ХХ ғасырда қазақ мәдениеті
Жоспар :
Кіріспе
Негізгі бөлім:
1. ХХ ғасырда қазақ мәдениеті.
2. Қазақ мәдениетінде идея . жанның мәңгілігі.
3. Демографиялық геноцид.
4. Этномәдени экспансия.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Негізгі бөлім:
1. ХХ ғасырда қазақ мәдениеті.
2. Қазақ мәдениетінде идея . жанның мәңгілігі.
3. Демографиялық геноцид.
4. Этномәдени экспансия.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақтың ХХ ғасыр мәдениеті Абайдан басталған қазақ мадениетіндегі тың сарым ХХ ғасырдың бас кезінде ары қарай жалғасты.Қазақ мадениеті ХХ ғасырды әрі үмітпен, әрі түңілумен қарсы алды. Дүниежүзілік техникалық жане демократикалық прогресс Азия орталығына да жете бастады. Ұлттық идея темір тордағы халықты толғандырып, оны азаттық үшін күресуге ұмтылдырды. Әрине, ұлт-азаттық күреске бүкіл Ресей империясын қамтыған революциялық жане реформалық қозғалыстар да әсерін тигізді. Алайда Қазақстандағы толқулар тек орыс революционерлерінің ықпалымен болды деу жаңсақ пікір. Бірде-бір ресейлік саяси ұйым мен белгілі қайраткерлер империяны таратып, басқа ұлттарға азаттық әперу туралы мәселе көтермеді. Социал-демократтардың өздері Шығыс халықтарының оянуына панисламизм, пантюркизм айдарын тағып, күдіктене қарады. Мәселе, сонымен бірге Ресейдің халықтары әр түрлі өркениеттерге жататындығында. Батыс христиандарына жақын эстондар мен араб-парсы әлеміне түбірлес өзбек, қзақтардың арасында ортақ мәдени негіз тым аз еді.
Қазақтың ХХ ғасыр мәдениеті Абайдан басталған қазақ мадениетіндегі тың сарым ХХ ғасырдың бас кезінде ары қарай жалғасты.Қазақ мадениеті ХХ ғасырды әрі үмітпен, әрі түңілумен қарсы алды. Дүниежүзілік техникалық жане демократикалық прогресс Азия орталығына да жете бастады. Ұлттық идея темір тордағы халықты толғандырып, оны азаттық үшін күресуге ұмтылдырды. Әрине, ұлт-азаттық күреске бүкіл Ресей империясын қамтыған революциялық жане реформалық қозғалыстар да әсерін тигізді. Алайда Қазақстандағы толқулар тек орыс революционерлерінің ықпалымен болды деу жаңсақ пікір. Бірде-бір ресейлік саяси ұйым мен белгілі қайраткерлер империяны таратып, басқа ұлттарға азаттық әперу туралы мәселе көтермеді. Социал-демократтардың өздері Шығыс халықтарының оянуына панисламизм, пантюркизм айдарын тағып, күдіктене қарады. Мәселе, сонымен бірге Ресейдің халықтары әр түрлі өркениеттерге жататындығында. Батыс христиандарына жақын эстондар мен араб-парсы әлеміне түбірлес өзбек, қзақтардың арасында ортақ мәдени негіз тым аз еді.
Әдебиеттер тізімі
1. А.К.Акышев «Қазақстан тарихы» Алматы;1994 жылы
2. Х.Маданов « Қазақ мәдениетінің тарихы» Алматы;1998 жылы
3. Х.Маданов« Қазақ халқының арғы-бергі тарихы»
Алматы;1995 жылы
1. А.К.Акышев «Қазақстан тарихы» Алматы;1994 жылы
2. Х.Маданов « Қазақ мәдениетінің тарихы» Алматы;1998 жылы
3. Х.Маданов« Қазақ халқының арғы-бергі тарихы»
Алматы;1995 жылы
Жоспар :
Кіріспе
Негізгі бөлім:
1. ХХ ғасырда қазақ мәдениеті.
2. Қазақ мәдениетінде идея – жанның мәңгілігі.
3. Демографиялық геноцид.
4. Этномәдени экспансия.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақтың ХХ ғасыр мәдениеті Абайдан басталған қазақ
мадениетіндегі тың сарым ХХ ғасырдың бас кезінде ары қарай жалғасты.Қазақ
мадениеті ХХ ғасырды әрі үмітпен, әрі түңілумен қарсы алды. Дүниежүзілік
техникалық жане демократикалық прогресс Азия орталығына да жете бастады.
Ұлттық идея темір тордағы халықты толғандырып, оны азаттық үшін күресуге
ұмтылдырды. Әрине, ұлт-азаттық күреске бүкіл Ресей империясын қамтыған
революциялық жане реформалық қозғалыстар да әсерін тигізді. Алайда
Қазақстандағы толқулар тек орыс революционерлерінің ықпалымен болды деу
жаңсақ пікір. Бірде-бір ресейлік саяси ұйым мен белгілі қайраткерлер
империяны таратып, басқа ұлттарға азаттық әперу туралы мәселе көтермеді.
Социал-демократтардың өздері Шығыс халықтарының оянуына панисламизм,
пантюркизм айдарын тағып, күдіктене қарады. Мәселе, сонымен бірге Ресейдің
халықтары әр түрлі өркениеттерге жататындығында. Батыс христиандарына жақын
эстондар мен араб-парсы әлеміне түбірлес өзбек, қзақтардың арасында ортақ
мәдени негіз тым аз еді.
ХХ ғасырда қазақ мәдениеті
Өзіне тусықан халықтардағы сияқты Қазақстандағы мәдени қайтадан
жаңғыру орыс экспансиясына қарсы шығудан басталды. ХХ ғасырдың басында
қазақтан шыққан алғашқы саяси қайраткерлердің бірі Міржақып Дулатов қазақ
халқының манифесі-“Оян, қазақ!” өлеңін жариялады. Ол тұңғыш рет халықты
ашық күреске шақырған үран тастады:”Қазақстаннан болған социал-
демократтарға бір ауыз сөз айтамын: Еуропаның пролетариясы үшін қанды жас
төгуіңіз пайдалы, бірақ өз халқыңыз қазаққа артық назар салыңыз, орыстың
қара халқының күнелтуі ауыр, сонда да алды ашық.Қазақ халқы алты миллиондық
бір ұлы тайпа бола тұрып, басқа халыққа қарағанда жәрдемсіз азып-тозып
кетер”. Міржақып саяси мәселелермен қоса өз шығармасында қазақ мәдениетін
тұықтан шығаратын жолдар іздейді.Ең алдымен мәдени тоқыраудың себебін
М.Дулатов бодандықтан көреді.
Екі ғасырдың арасында қазақ мәдениетінде пайда болған бір
құбылыс кейін өріс алған маргиналдықтың көбеюі. Бұл жерде әңгіме ұлттық
мәдениеттен алыстап, үстемдік етіп отырған жат өркениетке қызмет еткендер
туралы болып тұр. Болыстар мен тілмаштар, әкімшіліктің маңайындағы неше
түрлі пысықтар көптеген жағдайларда”мәңгүрттік” қасиеттерге ие болып,
ұлттық мәдениеттен қол үзе бастады.Тағы да “Оян, қазақ!”-қа жүгінейік:
Төбелес, жанжал, керіс әңгіме
Құмар-ақ болып кетті біздің халық.
Тұрады төрелері кекірейіп ,
Пероводчик онан жаман шекіреіп...
Сатылды ғазиз ұждан аз ақшаға,
Ғәләләмәті надандықтың емес пе бұл?
Волост, билік, ауылнайлық, выборнайлық
Қимайтұғын соншама падишаһлық па ?
Екі ғасыр арасында қазақтың ұлттық санасының оянуына үлкен әсер
еткен тұлғаның бірі - Әлихан Бөкейханов. Ол қазақтың хандарының тікелей
ұрпағы, ұлт-азаттық қозғалыстың жетекшісі, қазақтың алғашқы саяси
партиясының басшысы, қазақтың бірінші ұлттық үкіметі – Алашорданың көсемі
еді. Әлихан Бөкейханов сан қырлы қоғамдық қызметтерімен бірге қазақтың
рухани мәдениетін зерттеушілердің қатарында танымал. Ол Абайдың
шығармашылығы туралы тұңғшы мақаланы жариялады, қазақ эпосы мен фольклоры
жөнінде әлі күнге дейін ғалымдарды өзінің ой терңдігімен таң қалдыратын
еңбектет жазды. Солардың ішіндегі құндысы – 1899 жылы “Түркістан
ведомостыларында” жарияланған “Қырғыздың “Қобыланды” аңызындағы әйел” атты
еңбегі еді. Әлиханның бұл жердегі көтеріп отырған мәселесі бұрынғы қазақтың
рухани мәдениетінің бай мұраларына байланысты. Аталған аңызда мұсылмандық
дін мен ежелгі тәңірілік түсініктердің қарым-қатынасы, көшпелілер
мәдениетіне тән ана мен әйелді қастерлеу, ел намысын пендешіліктен жоғары
қою т.б. мәселелері талқыланады.
Шексіз Сахара қазақ мәдениетін көптеген жылдар бойы сыртқы
жаулардан қорғаштап, өзіндік ерекшеліктерін сақтауға себебін тигізді. Дүлей
далада тек жүз бен руға бөлінген тұтас қауым ғана өмір сүре алатын еді.
Қысқаша айтқанда, Әлихан мен Міржақып, Ахмет Байтұрсынов пен Мағжан
Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов пен Сұлтанмахмұт Торайғыров секілді алаштың
арыстары өз күресінде халқының ғасырлық мұрасынан қашанда күш-қуат алып
отырды.
Қазақтың рухани мәдениеті мен менталитінде өшпес із қалдырған
алып тұлғаның бірі – Шәкәрім Құдайбердіұлы. Оның шығармашылығының негізгі
тақырыбы мораль философиясы мен мәдениет ілімін қамтиды. Шәкәрім Абайдың
немере інісі және ұлы ақынның мұрасына сүйенген. Ол арнайы оқу орнында
оқымыаса да, араб, парсы, оыс, шағатай тілдерін өз бетімен үйреніп, сол
тілдердегі шығармалардан дала ойшылы тұрғысынан ой қорытқан.
Абай сияқты Шәкәрім де қазақ елін қалай өркениетті, мәдениетті
елдер қатарына қосамын деп талпынады. Оның ойынша, бұл азаматтық өтеудің
басты шары туған елдің бүкіл тарихи мәдени құндылықтарын жоғалтпай, оларды
заман талабына сәйкес қолдану. Шәкәрімнің рухани ізденісінде ежелгі сақ-
түрік заманнан қалыптасқан ғарыштық дүниетаным ерекше орын алады. Тәңірі,
Нұр, Күн, Табиғат – ол үшін қасиетті, киелі ұғымдар.
Қазақ мәдениетінде идея – жанның мәңгілігі
Қазақ мәдениетінде бұрыннан келе жатқан идея – жанның мәңгілігі.
Әл-Фараби мен Қожа Ахмет Иассауи, Абай мен Мағжан жалпы Шығыс ғұламалары
бойынша, адамның дүниедегі тіршілік ету мағынасы жанның мәңгілігімен
айқындалады. Әйтпесе өмір махмұны жануарлық күн көруден алыс кетпек емес.
Әлем адамға бағыт беретін жол көрсетуші, мәңгілік пен шексіздіктің кепілі –
Нұр. Оған адамның жай ақылы жетпейді, оны аңғару, түсіну, жан дүниеңмен
қабылдау қажет. Өтпелі өмірден мәңгілікке (фәниден бақиға) көшу, басқа
сөзбен айтқанда, бұл дүниеден кету дегеніміз адам жанының Нұрға қосылуы.
“Жан, - дейді Шәкәрім, - менің айтқанымдай баста бар болса, тұрған денесі
орын болуға жарамаған соң, денеден шыққанда біржола жоғалып кетпейді. Құр
ғана өзгеретін болса, бұрыннан бар жанның жоғалуына түк дәлел жоқ. Олай
болса бір түрге түсіп барлықтың ішінде бар болып жүреді.” (Үш анық. -
Әлем, 39-бет). Осы негізгі шығармасын Шәкәрім ұзақ дайындықтан соң жазған
және ол Жаңа замандағы қазақ кәсіпқой философиясының алғашқы ойлардың сыры
мен астарлы қатпарлары мол. Батыстағы материализм және идеализм тәрізді екі
анықпен Шәкәрім шектелмей, өз жолы – үшінші анықты ұсынады:
Еңбекпенен, өрнекпенен
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл, қайнар өмір
Ар ілімі оқылса.
Яғни, басты мәселе – ар ілімі, моральдың төңірігінде. Кәдімгі
этиканы Шәкәрімнің “ар ілімі” деп аатауында да үлкен мән бар. Себебі оның
негізгі категориясы, мәдениеттіліктің тірегі - ұждан. Бұл категорияны
түсіну үшін Шәкәрімнен үзінді келтірейік: “Әрине, жаның өлген соң тазарып,
жоғарылайтынына нанған кісі қуанышта болып, жоғалуына нанған кісі өкініште
болып біржола жоғалмады-ау деп өлсе керек. Және ұждан, совесть жанның
тілегі екеніне нанған қиянат қылғанына қатты кейіп, жақсылық қылғанына жете
қуанса керек. Олай болса нанбай, ұжлан, совесть құр ғана көрініс үшін
адамдыққа лайық деген кісіге жақсылық, қиянаттың кісіге жақсылық, қиянаттың
көп айырмасы жоқ болса керек.
Ізін білдірмеудің айласын тапса болғаны, себебі өлген соңғы жан
өміріне нана алмай ұждан, совесть, жан екі өмірге бірдей керек таяныш
екеніне нана алмаған кісінің жүрегін ешбір ғылым, өнер, ешбір жол, заң
тазарта алмайды. Егер бір адам жанның өлген соңғы мен ұждан соның азығы
екеніне әбден нанса, оның жүрегін еш нәрсе қарайта алмайды. Адам атаулыны
бір бауырдай қылып, екі өмірді де жақсылықпен өмір сүргізетін жалғыз жол
осы мұсылман жолы сияқты. Кейбір діншілдерді қорлыққа түсіріп жүрген шатақ
дін, жалқаулық, әйтпесе жаратушыда білім бар, өлген соң да бір түрлі жан
тіршілігі бар. Жан екі өмірде де азығы – ұждан, совесть деумен еш нәрседен
кемдік көрмейді. Тіпті бұл жоғарылаудың ең зор жардамы үш анық дегенім
осы.” (Үш анық. - Әлем, 44-45-бет.)
Шәкәрімнің ұжданы біз жоғарыда айтқан, ежелгі гректегі “каллокагатия”,
И.Канттың “кесімді императив” ұғымдарымен астас. Ұждан дегеніміз – ынсап,
әділет, мейірім.
Тарих аумағынан қарағанда тым қысқа уақыт аралығында (70 жыл – 1
адамның ғұмыры) қазақтың ұлттық мәдениеті. Кеңес өкіметі кезінде сан қырлы
құбылыстарды өз басынан өткізді. 1916 жылдан басталған күрес келесі жылы
мақсаттарына жеткендей болды. Өздерін “Демократтар” санаған Уақытша өкімет
өкілдері сөз жүзінде езілген халықтарға азаттық береміз деді. Қазақ
ғұламасы Ә.Бөкейханов революция жасала “Жаңарған Ресейдің ерікті азаматтары
- қазақтарға” деген өз үндеуін жариялады. Жалпы алғанда, қазақтың ұлттық
мәдениетін ХХ ғасыр талаптарына сәйкес қайта құруды “Алаш” партиясының ролі
ерекше болды.
Революцияның бастапқы кезіндегі маңызды мәселелерінің бірі ұлттық-
мәдени автономияға қатысты еді. Ресей революциялық қозғалысының кадеттік,
социалистік және комунистік бағыттарының көсемдері бұл идеяға қарсы шықты.
В.И.Ленин болсы, Ф.Керенский болсын территориялық федерацияны желеу етіп,
бірорталыққа бағынған Ресейдің империялық мәнін сақтап қалуға тырысты.
Большевиктер оған қоса өздерінің аты шулы “Барлық елдердің пролетарлары,
бірігіңдер!” ұранын басшылыққа алып, ұлттық мүддені шетке шығарып тастады.
1971 жылғы маусым айындағы басылымында “Қазақ” газеті осы мәселені
тікелей қойды. Автономияны қазақтарға ауадай қажет екендігін айтып, оның үш
негізі бар екендігіне оқырман назар аударды (территория, мәдениет және
ұлттық ерекшеліктер). 1917 жылдың 21-26 шілдесінде Орынбор қаласында
Бірінші бүкіл-қазақтық құрылтай өтті. Оның шешімдері бойынша “Алаш”
париясының бағдарламасы жарияланды. Бағдарлманың кейбір бөліктерінен үзінді
келтірейік:
- 1. Россия демократиялық Федеративтік Республика болу керек, оның
құрамындағы әрбәр мемлекет тәуелсіз әрекет етеді.
- 2. Қазақтар тұратын аймақтарды құралған автономия Россия Федеративтік
Республикасының құрамды бөлігі болып табылады...
- 3. Россия Респулбликасында тең праволылық, тұлға, сөз, баспа, ұжымда
еріктілігі болады.
- 4. Дін мемлекеттен бөлінеді, барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім:
1. ХХ ғасырда қазақ мәдениеті.
2. Қазақ мәдениетінде идея – жанның мәңгілігі.
3. Демографиялық геноцид.
4. Этномәдени экспансия.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақтың ХХ ғасыр мәдениеті Абайдан басталған қазақ
мадениетіндегі тың сарым ХХ ғасырдың бас кезінде ары қарай жалғасты.Қазақ
мадениеті ХХ ғасырды әрі үмітпен, әрі түңілумен қарсы алды. Дүниежүзілік
техникалық жане демократикалық прогресс Азия орталығына да жете бастады.
Ұлттық идея темір тордағы халықты толғандырып, оны азаттық үшін күресуге
ұмтылдырды. Әрине, ұлт-азаттық күреске бүкіл Ресей империясын қамтыған
революциялық жане реформалық қозғалыстар да әсерін тигізді. Алайда
Қазақстандағы толқулар тек орыс революционерлерінің ықпалымен болды деу
жаңсақ пікір. Бірде-бір ресейлік саяси ұйым мен белгілі қайраткерлер
империяны таратып, басқа ұлттарға азаттық әперу туралы мәселе көтермеді.
Социал-демократтардың өздері Шығыс халықтарының оянуына панисламизм,
пантюркизм айдарын тағып, күдіктене қарады. Мәселе, сонымен бірге Ресейдің
халықтары әр түрлі өркениеттерге жататындығында. Батыс христиандарына жақын
эстондар мен араб-парсы әлеміне түбірлес өзбек, қзақтардың арасында ортақ
мәдени негіз тым аз еді.
ХХ ғасырда қазақ мәдениеті
Өзіне тусықан халықтардағы сияқты Қазақстандағы мәдени қайтадан
жаңғыру орыс экспансиясына қарсы шығудан басталды. ХХ ғасырдың басында
қазақтан шыққан алғашқы саяси қайраткерлердің бірі Міржақып Дулатов қазақ
халқының манифесі-“Оян, қазақ!” өлеңін жариялады. Ол тұңғыш рет халықты
ашық күреске шақырған үран тастады:”Қазақстаннан болған социал-
демократтарға бір ауыз сөз айтамын: Еуропаның пролетариясы үшін қанды жас
төгуіңіз пайдалы, бірақ өз халқыңыз қазаққа артық назар салыңыз, орыстың
қара халқының күнелтуі ауыр, сонда да алды ашық.Қазақ халқы алты миллиондық
бір ұлы тайпа бола тұрып, басқа халыққа қарағанда жәрдемсіз азып-тозып
кетер”. Міржақып саяси мәселелермен қоса өз шығармасында қазақ мәдениетін
тұықтан шығаратын жолдар іздейді.Ең алдымен мәдени тоқыраудың себебін
М.Дулатов бодандықтан көреді.
Екі ғасырдың арасында қазақ мәдениетінде пайда болған бір
құбылыс кейін өріс алған маргиналдықтың көбеюі. Бұл жерде әңгіме ұлттық
мәдениеттен алыстап, үстемдік етіп отырған жат өркениетке қызмет еткендер
туралы болып тұр. Болыстар мен тілмаштар, әкімшіліктің маңайындағы неше
түрлі пысықтар көптеген жағдайларда”мәңгүрттік” қасиеттерге ие болып,
ұлттық мәдениеттен қол үзе бастады.Тағы да “Оян, қазақ!”-қа жүгінейік:
Төбелес, жанжал, керіс әңгіме
Құмар-ақ болып кетті біздің халық.
Тұрады төрелері кекірейіп ,
Пероводчик онан жаман шекіреіп...
Сатылды ғазиз ұждан аз ақшаға,
Ғәләләмәті надандықтың емес пе бұл?
Волост, билік, ауылнайлық, выборнайлық
Қимайтұғын соншама падишаһлық па ?
Екі ғасыр арасында қазақтың ұлттық санасының оянуына үлкен әсер
еткен тұлғаның бірі - Әлихан Бөкейханов. Ол қазақтың хандарының тікелей
ұрпағы, ұлт-азаттық қозғалыстың жетекшісі, қазақтың алғашқы саяси
партиясының басшысы, қазақтың бірінші ұлттық үкіметі – Алашорданың көсемі
еді. Әлихан Бөкейханов сан қырлы қоғамдық қызметтерімен бірге қазақтың
рухани мәдениетін зерттеушілердің қатарында танымал. Ол Абайдың
шығармашылығы туралы тұңғшы мақаланы жариялады, қазақ эпосы мен фольклоры
жөнінде әлі күнге дейін ғалымдарды өзінің ой терңдігімен таң қалдыратын
еңбектет жазды. Солардың ішіндегі құндысы – 1899 жылы “Түркістан
ведомостыларында” жарияланған “Қырғыздың “Қобыланды” аңызындағы әйел” атты
еңбегі еді. Әлиханның бұл жердегі көтеріп отырған мәселесі бұрынғы қазақтың
рухани мәдениетінің бай мұраларына байланысты. Аталған аңызда мұсылмандық
дін мен ежелгі тәңірілік түсініктердің қарым-қатынасы, көшпелілер
мәдениетіне тән ана мен әйелді қастерлеу, ел намысын пендешіліктен жоғары
қою т.б. мәселелері талқыланады.
Шексіз Сахара қазақ мәдениетін көптеген жылдар бойы сыртқы
жаулардан қорғаштап, өзіндік ерекшеліктерін сақтауға себебін тигізді. Дүлей
далада тек жүз бен руға бөлінген тұтас қауым ғана өмір сүре алатын еді.
Қысқаша айтқанда, Әлихан мен Міржақып, Ахмет Байтұрсынов пен Мағжан
Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов пен Сұлтанмахмұт Торайғыров секілді алаштың
арыстары өз күресінде халқының ғасырлық мұрасынан қашанда күш-қуат алып
отырды.
Қазақтың рухани мәдениеті мен менталитінде өшпес із қалдырған
алып тұлғаның бірі – Шәкәрім Құдайбердіұлы. Оның шығармашылығының негізгі
тақырыбы мораль философиясы мен мәдениет ілімін қамтиды. Шәкәрім Абайдың
немере інісі және ұлы ақынның мұрасына сүйенген. Ол арнайы оқу орнында
оқымыаса да, араб, парсы, оыс, шағатай тілдерін өз бетімен үйреніп, сол
тілдердегі шығармалардан дала ойшылы тұрғысынан ой қорытқан.
Абай сияқты Шәкәрім де қазақ елін қалай өркениетті, мәдениетті
елдер қатарына қосамын деп талпынады. Оның ойынша, бұл азаматтық өтеудің
басты шары туған елдің бүкіл тарихи мәдени құндылықтарын жоғалтпай, оларды
заман талабына сәйкес қолдану. Шәкәрімнің рухани ізденісінде ежелгі сақ-
түрік заманнан қалыптасқан ғарыштық дүниетаным ерекше орын алады. Тәңірі,
Нұр, Күн, Табиғат – ол үшін қасиетті, киелі ұғымдар.
Қазақ мәдениетінде идея – жанның мәңгілігі
Қазақ мәдениетінде бұрыннан келе жатқан идея – жанның мәңгілігі.
Әл-Фараби мен Қожа Ахмет Иассауи, Абай мен Мағжан жалпы Шығыс ғұламалары
бойынша, адамның дүниедегі тіршілік ету мағынасы жанның мәңгілігімен
айқындалады. Әйтпесе өмір махмұны жануарлық күн көруден алыс кетпек емес.
Әлем адамға бағыт беретін жол көрсетуші, мәңгілік пен шексіздіктің кепілі –
Нұр. Оған адамның жай ақылы жетпейді, оны аңғару, түсіну, жан дүниеңмен
қабылдау қажет. Өтпелі өмірден мәңгілікке (фәниден бақиға) көшу, басқа
сөзбен айтқанда, бұл дүниеден кету дегеніміз адам жанының Нұрға қосылуы.
“Жан, - дейді Шәкәрім, - менің айтқанымдай баста бар болса, тұрған денесі
орын болуға жарамаған соң, денеден шыққанда біржола жоғалып кетпейді. Құр
ғана өзгеретін болса, бұрыннан бар жанның жоғалуына түк дәлел жоқ. Олай
болса бір түрге түсіп барлықтың ішінде бар болып жүреді.” (Үш анық. -
Әлем, 39-бет). Осы негізгі шығармасын Шәкәрім ұзақ дайындықтан соң жазған
және ол Жаңа замандағы қазақ кәсіпқой философиясының алғашқы ойлардың сыры
мен астарлы қатпарлары мол. Батыстағы материализм және идеализм тәрізді екі
анықпен Шәкәрім шектелмей, өз жолы – үшінші анықты ұсынады:
Еңбекпенен, өрнекпенен
Өнер ойға тоқылса,
Жайнар көңіл, қайнар өмір
Ар ілімі оқылса.
Яғни, басты мәселе – ар ілімі, моральдың төңірігінде. Кәдімгі
этиканы Шәкәрімнің “ар ілімі” деп аатауында да үлкен мән бар. Себебі оның
негізгі категориясы, мәдениеттіліктің тірегі - ұждан. Бұл категорияны
түсіну үшін Шәкәрімнен үзінді келтірейік: “Әрине, жаның өлген соң тазарып,
жоғарылайтынына нанған кісі қуанышта болып, жоғалуына нанған кісі өкініште
болып біржола жоғалмады-ау деп өлсе керек. Және ұждан, совесть жанның
тілегі екеніне нанған қиянат қылғанына қатты кейіп, жақсылық қылғанына жете
қуанса керек. Олай болса нанбай, ұжлан, совесть құр ғана көрініс үшін
адамдыққа лайық деген кісіге жақсылық, қиянаттың кісіге жақсылық, қиянаттың
көп айырмасы жоқ болса керек.
Ізін білдірмеудің айласын тапса болғаны, себебі өлген соңғы жан
өміріне нана алмай ұждан, совесть, жан екі өмірге бірдей керек таяныш
екеніне нана алмаған кісінің жүрегін ешбір ғылым, өнер, ешбір жол, заң
тазарта алмайды. Егер бір адам жанның өлген соңғы мен ұждан соның азығы
екеніне әбден нанса, оның жүрегін еш нәрсе қарайта алмайды. Адам атаулыны
бір бауырдай қылып, екі өмірді де жақсылықпен өмір сүргізетін жалғыз жол
осы мұсылман жолы сияқты. Кейбір діншілдерді қорлыққа түсіріп жүрген шатақ
дін, жалқаулық, әйтпесе жаратушыда білім бар, өлген соң да бір түрлі жан
тіршілігі бар. Жан екі өмірде де азығы – ұждан, совесть деумен еш нәрседен
кемдік көрмейді. Тіпті бұл жоғарылаудың ең зор жардамы үш анық дегенім
осы.” (Үш анық. - Әлем, 44-45-бет.)
Шәкәрімнің ұжданы біз жоғарыда айтқан, ежелгі гректегі “каллокагатия”,
И.Канттың “кесімді императив” ұғымдарымен астас. Ұждан дегеніміз – ынсап,
әділет, мейірім.
Тарих аумағынан қарағанда тым қысқа уақыт аралығында (70 жыл – 1
адамның ғұмыры) қазақтың ұлттық мәдениеті. Кеңес өкіметі кезінде сан қырлы
құбылыстарды өз басынан өткізді. 1916 жылдан басталған күрес келесі жылы
мақсаттарына жеткендей болды. Өздерін “Демократтар” санаған Уақытша өкімет
өкілдері сөз жүзінде езілген халықтарға азаттық береміз деді. Қазақ
ғұламасы Ә.Бөкейханов революция жасала “Жаңарған Ресейдің ерікті азаматтары
- қазақтарға” деген өз үндеуін жариялады. Жалпы алғанда, қазақтың ұлттық
мәдениетін ХХ ғасыр талаптарына сәйкес қайта құруды “Алаш” партиясының ролі
ерекше болды.
Революцияның бастапқы кезіндегі маңызды мәселелерінің бірі ұлттық-
мәдени автономияға қатысты еді. Ресей революциялық қозғалысының кадеттік,
социалистік және комунистік бағыттарының көсемдері бұл идеяға қарсы шықты.
В.И.Ленин болсы, Ф.Керенский болсын территориялық федерацияны желеу етіп,
бірорталыққа бағынған Ресейдің империялық мәнін сақтап қалуға тырысты.
Большевиктер оған қоса өздерінің аты шулы “Барлық елдердің пролетарлары,
бірігіңдер!” ұранын басшылыққа алып, ұлттық мүддені шетке шығарып тастады.
1971 жылғы маусым айындағы басылымында “Қазақ” газеті осы мәселені
тікелей қойды. Автономияны қазақтарға ауадай қажет екендігін айтып, оның үш
негізі бар екендігіне оқырман назар аударды (территория, мәдениет және
ұлттық ерекшеліктер). 1917 жылдың 21-26 шілдесінде Орынбор қаласында
Бірінші бүкіл-қазақтық құрылтай өтті. Оның шешімдері бойынша “Алаш”
париясының бағдарламасы жарияланды. Бағдарлманың кейбір бөліктерінен үзінді
келтірейік:
- 1. Россия демократиялық Федеративтік Республика болу керек, оның
құрамындағы әрбәр мемлекет тәуелсіз әрекет етеді.
- 2. Қазақтар тұратын аймақтарды құралған автономия Россия Федеративтік
Республикасының құрамды бөлігі болып табылады...
- 3. Россия Респулбликасында тең праволылық, тұлға, сөз, баспа, ұжымда
еріктілігі болады.
- 4. Дін мемлекеттен бөлінеді, барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz