даласының жер сызбасы" атты картада Балқаш көлі "теңіз теңізі" атауымен көрсетілген. Көл өте дәл емес деп белгіленді-батыстан Сырдария мен Әмудария ағып, шығыстан 8 өзен ағып жатыр. Балқаш қаласының орталығында үлкен таулы Коишор аралы белгіленген. Осы сәйкессіздіктерге қарамастан, авторлар ескі таймерлер мен елшілердің сөздерінен сурет салу арқылы үлкен жұмыс жасады.
XVIII ғасырда " теңіз "бірнеше карталарда пайда болады: 1716 жылы швед офицері Ю.г. Ренаттың картасында (көлдің көрінісі шындыққа жақын болды), сонымен қатар Капитан Филипп Страленберг құрастырған және 1730 жылы Стокгольмде жарық көрген" ұлы Татариядағы Ресей картасында" ұсынылды.
Жоңғар хандығы құлағаннан кейін 1756 жылы керуендермен бірге Батыс Қытайға геодезистер жіберіле бастады, ал XIX ғасырдың басында Жоңғарияның бірнеше сұрау карталары болды, бірақ Балқаш маңы мен көлдің өзі туралы нақты мәліметтер болған жоқ. 1834 жылы астроном В. Федоров Балқаш көлінің нақты жағдайын анықтап, оның жағалауын ішінара суретке түсірді, ал 1837-1843 жылдар аралығында көл ауданына бірнеше экспедиция жасалды, оның жағалаулары зерттелді және сынақ балық аулау жүргізілді, бұл Зайсан көліндегі балық кәсіпшілігімен салыстырғанда қызыл балықтың жоқтығын және аулаудың мардымсыз екенін көрсетті. 1851-1852 жылдардағы Экспедиция көлдің тереңдігін және ондағы кеме жүру мүмкіндігін зерттеді . Қытайдың Цин әулеті кезінде (1644-1911 жж.) көл Қытай мемлекетінің солтүстік шекарасы болған, бірақ 1864 жылы орыс-қытай келісіміне сәйкес Балқаш қаласының солтүстік-батыс шекарасы бойынша және оған іргелес жатқан аумақтар Ресей империясына өтті. 1850-1860 жылдары Балқаш ойпаты мен Іле өзенінің бассейнін қазақ ғалымы Ш.Ш. Уәлиханов зерттеді, ол Балқаш пен Алакөл ойпаттарының шығу тегі мен тарихи қалыптасуының ұқсастығын көрсетті.
ХХ ғасыр. Балқаш көлін зерттеуге орыс географы Лев Семенович Берг үлкен үлес қосты. 1900-1906 жылдары Орыс Географиялық қоғамының Түркістан бөлімі Арал теңізіне географиялық-гидрологиялық зерттеу жүргізуді тапсырды. Осы экспедиция барысында 1903-1904 жылдары ол Балқаш жағалауының, төменгі ағыс ауданының немесе көлге іргелес облыстардың аспаптық түсірілімін жүргізді. Сонымен қатар, Берг көлдің өзін және оның Арал теңізімен байланысын зерттеп, Балқаш Арал-Каспий бассейнінен тыс жерде орналасқанын және олардың геологиялық өткенде байланыспағанын дәлелдеді. Лев Семенович Берг Балқаш көлін зерттегенде, ол кеуіп кетпейді және ондағы су тұщы деген қорытындыға келді. Зерттеуші "Балқаш бір кездері толығымен құрғаған, содан кейін қайтадан суға толып кетті, содан бері ол әлі күнге дейін тұздала алмады"деп мәлімдеді. Осы нәтижелерден және көл фаунасының кедейлігінен су қоймасының жастары туралы қорытынды жасалды.
Балқаш көлі бассейнінің толық физикалық-географиялық сипаттамасын 1910 жылы Б.Ф. Мефферт орындады. Ол Солтүстік Балқаш маңында орналасқан Мойынты, Жамшы және тоқырау өзен жүйелерін зерттеп, топырақ жамылғысын лесс тәрізді түрге жатқызды. Мефферт Солтүстік Балқаш маңы өзінің геологиялық құрылымында ежелгі палеозойға жатады деп сенді. Сонымен қатар, ол Балқаштағы су деңгейі қазіргі заманғыдан 30 метр жоғары болған кезде, көл шығысқа қарай орналасқан Сасықкөл, Алакөл және Эби-Нұр көлдерімен біріктірілді деген ой айтты.
Кеңес заманында Орта Азия көлдерін зерттеуді мемлекеттік гидрологиялық институт жүргізді. Тұз және химия өнеркәсібінің, сондай-ақ бальнеологияның қажеттіліктері үшін минералды көлдерді зерттеудің физика-химиялық бағытына ерекше назар аударылды.
1.3 Балқаш көлінің климаты
Көл аймағындағы климаты шөлді. Шілденің орташа максималды температурасы шамамен 30 °C, қаңтарда -- шамамен -9 °C. Жауын-шашын жылына орта есеппен 131 мм түседі. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 55 -- 60 % құрайды.
Желдің орташа жылдық жылдамдығы шамамен 4,5 -- 4,8 м с, көлдің батыс бөлігінде Солтүстік желдер, ал шығыс бөлігінде Солтүстік -- шығыс желдер басым. Жел көлде қатты толқуды тудырады (толқынның биіктігі 2-3,5 м жетуі мүмкін), батыс бөлігінде сағат тілімен бағытталған тұрақты дөңгелек ағын бар.
Күн шуақты күндер саны жылына 110-130 құрайды, энергетикалық жарықтандыру-күніне м2-ге 15,9 МДж. Балқаш жылы, жақсы жылынатын көлдердің қатарына жатады. Көл бетіндегі судың температурасы желтоқсанда 0 °C-тан шілдеде 28 °C-қа дейін өзгереді. Көлдің батыс бөлігінің орташа жылдық температурасы 10 °C, шығысы -- 9 °C. көл жыл сайын қатып, мұз әдетте қарашадан сәуірдің басына дейін сақталады, шығыс бөлігінен мұздану 10-15 күнге кешеуілдейді.
Балқаш көлінің климат сипаттамасы
1.4 Су деңгейі және қоректенуі
Балқаш-Алакөл бассейнінің ауданы 512 мың км2, ал оның сулылығы бойынша орташа жылдық жиынтық жер үсті ағыны 27,76 км3 құрайды, оның ішінде ҚХР аумағынан келетін 11,5 км3. Балқаш көлінің су жинау алабының ауданы шамамен 413 мың км2 құрайды, оның аумағының 15%-ы Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданының солтүстік -- батысында, ал аз бөлігі Қырғызстанда жатыр. Балқаш-Алакөл бассейнінің жиынтық ағынының 86% -- ы Балқаш көліне тиесілі, Іле өзенінің ағыны жылына 12,3 км3 құрайды(БСЭ деректері бойынша-жылына шамамен 23 км3). Немесе көлдің батыс бөлігіне ағып, көлге барлық су ағынының 73-80% береді. Өзен Тянь-Шань тауларынан басталып, негізінен мұздықтармен қоректенеді, бұл су деңгейінің күндізгі және маусымдық ауытқуларына әкеледі -- тау мұздықтарының еру кезеңі маусым -- шілде айларына келеді. Іле көліне құятын кезде ауданы 8 мың км2 дельтаны құрайды, көптеген арналары бар (Кур-Ли, Ақ-өзек, Джиде және басқалары). Дельта немесе табиғи реттеуші рөлін атқарады, құрғақ жылдары жиналған судың бір бөлігін көлге береді. Өзен ағысынан жоғары, Бақанас ауылынан алыс емес жерде немесе оң жақта құрғақ Бақанас арнасы-ежелгі жеңдердің бірі немесе Сарыесік түбегінің шығысындағы көлге құяды.
Көлдің шығыс бөлігіне Қаратал, Ақсу, Лепсі өзендері құяды, одан басқа көл жер асты суларымен толығады. Жоңғар Алатауының баурайынан бастау алатын Қаратал өзені маңыздылығы жағынан Балқаш көлінің екінші саласы болып табылады. 1950 жылдарға дейін көлдің шығыс бөлігін қоректендірген Аягөз өзенінің суы қазіргі уақытта оған жетпейді. Бұрындары жауын-шашын мол жылдары көлдің солтүстік бөлігіне Қазақтың ұсақ шоқыларынан бастау алатын Мойынты, Жамшы, тоқырау және Бақанас өзендері де құятын. Олардың барлығы негізінен қармен қоректенеді, сондықтан олар мамыр айында таяз және кебеді. Жылдық айырмашылық құймаларында батыс және шығыс бөліктерінің көлдер құрайды 1,15 км3.
Көлдің ауданы мен көлемі ұзақ мерзімді тербелістерге және су деңгейінің қысқа мерзімді ауытқуларына сәйкес айтарлықтай өзгереді. Ұзақ мерзімді тербелістердің амплитудасы 12-14 М, минималды мәндер V-X ғасырлар аралығында болды, ал су деңгейінің максимумы XIII-XVII ғасырлар аралығында байқалды. ХХ ғасырдың басында және 1958-1969 жылдар аралығында көлдің ауданы 18-19 мың км2-ге дейін өсті, ал құрғақшылық кезінде, мысалы, XIX ғасырдың соңында, сондай-ақ 1930-1940 жылдары көл 15,5 -- 16,3 мың км2-ге дейін қысқарды.
Көлдегі су деңгейінің ауытқу амплитудасы шамамен 3 м болды. 1946 жылы көлдің беткі ауданы 15 730 км2, ал көлемі -- 82,7 км3 болды. Басында 2000-жылдардың көлі болған сатысында азайту үшін бөлінген оған құятын өзендердің шаруашылық мақсаттарда. Мәселен, Іле өзенінде 1970 жылы Қапшағай су қоймасын құрған Қапшағай ГЭС бөгеті салынды. Бұл резервуарды толтырған кезде Балқаштың су балансы бұзылып, әсіресе көлдің шығыс бөлігінде су сапасының нашарлауына әкелді. 1970 жылдан 1987 жылға дейін су деңгейі 2,2 м, ал көлемі -- 30 км3 төмендеді. Зерттеулер көрсеткендей, егер табиғи тамақтану режимі сақталса, онда 1975 жылдан 1986 жылға дейін көлдің қысқару кезеңі болады, яғни антропогендік және табиғи факторлар көлдің экожүйесіне бір бағытта әсер етеді. Көлді бөгетпен бөлуге негізделген батыс бөлігінің тұздылығын арттыру мәселесін шешудің нұсқалары ұсынылды, бірақ елдегі экономикалық жағдайға байланысты мұндай жоспарларды жүзеге асыру мүмкін болмады.
Көлдегі су деңгейінің минимумы (теңіз деңгейінен 340,65 метр биіктікте) Қапшағай су қоймасы толтырылғаннан кейін 1987 жылы тіркелді, ал 2005 жылдың қаңтарында деңгейдің 342,5 метрге дейін көтерілуі байқалды, оны кейбір мамандар соңғы жылдары түскен жауын-шашынның көп мөлшерімен байланыстырды.
ІІ. БАЛҚАШТЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Балқаш көлінің экологиялық мәселелері
Балқаш экологиясы - Балқаш көлі алабындағы табиғи ресурстарды (әсіресе, су қорларын) тиімсіз пайдаланудың нәтижесінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында 20 ғасырдың аяғында қалыптасқан табиғи, әлеуметтік және экономикалық жағдай. Оны негізгі 2 себеп тудырды. Ішкі себеп - Қапшағай су электр стансасының салынуына байланысты (1970) Іле өзені арнасының бөгелуі. Оған дейін Балқаш көлінің экологиялық тепе-теңдігін көлге құятын өзендер суы мен көл айдынынан буланған ылғал мөлшерінің тұрақтылығы қамтамасыз ететін.
Балқаш көлі алабындағы табиғи ресурстарды (әсіресе, су қорларын) тиімсіз пайдаланудың нәтижесінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында 20 ғасырдың аяғында қалыптасқан табиғи, әлеуметтік және экономикалық жағдай. Оны негізгі 2 себеп тудырды. Ішкі себеп - Қапшағай су электр стансасының салынуына байланысты (1970) Іле өзені арнасының бөгелуі. Оған дейін Балқаш көлінің экологиялық тепе-теңдігін көлге құятын өзендер суы мен көл айдынынан буланған ылғал мөлшерінің тұрақтылығы қамтамасыз ететін.
Жыл сайын көл алабындағы 15,0 км³ су қорының 11,9 км³-і (80%) Іле өз-мен келсе, қалған 3,0 км³ су көлдің батыс бөлігінен шығыс бөлігіне ығысады. 1970 - 1985 жылдардағы Балқаш көліне құятын өзендер суының жалпы ағымы 14,9 км³-ден 11,8 км³-ге кеміді, яғни көл жылына шамамен 3,0 км³ су жоғалтып отырды. Көл алабынан алынатын су мөлшері жылына 7,0 - 8,0 км³-ге дейін өсті, оның 6,5 км³ суы егін суғаруға, Қапшағай және басқа да бөгендерді толтыруға жұмсалды. Булануға кететін шығыны жылына 2,0 км³-ге жетті. Осы себептерден 1970 жылдан су деңгейі күрт төмендеді. 1986 жылдың аяғында көл деңгейінің абсолют биіктігі 340,54 м болды.
Көл деңгейінің құлдырау жылдамдығы жылына 15,6 см-ге жетті, бұл көрсеткіш 1908 - 1946 жылдардағы төмендеу жылдамдығынан (9,2 смжыл) біршама жоғары. Іле өзені атырауындағы батпақты-сулы алаптардың 23 бөлігі қысқарды. Қапшағай СЭС-і іске қосылған соң, тасқын су шығымы 1600 - 1800 м³с-тан 700 - 800 м³с-қа дейін төмендеді. Электр стансасы қажетіне байланысты су ағымы жылдам өзгеретін (0 - 1000 м³с) болды. СЭС-тен төмен қарай өзен тасындылары (судағы қатты заттар) тоқтап, олар толығымен Қапшағай бөгенінде шөгетін болды. 1986 жылдың аяғында Балқаш көліне құятын Іле өзенінің тармақтарынан Шұбарқұнан, Иір, Базарбай және Қалғаніле ғана қалды.
Су шығымының 90%-ы тек Иір тармағымен қосылған Қоғалы тармағына жинақталып, бір арнаға айналды. Кезінде суы арнасына сыймай жататын Жиделі тармағы шөгіндіге тола бастады. Көлдің оңтүстік жағалауындағы балықтардың уылдырық шашу аймағы түгелдей жойылып, атыраудағы 15 көл жүйелерінен тек 4 - 5-еуі ғана қалды. Осының салдарынан жыл сайын ауланатын балық мөлшері 17 - 18 мың тоннадан 10 - 11 мың тоннаға дейін төмендеп, балық сапасы да нашарлады. Мысалы, бұрын негізінен сазан ауланатын болса, кейін ауланатын балықтың 90%-ын табан, жайын,көксерке, т.б. құрады. Ал аты әйгілі көкбас, Балқаш қарабалығы 1970 жылдан бері кездеспейтін болды. 1980 жылдан бастап көлдегі балықтар судағы пестицидтер мөлшерінің көбеюінен жаппай фибриалды саркома (қатерлі ісік жаралары) кеселімен ауыра бастады. Көл суының минералдығы күрт өсті. Балқаш металлургия кәсіпорындарының өндіріс қалдықтарының әсерінен суда ауыр металдар (мыс, мырыш, қорғасын, кадмий, т.б.) мен күкіртоксидтерінің мөлшері көбейді.
Балқаш алабынан атмосфераға түсетін әр түрлі газдардың көлемі жылына 250 мың тоннаға жетті. Бұл газдар көл бетінен буланған ылғалмен қосылып, жерге қайтадан қышқыл жаңбыр болып жауады. Жауын-шашынның минералдығы 3 еседен астам өсті. Құрғап қалған аумақтардан көтерілген шаң-тозаңның әсері биік таулы аймақтардағы мұздықтардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қарағанды экономикалық университеті
Экология және бағалау кафедрасы
Қазақстан экологиясы пәні бойынша
Орталық Қазақстанның экологиялық мәселелері тақырыбына
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Орындаған:
Эко-18-1 к тобының
студенті Сагимбекова А.С.
студенттің тегі, аты - жөні
Қабылдаған:
ғылыми жетекші:
х.ғ.к., доцент Оспанова Г.К.
Қарағанды 2021
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. БАЛХАШ КӨЛІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Балқаш көлінің физикалық-географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Балқаштың даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 Балқаш көлінің климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.4 Су деңгейі және қоректенуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
ІІ. БАЛҚАШТЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ..19
2.1 Балқаш көлінің экологиялық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .19
2.2 Қытай елінің аумақ экологиясына әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .20
2.3 Экологиялық проблемалардың салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
ІІІ. БАЛҚАШ АУМАҒЫНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРДЕН САҚТАУ ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
КІРІСПЕ
Қазіргі таңдағы экологиялық проблемаларды терең зерттеу ғылымдар жүйсінде аса маңызды орынды алатынына күмән келтіруге болмайды. Аталмыш проблемалар адамзатқа өзін қоршаған табиғатпен одақтасып табиғаттың сырын, өзіндік ара қатынасын зерттеп, оның жан дүниедеге болған әсерін сезіп байқап,мүмкін болатын экологиялық зардаптардың мөлшерін,таралған аумағын, экономикаға келтірер зиянын,жер бетіндегі тірі тіршілікке тигізетін қолайсыз құбылыстарын аңғарып біліп,оған қарсы пәрменді күрес жүргізу үлкен мәселе.Табиғатты қорғау мемлекеттің басты міндеті,адамзаттың абзал ісі.
Қазақстанның экологиясындағы су проблемасының орны ерекше.Себебі атақты ғалымдардың айтуынша алыс емес болашақта адамзат су көзінде тапшылықты сезінетін болғандықтан су басты ресурстардың біріне айналады, тіпті су үшін соғыстар кәдімгі үйреншікті көрніске айналуы мүмкін.Ал Қазақстанның өзінің су ресурстарының проблемаларын қарастырып,оны шешуі болшақ ұрпақтардың жарқын болашағы үшін өте маңызды. Мұндай міндетті түрде қарастырылып, шешілуі керек проблемаларға Арал теңізінің, Балхаш көлінің, Каспий теңізінің өзгеде өзендер мен көлдердің алдында тұрған қайғылы тағдырларын жатқызса болады.Осы курстық жұмыста Балхаш көлінің экологиялық жағдайы талданады.
Балқаш көлі - Қазақстандағы көлемі үлкен аумағы жөнінен Каспий, Арал теңіздерінен кейінгі су айдыны болып табылады. Көл фаунасы халық шаруашылығы үшін маңызды балықтарға бай және көл суын жағалауындағы өнеркәсіп орындары мен елді мекендер қажетіне пайдаланады. Мұнда 81 мың тонна балық ауланады. Алайда көл суы мен оның ихтиофаунасын көп мөлшерде пайдалану салдары және көлдің маңындағы өнеркәсіп орындарының қалдықтарымен ластануы қазіргі кездегі өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Балқаш көлі экологиясының нашарлауының басты себепкерлері табиғатты пайдаланушылар, оның ішінде өнеркәсіп орындары, әскери полигондар болып табылады, сонымен қатар Байқоңыр ғарыш айлағының теріс әсерін де атап өту керек. Сондықтан да экожүйені қалпына келтіру және халықты қамтамасыз ету, сақтау үшін көл экологиясы мен биоресурстарын сақтау жолдарын қарастырып, оның техногендік әсерінің тәуелсіздігін, оның ішінде көлдің түрлі ингредиенттермен ластану деңгейін анықтауды қажет етеді.Бұл өңірде болып жатқан қазіргі антропогендік оның ішінде техногендік процестер әсері де шектен асып отыр.
Балқаш көлі теңіз деңгейінен 342 м биіктікте орналасқан. Солтүстік жағалауы тік, сай-жыралармен көп тілімделген, ал оңтүстік жағалауы жайпақ. Балқаш көлінің батыс және шығыс жағалауы палеозой жыныстарынан (порфир, туф, гранит, тақтатас, әктас) түзілген. Іле өзені оңтүстік жағалауында кең атырау жасап қүяды. Балқашта көптеген ірі шығанақтар, мүйістер, түбектер бар. Ірі шығанақтары -- Алакөл, Қарақамыс, Кеңтүбек, аралдары -- Басарал, Тасарал. Балқаш көліне Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі, Аякөз, Бақанас, Тоқырау, Мойынты өзендері құяды.
Курстық жұмыстың мақсаты: Балхаш көлінің қазіргі экологиялық жағдайына жалпылама талдау.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Балхаш көлінің даму тарихын талдау;
Балқаш көлінің физикалық-географиялық жағдайын анықтау;
Балқаш көлінің қазіргі климатын және оның ерекшеліктерін зерделеу;
Аймақтағы экологиялық проблемаларды талдау.
І. БАЛХАШ КӨЛІНІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Балқаш көлінің физикалық-географиялық жағдайы
Балқаш -- Қазақстанның шығыс бөлігіндегі ағынсыз жартылай тұщы су көлі, көлемі бойынша екінші кеуіп кетпейтін тұзды көл (Каспий теңізінен кейін) және әлемдегі ең ірі көлдер тізіміндегі 13-ші орынды алады. Көлдің бірегейлігі оның тар бұғазбен судың әртүрлі химиялық сипаттамалары бар екі бөлікке бөлінетіндігінде: батыс бөлігінде ол іс жүзінде тұщы, ал шығысында-тұзды болып келеді.
Көлдің солтүстігінде кең Қазақ ұсақ шоқысы, батысында Бетпақ Дала, оңтүстігінде Шу-Іле таулары, Тауқұм және Сарыесік-Атырау құмдары орналасқан. Балқаш көлінің ауданы 2000 жылы шамамен 16,4 мың км2 құрады, бұл оны толығымен Қазақстан аумағында орналасқан көлдердің ішіндегі ең ірісі етеді. Балқаш теңіз деңгейінен шамамен 340 м биіктікте жатыр, жарты ай пішініне ие. Оның ұзындығы шамамен 600 км, ені шығыс бөлігінде 9-19 км-ден батыста 74 км-ге дейін өзгереді.
Көлдің ортасында орналасқан Сарыесік түбегі оны гидрографиялық тұрғыдан екі түрлі бөлікке бөледі. Батыс бөлігі (көлдің жалпы ауданының 58% және оның көлемінің 46%) салыстырмалы түрде таяз және тұщы, ал шығыс бөлігі терең және тұзды суға ие. Түбектен пайда болған Ұзынарал бұғазы ("Ұзын Арал") арқылы ені 3,5 км, батыс бөлігіндегі су Шығысты толықтырады. Бұғаздың тереңдігі шамамен 6 м. көлдің бассейні бірнеше ұсақ жарықтардан тұрады.
Қазіргі мәліметтерге сәйкес бүкіл көлдің орташа тереңдігі 5,8 м, судың жалпы көлемі шамамен 112 км3 құрайды. Жағалау сызығы өте қисық және көптеген шығанақтар мен түбектермен бөлінген. Батыс бөлігінің ірі шығанақтары: Сарышаған, Қашқантеңіз, Қарақамыс, Шәпек (көлдің оңтүстік жағы), Балақашқан және Ахметсу. Шығыс бөлігінде Гузкөл, Балықтыкөл, Кукун және Қарашиган шығанақтары, Байғабыл, Балай, Шауқар, Кеңтүбек және Қоржынтөбе түбектері орналасқан.
Балқаш көлінде үлкен аралдар өте сирек кездеседі, Басарал және Тасарал (ең үлкен), сондай-ақ Ортаарал, Аяқарал және Олжабекарал сияқты ірілері көлдің батыс бөлігінде орналасқан. Шығыс бөлігінде Озынарал, Ұлтарақты және Қоржын аралдары, сондай-ақ Алғазы аралы орналасқан.
Аймақтың түстік және түстік-шығыс бөлігінде, яғни Іле өзенінің алабында аумағы тау жоталарының үзіліссіз дерлік белдеуі шектейді : ең биік нүктелері 4800-6000 м болатын Үлкен Алатау (Іле Алатауы) және Күнгей Алатау, Теріскей Алатау мен Сарыжаз, одан әрі шығысқа қарай. Шығыс Көктекетау (4525 м) және терістікте олармен параллель бағытта биіктігі (4368 м) мен Нарат (4112 м). Іле өзенінщ жоғары ағысының терістігін Ереңқабырға (5500 м) мен Борохоро (4715 м) жоталары шектесе, ал одан әрі терістік-батыста оны Түстік Жоңғарияньщ жоталары -- Тышқантау (4359 м) мен Бежінтау (4187 м) шектейді. Одан әрі терістік-шығыс бағытта аймақты Жоңғар Алатауының (Арқас) жоталары қоршап жатыр. Арқастың өзі бірнеше параллель жоталардан (терістік және түстік) тұрады. Олар өзара тауаралық ойыстармен бөлінген және терістік шығыстан түстік-батысқа қарай созылып жатыр. Көксу өзенінің бастау алар шамасында олар теңіз деңгейінен есептегенде 4454 м көтерілген, Жоңғар Алатауының өзен желілерінің басты суайрығы болып табылатын біртұтас тау торабына бірігеді (Бесбақан тауы). Бұл тау тізбектері альпі (алып) типтес, тік биік шынды және терең аңғарларға бөлінген болып келеді. Балқаш көлі алабының ең биік нүктесі Баянқол өзенінщ бастауында (Мұзарт, 6400 м БЖ). Мұнда мүздьщтар, тас мұздар, тас қорымдары, біріккен шөгінді конустарының сілемдері, тау ормандары және басқада таулық ландшафтардың түрлері шоғырланған. Бұлардан тау ағынын қалыптастырушы жүйелер (ТАҢЖ) құралады
Аймақтағы тау тізбектерін бір-бірінен бөліп жатқан өзендердің терең депрессиялық аңғарлары батыстан келген ылғалды ауа массаларының тауларға тереңдей енуіне, сөйтіп бұл ылғалдың осы тау ағынын қалыптастырушы жүйелерге атмосфералың жауын-шашын түрінде түсуіне жағдай жасайды. Сонымен қатар, мүнда ТАҢЖ бетінде атмосфералық ылғал конденсацияға ұшырап, соның бір бөлігі беттік ағындыға айналса, екінші бөлігі жерасты су ресурсын толықтырады. Конденсация қалыптасатын жерде төмен атмосфералық қысым аймағы қалыптасады, сондықтан да бұл аймаща қосымша ылғалды ауа ағыны ұмтылады. Бұл жағдай өз кезегінде тау жуйелері ағынын қалыптастыру күшін күшейтеді. Осы көрсетілген ылғалға байланысты Балқаш көлінің алабында қалыптасатын, жыл сайын жаңаратын су ресурстарының көлемі 28,85 км3 оның 16,05 км3-і аумағында қалыптасты, аумағында (Текес өзенінің жоғарғы ағысын қоса есептегенде) қалыптасады екен. Осы ағындының айтарлықтай бөлігі биік таулардағы қар мен мұздықтардың еріген суынан қалыптасады, сондықтан да ұсынылып отырған мақала да осы проблемаға бағышталған.
Гидрологиялық және атмосферадағы ылғалды конденсациялау тұрғысынан қарасақ, аумақ ландшафының ерекше әрі аса маңызды элементіне мұзқұрсануды жатқызар едік. Себебі, алаптағы негізгі өзендер түгелдей мұздықтардан бастау алады. Мұздықты тұрақты жұмыс істейтін фабрика немесе тұщы су сақтайтын ғасырлық қойма деп қарастыруымызға болады.
Жалпы алғанда, көлде жалпы ауданы 66 км2 болатын 43 арал болды, алайда су деңгейінің төмендеуімен жаңа аралдар пайда болып, қазірдің өзінде бар аралдар көбейіп келеді. Балқаш көлі жартылай Тұщы су көлдеріне жатады - Судың химиялық құрамы су қоймасының гидрографиялық ерекшеліктеріне байланысты. Көлдің батыс бөлігіндегі су тұщы, (минералдануы 0, 74 гл) және одан да бұлтты (мөлдірлігі -- 1 м), ауыз су мен өнеркәсіптік жабдықтау үшін қолданылады. Шығыс бөлігінде үлкен тұздылық (3, 5-тен 6 гл-ге дейін) және мөлдірлік (5, 5 м) бар. Балқаш бойынша жалпы орташа минералдылығы -- 2, 94 гл құрайды. Балқаштағы тұздардың көпжылдық (1931-1970) орташа тұнбасы 7,53 млн т, көлде ерітілген тұз қоры -- 312 млн т шамасында.батыс бөлігіндегі су сарғыш-сұр реңкке ие, ал шығыс бөлігінде түсі көкшіл түстен көгілдір-көкке дейін өзгереді, бұл Спутниктік суреттерде байқалған.
Балқаш көлі қазіргі таңда экологиялық апат аймағына айналды. Біріккен Ұлттар Ұйымының мәліметтері бойынша, бұл Орталық Азиядағы кептіру қаупі бар екінші үлкен көл. Балқаш бассейнінде өңірдің табиғи әлеуетіне, әлеуметтік-экономикалық әлеуетіне қатысты бірқатар маңызды проблемалар бар. Бұл проблемаларға көптеген жұмыстар, тұжырымдамалар арналды және көптеген конференциялар өткізілді, олардың жиналысында бассейннің өткір мәселелері шешілді. Өйткені, оның аумағында Қазақстан халқының бестен бір бөлігі (үш миллионнан астам адам) тұрады.
ХХІ ғасырдың басында Балқаш ауданы қиын жағдайға тап болды. Экономикалық және экологиялық жағдайлар күннен күнге арта түсті. Балқаш бассейні ауданындағы осы экологиялық жағдай тұрақсыз, Балқаш көлінің үдемелі осалдығымен сипатталды. Бұған суды тиімсіз пайдалану, ресурстарды басқарудың жетілмеген жүйесі, суды бөлудің мемлекетаралық проблемалары және басқа да факторлар себеп болады. Мәселенің бағдарламалық шешімінің болмауы ұлттық табиғи байлықтың жоғалуына, климаттың аридизациясына, әлеуметтік шиеленіске және халықтың экологиялық көші-қонына әкелетін экологиялық апатқа әкелуі мүмкін.
Экологтар, егер уақытылы шара қолданбаса, Балқаш көлі Аралдың тағдырын қайталай алатынына сенімді. Он жылдан астам уақыт бойы бұл көл тез таяз болды. Балқаш алғашқыда жартылай тұщы судан және жартысы тұзды судан тұрды. Енді тұзды су көбейіп келеді. Экологтар Балқашты бастапқы күйіне қайтару мүмкін емес деп мәлімдейді. Көлді қазіргі жағдайын қалыпты ұстап тұру керек. Мамандар өзеннің гидрологиялық режимінің өзгеруінен таяздың себебін көреді, бұл оның су қабылдағышының ұлғаюымен сәйкес келді.
Балқаш көлі бассейнінің су ресурстарын пайдалану коэффициенті айтарлықтай жоғары және экологиялық рұқсат етілген шектен асады. Осы екі фактордың нәтижесінде Балқаш су көлемін бұрынғыдан екі есе аз алады. Қазіргі уақытта Балқаш көлі бассейніндегі жалпы экологиялық проблема атмосфералық ауаның, су ресурстарының ластануы, уытты және қауіпті қалдықтардың жинақталуы болып табылады. Сонымен қатар, өңірдегі экологиялық жағдайдың нашарлауы орын алады, өз кезегінде ол Балқаш көліндегі судың сандық ғана емес, сапалық өзгеруіне де әсер етеді. Мұның бәрі аймақтың биоалуантүрлілігіне әсер ете алмайды. Бұл мәселенің бір жағы ғана. Осы уақытқа дейін аймақта халық санының артуы да Балқаш көлінің экологиясына айтарлық тай әсер етті.
Экожүйені сақтау бассейндегі тіршілікті сақтау мен қорғаудың негізгі шарты болып табылады. Бағдарламаның бірінші кезеңінде бассейннің экожүйесінің сыйымдылығын бағалауды жүргізу, кейіннен табиғат пайдаланудың лимиттері мен нормативтерін, қоршаған ортаның қолайлы жай-күйін қолдау тетіктерін әзірлей отырып, шаруашылық қызмет үшін экологиялық шектерді айқындау талап етіледі. Балқаш көлінің деңгейі бассейннің экожүйесі жағдайының негізгі индикаторларының бірі болып табылады. "Казгипроводхоз" Институты математикалық модельдеу және ҚР ҰҒА География институтының әзірлемелері негізінде Балқаш көлінің 341-342 м Балтық жүйесінің (БС) оңтайлы деңгейін анықтады, бұл ретте "көл-Дельта" экожүйесінің тіршілікке қабілетті жұмыс істеуі қамтамасыз етіледі. Кем дегенде 341 м деңгейі бар көлдің оңтайлы гидрологиялық режимін қолдау үшін бассейннің су ресурстарын интеграцияланған басқару стратегиясын әзірлеу, суды пайдалану лимиттері мен нормативтерін әзірлеу және нақтылау, суды үнемдеуді бақылау және ынталандыру тетіктерін жетілдіру көзделеді.
Балқаш көлі балыққа бай екендігі бұрыннан мәлім. Балқашта балықтың 20-дан астам түрі мекендейді, оның 6 ертеден мекендейтін жергілікті түрлері (ілелік, балқаш көкбалықтары, балқаштық алабұға және т.б.), қалғандары басқа су қоймалардан келген (сүген, шабақтар, көксерке) болып табылады. Ихтиофаунаға жататындар ішінде сазан, Амур балығы, шабақ балық, каяз балығы, шұбаржон балық, ақбалық, ақмарқа, табан, жайын және басқаларын атауға болады. Балқаш ақбалығы мен оның алабұғасы Халықаралық Қызыл кітапқа енгізілген. Аулауға сазан, көксерке, балқаш алабұғасы және т.б. түрлері жатады. Балықшылар және экстремалды еркін демалыстың әуесқойлары Балқашқа емін-еркін бара алады. Оның ұзындығы 614 шақырымды, ал ені - 3,5-тен 44 шақырымға дейін барады, ең терең жері 26 метрге дейін жетеді.
Балқаш көлінің нышаны болып табылатын ерекшелігіне ақ аққулар жатады, оны тек көлдің кейбір бөліктерінде көруге болады. Оның орнына бірқазандарды жиі кездестіруге болады. Балқаш көлі сонымен қатар үлкен суқұзғындардың, шүрегейлердің, қырғауылдардың, бүркіттердің, ақ тырналардың және ондатралардың мекен ортасы болып табылады. Қамыс қопаларында жабайы қабандар кездеседі. Кәнкі аңшылар қолына мылтық алып, бұлдырық, үйрек, құр, қоян, түлкі мен тіпті қасқыр аулауына болады.
1.2 Балхаштың даму тарихы
Атауының пайда болуы. "Балқаш" топонимі, бір нұсқасы бойынша, татар, қазақ және Алтай тілдерінің balkas сөзінен шыққан, ол "дөңестермен жабылған батпақты жер" немесе "батпақтағы шоқылар"дегенді білдіреді. Қазақ тілінде "балқыту" "металл балқыту", "еріту"дегенді білдіреді. Балқаш маңы энеолит және ерте қола дәуірінің ежелгі металлургиясының ошағы екені академик Әлкей Марғұланның экспедициясының археологиялық деректерімен расталған, сонымен қатар "жарқырау", "күйдіру", "еріту", "еру" мағынасын білдіретін етістік праформаның *Blķ (үнді-еуропалық *br br) сөзінен шыққаны дәлелденген.
Балқашқа байланысты бастапқы тарихи-географиялық мәліметті Орта Азиямен ежелден қарым-қатынас қалыптастырған Қытай жариялады. "Ұлы Қытай қабырғасының" батысын алып жатқан байтақты "Си-Юй" ("Батыс аймақ") деп атады. Өкінішке орай, сол дәуірде Орта Азияда орныққан 44 мемлекеттің 607 жылы құрастырылған картасы сақталмаған. Көшпенді және отырықшы халықтың мәдениеті мен салт-дәстүрі араласып кеткен көл мен Тянь-Шань тауы аралығындағы аумақ VIII ғасырдан бері "Жетісу" ретінде белгілі.
Александр фон Гумбольдт, Балқаш көлі Қытайға "Си-Хай" ("Батыс теңізі") деген атаумен белгілі болған деп жорамалдайды. 1855 жылғы атласқа солай түсірілген. Жоңғарлар "Балқаш-Нұр" деп атапты, еуропалық елшілер түсірген суретке сай Юлиус Клапрот сызған картада солай көрсетілген. Өз қонысының батысындағы барлық географиялық нысанды ақ түспен белгілеген түркі мен моңғол "Ақ теңіз" деп атаған, ал мемлекет шекарасы батысқа жылжығанда "Көкше теңіз" атауын иеленген.
Екінші шығарылған "Үлкен сызба кітабында" (1627 ж.) көл көрінбейді. Тобылдық картограф әрі тарихшы Семен Ремезов 1695 жылы "Сібірдегі бүкіл қала мен жердің сызбасы атласында Балқашты "Теңіз" атауымен берген. Осы атау XVIII ғасырда 1716 жылы швед офицері Иоганн Ренат шығарған атласқа, сондай-ақ, капитан Филип Страленберг құрастырып, 1730 жылы Стокгольмде басылған "Ұлы Татария" картасына өзгеріссіз түскен. 1834 жылы астроном В.Федоров көлдің нақты орналасқан аумағын айқындап, жағалауын ішінара суретке түсіреді.
Балқаш көлін зерттеуге орыс географы Л.Берг елеулі үлес қосты. Орталық ғылыми-зерттеу және геололгиялық-барлау институтының аға геологы, геология ғылымының докторы, кейін саяси көзқарасы үшін 5 жыл Алматыға жер аударылған Б.Мефферт 1910 жылы егжей-тегжейлі физикалық-географиялық сипаттамасын жасайды. Ол Балқаштың солтүстік жағалауындағы Мойынты, Жәмші және Тоқырау өзен жүйесін зерттейді. Қазақтың ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов та Балқаш алабын аралап, зерттегенін айта кеткен артық болмас.
Көлдің пайда болуы туралы аңыз бойынша, Балқаштың бай сиқыршысы сұлу қызы Іле болған. Оны тұрмысқа беру уақыты келгенде, Балқаш өзінің қызын тек ең бай, әдемі және ең мықтысы үшін беретінін мәлімдеді. Келген күйеу жігіттердің арасында қытай императорының екі ұлы, қымбат тауарлар тиелген керуендер, моңғол ханның ұлдары, жылқылар мен күмістер, сондай-ақ кілемдер мен піл сүйегі бұйымдары бар жас Бұхара көпестері болды. Алайда, бақытты көргісі келгендердің арасында кедей қойшы Қаратал да болды, ол қалыңдықты бірден ұнатты.
Қаратал жеңімпаз атанған сайыстан кейін Балқаш оны ашуланып қуып шығарды. Алайда, түнде ол туған үйінен қашып, зұлым әкесінен таңдалған адаммен қашып кетті. Қызының қашып кеткенін білген Балхаш ғашықтарына ант беріп, таудан тез арада суын өткізетін екі өзенге айналды. Ал өзендер ешқашан бірікпеуі үшін Балқаш олардың арасына құлап, көбік толқындарынан сұр көлге айналды.
Балқаш көлі туралы алғашқы тарихи-географиялық мәліметтер Орта Азиямен байланыс жасай отырып, осы өңірмен басқалардан бұрын таныса алатын қытайларда пайда болды. Ұлы қытай қабырғасының батысындағы кеңістікті қытайлар "Си-Ю" (Батыс аймақ) деп атады және оның бар екендігі туралы б.з. д. 126 жылы 607 жылы сол кезде Орта Азияда болған 44 мемлекеттің карталары жасалды, бірақ бұл сипаттамалар сақталмады. VIII ғасырдан бастап көлден Тянь-Шань тауларына дейінгі аумақ Жетісу (қаз. Жетісу, қырғыз. Жетісу), Орта Азияның көшпелі (түріктер мен моңғолдар) және отырықшы халықтарының мәдениеттері араласқан .
Александр фон Гумбольдт Балқаш көлі қытайларға "Си-Хай" (Батыс теңіз; бұл атау 1855 жылы атласқа ауыстырылды) деген атпен белгілі деп санайды. Жоңғарлармен берілген "Балқаш-Нор" (Balas-nur -- "Балқаш көлі") атауы Еуропалық елшілердің түсірілімдері бойынша құрастырылған Юлиус Клапроттың 1833 жылғы картасында көрсетілген. Өз қоныстарының батысындағы барлық географиялық нысандарды ақ түспен белгілеген түріктер мен моңғолдар оны "ақ Денгиз" ("ақ теңіз") деп атады, ал олардың мемлекеттерінің шекаралары батысқа қарай жылжыған кезде көл "көк" (Шығыс)-"Кукча -- Денгиз"болды. Қазақтар көлді "теңіз" (қаз. Теңіз), бұл "теңіз"дегенді білдіреді.
XVII-XIX ғасырлар.Үлкен сурет кітабының екінші басылымында (1627) көл жоқ, дегенмен басқа ішкі су қоймалары, мысалы Арал теңізі туралы ақпарат бар. 1695 жылы Тобыл картографы Семен Ремезов құрастырған "Бүкіл сусыз және аз өтетін тас даласының жер сызбасы" атты картада Балқаш көлі "теңіз теңізі" атауымен көрсетілген. Көл өте дәл емес деп белгіленді-батыстан Сырдария мен Әмудария ағып, шығыстан 8 өзен ағып жатыр. Балқаш қаласының орталығында үлкен таулы Коишор аралы белгіленген. Осы сәйкессіздіктерге қарамастан, авторлар ескі таймерлер мен елшілердің сөздерінен сурет салу арқылы үлкен жұмыс жасады.
XVIII ғасырда " теңіз "бірнеше карталарда пайда болады: 1716 жылы швед офицері Ю.г. Ренаттың картасында (көлдің көрінісі шындыққа жақын болды), сонымен қатар Капитан Филипп Страленберг құрастырған және 1730 жылы Стокгольмде жарық көрген" ұлы Татариядағы Ресей картасында" ұсынылды.
Жоңғар хандығы құлағаннан кейін 1756 жылы керуендермен бірге Батыс Қытайға геодезистер жіберіле бастады, ал XIX ғасырдың басында Жоңғарияның бірнеше сұрау карталары болды, бірақ Балқаш маңы мен көлдің өзі туралы нақты мәліметтер болған жоқ. 1834 жылы астроном В. Федоров Балқаш көлінің нақты жағдайын анықтап, оның жағалауын ішінара суретке түсірді, ал 1837-1843 жылдар аралығында көл ауданына бірнеше экспедиция жасалды, оның жағалаулары зерттелді және сынақ балық аулау жүргізілді, бұл Зайсан көліндегі балық кәсіпшілігімен салыстырғанда қызыл балықтың жоқтығын және аулаудың мардымсыз екенін көрсетті. 1851-1852 жылдардағы Экспедиция көлдің тереңдігін және ондағы кеме жүру мүмкіндігін зерттеді . Қытайдың Цин әулеті кезінде (1644-1911 жж.) көл Қытай мемлекетінің солтүстік шекарасы болған, бірақ 1864 жылы орыс-қытай келісіміне сәйкес Балқаш қаласының солтүстік-батыс шекарасы бойынша және оған іргелес жатқан аумақтар Ресей империясына өтті. 1850-1860 жылдары Балқаш ойпаты мен Іле өзенінің бассейнін қазақ ғалымы Ш.Ш. Уәлиханов зерттеді, ол Балқаш пен Алакөл ойпаттарының шығу тегі мен тарихи қалыптасуының ұқсастығын көрсетті.
ХХ ғасыр. Балқаш көлін зерттеуге орыс географы Лев Семенович Берг үлкен үлес қосты. 1900-1906 жылдары Орыс Географиялық қоғамының Түркістан бөлімі Арал теңізіне географиялық-гидрологиялық зерттеу жүргізуді тапсырды. Осы экспедиция барысында 1903-1904 жылдары ол Балқаш жағалауының, төменгі ағыс ауданының немесе көлге іргелес облыстардың аспаптық түсірілімін жүргізді. Сонымен қатар, Берг көлдің өзін және оның Арал теңізімен байланысын зерттеп, Балқаш Арал-Каспий бассейнінен тыс жерде орналасқанын және олардың геологиялық өткенде байланыспағанын дәлелдеді. Лев Семенович Берг Балқаш көлін зерттегенде, ол кеуіп кетпейді және ондағы су тұщы деген қорытындыға келді. Зерттеуші "Балқаш бір кездері толығымен құрғаған, содан кейін қайтадан суға толып кетті, содан бері ол әлі күнге дейін тұздала алмады"деп мәлімдеді. Осы нәтижелерден және көл фаунасының кедейлігінен су қоймасының жастары туралы қорытынды жасалды.
Балқаш көлі бассейнінің толық физикалық-географиялық сипаттамасын 1910 жылы Б.Ф. Мефферт орындады. Ол Солтүстік Балқаш маңында орналасқан Мойынты, Жамшы және тоқырау өзен жүйелерін зерттеп, топырақ жамылғысын лесс тәрізді түрге жатқызды. Мефферт Солтүстік Балқаш маңы өзінің геологиялық құрылымында ежелгі палеозойға жатады деп сенді. Сонымен қатар, ол Балқаштағы су деңгейі қазіргі заманғыдан 30 метр жоғары болған кезде, көл шығысқа қарай орналасқан Сасықкөл, Алакөл және Эби-Нұр көлдерімен біріктірілді деген ой айтты.
Кеңес заманында Орта Азия көлдерін зерттеуді мемлекеттік гидрологиялық институт жүргізді. Тұз және химия өнеркәсібінің, сондай-ақ бальнеологияның қажеттіліктері үшін минералды көлдерді зерттеудің физика-химиялық бағытына ерекше назар аударылды.
1.3 Балқаш көлінің климаты
Көл аймағындағы климаты шөлді. Шілденің орташа максималды температурасы шамамен 30 °C, қаңтарда -- шамамен -9 °C. Жауын-шашын жылына орта есеппен 131 мм түседі. Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы 55 -- 60 % құрайды.
Желдің орташа жылдық жылдамдығы шамамен 4,5 -- 4,8 м с, көлдің батыс бөлігінде Солтүстік желдер, ал шығыс бөлігінде Солтүстік -- шығыс желдер басым. Жел көлде қатты толқуды тудырады (толқынның биіктігі 2-3,5 м жетуі мүмкін), батыс бөлігінде сағат тілімен бағытталған тұрақты дөңгелек ағын бар.
Күн шуақты күндер саны жылына 110-130 құрайды, энергетикалық жарықтандыру-күніне м2-ге 15,9 МДж. Балқаш жылы, жақсы жылынатын көлдердің қатарына жатады. Көл бетіндегі судың температурасы желтоқсанда 0 °C-тан шілдеде 28 °C-қа дейін өзгереді. Көлдің батыс бөлігінің орташа жылдық температурасы 10 °C, шығысы -- 9 °C. көл жыл сайын қатып, мұз әдетте қарашадан сәуірдің басына дейін сақталады, шығыс бөлігінен мұздану 10-15 күнге кешеуілдейді.
Балқаш көлінің климат сипаттамасы
1.4 Су деңгейі және қоректенуі
Балқаш-Алакөл бассейнінің ауданы 512 мың км2, ал оның сулылығы бойынша орташа жылдық жиынтық жер үсті ағыны 27,76 км3 құрайды, оның ішінде ҚХР аумағынан келетін 11,5 км3. Балқаш көлінің су жинау алабының ауданы шамамен 413 мың км2 құрайды, оның аумағының 15%-ы Қытайдың Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданының солтүстік -- батысында, ал аз бөлігі Қырғызстанда жатыр. Балқаш-Алакөл бассейнінің жиынтық ағынының 86% -- ы Балқаш көліне тиесілі, Іле өзенінің ағыны жылына 12,3 км3 құрайды(БСЭ деректері бойынша-жылына шамамен 23 км3). Немесе көлдің батыс бөлігіне ағып, көлге барлық су ағынының 73-80% береді. Өзен Тянь-Шань тауларынан басталып, негізінен мұздықтармен қоректенеді, бұл су деңгейінің күндізгі және маусымдық ауытқуларына әкеледі -- тау мұздықтарының еру кезеңі маусым -- шілде айларына келеді. Іле көліне құятын кезде ауданы 8 мың км2 дельтаны құрайды, көптеген арналары бар (Кур-Ли, Ақ-өзек, Джиде және басқалары). Дельта немесе табиғи реттеуші рөлін атқарады, құрғақ жылдары жиналған судың бір бөлігін көлге береді. Өзен ағысынан жоғары, Бақанас ауылынан алыс емес жерде немесе оң жақта құрғақ Бақанас арнасы-ежелгі жеңдердің бірі немесе Сарыесік түбегінің шығысындағы көлге құяды.
Көлдің шығыс бөлігіне Қаратал, Ақсу, Лепсі өзендері құяды, одан басқа көл жер асты суларымен толығады. Жоңғар Алатауының баурайынан бастау алатын Қаратал өзені маңыздылығы жағынан Балқаш көлінің екінші саласы болып табылады. 1950 жылдарға дейін көлдің шығыс бөлігін қоректендірген Аягөз өзенінің суы қазіргі уақытта оған жетпейді. Бұрындары жауын-шашын мол жылдары көлдің солтүстік бөлігіне Қазақтың ұсақ шоқыларынан бастау алатын Мойынты, Жамшы, тоқырау және Бақанас өзендері де құятын. Олардың барлығы негізінен қармен қоректенеді, сондықтан олар мамыр айында таяз және кебеді. Жылдық айырмашылық құймаларында батыс және шығыс бөліктерінің көлдер құрайды 1,15 км3.
Көлдің ауданы мен көлемі ұзақ мерзімді тербелістерге және су деңгейінің қысқа мерзімді ауытқуларына сәйкес айтарлықтай өзгереді. Ұзақ мерзімді тербелістердің амплитудасы 12-14 М, минималды мәндер V-X ғасырлар аралығында болды, ал су деңгейінің максимумы XIII-XVII ғасырлар аралығында байқалды. ХХ ғасырдың басында және 1958-1969 жылдар аралығында көлдің ауданы 18-19 мың км2-ге дейін өсті, ал құрғақшылық кезінде, мысалы, XIX ғасырдың соңында, сондай-ақ 1930-1940 жылдары көл 15,5 -- 16,3 мың км2-ге дейін қысқарды.
Көлдегі су деңгейінің ауытқу амплитудасы шамамен 3 м болды. 1946 жылы көлдің беткі ауданы 15 730 км2, ал көлемі -- 82,7 км3 болды. Басында 2000-жылдардың көлі болған сатысында азайту үшін бөлінген оған құятын өзендердің шаруашылық мақсаттарда. Мәселен, Іле өзенінде 1970 жылы Қапшағай су қоймасын құрған Қапшағай ГЭС бөгеті салынды. Бұл резервуарды толтырған кезде Балқаштың су балансы бұзылып, әсіресе көлдің шығыс бөлігінде су сапасының нашарлауына әкелді. 1970 жылдан 1987 жылға дейін су деңгейі 2,2 м, ал көлемі -- 30 км3 төмендеді. Зерттеулер көрсеткендей, егер табиғи тамақтану режимі сақталса, онда 1975 жылдан 1986 жылға дейін көлдің қысқару кезеңі болады, яғни антропогендік және табиғи факторлар көлдің экожүйесіне бір бағытта әсер етеді. Көлді бөгетпен бөлуге негізделген батыс бөлігінің тұздылығын арттыру мәселесін шешудің нұсқалары ұсынылды, бірақ елдегі экономикалық жағдайға байланысты мұндай жоспарларды жүзеге асыру мүмкін болмады.
Көлдегі су деңгейінің минимумы (теңіз деңгейінен 340,65 метр биіктікте) Қапшағай су қоймасы толтырылғаннан кейін 1987 жылы тіркелді, ал 2005 жылдың қаңтарында деңгейдің 342,5 метрге дейін көтерілуі байқалды, оны кейбір мамандар соңғы жылдары түскен жауын-шашынның көп мөлшерімен байланыстырды.
ІІ. БАЛҚАШТЫҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Балқаш көлінің экологиялық мәселелері
Балқаш экологиясы - Балқаш көлі алабындағы табиғи ресурстарды (әсіресе, су қорларын) тиімсіз пайдаланудың нәтижесінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында 20 ғасырдың аяғында қалыптасқан табиғи, әлеуметтік және экономикалық жағдай. Оны негізгі 2 себеп тудырды. Ішкі себеп - Қапшағай су электр стансасының салынуына байланысты (1970) Іле өзені арнасының бөгелуі. Оған дейін Балқаш көлінің экологиялық тепе-теңдігін көлге құятын өзендер суы мен көл айдынынан буланған ылғал мөлшерінің тұрақтылығы қамтамасыз ететін.
Балқаш көлі алабындағы табиғи ресурстарды (әсіресе, су қорларын) тиімсіз пайдаланудың нәтижесінде Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында 20 ғасырдың аяғында қалыптасқан табиғи, әлеуметтік және экономикалық жағдай. Оны негізгі 2 себеп тудырды. Ішкі себеп - Қапшағай су электр стансасының салынуына байланысты (1970) Іле өзені арнасының бөгелуі. Оған дейін Балқаш көлінің экологиялық тепе-теңдігін көлге құятын өзендер суы мен көл айдынынан буланған ылғал мөлшерінің тұрақтылығы қамтамасыз ететін.
Жыл сайын көл алабындағы 15,0 км³ су қорының 11,9 км³-і (80%) Іле өз-мен келсе, қалған 3,0 км³ су көлдің батыс бөлігінен шығыс бөлігіне ығысады. 1970 - 1985 жылдардағы Балқаш көліне құятын өзендер суының жалпы ағымы 14,9 км³-ден 11,8 км³-ге кеміді, яғни көл жылына шамамен 3,0 км³ су жоғалтып отырды. Көл алабынан алынатын су мөлшері жылына 7,0 - 8,0 км³-ге дейін өсті, оның 6,5 км³ суы егін суғаруға, Қапшағай және басқа да бөгендерді толтыруға жұмсалды. Булануға кететін шығыны жылына 2,0 км³-ге жетті. Осы себептерден 1970 жылдан су деңгейі күрт төмендеді. 1986 жылдың аяғында көл деңгейінің абсолют биіктігі 340,54 м болды.
Көл деңгейінің құлдырау жылдамдығы жылына 15,6 см-ге жетті, бұл көрсеткіш 1908 - 1946 жылдардағы төмендеу жылдамдығынан (9,2 смжыл) біршама жоғары. Іле өзені атырауындағы батпақты-сулы алаптардың 23 бөлігі қысқарды. Қапшағай СЭС-і іске қосылған соң, тасқын су шығымы 1600 - 1800 м³с-тан 700 - 800 м³с-қа дейін төмендеді. Электр стансасы қажетіне байланысты су ағымы жылдам өзгеретін (0 - 1000 м³с) болды. СЭС-тен төмен қарай өзен тасындылары (судағы қатты заттар) тоқтап, олар толығымен Қапшағай бөгенінде шөгетін болды. 1986 жылдың аяғында Балқаш көліне құятын Іле өзенінің тармақтарынан Шұбарқұнан, Иір, Базарбай және Қалғаніле ғана қалды.
Су шығымының 90%-ы тек Иір тармағымен қосылған Қоғалы тармағына жинақталып, бір арнаға айналды. Кезінде суы арнасына сыймай жататын Жиделі тармағы шөгіндіге тола бастады. Көлдің оңтүстік жағалауындағы балықтардың уылдырық шашу аймағы түгелдей жойылып, атыраудағы 15 көл жүйелерінен тек 4 - 5-еуі ғана қалды. Осының салдарынан жыл сайын ауланатын балық мөлшері 17 - 18 мың тоннадан 10 - 11 мың тоннаға дейін төмендеп, балық сапасы да нашарлады. Мысалы, бұрын негізінен сазан ауланатын болса, кейін ауланатын балықтың 90%-ын табан, жайын,көксерке, т.б. құрады. Ал аты әйгілі көкбас, Балқаш қарабалығы 1970 жылдан бері кездеспейтін болды. 1980 жылдан бастап көлдегі балықтар судағы пестицидтер мөлшерінің көбеюінен жаппай фибриалды саркома (қатерлі ісік жаралары) кеселімен ауыра бастады. Көл суының минералдығы күрт өсті. Балқаш металлургия кәсіпорындарының өндіріс қалдықтарының әсерінен суда ауыр металдар (мыс, мырыш, қорғасын, кадмий, т.б.) мен күкіртоксидтерінің мөлшері көбейді.
Балқаш алабынан атмосфераға түсетін әр түрлі газдардың көлемі жылына 250 мың тоннаға жетті. Бұл газдар көл бетінен буланған ылғалмен қосылып, жерге қайтадан қышқыл жаңбыр болып жауады. Жауын-шашынның минералдығы 3 еседен астам өсті. Құрғап қалған аумақтардан көтерілген шаң-тозаңның әсері биік таулы аймақтардағы мұздықтардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz