Ресей Банкіне есептеме беру міндеттемесі
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Банктер елдің қаржылық жүйесінде ең
басты ұстанымдарының бірін алады. 2016 жылдың қаңтарында банктердің саны
7331 дейін жеткен.
Банк заңды тұлға, оның қоғамдық қатынастарда қатысу динамикасы келісім
шарт жасаудан тұрады. Осылайша, әр түрлі құқықтық қатынастарға қатынаса
отырып, банктер, құқық қабілеттілігі мен деликт қабілетіне (тұлғаның
құқыққа қарсы әрекетімен келтірген зияны үшін дербес азаматтық-құқықтық
жауап беруге қабілеттілігі) ие бола отырып, осы құқықтық қатынастардың
толықтай субъектісіне айналады.
Банктердің міндеттемесі заңды жауапкершілік төңірегінде қаржылық,
азаматтық, әкімшілікті, қылмыстық болуы мүмкін, бұл бұзылған қоғамдық
қатынастардың типімен және оларды реттейтін құқық саласымен шартталады.
Егер азаматтық, қылмыстық және әкімшілік жауапкершіліктерге қатысты банктер
басқа бір заңды тұлғалардан айырмашылығы болмаса, онда қаржылық
жауапкершілікте несие ұйымдары басқалардан ерекшеленеді, соған қатысты
ерекше субъект мәртебесіне ие болады. Бұл қаржылық жауапкершіліктің
мәнділігімен де, банк қызметінің ерекшелігімен де түсіндіріледі.
Қазіргі экономикалық жағдайларда банктер ірі табыс көздерінің
иелеріне, тұтынушылары мен реттеушілеріне және тиісінше, ірі салық
төлемшілеріне айналды. Сонымен қатар, банктер төлем бойынша операцияларын,
қарызгерлердің шотынан берешек пен өсімпұлдарын есептен шығару туралы салық
органдарының тапсырыстарын орындайды. Банктер салық органдарына қажетті
ақпарат көздерін ұсынады, салық органдарында заңды да, жеке де тұлғаларын
есепке тіркеу үшін бақылау жұмыстарын іске асырады.
Банк жүйесі әрбір мемлекеттің маңызды бір экономика құрамасы болып
табылады, жалпы қоғамның қызмет етуінде жан жақты және көп мөлшерде әсер
етеді. Ол еркін ақша қаражаттарының жиналуы мен оларды елдің ақша
айналымына тартып қана қоймай, ақша капиталының салааралық және ауданаралық
қайта таратушы механизмі, соған қоса елдің шаруашылық жүйелерінің есептік
және төлем механизмдерінің басты көзі болып табылады.
Мемлекеттік органдары мен мекемелерінің өнімді және шұғыл қызмет етуі,
тәуелсіз мемлекеттің дамуы елдің банк жүйесінің жағдайына, оның тұрақтылығы
мен сенімгерлігіне тікелей тәуелді болады. Мұндай жүйе болмаса мемлекеттік
экономикалық, әлеуметтік, саяси-құқықтық, экологиялық және басқа да
бағдарламалар мен жобаларды іске асыру мүмкін емес.
Банк заңнамасының дамуы құқық бұузышылығы үшін жауапкершілік тарту
нормаларына қатысты кешенді және жүйелі әдістерінсіз мүмкін емес, осы сәтте
бұл қиын жағдайға айналған, сондықтан да олар банктер мен банк қызметі
туралы заңнамасының тәртіпсіздігі мен бытыраңқылығына байланысты.
Оның кейбір аспектілері келесідей ғылыми қайраткерлерімен
қарастырылған А. Г Братконың, М.В Мордвинцева, В.В Степанова, Ю.А
Загороднев, М.М Колесникованың, И.В Данилов, В.В Лосевтың, Ю.Н
Радачинскийдің, Губенко Е.С, Кликушин А.А., Прошунин М.М., О. В
Васильеваның, А.А Мусаткинаның, Пенькова А. С., Танасиенко И.И., А.В
Шаповаловтың, Якуба О. М, Суворов А.В., Коровяковский Д.Г., Гончарук Н.С.,
Н.В Кулаженкованың ғылыми зерттемелерінде қарастырылған.
Зерттеу мақсаты Бұл жұмыстың негізгі мақсаты банк заңнамасын,
теориялық зерттеулер мен заң актілерін зерттеу негізінде банк міндеттемесін
заңды жауапкершіліктердің бір түрі ретінде айқындау.
Зерттеу міндеттері
1. Заңды жауапкершіліктің алуандылығы ретінде қаржылық жауапкершілік
түсінігі мен белгілерін зерттеу және нақтылау.
2. Қаржылық жауапкершіліктің басқа да заңды жауапкершілік түрлерімен
байланыстарын айқындау.
3. Заңды жауапкершіліктің арнайы субъектісі ретінде банктерді бөліп
көрсетуге мүмкіндік беретін, банк қызметінің белгілері мен ерекшеліктерін
ашып беру.
4. Банктердің заңды жауапкершілігі туралы нормаларын құрайтын құқықтық
актілерін жүйелендіру және қайта талдау.
5. Заңды жауапкершілік төңірегінде банк заңнамасын бұзғандығы үшін несие
ұйымдарының жауапкершілігін қайта талдау.
6. Банктердің салық заңнамасы нормаларын бұзуына ықпал ететін себептері мен
шарттарын айқындау.
7. Банктермен заңды жауапкершіліктің заңдылығы мен сипатын бұзудың
теориялық аспектілерін анықтау.
Зерттеу нысаны банктердің қатысуымен қаржылық салада шоғырланатын
қоғамдық қатынастары; заңды жауапкершіліктің басталуына ықпал ететін арнайы
субъектілердің тәртібі мен іс әрекеті болып табылады.
Зерттеу пәні банк заңдылығы болып табылады. Банк заңнамасы – бұл
заңдылықтың кешенді саласы және осы қатынаста Қазақстандық заңдылық
жүйесінде ерекше құрылымдық білім беру болады.
Тақырыпты зерттелу деңгейі. Ғылыми жұмысты жазған кезде келесідей
авторлардың еңбектері қолданылған: Банктік несиелендіру және банк жүйесін
құру саласындағы Ресей Федерациясының заңнамасын жетілдіру Р.З. Юсупов,
Банк қызметін дамыту: тарихи жазба Н.В. Мордвинцеваның, Банктің құқық
бұзушылығы туралы В.В. Степанованың, Банк заңнамасын бұзғаны үшін
несиелік ұйымдарының қаржылық жауапкершілік тарту ерекшеліктері Ю. А.
Загородневтің, Банктер мен банк қызметі туралы заңдылығын бұзғаны үшін
әкімшілік жауапкершілігін іске асыру мәселелері Н.С. Гончаруктің, Н.В.
Кулаженкова және басқалары, сондай-ақ Братко А.Г. оқулығы, Қазақстандағы
Банк құқығы (теория мен тәжірибе сауалдары), Заңды жауапкершілік
мәселелері атты А.Т. Шаримованың диссертациясы, Қазіргі қаржылық құқық
субъектілері ретіндегі несиелік ұйымдарының қызметін реттеудің теориялық
негіздері атты С.В Рыбаковтың еңбегі қаралды.
Диплом жұмысының әдістемелік негізі материалистикалық диалектиканың
ұлттық тәсілдері болып табылады: ресми-логикалық, жүйелік, салыстырмалы-
құқықтық, статистикалық және әлеуметтік, соған қоса талдау, синтез,
аналогия, үлгілендіру және жалпыландыру әдістері негізінде.
Нормативтік-құқықтық базасы – Ресей Федерациясының Орталық банкі
туралы (Ресей Банкі) 10.07.2002 N 86-ФЗ, Банктер мен банк қызметі
туралы 02.12.1990 N 395-1-ФЗ, Дәрменсіздігі (банкротқа ұшырау) туралы
26.10.2002 N 127-ФЗ, Қылмыстық жолмен және терроризмді қаржыландырудан
алған табыс көздерін ресмилендіруге (ақша қаражаттың ізін жасыру) қарсы іс
әрекеттер туралы 07.08.2001 N 115-ФЗ, "Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
Қазақстан Республикасының Кодексі 30.12.2001 N 195-ФЗ, РФ ОБ нұсқаулары
мен бұйрықтары, сондай-ақ банк, салық, әкімшілік, қылмыстық заңдылық
салаларындағы Қазақстанның басқа да заңдары, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулысы, Қазақстан Президентінің үкімі, Қазақстанның
Конституциялық Сот, Еліміздің Жоғарғы Сот және Қазақстанның Жоғарғы
Арбитражды Соттарының Қаулысы, шешімдері, басқа да нормативтік және
нұсқаулықты-әдістемелік құжаттары болып табылады.
Жұмыстың зерттелу әдістері Бұл жұмыс несиелік ұйымдарының қаржылық
жауапкершілігі институтын одан әрі зерттеуге және қаржылық жауапкершілікті
Қазақстандық құқық жүйесіндегі заңды жауапкершіліктің басқа да түрлерімен
салыстырмалы түрде зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін арналған.
Ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы
Банктердің банктер мен банктік қызметі туралы заңнамасын бұзғандығы
үшін заңды жауапкершілікке тарту сауалы қазіргі уақытқа дейін зерттелмеген.
Аталған тақырып бойынша халықаралық, республикалық, облыстық деңгейдегі
өзекті мәселелерді практикалық тұрғыда зерттеп, эксперементтік бөлімге
енгізілді.
Дипломдық жұмыстың негізгі ережелері мен материалдары тәжірибелік
оқулар мен бақылау жұмыстарына дайындалу үшін қолданылуы мүмкін.
Практикалық базасы болып Қазақстан Ұлттық Банкінің жыл сайынғы
есептері, Қазақстанның Конституциялық Сотының қаулысы, Республикалық
арбитражды соттарының тәжірибесі қызмет етеді.
Диплом жұмысының құрылымы:
Дипломдық жұмыс екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда әдебиеттік шолу
жасалды. Екінші тарауда Қазақстандағы банк заңнамасына сәйкес құқық
бұзушылығына сипатталған. Кіріспе бөлімде тақырыптың өзекті мәселелері
қозғалып, мақсаттары айқындалан. Сонымен қатар қосымша беттер тіркелген.
1. БАНК МІНДЕТТЕМЕСІНІҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
1.1 Жалпы қаржылық-құқылық жауапкершілігі жүйесіндегі банктік
жауапкершіліктің қалыптасу тарихы
Банктердің алғашқы түпнұсқалары ежелгі уақытта Египет пен Грецияда
қалыптасқан болатын. Ол кезде қарыз алушыға қарызға берілетін ақша
қаражаттары, сондай-ақ құнды заттары ғибадатханалар мен сарайларда тек
оларды қосымша пайызбен одан әрі жаңғырту мақсатында сақталған. Адамдардың
пікірінше, олардың осындай мекемелердегі жинақтары құдай қорғанысында
секілді деп ойлаған. Есепті пірлер (жрец) жүргізген, олар өз мемлекетінің
бүкіл жағдайын қадағалап отырған.
Мұндай банктік ұйымдары кейіннен көбейе бастады, бұл болашақта банк
жүйесінің дамуына алғышартын берген еді.
Бірінші ресми банк қазіргі түсінікте 1584 жылы пайда болды,
Венециялық республиканың Сенат декретінде бірінші банкті құру туралы заңы
түрінде бекітілді. Осы Ортағасырлық мануфактура мен өндіріс кезеңіндегі
Венеция, Флоренция елдерінде және т.с.с. алғашқы банктер пайда бола
бастады, өйткені бұл елдер ірі сауда орталықтары болатын.
Кейіненнен, 1609 жылы Амстердам қалалық басшылары Амстердам банкін
негіздеген. Сол кезден бастап жылжитын немесе жылжымайтын мүліктерге
несиелер беріле бастады, аукциондар мен басқа да іс шаралары іске асырылды.
Алғашқы қаржылық органын құрған сәтінен бастап Англия банктік дәуірге 1664
жылдан бастап кірді, бұл Англиядағы сауда мен экономикалық саясатының
қалыптасуына ықпал еткен. АҚШ-та алғашқы банк Филадельфия болған, ол
кейіненнен құрылған (яғни, 1781 жылдан).
Ресейде банктердің қалыптасу тарихын Анна Иоановна басқару жылдарымен
байланыстырады. 1733 жылы несиелерін 8%-бен беретін алғашқы қаржылық
ұйымдары пайда болды. Елизавета Петровна басқару кезеңінде, көпшілігі оның
қызметіне наразы болғандығына қарамастан, 1754 жылы Санкт Петербургте
алғашқы мемлекеттік және көпестік банк құрылды.
Құндылықтар немесе басыбайлы шаруалармен басқару секілді
міндеттемелерді қамтамасыз етудің тәсілдері қарастырылады, сондай-ақ тек
бай адамдар ғана бола алатын кепілдік институты қалыптасты [1].
1757 жылы Ресейде вексельдік айналым енгізілді, ал 1769 жылы ІІ
Екатерина басқаруында ассигнация шығарылымы ұйымдастырылды.
Қазіргі замандағы түсінікте коммерциялық банктер Ресейде 1817 жылдан
бастап қалыптаса бастады, олар көпестер үшін арналған және тауар алмастыру
және төлем орындаумен байланысты операцияларын іске асыратын болған.
Кейіннен қысқа мерзімді несие пайда болды, ол айналым құралдарын толықтыру,
өндіріс факторлары, еңбекақы төлемі үшін саудагерлерге несие беру
мүмкіндігін береді. Несие беру мерзімі біртіндеп ұлғайып келген еді.
Ресейде алғашқы коммерциялық банк 1864 жылы Санкт Петербург қаласында
пайда болды. Оның жарғылық капиталы 5 миллион рубльді құрады.
1888 жылдың тамыз айынан бастап банк жүйесі өсе бастаған, соның
салдарынан банктердің ресми тіркелуі қалыптасты. Банктер несиелер бойынша
қайтарымдылық есебінен мемлекеттің экономикалық жағдайына оңды әсер еткен,
бірақ бастапқы уақытта олар халық арасында өте төмеңгі деңгейде сенімділік
білдірген, көпшілігі оларға өздерінің жинақтарын салуға бармады. Бірақ
уақыт өте келе бұл жағдай өзгерген, клиенттер жиі банктерге қатынаса
бастады, сондықтан соңғылары таным болып, олардың саны ұлғая бастады. Бір
жылдан кейін біздің елімізде олардың саны 43 дейін жеткен, одан әрі екі
есеге ұлғайды.
Кейіннен несиелік ұйымдарды лицензияландырудың алғышарттары
қалыптасты, екі заң қабылданды, олардың біріншісі банкті ашу шарттарын
белгілеу, ал екіншісі оларды бақылау әдістерін анықтау. Екі деңгейлі банк
жүйесі туралы акт қабылданды, осы уақытқа дейін оны Орталық Банк басқарған
еді. Жоғарыда аталған заңдардың қабылдануымен, коммерциялық банктері
өзіндік тәуелсіз дәрежеге ие болды, оның негізінде олардың қызметі кеңейе
бастады. Несиелік саясатпен айналысуға, ақша қаражаттарын салымдарға
тартуға, өзінің пайыздық ставкаларын иеленуге, сондай-ақ валюталық
операцияларды орындауға ресми түрде рұқсат етілген.
Қажетті жетекшілік пен бақылаусыз банктің қаншалықты қызмет етуі
мүмкін болады? Бұл сұраққа арналған жауап – мүмкін емес деп ұйғарамыз.
Банктік бақылау Ресейде 11 ғасырда қалыптасқан, Орыс Ақиқатында жоғары
лауазымды тұлғасы – князь бекітетін еді. Одан кейін, 12 ғасырда бұл
Владимир Мономах жарғысымен толықтырылған, ол қаржылық бақылауға қатаң және
тәртіптік сипат берген еді. Мемлекет қаржыларымен басқаруды бақылау веченің
(бұрыңғы Русьта қала халқының қоғамдық істерді шешетін жиналысы) маңызды
қызметі болып табылады.
Романовтар династиясының қалыптасуында, яғни 17 ғасырда қоғам мен
биліктің өзара қарым қатынасында Земск жиналысымен жасақталған және
қабылданған (1649ж.) Алқалы жиналыс қаулысының заңдарымен белгіленген.
Жинақтарда елдің экономикалық және ақшалай жүйесіне кедергі беретін ең
қауіптілер қатарындағы мемлекеттің ақшалай монополиясына қарсы қылмысы
бекітілген еді[2].
Өкінішке орай, 18 ғасыр өте мәнді болмады, бұл сатыда қаржылық
бақылауды ұйымдастыру күрделі жетістіктерге жетпеген еді: атаулар өзгерген,
қызметтері бөлінген, бақылаушы органдарында тәуелсіздіктің жоқтығы дамуды
тежеген еді. Тек 19 ғасырда М. Сперанскийдің мемлекеттік бақылау
реформалары мәні жағынан тәуелсіз болды. Мемлекеттік есептерді тексерумен
басқару кеңейтілген уәкілеттілік ұсынған еді. Мемлекеттік бақылаушы
лауазымын және ерекше тәуелсіз ведомство мекемесін енгізу оңтайлы
өзгерістерге әкелді.
19 ғасырдың соңына қарай мемлекеттік есептеме жүйесінде бірыңғай
өзгерістер жүрген, оның ішінде 1862 жылғы заңмен бекітілген бюджет мен
касса бірыңғайлығы енгізілді. Осы жылдан бастап мемлекеттік шығындар мен
кірістер тізімі жыл сайын жариялана бастады. Банктердің қызметі
бірыңғайланған және халық тарапынан оларға деген сенімгерлік арта түсті.
Осы мезгілде Ресей Мемлекеттік банкі құрылды, біруақытта көптеген
несиелік қоғамдары ашылған. 1872 жылы банк жүйесінің құрамына жалпы
қоғамдық қалалық, жер және жеке ұйымдары кірген. 1880 жылы 49 филиалдары,
83 несие қоғамдары, 729 жинақтаушы серіктестері, 32 коммерциялық банктері
есептелді. Конторлар, айырбастаушы орындар, сауда үйлері қалыптасты.
20 ғасырдың бірінші жартысы банк жүйесінің тұрақсыздылығымен
сипатталады, оның қайта құрылуы жүрген. Бақылау органдарының негізгі
мақсаты тиімді болмайтын тек айқындалған бұзулықтары болған.
1990 жылы Ресей Банкі мен коммерциялық банктердің қызметімен
реттелетін, алғашқы банк заңдары қабылданды. Бірінші баспамен несиелік
ұйымдардың қызметіне қадағалау бойынша Орталық Банк уәкілеті бекітілді.
Банктер үшін міндетті нормативтер анықталды, сондай-ақ коммерциялық
ұйымдары және олардың филиалдарымен банктер мен банктік қызметі туралы
заңын қатаң сақтану бойынша алғашқы тексеру жұмыстары жүргізілді. Бірақ сол
уақытта банктердің қызметіне қадағалау тәртібін анықтау нақты белгіленбеді,
сондықтан, жаңа баспамен 1995 және 1996жж осы сауалды талқылау кеңейтілген
және нақтыланған еді.
Осы сәттен бастап лицензияларды алу және оны қайтарып алу тәртібі;
Ресей Банкіне есептеме беру міндеттемесі; банк жүйелерінің тұрақтылығын
қамтамасыз ету тәсілдері; міндетті экономикалық нормативтері; инспекциялық
тексеру жұмыстарын ұйымдастыру және жүргізудің негізгі тәсілдері тіркелген.
Заңдылық банктік бақылау мақсатын біркелкі бекіткен, оның мәні банк
жүйесінің тұрақтылығы мен төзімділігін, сондай-ақ салымшылар мен
кредиторлардың құқықтары мен көзқарастарын қолдауда. Сол уақытта Ресей
Банкі несиелік ұйымдардың шұғыл қызметтеріне араласпайтындығын, заңмен
белгіленген төңірегінде олардың тәуелсіздігін білдіретіндігін ескеру керек.
Осылайша, бір орнында тұрмайтын және одан әрі жетіліп, өзгеретін банк
жүйесі мен банк заңдылығы біртіндеп қалыптасты[3].
1.2 Банк міндеттемесі мен банктік құқық бұзушылық түсінігі
Теориялық көзқарастан банк қызметін қарастырған кезде банк,
банктер, банк жүйесі секілді түсініктерін нақтылау маңызды болады. Банк
түсінігінің өзі әжептәуір кең, ол толық мөлшерде оның ішкі мазмұны туралы
көрініс береді және банк жүйесінің элементі ретінде қарауға бірыңғай тұтас
формасы деп қабылдауға мүмкіндік береді.
Заң ғылымының кандидаты Исакова З.Д. банк анықтамасын қаржылық-
несиелік жүйелерінің звеносы арқылы береді, оны ақша қаражатын сатып алу
және сату бойынша қызмет көрсетулер есебінен кәсіпкерлік қызметін, несиелік
операцияларын дамыту және экономиканың қажеттіліктері үшін құқықтық негізде
қаржылық ресурстарын қалыптастыруды іске асыратын ерекше дәрежесі бар
ерекше бір кәсіпорын ретінде анықтайды.
Біртекті қызметтерді орындайтын және қызмет көрсету сипатына қарай
ұқсас болатын, сандық және территориялық, функционалдық критерийлері
бойынша біріктірілген банктердің барлық жиынтығын банктер түсінігін
ашады.
Әдебиет көзінде банк жүйесі түсінігінің мазмұнында ерекше бір мән
жатыр. Банк жүйесі елдегі банктердің қызмет етуші құқықтық және
институционалдық аспектілер жиынтығы түрінде көрінеді. Банк жүйесі қызмет
көрсетулердің типі мен сипатына қарай банктер желісін қалыптастыру
жөніндегі идеялары, банк істері мен банк қызметінің заңды негіздері,
олардың қызметіндегі банктердің философиясы болып табылады. Банк тауарлы-
ақшалай шаруашылықтың маңызды элементі болып табылады. Ақша формасының
айналымға түсу бастамасы банк ісінің дамуы мен банк жүйелерінің қалыптасу
бастамасы болып табылады. Өз кезегінде, банктердің даму деңгейі
экономикадағы тауарлы-ақшалай байланыстарының даму деңгейіне сәйкес келеді.
Банк – экономиканың және де мемлекеттің негізгі қозғалтқыш элементі
болатындығын нақ айтуға болады, сондықтан теорияда да, тәжірибе де банктік
жауапкершілікке көп көңіл бөлінеді.
Банк міндеттемесі туралы сауалдарын зерттей отырып, біздің пікіріміз
бойынша, банктік қатынастарының ішіндегі құқықтық табиғатын анықтау қажет.
Банк жүйесіндегі барлық құқықтық қатынастары екі санатқа бөлінеді.
Біріншісіне Қазақстанның Орталық Ұлттық Банкі, ал екіншісіне – несиелік
ұйымдары жатады. Мұндай құқықтық қатынастарын бөліп көрсету банк
жүйелерінің құқықтық элемент дәрежесі мен мақсаттарына, уәкілеттеріне,
қызметтері мен алуан түрлі міндеттерімен сипатталады.
Қазақстанның қазіргі екі деңгейлі банк жүйелерінің құрылымы әрбір осы
деңгейлердегі арнайы бірқатар міндеттерін шешуді ұйғарады.
Заң шығарушы Қазақстан Банкіне ерекше құқықтық дәрежесі мен жалпы банк
жүйесін реттеу және бақылау уәкілеттілігін бекіткен, бұл субъектілер
арасындағы өзара қатынастарын бекіту үшін негізін қалаушы сәті болып
табылады. Қазақстанның Банкі мен несиелік ұйымдарының қатынастары қаржылық,
оның ішінде банктік заңдылығымен бірыңғайландырылған.
Сонымен қатар, екінші деңгейлі банк жүйелерінің қатынастарына
азаматтық-құқықтық реттеу тәсілдерін қолданатын банкаралық нарық ұйымдары
мен клиенттер келісім шарттары жатады. Жоғарыда аталғандарға байланысты,
несиелік ұйымдарының жауапкершілігін Қазақстанның банк жүйелерінің әр түрлі
деңгейлері бойынша жүйелендіруге болады.
Банк міндеттемесінің түсінігі туралы көптеген қарама қайшылықтар
туындаған. Оның бір себебі осы түсінікке заңдылықтың бекітілмеуі болып
табылады.
Н.А. Сатаров банк міндеттемесін қаржылық-құқылық
нормаларын бұзғандығы үшін сол уәкілетті органдарға қатысты мемлекеттік
мәжбүрлеу іс шараларын қолдану, сондай-ақ мүліктік сипаттағы қосымша
ауыртпалық жүктеу ретінде анықтайды. Бұл түсінік Р.Л.Хачатуровтың және
Р.Г.Ягутян авторлары болатын Заңды жауапкершілік монографиясында
қарастырылады. Олар банктік жауапкершілігін тек өзінің іс әрекеттеріне
жауап беру міндеттемесі ретінде емес, ал қандай да болмасын ойға салусыз
жауапты әрекет ету деп қарастырады. Бұл қатыста А.Г.Братконың пікірі
қызықты болады, ол өз кезегінде банк міндеттемесін жауапкершілік термині
деп қабылдау керек емес деп айтқан. Ол өзінің ұстанымын, банк құқығының
санкциялары басқа құқық салаларының санкцияларына қарағанда кінә принципін
ескермейді. Банк салымшылары мен басқа да банк клиенттері үшін кімнің
кінәсі есебінен несиелік ұйымдары банк операцияларын іске асыруды
тоқтатқаны талғаусыз. Қазақстан Банкі де банк лицензиясын кері тартпақ
болады, егер несиелік ұйымдарының кредиторлары үшін шын қауіп сезген болған
жағдайда – деп А.Г. Братконың еңбегінде жазады. Яғни, банк құқығында
санкциялар деп елеулі сезілетін зиянды алдын алу мақсатында қолданылатын
қорғаныс іс әрекеттері деп түсінеді.
Мұндай талқылаулар банк міндеттемесінің түсінігін екі тәсілмен
қарастыруға әкеледі: оңды және теріс жағынан. Оңды деп өзіне жүктелген
міндеттемелеріне жауапкершілігі деп түсінеміз. Ол банктік заңдылықтың
нормаларында бекітілген. Мысал ретінде Ресей Орталық Банкі туралы
10.07.2002ж ФЗ н емесе Банктер мен банктік қызметі туралы 02.12.1990ж
ФЗ алуға болады, мұнда банктердің жеке тұрақтылығын қамтамасыз ету
міндеттемесі; Ресей Федерациясы ОБ белгіленген міндетті нормативтерін
сақтау бекітілген және т.с.с. Яғни бұл жағдай несиелік ұйымдарының өз
міндеттемелерін әділ және өз уақытында орындауымен сипатталады. Ал несиелік
ұйымдарының өз міндеттемелерін орындамау жағдайында, сондай-ақ оларды
бұзған жағдайда мүліктіктен айыру және басқа сипаттағы салдарларын құрайтын
мемлекеттік мәжбүрлеу іс шаралары қолданылатын болады. Мұнда теріс тәсілі
негізделген[4].
Банк міндеттемесінің ерекше қасиеттері бар. Банк міндеттемесі
бұқаралық-құқылық табиғатқа ие; бұзақылығы үшін тек банктік заңдылық
басталады; субъектілері тек несиелік ұйымдары болып табылады; субъект
кінәсі ескерілмейді; соттан тыс тәртіпте қолданылады; оның іске асырылуы
банктік салада заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталады.
Банк міндеттемесінің мақсаты несиелік ұйымдарын жазаға тарту,
салымшылар мен кредиторларды қорғау, жаңа құқық бұзулардың жасалуын алдын
алу болып табылады.
Теріс банк міндеттемесінің негізі банк құқық бұзушылығы болып
табылады. Заң шығарушы бізге бұл жағдайға түсінік бермейді. Жалпы теориялық
білімдерге негізделе отырып, банк құқық бұзушылығы — несиелік ұйымдарының
оның банк заңнамасын бұзғандығына қоғамдық-қауіпті, құқыққа қарсы іс
әрекеті деп танылады, ол үшін мемлекеттік мәжбүрлеу іс шаралары көзделген.
Қоғамдық қауіптілік Орталық Банк пен несиелік ұйымдарының арасындағы
бұқаралық банктік қатынастарға зиян келтіруден тұрады. Ол құқыққа қарсы
жағдай, өйткені заңдылықтың белгіленген нормаларына қарсы жасалуда. Кінә
секілді белгі қарастырылмайды, себебі кінәнің болуы банктік
жауапкершіліктің міндетті негіздемесі болып табылмайды.
Ресей Федерациясының Орталық Банкі туралы 10.07.2002ж ФЗ 74 бабына
сәйкес банктік құқық бұзушылықты негізгі үш топтарға бөлуге болады: 1)РФ ОБ
белгіленген экономикалық нормативтерінің несиелік ұйымдарымен бұзылуы; 2)
банктік есептілікті жүргізу ережесін бұзуы немесе өз уақытында тапсырмауы;
3) РФ ОБ-нің осындай кемшіліктердің алдын алу туралы жарлығын орындамауы.
Осы баппен қаржылық жауапкершілік іс шаралар тізімі де бекітіледі: айыппұл
салу; жеке банк операцияларын іске асыруға тыйым салу және т.б.
Банк құқық бұзушылығын толық мөлшерде қарастыра отырып, оның негізгі
белгілеріне атап өту мүмкін емес:
1) қоғамдық қауіпсіздік. Банк құқық бұзушылығы қоғамдық қауіпті болып
табылады, өйткені мұндай құқық бұзушылыққа араласу құралы болып несиелік-
банктік саласының жағдайы, банк тұрақтылығы, кредиторлар мен салымшылардың
көзқарастары, банктік қызметінің саласындағы мемлекеттік және қоғамдық
көзқарастары саналады.
2) құқыққа қайшылық. Банк құқық бұзушылығы құқыққа қарсы, өйткені
мемлекетпен бекітілген банк заңдылығының нормаларына қарсы жасалады.
3) кінәлілігі. Осы заң бойынша кінәнің болуы банктік құқық
бұзушылықтың міндетті себебі болмайды, өйткені несиелік ұйымы құқық
бұзушылық үшін жауапкершілікке тартылады, яғни біздің пікіріміз бойынша,
заңды жауапкершілік принциптеріне сәйкес келмейді. Банк құқық бұзушылығының
белгісі ретіндегі кінә мәселесі біртекті заңмен шешіледі. 4) жазалану
қаржылық (банктік) санкцияларды пайдалануда сипатталатын, банктік құқық
бұзушылық жасағаны үшін заңмен белгіленген жауапкершілігінің болуында
негізделеді.
Банк құқық бұзушылығының құрамын анықтау қажетті деп ойлаймыз, алайда
банктік заңдылықпен ол анықталмаған. Объектті пен объективтік жағын,
банктік құқық бұзушылықтың субъектісі мен субъективтік жағын бөліп
көрсеткен жөн көрінеді.
Құқық бұзушылық объектісі болып құқықпен қорғалатын және реттелетін
қоғамдық қарым қатынастары саналады. Банк құқық бұзушылығының объектісін
жалпы, текті және тікелей деп топтастыруға болады. Жалпы объекті дегеніміз
несиелік ұйымдарының банк қызметін іске асыруын айтады. Текті объектісі –
біртекті қоғамдық қатынастарының тобы, олар Ресей Федерациясының Орталық
Банкі туралы 10.07.2002ж ФЗ 74 бабында тіркелген. Тікелей объектісі – бұл
нақты материалдық игіліктер, жеке тұлға, оның көзқарастары, адалдық және
т.б.
Объективтік жағы іс әрекет ету немесе іс әрекетсіздік формасындағы
әрекет жасаудан құралады. Бұл іс әрекеттері толық емес немесе күмәнді
ақпараттардың берілу жолдарымен жасалады. Әрекетсіздік формасында келесідей
құқық бұзушылықтар жасалуы мүмкін: ақпарат көзін бермеу; РФ ОБ-нің несиелік
ұйымдарының қызметтерінде айқындаған бұзуларын алдын алу туралы бұйрықтарын
орындамау. Іс әрекет ету мен әрекетсіздік формасында РФ ОБ-мен белгіленген
экономикалық нормативтерінің несиелік ұйымдарымен бұзылуы, сондай-ақ жалпы
банк жүйесіне де, кредиторлар (салымшылар) көзқарастарына нақты қауіп төнуі
де мүмкін болады.
Заң шығарушы осы аталған түсініктердің ешбіреуін нақтыламайды, ал сот
тәжірибесінің оларды дұрыс түсіндіру қабілеті әлі қалыптаспаған. Ресейдің
ОБ туралы Заңының 74 бабы 1 тармағында анықтамасы әлі де айқын емес, мұнда
құқыққа қарсы жасалған әрекеті үшін іс шаралар қолдану негіздемесі ретінде
заң шығарушы несиелік ұйымдарының бұзушылығы үшін федералды заңдарын
бекітеді. Осыдан шығатын сауал: бұл құқық бұзушылықта объективтік жағы нені
құрайды? Несиелік ұйымдарымен бүкіл федералды заңдарының бөлігі ме, әлді
олардың белгілі бір бөлігін ғана ма?
Осы аталған істердің түсінігі РФ ОБ туралы Заңында нақтыланбаған, ал
оларды дұрыс түсіндіре алатын тұрақты сот тәжірибесі әлі күнге дейін жоқ.
Әсіресе РФ ОБ туралы Заңының 74 бабы 1 тармағында анықтамасы әлі де айқын
емес, мұнда құқыққа қарсы жасалған әрекеті үшін іс шаралар қолдану
негіздемесі ретінде заң шығарушы несиелік ұйымдарының бұзушылығы үшін
федералды заңдарын бекітеді. Осыдан шығатын сауал: несиелік ұйымдары бүкіл
федералды заңдарын бұзғаны ма, әлде олардың бір бөлігі банктік құқық
бұзушылықтың тек объективтік жағын құрай ма?
РФ ОБ туралы Заңының 56 бабы, Ресей Банкі банктік реттеу және
қадағалаудың басты орган қызметін атқарады, ол несиелік ұйымдарымен жалпы
міндетті нормативтері мен банктік заңдылықтарын сақтауды тұрақты бақылауды
іске асырады.
Соған байланысты, РФ ОБ туралы Заңы РФ ОБ-і үшін заңдылықтың басқа
салаларын банктермен орындалуын қадағалауды іске асыру мүмкіндігін
көздейді. Осылайша, ОБ туралы Заңының 74 бабы 1 тармағында объективтік жағы
ретінде тек банк заңдылықтарының талаптарын бұзуы көзделеді.
Банк құқық бұзушылығының субъектісі деп заң шығарушы тек несиелік
ұйымын бөліп көрсетеді, яғни өз қызметін банк операцияларын іске асыру үшін
берілген лицензиясы негізінде іске асыратын ұйымы.
Субъективтік жағы жалпы құқық теориясында секілді кінә формасында
сипатталады. Бірақ, банк міндеттемесіне жүктеу кезінде кінәнің болуы
ескерілмейді, соған байланысты заңды жауапкершіліктің принциптері бұзылады.
Банктік бұзушылық тек онда барлық құрамының элементтері қатынасқан кезде
орын алады деп пікір туындады.
Құқық бұзушылық түсінігінің анықтамасына жалпы теориялық жағынан
келетін болсақ, ол мүлдем басқа, егер оның құрамында бір элемент болмаса:
объект, субъект, субъективтік жағы, объективтік жағы. Мұндай заңды
ережелері заңды тұрғыда қате деп есептеледі, өйткені құқық бұзушылықтың
заңды құрамының барлық элементтерінің бар болуы туралы белгіленбеген
ережесі мұндай институттың банктік реттеу саласында болуын расталмауын
куәландырады.
Жоғарыда аталғандарды талдай отырып, мынадай қорытынды жасауға болады,
банктік жауапкершілік – бұл банктік заңдылықта бекітілген міндеттемелерді
бұзғандығы, олардың орындалмауына несиелік ұйымдарға банктік санкцияларын
қолдануды негіздейтін, қаржылық-құқылық жауапкершіліктің бір түрі.
1.3 Құқықтық жауапкершілік субъектісі ретінде банктің құқықтық орны
Банк қызметін құқықтық реттеу Қазақстанның Конституциясы, әкімшілік
заңдары (оның ішінде, Банк және банк қызметі туралы заңнамасы) мен
Қазақстан Банкінің нормативтік актілеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан банктерінің банк қызметімен реттеу республикалық деңгейдегі
нормативтік-құқықтық актілерімен іске асырылады.
Банк және банк заңмасы заңының 1 бабына сәйкес: банк – бұл
келесідей банк операцияларын жиынтықты түрде іске асыруға құқылы несиелік
ұйым: жеке және заңды тұлғалардың ақша қаражаттарын салымдарға тарту,
аталған қаражаттарды өз атынан және қайтарымдылық, төлемділік, мерзімділік
шарттары негізінде өз шотына орналастыру, жеке және заңды тұлғалардың банк
шоттарын ашу және енгізу.
Банк деген ұғымды заң шығарушы несиелік ұйым ретінде анықтайтынын
белгілеген жөн. Бірақ несиелік ұйым түсінігі банк түсінігіне қарағанда
өте ауқымды және кең ұғым, және банк болып табылмайтын, ал белгілі бір заң
негізінде өз қызметтерін атқаратын несиелік ұйымдардың тізімін құрайды.
Сондықтан, тәжірибе жүзінде заңды салдарларын банк түсінігімен емес, ал
несиелік ұйым түсінігімен байланыстырған жөн.
Өз қызметтерінің толықтығына тәуелді, әдебиет көздерінде келесідей
формалары бөлінеді: әмбебапты банктер, яғни несиелік-есептік операциялар
жиынтығын іске асыратындар; арнайы мамандандырылған банктер – қаржы
нарығының белгілі бір сегментін орындайтын, бірақ олардың саны Ресей
Федерациясында өте аз. Мұндай банк түрлеріне, мысалы, инвестициялық және
ипотекалық, даму және басқа да банк түрлерін жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасында шетелдік елдердегідей банктерді түрге
бөлудің заңды мәні жоқ.
Әдебиет көздерінде банктердің келесідей қызмет түрлері бөлінген: 1)
уақытша ақша қаражаттарын жинау (аккумуляция) және оларды капитал көзіне
айналдыру қызметі. Табыс көзін алу және капитал көзіне түр алмасатын салым
формасындағы жинақ көздерін жинауды білдіретін негізгі қызметі болып
табылады. 2) кәсіпорындарды, мемлекет пен халықты несиелендіру. Яғни
банктер уақытша ақша қаражаттарын уақытша және қайтарымды негізде ұсынады.
3) ақша айналымын реттеу. Банктер әр түрлі шаруашылық субъектілердің төлем
ақы айналымын өткізетін орталықтар ретінде қызмет етеді. 4) делдалды. Банк
заңды және жеке тұлғалар үшін төлемақы делдалы болып табылады. 5)
ақпараттық-консультативты. Банктер өз клиенттеріне пайыздық мөлшерлемесі,
елдің қаржылық экономика жағдайының өзгеруі және басқа да ақпараттар туралы
хабардар, консультациялар береді.
Несиелік ұйымдарды басқару органдарымен бірегей оның құрылтайшы-
қатысушы жиналысымен директорлар кеңесі (бақылаушы кеңесі), бірыңғай
атқарушылық орган мен топтық атқарушылық орган болып табылады.
Мемлекеттік тіркеу банктердің өзінің ерекше қызметтерін орындау негізі
болып табылады. Мемлекеттік тіркеу туралы шешімі Қазақстан Ұлттық Банкімен
қабылданады. Тіркеу жұмыстарынан кейін банк операцияларын іске асыруға
лицензия беріледі, оны алған сәтінен бастап банк өз қызметін іске асыра
алады. Бұл қажеттілік банк қызметінің экономикаға ықпал ететін аса жоғары
тәуекелі және ықпалымен байланысты болып келеді.
Сондықтан, банктер Орталық Банк тарапынан қатаң мемлекеттік бақылау
мен қадағалауды қажет етеді. Кері жағдайда, олардың қызметі заңсыз болып
келеді, ал кей жағдайларда – қылмыстық тұрғыда жазаланады.
Лицензиялардың келесідей түрлері бар: 1) Ұлттық теңге теңгерімінде
банк операцияларын жүзеге асыруға берілетін лицензиясы (жеке тұлғалардың
ақша қаражаттарын тарту құқығынсыз); 2) теңге және шетелдік валютада
қызметтеріне берілетін лицензиясы (жеке тұлғалардың ақша қаражаттарын тарту
құқығынсыз); 3) депозиттер мен құнды металлдарды тартуға берілетін
лицензиясы.
Алғашқы лицензияны алғаннан кейінгі алты айдан соң банктерге
депозиттер мен құнды металлдарды тартуға лицензия берілуі мүмкін.
Банктің өзіндік жарғылық капиталы болуы мүмкін, яғни кредиторлардың
көзқарастарын қамтамасыз ететін банк құрылтайшыларының салымдарынан тұратын
мүліктің міндетті минималды мөлшері. 2017 жылдың маусым айында заң шығарушы
қайта тіркелген банктің мемлекеттік тіркеу туралы арызын берген және банк
операцияларын іске асыруға лицензиясын алған күнінде жарғылық капиталының
минималды мөлшерін 300 миллион теңге сомасынде белгілейді, ал қайта
тіркелген банк емес несиелік ұйымы үшін және банк операцияларын іске
асыруға арналған лицензиясын беру үшін 90 миллион теңге сомасында.
Банктер және басқа да заңды тұлғалар қаржылық құқық қатынастарына
қатынасқан кезде құқықтық қабілетіне ие болады – ұйымның субъективтік құқық
пен заңды міндеттемелерін орындайтын заңмен белгіленген қабілеті. Жалпы
және арнайы құқық қабілеттілігі ажыратылады. Жалпы құқық қабілеттілігі
азаматтық құқық қатынастарында қатысу мүмкіндігі қалыптасқан жағдайда
ұйымның мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін орын алады. Ерекше құқыққа
қабілеттілік мөлшері Қазақстан Банкімен берілген лицензиясының түріне
тәуелді болады. Мысалы, бұл жеке тұлғалардың қаражаттары салымдарын тарту
құқығынсыз банктік операцияларын іске асыруы мүмкін. Өз қызметінің даму
шарасына қарай несиелік ұйымдарда олардың уәкілділігі кеңейтіледі.
Жоғарыда аталғандарды жалпыландыра отырып, банктің үш басты белгілерін
бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, банк – несиелік ұйым. Екіншіден, тек
банк жеке және заңды тұлғаларға ақшалай қаражаттарын салымдарға тартуға,
оларды өз атынан және өз шоттарына орналастыруға, сондай-ақ жеке және заңды
тұлғалардың банктік шоттарын ашуға және жүргізуге құқылы. Үшіншіден, тек
банк осы жиынтықтың аталған операцияларын іске асыруға құқылы. Егер осы
аталған белгілерінің біреуі жоқ болса, ұйым банк ретінде қарастырылмайды.
Осындай белгілердің болуы, сондай-ақ ерекше функциялардың болуы,
тіркеу, құру тәртібі банкты банктік жауапкершілігінің арнайы субъектісі
ретінде бөліп көрсетуге мүмкіндік береді, оның рөлі Қазақстан
Республикасында өте мәнді және ауқымды[5].
1.4 Шетелдік елдердегі несие борыштарын өтеуден бас тарту үшін
қылмыстық жауапкершілігі
Көршілес мемлекет елдері қылмыстық заңнаманы жасақтаған кезде,
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы - мемлекеттерінің Парламентаралық
ассамблеясымен қабылданған және кепілдік сипат алатын, 1996 жылдың 17
ақпанындағы Үлгілі Қылмыстық кодекс ережелерін қолданған.
Үлгілі Қылмыстық кодексінде несиелік қатынастар саласындағы
қылмыстарға арналған екі бабы (259 және 260б.) көзделеді.
Үлгілі ҚК 259 бабы Несиені заңсыз алу деп аталады және жеке кәсіпкер
немесе ұйымның шаруашылық жағдайы, не болмаса қаржылық жағдайы туралы
көрінеу жалған ақпаратын банк немесе басқа бір несиелік мекемелеріне ұсыну
жолымен несиелер, дотациялар не болмаса несиелендірудің жеңілдік шараларын
алуына жауапкершілігі жүктеледі.
Үлгілі ҚК бойынша заңсыз несие алудың негізгі құрамдық ерекшеліктерін
бөліп көрсетейік.
Үлгілі ҚР 259 бабында көзделген қылмыстың құрамында несие, дотация не
болмаса несиелендірудің жеңілдікті шарттарын ұсынған, зардап шеккен
жақтарының субъектілер (банк немесе басқа да несиелік мекемесі) шеңберімен
шектеледі және дотацияларды заңсыз алуға қылмыстық жауапкершілік
белгіленеді. Сол уақытта ҚК 176б. 1 тарауына сәйкес зардап шегуші жағы
басқа бір кредитор болып танылады.
Сонымен қатар, Үлгілі ҚР 259 бабының мәні бойынша қылмыстық
жауапкершілікке тарту үшін арналған негіздемесі РФ ҚК 176б. 1т. сәйкес
анықталуына қарамастан кең болады, мұнда мемлекеттік несиені заңсыз алуына
жауапкершілігі бөлінбейді, ал оны тура мақсатта пайдалануға тең.
Үлгілі ҚР 260 бабында Несиелік борышты өтеуден бас тарту деп
аталатын тарауда сот шешімімен заң күшіне енген несиелік борыштың ірі
мөлшерін өтеуден ұйым жетекшілері немесе азаматтың бас тартуына қылмыстық
жауапкершілігі көзделеді.Үлгілі ҚР 260 бабында құнды қағаздарын өтеуден бас
тартуға қылмыстық жауапкершілігі көзделмеген.
22.09.1994ж Өзбекстан Республикасының Қылмыстық кодексі РФ ҚК-сынен
айырмашылығы – Үлгілі ҚК пен РФ ҚК-сінде көзделгендей, несиелік борыштан
бас тарту және несиені заңсыз түрде алуына қылмыстық жауапкершілігі
орнатылмайды.
Өзбекстан ҚК 1841 бабында көзделген бюджеттік тәртіпті бұзу құрамына
көп көңіл бөлінеді. Осы бапта бюджеттік тәртіпті бұзуына жауапкершілік
тағылады, яғни бюджет қаражаттарын осы бюджеттен қаржыландырылатын
мекемелер мен ұйымдардың бюджеттері немесе сметаларында көзделмейтін
шығындарға бағыттау, шығын баптары бойынша бюджеттік ассигнация шектерінің
артуы, осындай әрекеті үшін әкімшілік өтеу шарасын қолданғаннан кейін
мекемелер мен ұйымдарда штаттық-сметалы тәртібінің бұзылуы.
Экономика саласындағы қылмыс үшін мүліктік зардаптың мөлшері Өзбекстан
Республикасының ҚК-сінің Терминдердің құқықтық мәні тарауында нақты
анықталды, мысалы, ірі мөлшері деп 100-ден 300 минималды еңбекақы төлемі
есептеледі, ал ең ірі деп – 300-ге тең және одан да жоғары еңбекақы
төлемінің мөлшері болып табылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі несиенің заңсыз алынуы мен
мақсатсыз пайдаланылуы (194б.) және несиелік борыштан бас тарту (195б.)
құрамдары көзделеді.
Қазақстанның ҚК 194б. 1 тарауында несиелер, дотациялар,
несиелендірудің жеңілдіктерін алу үшін мәнді болатын белгілі бір
міндеттемелер немесе жеке кәсіпкердің кепіл мүлкі немесе шаруашылық
жағдайы, қаржылық жағдайы туралы банк немесе басқа бір кредиторға көрінеу
жалған ақпаратын беру жолымен жеке кәсіпкерлер немесе ұйым жетекшілерімен
несиелер, дотациялар, немесе несиелендірудің жеңілдіктерін алуына қылмыстық
жауапкершілік белгілейді.
Қазақстан ҚК 194б. 1т. баспасы РФ ҚК 176б. 1т. ерекшеленетіні – мұнда
дотацияларды заңсыз алуы үшін қылмыстық жауапкершіліктің көзделуі,
тиісінше, оның қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін негіздемесі кең.
ҚР ҚК 194б. 2 тармағында мемлекеттік мақсатты несиені пайдалану не
болмаса тура емес мақсатта мемлекет кепілімен берілген несиені алуы үшін
қылмыстық жауапкершілігі көзделеді, егер бұл іс әрекеті азаматтарға, ұйым
немесе мемлекетке үлкен бір зардап келтірген болса.
Қазақстан ҚК 195 бабында тиісінше сот актісімен заң күшіне енгеннен
кейін ірі мөлшердегі несиелік борышын өтеуден ұйым жетекшісі немесе
азаматтың бас тартуы үшін қылмыстық жауапкершілігі көзделеді.
Алайда ҚР ҚК 195 бабында құнды қағаздарды өтеуден бас тартуы үшін
жауапкершілік көзделмейді.
ҚР ҚК 195 бабындағы ескертуде ірі мөлшердегі несиелік борышы
түсінігі айқындалады: 500 айлық есептік көрсеткіштен артық сомадағы ірі
мөлшері азаматтық борыш деп саналады; ал ұйымдарда – 2500 айлық есептік
көрсеткіштен артқан сомасы.
Банктің ақша қаражаттарын заңсыз пайдалану құрамы қызығушылық танытады
(220б.). Қазақстанның ҚК бойынша азамат, ұйым немесе мемлекетке ірі зардап
келтіру жағдайында, осындай үш іс әрекеттерге қылмыстық жауапкершілік
көзделеді:
• банк қызметкерлерінің көрінеу қайтарымсыз несиелерді беру немесе банк
үшін көрінеу пайдасыз келісім шарт жасау үшін банкпен тартылған
қаражаттары және (немесе) банктің жеке қаражаттарын пайдалану үшін;
• банктің негізсіз кепілін немесе банк клиенттеріне негізсіз
жеңілдіктерін ұсыну үшін;
• банк қызметкерлерімен ақшалай сомасын, оның ішінде клиенттердің банк
шоттары бойынша валюталық қаражаттарын өз уақытынан тыс қайта есептеу
үшін.
Қазақстанның ҚК-сінде ірі (өте ірі) мөлшердегі зардабы, табыс түсінігі
Қылмыстық кодекстің баптарында құқыққа жария түсінік беру жағдайларында
қалыптасқан.
ҚР ҚК 189 бабындағы (заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі келтіру)
ескертулерге сәйкес, ҚР ҚК 7 тарауының баптарында ірі мөлшердегі зардабы
(оның ішіндегі ҚК 194 бабы) азаматпен айлық есептік көрсеткіштен 100 есе
артатын мөлшердегі келтірілген зардабы, не болмаса қылмыстың жасалу сәтінде
Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген айлық есептік
көрсеткіштен 500 есеге артатын мөлшердегі ұйым немесе мемлекетке
келтірілген зардабы танылады.
Әзірбайжан Республикасының ҚК-сі басқа мемлекеттердегі қазіргі
қылмыстық-құқықтық пікірлерінің, заңдылық тәжірибесінің жетістіктеріне
негізделеді.
Әзірбайжан Республикасының ҚК-сінде несиені заңсыз алу немесе оны
мақсатсыз пайдалану (195б.) құрамы көзделеді. Қылмыстық жауапкершілігі
шаруашылық жағдайы туралы, не болмаса ұйым немесе жеке кәсіпкердің қаржылық
жағдайы туралы көрінеу жалған ақпараттарын беру жолымен жетекші немесе жеке
кәсіпкердің мақсатты мемлекеттік несие алу, не болмаса жеңілдікті
жағдайларда несие алуына белгіленеді. Ірі мөлшерде зардап келтіретін
осындай іс әрекеттері ауырлы жағдайлары кезінде жасалғандар деп есептеледі.
Әзірбайжан Республикасының ҚК 195 бабына сәйкес ірі мөлшерде зардап
келтіргені үшін жоғары мөлшерде жауапкершілігі көзделеді.
Әзірбайжан Республикасының ҚК Несиелік борышты өтеуден бас тарту 196
бабында несиелік борышты өтеуден ұйым жетекшісі немесе азаматтың бас
тартуына немесе белгілі бір мөлшерде келтірілген зардап жағдайында тиісінше
сот шешімен заң күшіне енгеннен кейінгі құнды қағаздарды төлеуден бас
тартуы үшін қылмыстық жауапкершілігі көзделеді.
Әзірбайжан Республикасының ҚК 196 бабында несиелік борышты өтеуден бас
тарту құрамының объективтік және субъективтік жақтарының сипаттамасы
кезінде қастық белгісі жоқ. Сонымен қатар, құнды қағаздарды төлеуден бас
тарту үшін белгілі бір мөлшердегі зардап жағдайында қылмыстық
жауапкершілігі басталады, сондай-ақ ірі мөлшердегі зардап келтіргені үшін
өте қатаң жауапкершілігі белгіленеді.
Әзірбайжан Республикасының ҚК 190 бабындағы ескертулерге сәйкес,
елеулі деп ҚК-сінің 190, 192-198, 202-205, 210-212 баптарында бірден жеті
мыңға дейінгі мөлшердегі сомасы танылады, ал ірі деп – жеті мыңнан жоғары
минималды еңбекақы мөлшері.
22.07.1999ж Грузияның Қылмыстық кодексі Несиені заңсыз алу атты 208
бабын құрайды. Бұл бапта несиені алу немесе оның мөлшерін ұлғайту, не
болмаса жеңілдікті несиені алу мақсатында шаруашылық немесе қаржылық
жағдайы туралы банк немесе басқа да кредиторларына күмәнді мәліметтер беру
үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейді.
Грузия ҚК 208б. 2 тармағында мемлекеттік мақсатты несиені заңсыз алу
немесе оны елеулі зардап келтірумен заңсыз түрде пайдалану үшін тартылатын
жауапкершілігі белгіленеді.
Грузия ҚК-сі, РФ ҚК 177 бабында көзделгендей, несиелік борышты өтеуден
бас тартуы үшін қылмыстық жауапкершілікті көздемейді.
Қарастырылатын сауалдары бойынша Беларусь Республикасының ҚК ережелері
қызығушылық танытады, ол жаңалығымен, прогрессивтілігімен айрықшаланады,
оның нормалары мен институты халықаралық құқықпен тығыз байланысқан.
Осылайша, Беларусь Республикасының ҚК Несиелер немесе дотацияларды
алуға еліктіру 237 б. 1тармағында жеке кәсіпкерлер немесе заңды
тұлғалардың лауазымды мүшесінің несиелер немесе дотациялар алу үшін мәні
бар міндеттемелер туралы деректер мен көрінеу жалған ақпаратын несие немесе
несиелендірудің жеңілдікті шараларын алу үшін бергеніне қылмыстық
жауапкершілігі көзделеді.
БР ҚК 237б. 1т. көзделген қылмыстар құрамының ерекшелігі – осы аталған
іс әрекеттерге тартылатын қылмыстық жауапкершілігі несие алған сәтінен
(белгілі бір шарттарының барысында) бастап немесе несиелендіруді тоқтатуға
әкелетін міндеттемелер туралы жеке кәсіпкер немесе заңды тұлғаның лауазымды
мүшесі хабарламаған жағдайда несие немесе дотацияны алғаннан кейін
қалыптасуы мүмкін.
БР ҚК 237б. 2 тармағында мемлекеттік мақсатта несиені алу, не болмаса
өте ірі мөлшерде зардап келтіру мақсатында БР ҚК 237б. 1т көзделген іс
әрекеттеріне тағылатын қылмыстық жауапкершілігі белгіленеді.
БР ҚК 237б. 2т. ерекшеліктерінің бірі ірі мөлшерде келтірген зардабына
жоғары деңгейде қылмыстық жауапкершілік тарту болып табылады.
БР ҚК Несиелік борышты өтеуден бас тарту 242 бабында, осы
міндеттемені орындау мүмкіндігі болған жағдайда, жеке кәсіпкер немесе заңды
тұлғаның лауазымды мүшесінің сот шешімімен заң күшіне енген ірі көлеміндегі
несиелік борышының өтеуден бас тартуы үшін қылмыстық жауапкершілігі
көзделеді.
БР ҚК 242 бабының мәні бойынша қылмыстық жауапкершілік несиелік
борышын өтеу мүмкіндігі болған кезде ғана басталады. Сонымен қатар, осы
бапта құнды қағаздарын өтеуден бас тартуы үшін тартылатын жауапкершілігі
көзделмейді.
БР ҚК Экономикалық қызметті жүзеге асыру тәртібіне қарсы қылмыстары
деп аталатын 25 бабындағы ескертулерге сәйкес:
• қылмысты жасаған күнінде белгіленген минималды еңбекақы төлемінен 250
және одан да жоғары мөлшердегі (келісім, зардабы, табыс) артқан
мөлшері ірі мөлшері (келісім, зардабы, табыс) деп саналады;
• БР ҚК 25 бабындағы ескертулерде көзделмейтін, минималды еңбекақы
төлемінен мың және одан жоғары есеге артқан мөлшерін өте ірі мөлшері
деп есептеледі.
Украинада Қылмыстық кодекс 2001 жылдың 5 сәуірінде қабылданды, өз
күшіне 2001 жылдың 1 қыркүйегінде енген және 1960ж 28 желтоқсанындағы
бұрыңғы ҚК алмастырды.
Украина ҚК-сі қылмыстық заңнама ережелері мен экономиканың жоспарлы-
әкімшіліктен нарықтық формасына көшу шарттарымен салыстыруды қамтамасыз
етеді.
Украина ҚК-сінің 222б. 1т. Қаржылық ресурстарымен аялақтық деп
аталады. Ол меншікке қарсы қылмыстық белгілерінің жоқтығында субсидиялар,
субвенциялар, дотациялар, несиелер немесе салық бойынша жеңілдіктер алу
мақсатында мемлекеттік билік органдарына, Крым Автономды республикасының
билік органдары немесе жергілікті басқармалар, банктер немесе басқа да
кредиторларға кәсіпкер-азаматының, не болмаса құрылтайшының, не болмаса
шаруашылық қызмет субъект меншігінің көрінеу жалған ақпаратын бергені үшін
қылмыстық жауапкершілігі көзделеді.
Украина ҚК 222б. 2тармағында жоғарыда аталған іс әрекеттер қайталана
жасалған болса немесе ірі материалдық зардап келтірген болса, жоғары
мөлшерде қылмыстық жауапкершілігі көзделеді.
Украина ҚК 222 бабына сәйкес, қылмыстық жауапкершілігі субсидиялар,
дотациялар, несиелер немесе салық бойынша жеңілдіктер алу мақсатында жалған
ақпаратын бергені үшін тартылады. Осы бапта қылмыстық жауапкершілікке
тартылатын субъектілердің кең ауқымды тізімі көзделген (кәсіпкер,
шаруашылық қызмет субъектісінің меншігі немесе құрылтайшы, сонымен қатар
мұнда ұйым жетекшісі көрсетілмеген), осындай іс әрекеттерді қайта жасағаны
үшін және ірі зардапты келтірген үшін жоғары мөлшерде жауапкершілігі
көзделеді.
РФ ҚК-сіне қарағанда, Украина ҚК-сі несиелік борышты өтеуден бас
тартуы үшін қылмыстық жауапкершілікті жүктемейді. Алайда ҚК осы 382 бабының
1 тармағында заң күшіне енген соттың үкімін, қаулысын, шешімін лауазымды
тұлғамен қасақана орындалмауы үшін жауапкершілік тартылады.
Эстония Республикасының Қылмыстық кодексі РФ ҚК 176 және 177 б.
көзделген қылмыстары үшін қылмыстық жауапкершілігін көздемейді.
Латвия Республикасының 08.07.1998ж Қылмыстық кодексінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі Банктер елдің қаржылық жүйесінде ең
басты ұстанымдарының бірін алады. 2016 жылдың қаңтарында банктердің саны
7331 дейін жеткен.
Банк заңды тұлға, оның қоғамдық қатынастарда қатысу динамикасы келісім
шарт жасаудан тұрады. Осылайша, әр түрлі құқықтық қатынастарға қатынаса
отырып, банктер, құқық қабілеттілігі мен деликт қабілетіне (тұлғаның
құқыққа қарсы әрекетімен келтірген зияны үшін дербес азаматтық-құқықтық
жауап беруге қабілеттілігі) ие бола отырып, осы құқықтық қатынастардың
толықтай субъектісіне айналады.
Банктердің міндеттемесі заңды жауапкершілік төңірегінде қаржылық,
азаматтық, әкімшілікті, қылмыстық болуы мүмкін, бұл бұзылған қоғамдық
қатынастардың типімен және оларды реттейтін құқық саласымен шартталады.
Егер азаматтық, қылмыстық және әкімшілік жауапкершіліктерге қатысты банктер
басқа бір заңды тұлғалардан айырмашылығы болмаса, онда қаржылық
жауапкершілікте несие ұйымдары басқалардан ерекшеленеді, соған қатысты
ерекше субъект мәртебесіне ие болады. Бұл қаржылық жауапкершіліктің
мәнділігімен де, банк қызметінің ерекшелігімен де түсіндіріледі.
Қазіргі экономикалық жағдайларда банктер ірі табыс көздерінің
иелеріне, тұтынушылары мен реттеушілеріне және тиісінше, ірі салық
төлемшілеріне айналды. Сонымен қатар, банктер төлем бойынша операцияларын,
қарызгерлердің шотынан берешек пен өсімпұлдарын есептен шығару туралы салық
органдарының тапсырыстарын орындайды. Банктер салық органдарына қажетті
ақпарат көздерін ұсынады, салық органдарында заңды да, жеке де тұлғаларын
есепке тіркеу үшін бақылау жұмыстарын іске асырады.
Банк жүйесі әрбір мемлекеттің маңызды бір экономика құрамасы болып
табылады, жалпы қоғамның қызмет етуінде жан жақты және көп мөлшерде әсер
етеді. Ол еркін ақша қаражаттарының жиналуы мен оларды елдің ақша
айналымына тартып қана қоймай, ақша капиталының салааралық және ауданаралық
қайта таратушы механизмі, соған қоса елдің шаруашылық жүйелерінің есептік
және төлем механизмдерінің басты көзі болып табылады.
Мемлекеттік органдары мен мекемелерінің өнімді және шұғыл қызмет етуі,
тәуелсіз мемлекеттің дамуы елдің банк жүйесінің жағдайына, оның тұрақтылығы
мен сенімгерлігіне тікелей тәуелді болады. Мұндай жүйе болмаса мемлекеттік
экономикалық, әлеуметтік, саяси-құқықтық, экологиялық және басқа да
бағдарламалар мен жобаларды іске асыру мүмкін емес.
Банк заңнамасының дамуы құқық бұузышылығы үшін жауапкершілік тарту
нормаларына қатысты кешенді және жүйелі әдістерінсіз мүмкін емес, осы сәтте
бұл қиын жағдайға айналған, сондықтан да олар банктер мен банк қызметі
туралы заңнамасының тәртіпсіздігі мен бытыраңқылығына байланысты.
Оның кейбір аспектілері келесідей ғылыми қайраткерлерімен
қарастырылған А. Г Братконың, М.В Мордвинцева, В.В Степанова, Ю.А
Загороднев, М.М Колесникованың, И.В Данилов, В.В Лосевтың, Ю.Н
Радачинскийдің, Губенко Е.С, Кликушин А.А., Прошунин М.М., О. В
Васильеваның, А.А Мусаткинаның, Пенькова А. С., Танасиенко И.И., А.В
Шаповаловтың, Якуба О. М, Суворов А.В., Коровяковский Д.Г., Гончарук Н.С.,
Н.В Кулаженкованың ғылыми зерттемелерінде қарастырылған.
Зерттеу мақсаты Бұл жұмыстың негізгі мақсаты банк заңнамасын,
теориялық зерттеулер мен заң актілерін зерттеу негізінде банк міндеттемесін
заңды жауапкершіліктердің бір түрі ретінде айқындау.
Зерттеу міндеттері
1. Заңды жауапкершіліктің алуандылығы ретінде қаржылық жауапкершілік
түсінігі мен белгілерін зерттеу және нақтылау.
2. Қаржылық жауапкершіліктің басқа да заңды жауапкершілік түрлерімен
байланыстарын айқындау.
3. Заңды жауапкершіліктің арнайы субъектісі ретінде банктерді бөліп
көрсетуге мүмкіндік беретін, банк қызметінің белгілері мен ерекшеліктерін
ашып беру.
4. Банктердің заңды жауапкершілігі туралы нормаларын құрайтын құқықтық
актілерін жүйелендіру және қайта талдау.
5. Заңды жауапкершілік төңірегінде банк заңнамасын бұзғандығы үшін несие
ұйымдарының жауапкершілігін қайта талдау.
6. Банктердің салық заңнамасы нормаларын бұзуына ықпал ететін себептері мен
шарттарын айқындау.
7. Банктермен заңды жауапкершіліктің заңдылығы мен сипатын бұзудың
теориялық аспектілерін анықтау.
Зерттеу нысаны банктердің қатысуымен қаржылық салада шоғырланатын
қоғамдық қатынастары; заңды жауапкершіліктің басталуына ықпал ететін арнайы
субъектілердің тәртібі мен іс әрекеті болып табылады.
Зерттеу пәні банк заңдылығы болып табылады. Банк заңнамасы – бұл
заңдылықтың кешенді саласы және осы қатынаста Қазақстандық заңдылық
жүйесінде ерекше құрылымдық білім беру болады.
Тақырыпты зерттелу деңгейі. Ғылыми жұмысты жазған кезде келесідей
авторлардың еңбектері қолданылған: Банктік несиелендіру және банк жүйесін
құру саласындағы Ресей Федерациясының заңнамасын жетілдіру Р.З. Юсупов,
Банк қызметін дамыту: тарихи жазба Н.В. Мордвинцеваның, Банктің құқық
бұзушылығы туралы В.В. Степанованың, Банк заңнамасын бұзғаны үшін
несиелік ұйымдарының қаржылық жауапкершілік тарту ерекшеліктері Ю. А.
Загородневтің, Банктер мен банк қызметі туралы заңдылығын бұзғаны үшін
әкімшілік жауапкершілігін іске асыру мәселелері Н.С. Гончаруктің, Н.В.
Кулаженкова және басқалары, сондай-ақ Братко А.Г. оқулығы, Қазақстандағы
Банк құқығы (теория мен тәжірибе сауалдары), Заңды жауапкершілік
мәселелері атты А.Т. Шаримованың диссертациясы, Қазіргі қаржылық құқық
субъектілері ретіндегі несиелік ұйымдарының қызметін реттеудің теориялық
негіздері атты С.В Рыбаковтың еңбегі қаралды.
Диплом жұмысының әдістемелік негізі материалистикалық диалектиканың
ұлттық тәсілдері болып табылады: ресми-логикалық, жүйелік, салыстырмалы-
құқықтық, статистикалық және әлеуметтік, соған қоса талдау, синтез,
аналогия, үлгілендіру және жалпыландыру әдістері негізінде.
Нормативтік-құқықтық базасы – Ресей Федерациясының Орталық банкі
туралы (Ресей Банкі) 10.07.2002 N 86-ФЗ, Банктер мен банк қызметі
туралы 02.12.1990 N 395-1-ФЗ, Дәрменсіздігі (банкротқа ұшырау) туралы
26.10.2002 N 127-ФЗ, Қылмыстық жолмен және терроризмді қаржыландырудан
алған табыс көздерін ресмилендіруге (ақша қаражаттың ізін жасыру) қарсы іс
әрекеттер туралы 07.08.2001 N 115-ФЗ, "Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
Қазақстан Республикасының Кодексі 30.12.2001 N 195-ФЗ, РФ ОБ нұсқаулары
мен бұйрықтары, сондай-ақ банк, салық, әкімшілік, қылмыстық заңдылық
салаларындағы Қазақстанның басқа да заңдары, Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулысы, Қазақстан Президентінің үкімі, Қазақстанның
Конституциялық Сот, Еліміздің Жоғарғы Сот және Қазақстанның Жоғарғы
Арбитражды Соттарының Қаулысы, шешімдері, басқа да нормативтік және
нұсқаулықты-әдістемелік құжаттары болып табылады.
Жұмыстың зерттелу әдістері Бұл жұмыс несиелік ұйымдарының қаржылық
жауапкершілігі институтын одан әрі зерттеуге және қаржылық жауапкершілікті
Қазақстандық құқық жүйесіндегі заңды жауапкершіліктің басқа да түрлерімен
салыстырмалы түрде зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін арналған.
Ғылыми жаңашылдығы мен практикалық маңыздылығы
Банктердің банктер мен банктік қызметі туралы заңнамасын бұзғандығы
үшін заңды жауапкершілікке тарту сауалы қазіргі уақытқа дейін зерттелмеген.
Аталған тақырып бойынша халықаралық, республикалық, облыстық деңгейдегі
өзекті мәселелерді практикалық тұрғыда зерттеп, эксперементтік бөлімге
енгізілді.
Дипломдық жұмыстың негізгі ережелері мен материалдары тәжірибелік
оқулар мен бақылау жұмыстарына дайындалу үшін қолданылуы мүмкін.
Практикалық базасы болып Қазақстан Ұлттық Банкінің жыл сайынғы
есептері, Қазақстанның Конституциялық Сотының қаулысы, Республикалық
арбитражды соттарының тәжірибесі қызмет етеді.
Диплом жұмысының құрылымы:
Дипломдық жұмыс екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда әдебиеттік шолу
жасалды. Екінші тарауда Қазақстандағы банк заңнамасына сәйкес құқық
бұзушылығына сипатталған. Кіріспе бөлімде тақырыптың өзекті мәселелері
қозғалып, мақсаттары айқындалан. Сонымен қатар қосымша беттер тіркелген.
1. БАНК МІНДЕТТЕМЕСІНІҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ
1.1 Жалпы қаржылық-құқылық жауапкершілігі жүйесіндегі банктік
жауапкершіліктің қалыптасу тарихы
Банктердің алғашқы түпнұсқалары ежелгі уақытта Египет пен Грецияда
қалыптасқан болатын. Ол кезде қарыз алушыға қарызға берілетін ақша
қаражаттары, сондай-ақ құнды заттары ғибадатханалар мен сарайларда тек
оларды қосымша пайызбен одан әрі жаңғырту мақсатында сақталған. Адамдардың
пікірінше, олардың осындай мекемелердегі жинақтары құдай қорғанысында
секілді деп ойлаған. Есепті пірлер (жрец) жүргізген, олар өз мемлекетінің
бүкіл жағдайын қадағалап отырған.
Мұндай банктік ұйымдары кейіннен көбейе бастады, бұл болашақта банк
жүйесінің дамуына алғышартын берген еді.
Бірінші ресми банк қазіргі түсінікте 1584 жылы пайда болды,
Венециялық республиканың Сенат декретінде бірінші банкті құру туралы заңы
түрінде бекітілді. Осы Ортағасырлық мануфактура мен өндіріс кезеңіндегі
Венеция, Флоренция елдерінде және т.с.с. алғашқы банктер пайда бола
бастады, өйткені бұл елдер ірі сауда орталықтары болатын.
Кейіненнен, 1609 жылы Амстердам қалалық басшылары Амстердам банкін
негіздеген. Сол кезден бастап жылжитын немесе жылжымайтын мүліктерге
несиелер беріле бастады, аукциондар мен басқа да іс шаралары іске асырылды.
Алғашқы қаржылық органын құрған сәтінен бастап Англия банктік дәуірге 1664
жылдан бастап кірді, бұл Англиядағы сауда мен экономикалық саясатының
қалыптасуына ықпал еткен. АҚШ-та алғашқы банк Филадельфия болған, ол
кейіненнен құрылған (яғни, 1781 жылдан).
Ресейде банктердің қалыптасу тарихын Анна Иоановна басқару жылдарымен
байланыстырады. 1733 жылы несиелерін 8%-бен беретін алғашқы қаржылық
ұйымдары пайда болды. Елизавета Петровна басқару кезеңінде, көпшілігі оның
қызметіне наразы болғандығына қарамастан, 1754 жылы Санкт Петербургте
алғашқы мемлекеттік және көпестік банк құрылды.
Құндылықтар немесе басыбайлы шаруалармен басқару секілді
міндеттемелерді қамтамасыз етудің тәсілдері қарастырылады, сондай-ақ тек
бай адамдар ғана бола алатын кепілдік институты қалыптасты [1].
1757 жылы Ресейде вексельдік айналым енгізілді, ал 1769 жылы ІІ
Екатерина басқаруында ассигнация шығарылымы ұйымдастырылды.
Қазіргі замандағы түсінікте коммерциялық банктер Ресейде 1817 жылдан
бастап қалыптаса бастады, олар көпестер үшін арналған және тауар алмастыру
және төлем орындаумен байланысты операцияларын іске асыратын болған.
Кейіннен қысқа мерзімді несие пайда болды, ол айналым құралдарын толықтыру,
өндіріс факторлары, еңбекақы төлемі үшін саудагерлерге несие беру
мүмкіндігін береді. Несие беру мерзімі біртіндеп ұлғайып келген еді.
Ресейде алғашқы коммерциялық банк 1864 жылы Санкт Петербург қаласында
пайда болды. Оның жарғылық капиталы 5 миллион рубльді құрады.
1888 жылдың тамыз айынан бастап банк жүйесі өсе бастаған, соның
салдарынан банктердің ресми тіркелуі қалыптасты. Банктер несиелер бойынша
қайтарымдылық есебінен мемлекеттің экономикалық жағдайына оңды әсер еткен,
бірақ бастапқы уақытта олар халық арасында өте төмеңгі деңгейде сенімділік
білдірген, көпшілігі оларға өздерінің жинақтарын салуға бармады. Бірақ
уақыт өте келе бұл жағдай өзгерген, клиенттер жиі банктерге қатынаса
бастады, сондықтан соңғылары таным болып, олардың саны ұлғая бастады. Бір
жылдан кейін біздің елімізде олардың саны 43 дейін жеткен, одан әрі екі
есеге ұлғайды.
Кейіннен несиелік ұйымдарды лицензияландырудың алғышарттары
қалыптасты, екі заң қабылданды, олардың біріншісі банкті ашу шарттарын
белгілеу, ал екіншісі оларды бақылау әдістерін анықтау. Екі деңгейлі банк
жүйесі туралы акт қабылданды, осы уақытқа дейін оны Орталық Банк басқарған
еді. Жоғарыда аталған заңдардың қабылдануымен, коммерциялық банктері
өзіндік тәуелсіз дәрежеге ие болды, оның негізінде олардың қызметі кеңейе
бастады. Несиелік саясатпен айналысуға, ақша қаражаттарын салымдарға
тартуға, өзінің пайыздық ставкаларын иеленуге, сондай-ақ валюталық
операцияларды орындауға ресми түрде рұқсат етілген.
Қажетті жетекшілік пен бақылаусыз банктің қаншалықты қызмет етуі
мүмкін болады? Бұл сұраққа арналған жауап – мүмкін емес деп ұйғарамыз.
Банктік бақылау Ресейде 11 ғасырда қалыптасқан, Орыс Ақиқатында жоғары
лауазымды тұлғасы – князь бекітетін еді. Одан кейін, 12 ғасырда бұл
Владимир Мономах жарғысымен толықтырылған, ол қаржылық бақылауға қатаң және
тәртіптік сипат берген еді. Мемлекет қаржыларымен басқаруды бақылау веченің
(бұрыңғы Русьта қала халқының қоғамдық істерді шешетін жиналысы) маңызды
қызметі болып табылады.
Романовтар династиясының қалыптасуында, яғни 17 ғасырда қоғам мен
биліктің өзара қарым қатынасында Земск жиналысымен жасақталған және
қабылданған (1649ж.) Алқалы жиналыс қаулысының заңдарымен белгіленген.
Жинақтарда елдің экономикалық және ақшалай жүйесіне кедергі беретін ең
қауіптілер қатарындағы мемлекеттің ақшалай монополиясына қарсы қылмысы
бекітілген еді[2].
Өкінішке орай, 18 ғасыр өте мәнді болмады, бұл сатыда қаржылық
бақылауды ұйымдастыру күрделі жетістіктерге жетпеген еді: атаулар өзгерген,
қызметтері бөлінген, бақылаушы органдарында тәуелсіздіктің жоқтығы дамуды
тежеген еді. Тек 19 ғасырда М. Сперанскийдің мемлекеттік бақылау
реформалары мәні жағынан тәуелсіз болды. Мемлекеттік есептерді тексерумен
басқару кеңейтілген уәкілеттілік ұсынған еді. Мемлекеттік бақылаушы
лауазымын және ерекше тәуелсіз ведомство мекемесін енгізу оңтайлы
өзгерістерге әкелді.
19 ғасырдың соңына қарай мемлекеттік есептеме жүйесінде бірыңғай
өзгерістер жүрген, оның ішінде 1862 жылғы заңмен бекітілген бюджет мен
касса бірыңғайлығы енгізілді. Осы жылдан бастап мемлекеттік шығындар мен
кірістер тізімі жыл сайын жариялана бастады. Банктердің қызметі
бірыңғайланған және халық тарапынан оларға деген сенімгерлік арта түсті.
Осы мезгілде Ресей Мемлекеттік банкі құрылды, біруақытта көптеген
несиелік қоғамдары ашылған. 1872 жылы банк жүйесінің құрамына жалпы
қоғамдық қалалық, жер және жеке ұйымдары кірген. 1880 жылы 49 филиалдары,
83 несие қоғамдары, 729 жинақтаушы серіктестері, 32 коммерциялық банктері
есептелді. Конторлар, айырбастаушы орындар, сауда үйлері қалыптасты.
20 ғасырдың бірінші жартысы банк жүйесінің тұрақсыздылығымен
сипатталады, оның қайта құрылуы жүрген. Бақылау органдарының негізгі
мақсаты тиімді болмайтын тек айқындалған бұзулықтары болған.
1990 жылы Ресей Банкі мен коммерциялық банктердің қызметімен
реттелетін, алғашқы банк заңдары қабылданды. Бірінші баспамен несиелік
ұйымдардың қызметіне қадағалау бойынша Орталық Банк уәкілеті бекітілді.
Банктер үшін міндетті нормативтер анықталды, сондай-ақ коммерциялық
ұйымдары және олардың филиалдарымен банктер мен банктік қызметі туралы
заңын қатаң сақтану бойынша алғашқы тексеру жұмыстары жүргізілді. Бірақ сол
уақытта банктердің қызметіне қадағалау тәртібін анықтау нақты белгіленбеді,
сондықтан, жаңа баспамен 1995 және 1996жж осы сауалды талқылау кеңейтілген
және нақтыланған еді.
Осы сәттен бастап лицензияларды алу және оны қайтарып алу тәртібі;
Ресей Банкіне есептеме беру міндеттемесі; банк жүйелерінің тұрақтылығын
қамтамасыз ету тәсілдері; міндетті экономикалық нормативтері; инспекциялық
тексеру жұмыстарын ұйымдастыру және жүргізудің негізгі тәсілдері тіркелген.
Заңдылық банктік бақылау мақсатын біркелкі бекіткен, оның мәні банк
жүйесінің тұрақтылығы мен төзімділігін, сондай-ақ салымшылар мен
кредиторлардың құқықтары мен көзқарастарын қолдауда. Сол уақытта Ресей
Банкі несиелік ұйымдардың шұғыл қызметтеріне араласпайтындығын, заңмен
белгіленген төңірегінде олардың тәуелсіздігін білдіретіндігін ескеру керек.
Осылайша, бір орнында тұрмайтын және одан әрі жетіліп, өзгеретін банк
жүйесі мен банк заңдылығы біртіндеп қалыптасты[3].
1.2 Банк міндеттемесі мен банктік құқық бұзушылық түсінігі
Теориялық көзқарастан банк қызметін қарастырған кезде банк,
банктер, банк жүйесі секілді түсініктерін нақтылау маңызды болады. Банк
түсінігінің өзі әжептәуір кең, ол толық мөлшерде оның ішкі мазмұны туралы
көрініс береді және банк жүйесінің элементі ретінде қарауға бірыңғай тұтас
формасы деп қабылдауға мүмкіндік береді.
Заң ғылымының кандидаты Исакова З.Д. банк анықтамасын қаржылық-
несиелік жүйелерінің звеносы арқылы береді, оны ақша қаражатын сатып алу
және сату бойынша қызмет көрсетулер есебінен кәсіпкерлік қызметін, несиелік
операцияларын дамыту және экономиканың қажеттіліктері үшін құқықтық негізде
қаржылық ресурстарын қалыптастыруды іске асыратын ерекше дәрежесі бар
ерекше бір кәсіпорын ретінде анықтайды.
Біртекті қызметтерді орындайтын және қызмет көрсету сипатына қарай
ұқсас болатын, сандық және территориялық, функционалдық критерийлері
бойынша біріктірілген банктердің барлық жиынтығын банктер түсінігін
ашады.
Әдебиет көзінде банк жүйесі түсінігінің мазмұнында ерекше бір мән
жатыр. Банк жүйесі елдегі банктердің қызмет етуші құқықтық және
институционалдық аспектілер жиынтығы түрінде көрінеді. Банк жүйесі қызмет
көрсетулердің типі мен сипатына қарай банктер желісін қалыптастыру
жөніндегі идеялары, банк істері мен банк қызметінің заңды негіздері,
олардың қызметіндегі банктердің философиясы болып табылады. Банк тауарлы-
ақшалай шаруашылықтың маңызды элементі болып табылады. Ақша формасының
айналымға түсу бастамасы банк ісінің дамуы мен банк жүйелерінің қалыптасу
бастамасы болып табылады. Өз кезегінде, банктердің даму деңгейі
экономикадағы тауарлы-ақшалай байланыстарының даму деңгейіне сәйкес келеді.
Банк – экономиканың және де мемлекеттің негізгі қозғалтқыш элементі
болатындығын нақ айтуға болады, сондықтан теорияда да, тәжірибе де банктік
жауапкершілікке көп көңіл бөлінеді.
Банк міндеттемесі туралы сауалдарын зерттей отырып, біздің пікіріміз
бойынша, банктік қатынастарының ішіндегі құқықтық табиғатын анықтау қажет.
Банк жүйесіндегі барлық құқықтық қатынастары екі санатқа бөлінеді.
Біріншісіне Қазақстанның Орталық Ұлттық Банкі, ал екіншісіне – несиелік
ұйымдары жатады. Мұндай құқықтық қатынастарын бөліп көрсету банк
жүйелерінің құқықтық элемент дәрежесі мен мақсаттарына, уәкілеттеріне,
қызметтері мен алуан түрлі міндеттерімен сипатталады.
Қазақстанның қазіргі екі деңгейлі банк жүйелерінің құрылымы әрбір осы
деңгейлердегі арнайы бірқатар міндеттерін шешуді ұйғарады.
Заң шығарушы Қазақстан Банкіне ерекше құқықтық дәрежесі мен жалпы банк
жүйесін реттеу және бақылау уәкілеттілігін бекіткен, бұл субъектілер
арасындағы өзара қатынастарын бекіту үшін негізін қалаушы сәті болып
табылады. Қазақстанның Банкі мен несиелік ұйымдарының қатынастары қаржылық,
оның ішінде банктік заңдылығымен бірыңғайландырылған.
Сонымен қатар, екінші деңгейлі банк жүйелерінің қатынастарына
азаматтық-құқықтық реттеу тәсілдерін қолданатын банкаралық нарық ұйымдары
мен клиенттер келісім шарттары жатады. Жоғарыда аталғандарға байланысты,
несиелік ұйымдарының жауапкершілігін Қазақстанның банк жүйелерінің әр түрлі
деңгейлері бойынша жүйелендіруге болады.
Банк міндеттемесінің түсінігі туралы көптеген қарама қайшылықтар
туындаған. Оның бір себебі осы түсінікке заңдылықтың бекітілмеуі болып
табылады.
Н.А. Сатаров банк міндеттемесін қаржылық-құқылық
нормаларын бұзғандығы үшін сол уәкілетті органдарға қатысты мемлекеттік
мәжбүрлеу іс шараларын қолдану, сондай-ақ мүліктік сипаттағы қосымша
ауыртпалық жүктеу ретінде анықтайды. Бұл түсінік Р.Л.Хачатуровтың және
Р.Г.Ягутян авторлары болатын Заңды жауапкершілік монографиясында
қарастырылады. Олар банктік жауапкершілігін тек өзінің іс әрекеттеріне
жауап беру міндеттемесі ретінде емес, ал қандай да болмасын ойға салусыз
жауапты әрекет ету деп қарастырады. Бұл қатыста А.Г.Братконың пікірі
қызықты болады, ол өз кезегінде банк міндеттемесін жауапкершілік термині
деп қабылдау керек емес деп айтқан. Ол өзінің ұстанымын, банк құқығының
санкциялары басқа құқық салаларының санкцияларына қарағанда кінә принципін
ескермейді. Банк салымшылары мен басқа да банк клиенттері үшін кімнің
кінәсі есебінен несиелік ұйымдары банк операцияларын іске асыруды
тоқтатқаны талғаусыз. Қазақстан Банкі де банк лицензиясын кері тартпақ
болады, егер несиелік ұйымдарының кредиторлары үшін шын қауіп сезген болған
жағдайда – деп А.Г. Братконың еңбегінде жазады. Яғни, банк құқығында
санкциялар деп елеулі сезілетін зиянды алдын алу мақсатында қолданылатын
қорғаныс іс әрекеттері деп түсінеді.
Мұндай талқылаулар банк міндеттемесінің түсінігін екі тәсілмен
қарастыруға әкеледі: оңды және теріс жағынан. Оңды деп өзіне жүктелген
міндеттемелеріне жауапкершілігі деп түсінеміз. Ол банктік заңдылықтың
нормаларында бекітілген. Мысал ретінде Ресей Орталық Банкі туралы
10.07.2002ж ФЗ н емесе Банктер мен банктік қызметі туралы 02.12.1990ж
ФЗ алуға болады, мұнда банктердің жеке тұрақтылығын қамтамасыз ету
міндеттемесі; Ресей Федерациясы ОБ белгіленген міндетті нормативтерін
сақтау бекітілген және т.с.с. Яғни бұл жағдай несиелік ұйымдарының өз
міндеттемелерін әділ және өз уақытында орындауымен сипатталады. Ал несиелік
ұйымдарының өз міндеттемелерін орындамау жағдайында, сондай-ақ оларды
бұзған жағдайда мүліктіктен айыру және басқа сипаттағы салдарларын құрайтын
мемлекеттік мәжбүрлеу іс шаралары қолданылатын болады. Мұнда теріс тәсілі
негізделген[4].
Банк міндеттемесінің ерекше қасиеттері бар. Банк міндеттемесі
бұқаралық-құқылық табиғатқа ие; бұзақылығы үшін тек банктік заңдылық
басталады; субъектілері тек несиелік ұйымдары болып табылады; субъект
кінәсі ескерілмейді; соттан тыс тәртіпте қолданылады; оның іске асырылуы
банктік салада заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталады.
Банк міндеттемесінің мақсаты несиелік ұйымдарын жазаға тарту,
салымшылар мен кредиторларды қорғау, жаңа құқық бұзулардың жасалуын алдын
алу болып табылады.
Теріс банк міндеттемесінің негізі банк құқық бұзушылығы болып
табылады. Заң шығарушы бізге бұл жағдайға түсінік бермейді. Жалпы теориялық
білімдерге негізделе отырып, банк құқық бұзушылығы — несиелік ұйымдарының
оның банк заңнамасын бұзғандығына қоғамдық-қауіпті, құқыққа қарсы іс
әрекеті деп танылады, ол үшін мемлекеттік мәжбүрлеу іс шаралары көзделген.
Қоғамдық қауіптілік Орталық Банк пен несиелік ұйымдарының арасындағы
бұқаралық банктік қатынастарға зиян келтіруден тұрады. Ол құқыққа қарсы
жағдай, өйткені заңдылықтың белгіленген нормаларына қарсы жасалуда. Кінә
секілді белгі қарастырылмайды, себебі кінәнің болуы банктік
жауапкершіліктің міндетті негіздемесі болып табылмайды.
Ресей Федерациясының Орталық Банкі туралы 10.07.2002ж ФЗ 74 бабына
сәйкес банктік құқық бұзушылықты негізгі үш топтарға бөлуге болады: 1)РФ ОБ
белгіленген экономикалық нормативтерінің несиелік ұйымдарымен бұзылуы; 2)
банктік есептілікті жүргізу ережесін бұзуы немесе өз уақытында тапсырмауы;
3) РФ ОБ-нің осындай кемшіліктердің алдын алу туралы жарлығын орындамауы.
Осы баппен қаржылық жауапкершілік іс шаралар тізімі де бекітіледі: айыппұл
салу; жеке банк операцияларын іске асыруға тыйым салу және т.б.
Банк құқық бұзушылығын толық мөлшерде қарастыра отырып, оның негізгі
белгілеріне атап өту мүмкін емес:
1) қоғамдық қауіпсіздік. Банк құқық бұзушылығы қоғамдық қауіпті болып
табылады, өйткені мұндай құқық бұзушылыққа араласу құралы болып несиелік-
банктік саласының жағдайы, банк тұрақтылығы, кредиторлар мен салымшылардың
көзқарастары, банктік қызметінің саласындағы мемлекеттік және қоғамдық
көзқарастары саналады.
2) құқыққа қайшылық. Банк құқық бұзушылығы құқыққа қарсы, өйткені
мемлекетпен бекітілген банк заңдылығының нормаларына қарсы жасалады.
3) кінәлілігі. Осы заң бойынша кінәнің болуы банктік құқық
бұзушылықтың міндетті себебі болмайды, өйткені несиелік ұйымы құқық
бұзушылық үшін жауапкершілікке тартылады, яғни біздің пікіріміз бойынша,
заңды жауапкершілік принциптеріне сәйкес келмейді. Банк құқық бұзушылығының
белгісі ретіндегі кінә мәселесі біртекті заңмен шешіледі. 4) жазалану
қаржылық (банктік) санкцияларды пайдалануда сипатталатын, банктік құқық
бұзушылық жасағаны үшін заңмен белгіленген жауапкершілігінің болуында
негізделеді.
Банк құқық бұзушылығының құрамын анықтау қажетті деп ойлаймыз, алайда
банктік заңдылықпен ол анықталмаған. Объектті пен объективтік жағын,
банктік құқық бұзушылықтың субъектісі мен субъективтік жағын бөліп
көрсеткен жөн көрінеді.
Құқық бұзушылық объектісі болып құқықпен қорғалатын және реттелетін
қоғамдық қарым қатынастары саналады. Банк құқық бұзушылығының объектісін
жалпы, текті және тікелей деп топтастыруға болады. Жалпы объекті дегеніміз
несиелік ұйымдарының банк қызметін іске асыруын айтады. Текті объектісі –
біртекті қоғамдық қатынастарының тобы, олар Ресей Федерациясының Орталық
Банкі туралы 10.07.2002ж ФЗ 74 бабында тіркелген. Тікелей объектісі – бұл
нақты материалдық игіліктер, жеке тұлға, оның көзқарастары, адалдық және
т.б.
Объективтік жағы іс әрекет ету немесе іс әрекетсіздік формасындағы
әрекет жасаудан құралады. Бұл іс әрекеттері толық емес немесе күмәнді
ақпараттардың берілу жолдарымен жасалады. Әрекетсіздік формасында келесідей
құқық бұзушылықтар жасалуы мүмкін: ақпарат көзін бермеу; РФ ОБ-нің несиелік
ұйымдарының қызметтерінде айқындаған бұзуларын алдын алу туралы бұйрықтарын
орындамау. Іс әрекет ету мен әрекетсіздік формасында РФ ОБ-мен белгіленген
экономикалық нормативтерінің несиелік ұйымдарымен бұзылуы, сондай-ақ жалпы
банк жүйесіне де, кредиторлар (салымшылар) көзқарастарына нақты қауіп төнуі
де мүмкін болады.
Заң шығарушы осы аталған түсініктердің ешбіреуін нақтыламайды, ал сот
тәжірибесінің оларды дұрыс түсіндіру қабілеті әлі қалыптаспаған. Ресейдің
ОБ туралы Заңының 74 бабы 1 тармағында анықтамасы әлі де айқын емес, мұнда
құқыққа қарсы жасалған әрекеті үшін іс шаралар қолдану негіздемесі ретінде
заң шығарушы несиелік ұйымдарының бұзушылығы үшін федералды заңдарын
бекітеді. Осыдан шығатын сауал: бұл құқық бұзушылықта объективтік жағы нені
құрайды? Несиелік ұйымдарымен бүкіл федералды заңдарының бөлігі ме, әлді
олардың белгілі бір бөлігін ғана ма?
Осы аталған істердің түсінігі РФ ОБ туралы Заңында нақтыланбаған, ал
оларды дұрыс түсіндіре алатын тұрақты сот тәжірибесі әлі күнге дейін жоқ.
Әсіресе РФ ОБ туралы Заңының 74 бабы 1 тармағында анықтамасы әлі де айқын
емес, мұнда құқыққа қарсы жасалған әрекеті үшін іс шаралар қолдану
негіздемесі ретінде заң шығарушы несиелік ұйымдарының бұзушылығы үшін
федералды заңдарын бекітеді. Осыдан шығатын сауал: несиелік ұйымдары бүкіл
федералды заңдарын бұзғаны ма, әлде олардың бір бөлігі банктік құқық
бұзушылықтың тек объективтік жағын құрай ма?
РФ ОБ туралы Заңының 56 бабы, Ресей Банкі банктік реттеу және
қадағалаудың басты орган қызметін атқарады, ол несиелік ұйымдарымен жалпы
міндетті нормативтері мен банктік заңдылықтарын сақтауды тұрақты бақылауды
іске асырады.
Соған байланысты, РФ ОБ туралы Заңы РФ ОБ-і үшін заңдылықтың басқа
салаларын банктермен орындалуын қадағалауды іске асыру мүмкіндігін
көздейді. Осылайша, ОБ туралы Заңының 74 бабы 1 тармағында объективтік жағы
ретінде тек банк заңдылықтарының талаптарын бұзуы көзделеді.
Банк құқық бұзушылығының субъектісі деп заң шығарушы тек несиелік
ұйымын бөліп көрсетеді, яғни өз қызметін банк операцияларын іске асыру үшін
берілген лицензиясы негізінде іске асыратын ұйымы.
Субъективтік жағы жалпы құқық теориясында секілді кінә формасында
сипатталады. Бірақ, банк міндеттемесіне жүктеу кезінде кінәнің болуы
ескерілмейді, соған байланысты заңды жауапкершіліктің принциптері бұзылады.
Банктік бұзушылық тек онда барлық құрамының элементтері қатынасқан кезде
орын алады деп пікір туындады.
Құқық бұзушылық түсінігінің анықтамасына жалпы теориялық жағынан
келетін болсақ, ол мүлдем басқа, егер оның құрамында бір элемент болмаса:
объект, субъект, субъективтік жағы, объективтік жағы. Мұндай заңды
ережелері заңды тұрғыда қате деп есептеледі, өйткені құқық бұзушылықтың
заңды құрамының барлық элементтерінің бар болуы туралы белгіленбеген
ережесі мұндай институттың банктік реттеу саласында болуын расталмауын
куәландырады.
Жоғарыда аталғандарды талдай отырып, мынадай қорытынды жасауға болады,
банктік жауапкершілік – бұл банктік заңдылықта бекітілген міндеттемелерді
бұзғандығы, олардың орындалмауына несиелік ұйымдарға банктік санкцияларын
қолдануды негіздейтін, қаржылық-құқылық жауапкершіліктің бір түрі.
1.3 Құқықтық жауапкершілік субъектісі ретінде банктің құқықтық орны
Банк қызметін құқықтық реттеу Қазақстанның Конституциясы, әкімшілік
заңдары (оның ішінде, Банк және банк қызметі туралы заңнамасы) мен
Қазақстан Банкінің нормативтік актілеріне сәйкес жүзеге асырылады.
Қазақстан банктерінің банк қызметімен реттеу республикалық деңгейдегі
нормативтік-құқықтық актілерімен іске асырылады.
Банк және банк заңмасы заңының 1 бабына сәйкес: банк – бұл
келесідей банк операцияларын жиынтықты түрде іске асыруға құқылы несиелік
ұйым: жеке және заңды тұлғалардың ақша қаражаттарын салымдарға тарту,
аталған қаражаттарды өз атынан және қайтарымдылық, төлемділік, мерзімділік
шарттары негізінде өз шотына орналастыру, жеке және заңды тұлғалардың банк
шоттарын ашу және енгізу.
Банк деген ұғымды заң шығарушы несиелік ұйым ретінде анықтайтынын
белгілеген жөн. Бірақ несиелік ұйым түсінігі банк түсінігіне қарағанда
өте ауқымды және кең ұғым, және банк болып табылмайтын, ал белгілі бір заң
негізінде өз қызметтерін атқаратын несиелік ұйымдардың тізімін құрайды.
Сондықтан, тәжірибе жүзінде заңды салдарларын банк түсінігімен емес, ал
несиелік ұйым түсінігімен байланыстырған жөн.
Өз қызметтерінің толықтығына тәуелді, әдебиет көздерінде келесідей
формалары бөлінеді: әмбебапты банктер, яғни несиелік-есептік операциялар
жиынтығын іске асыратындар; арнайы мамандандырылған банктер – қаржы
нарығының белгілі бір сегментін орындайтын, бірақ олардың саны Ресей
Федерациясында өте аз. Мұндай банк түрлеріне, мысалы, инвестициялық және
ипотекалық, даму және басқа да банк түрлерін жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасында шетелдік елдердегідей банктерді түрге
бөлудің заңды мәні жоқ.
Әдебиет көздерінде банктердің келесідей қызмет түрлері бөлінген: 1)
уақытша ақша қаражаттарын жинау (аккумуляция) және оларды капитал көзіне
айналдыру қызметі. Табыс көзін алу және капитал көзіне түр алмасатын салым
формасындағы жинақ көздерін жинауды білдіретін негізгі қызметі болып
табылады. 2) кәсіпорындарды, мемлекет пен халықты несиелендіру. Яғни
банктер уақытша ақша қаражаттарын уақытша және қайтарымды негізде ұсынады.
3) ақша айналымын реттеу. Банктер әр түрлі шаруашылық субъектілердің төлем
ақы айналымын өткізетін орталықтар ретінде қызмет етеді. 4) делдалды. Банк
заңды және жеке тұлғалар үшін төлемақы делдалы болып табылады. 5)
ақпараттық-консультативты. Банктер өз клиенттеріне пайыздық мөлшерлемесі,
елдің қаржылық экономика жағдайының өзгеруі және басқа да ақпараттар туралы
хабардар, консультациялар береді.
Несиелік ұйымдарды басқару органдарымен бірегей оның құрылтайшы-
қатысушы жиналысымен директорлар кеңесі (бақылаушы кеңесі), бірыңғай
атқарушылық орган мен топтық атқарушылық орган болып табылады.
Мемлекеттік тіркеу банктердің өзінің ерекше қызметтерін орындау негізі
болып табылады. Мемлекеттік тіркеу туралы шешімі Қазақстан Ұлттық Банкімен
қабылданады. Тіркеу жұмыстарынан кейін банк операцияларын іске асыруға
лицензия беріледі, оны алған сәтінен бастап банк өз қызметін іске асыра
алады. Бұл қажеттілік банк қызметінің экономикаға ықпал ететін аса жоғары
тәуекелі және ықпалымен байланысты болып келеді.
Сондықтан, банктер Орталық Банк тарапынан қатаң мемлекеттік бақылау
мен қадағалауды қажет етеді. Кері жағдайда, олардың қызметі заңсыз болып
келеді, ал кей жағдайларда – қылмыстық тұрғыда жазаланады.
Лицензиялардың келесідей түрлері бар: 1) Ұлттық теңге теңгерімінде
банк операцияларын жүзеге асыруға берілетін лицензиясы (жеке тұлғалардың
ақша қаражаттарын тарту құқығынсыз); 2) теңге және шетелдік валютада
қызметтеріне берілетін лицензиясы (жеке тұлғалардың ақша қаражаттарын тарту
құқығынсыз); 3) депозиттер мен құнды металлдарды тартуға берілетін
лицензиясы.
Алғашқы лицензияны алғаннан кейінгі алты айдан соң банктерге
депозиттер мен құнды металлдарды тартуға лицензия берілуі мүмкін.
Банктің өзіндік жарғылық капиталы болуы мүмкін, яғни кредиторлардың
көзқарастарын қамтамасыз ететін банк құрылтайшыларының салымдарынан тұратын
мүліктің міндетті минималды мөлшері. 2017 жылдың маусым айында заң шығарушы
қайта тіркелген банктің мемлекеттік тіркеу туралы арызын берген және банк
операцияларын іске асыруға лицензиясын алған күнінде жарғылық капиталының
минималды мөлшерін 300 миллион теңге сомасынде белгілейді, ал қайта
тіркелген банк емес несиелік ұйымы үшін және банк операцияларын іске
асыруға арналған лицензиясын беру үшін 90 миллион теңге сомасында.
Банктер және басқа да заңды тұлғалар қаржылық құқық қатынастарына
қатынасқан кезде құқықтық қабілетіне ие болады – ұйымның субъективтік құқық
пен заңды міндеттемелерін орындайтын заңмен белгіленген қабілеті. Жалпы
және арнайы құқық қабілеттілігі ажыратылады. Жалпы құқық қабілеттілігі
азаматтық құқық қатынастарында қатысу мүмкіндігі қалыптасқан жағдайда
ұйымның мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін орын алады. Ерекше құқыққа
қабілеттілік мөлшері Қазақстан Банкімен берілген лицензиясының түріне
тәуелді болады. Мысалы, бұл жеке тұлғалардың қаражаттары салымдарын тарту
құқығынсыз банктік операцияларын іске асыруы мүмкін. Өз қызметінің даму
шарасына қарай несиелік ұйымдарда олардың уәкілділігі кеңейтіледі.
Жоғарыда аталғандарды жалпыландыра отырып, банктің үш басты белгілерін
бөліп көрсетуге болады. Біріншіден, банк – несиелік ұйым. Екіншіден, тек
банк жеке және заңды тұлғаларға ақшалай қаражаттарын салымдарға тартуға,
оларды өз атынан және өз шоттарына орналастыруға, сондай-ақ жеке және заңды
тұлғалардың банктік шоттарын ашуға және жүргізуге құқылы. Үшіншіден, тек
банк осы жиынтықтың аталған операцияларын іске асыруға құқылы. Егер осы
аталған белгілерінің біреуі жоқ болса, ұйым банк ретінде қарастырылмайды.
Осындай белгілердің болуы, сондай-ақ ерекше функциялардың болуы,
тіркеу, құру тәртібі банкты банктік жауапкершілігінің арнайы субъектісі
ретінде бөліп көрсетуге мүмкіндік береді, оның рөлі Қазақстан
Республикасында өте мәнді және ауқымды[5].
1.4 Шетелдік елдердегі несие борыштарын өтеуден бас тарту үшін
қылмыстық жауапкершілігі
Көршілес мемлекет елдері қылмыстық заңнаманы жасақтаған кезде,
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы - мемлекеттерінің Парламентаралық
ассамблеясымен қабылданған және кепілдік сипат алатын, 1996 жылдың 17
ақпанындағы Үлгілі Қылмыстық кодекс ережелерін қолданған.
Үлгілі Қылмыстық кодексінде несиелік қатынастар саласындағы
қылмыстарға арналған екі бабы (259 және 260б.) көзделеді.
Үлгілі ҚК 259 бабы Несиені заңсыз алу деп аталады және жеке кәсіпкер
немесе ұйымның шаруашылық жағдайы, не болмаса қаржылық жағдайы туралы
көрінеу жалған ақпаратын банк немесе басқа бір несиелік мекемелеріне ұсыну
жолымен несиелер, дотациялар не болмаса несиелендірудің жеңілдік шараларын
алуына жауапкершілігі жүктеледі.
Үлгілі ҚК бойынша заңсыз несие алудың негізгі құрамдық ерекшеліктерін
бөліп көрсетейік.
Үлгілі ҚР 259 бабында көзделген қылмыстың құрамында несие, дотация не
болмаса несиелендірудің жеңілдікті шарттарын ұсынған, зардап шеккен
жақтарының субъектілер (банк немесе басқа да несиелік мекемесі) шеңберімен
шектеледі және дотацияларды заңсыз алуға қылмыстық жауапкершілік
белгіленеді. Сол уақытта ҚК 176б. 1 тарауына сәйкес зардап шегуші жағы
басқа бір кредитор болып танылады.
Сонымен қатар, Үлгілі ҚР 259 бабының мәні бойынша қылмыстық
жауапкершілікке тарту үшін арналған негіздемесі РФ ҚК 176б. 1т. сәйкес
анықталуына қарамастан кең болады, мұнда мемлекеттік несиені заңсыз алуына
жауапкершілігі бөлінбейді, ал оны тура мақсатта пайдалануға тең.
Үлгілі ҚР 260 бабында Несиелік борышты өтеуден бас тарту деп
аталатын тарауда сот шешімімен заң күшіне енген несиелік борыштың ірі
мөлшерін өтеуден ұйым жетекшілері немесе азаматтың бас тартуына қылмыстық
жауапкершілігі көзделеді.Үлгілі ҚР 260 бабында құнды қағаздарын өтеуден бас
тартуға қылмыстық жауапкершілігі көзделмеген.
22.09.1994ж Өзбекстан Республикасының Қылмыстық кодексі РФ ҚК-сынен
айырмашылығы – Үлгілі ҚК пен РФ ҚК-сінде көзделгендей, несиелік борыштан
бас тарту және несиені заңсыз түрде алуына қылмыстық жауапкершілігі
орнатылмайды.
Өзбекстан ҚК 1841 бабында көзделген бюджеттік тәртіпті бұзу құрамына
көп көңіл бөлінеді. Осы бапта бюджеттік тәртіпті бұзуына жауапкершілік
тағылады, яғни бюджет қаражаттарын осы бюджеттен қаржыландырылатын
мекемелер мен ұйымдардың бюджеттері немесе сметаларында көзделмейтін
шығындарға бағыттау, шығын баптары бойынша бюджеттік ассигнация шектерінің
артуы, осындай әрекеті үшін әкімшілік өтеу шарасын қолданғаннан кейін
мекемелер мен ұйымдарда штаттық-сметалы тәртібінің бұзылуы.
Экономика саласындағы қылмыс үшін мүліктік зардаптың мөлшері Өзбекстан
Республикасының ҚК-сінің Терминдердің құқықтық мәні тарауында нақты
анықталды, мысалы, ірі мөлшері деп 100-ден 300 минималды еңбекақы төлемі
есептеледі, ал ең ірі деп – 300-ге тең және одан да жоғары еңбекақы
төлемінің мөлшері болып табылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі несиенің заңсыз алынуы мен
мақсатсыз пайдаланылуы (194б.) және несиелік борыштан бас тарту (195б.)
құрамдары көзделеді.
Қазақстанның ҚК 194б. 1 тарауында несиелер, дотациялар,
несиелендірудің жеңілдіктерін алу үшін мәнді болатын белгілі бір
міндеттемелер немесе жеке кәсіпкердің кепіл мүлкі немесе шаруашылық
жағдайы, қаржылық жағдайы туралы банк немесе басқа бір кредиторға көрінеу
жалған ақпаратын беру жолымен жеке кәсіпкерлер немесе ұйым жетекшілерімен
несиелер, дотациялар, немесе несиелендірудің жеңілдіктерін алуына қылмыстық
жауапкершілік белгілейді.
Қазақстан ҚК 194б. 1т. баспасы РФ ҚК 176б. 1т. ерекшеленетіні – мұнда
дотацияларды заңсыз алуы үшін қылмыстық жауапкершіліктің көзделуі,
тиісінше, оның қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін негіздемесі кең.
ҚР ҚК 194б. 2 тармағында мемлекеттік мақсатты несиені пайдалану не
болмаса тура емес мақсатта мемлекет кепілімен берілген несиені алуы үшін
қылмыстық жауапкершілігі көзделеді, егер бұл іс әрекеті азаматтарға, ұйым
немесе мемлекетке үлкен бір зардап келтірген болса.
Қазақстан ҚК 195 бабында тиісінше сот актісімен заң күшіне енгеннен
кейін ірі мөлшердегі несиелік борышын өтеуден ұйым жетекшісі немесе
азаматтың бас тартуы үшін қылмыстық жауапкершілігі көзделеді.
Алайда ҚР ҚК 195 бабында құнды қағаздарды өтеуден бас тартуы үшін
жауапкершілік көзделмейді.
ҚР ҚК 195 бабындағы ескертуде ірі мөлшердегі несиелік борышы
түсінігі айқындалады: 500 айлық есептік көрсеткіштен артық сомадағы ірі
мөлшері азаматтық борыш деп саналады; ал ұйымдарда – 2500 айлық есептік
көрсеткіштен артқан сомасы.
Банктің ақша қаражаттарын заңсыз пайдалану құрамы қызығушылық танытады
(220б.). Қазақстанның ҚК бойынша азамат, ұйым немесе мемлекетке ірі зардап
келтіру жағдайында, осындай үш іс әрекеттерге қылмыстық жауапкершілік
көзделеді:
• банк қызметкерлерінің көрінеу қайтарымсыз несиелерді беру немесе банк
үшін көрінеу пайдасыз келісім шарт жасау үшін банкпен тартылған
қаражаттары және (немесе) банктің жеке қаражаттарын пайдалану үшін;
• банктің негізсіз кепілін немесе банк клиенттеріне негізсіз
жеңілдіктерін ұсыну үшін;
• банк қызметкерлерімен ақшалай сомасын, оның ішінде клиенттердің банк
шоттары бойынша валюталық қаражаттарын өз уақытынан тыс қайта есептеу
үшін.
Қазақстанның ҚК-сінде ірі (өте ірі) мөлшердегі зардабы, табыс түсінігі
Қылмыстық кодекстің баптарында құқыққа жария түсінік беру жағдайларында
қалыптасқан.
ҚР ҚК 189 бабындағы (заңды кәсіпкерлік қызметке кедергі келтіру)
ескертулерге сәйкес, ҚР ҚК 7 тарауының баптарында ірі мөлшердегі зардабы
(оның ішіндегі ҚК 194 бабы) азаматпен айлық есептік көрсеткіштен 100 есе
артатын мөлшердегі келтірілген зардабы, не болмаса қылмыстың жасалу сәтінде
Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген айлық есептік
көрсеткіштен 500 есеге артатын мөлшердегі ұйым немесе мемлекетке
келтірілген зардабы танылады.
Әзірбайжан Республикасының ҚК-сі басқа мемлекеттердегі қазіргі
қылмыстық-құқықтық пікірлерінің, заңдылық тәжірибесінің жетістіктеріне
негізделеді.
Әзірбайжан Республикасының ҚК-сінде несиені заңсыз алу немесе оны
мақсатсыз пайдалану (195б.) құрамы көзделеді. Қылмыстық жауапкершілігі
шаруашылық жағдайы туралы, не болмаса ұйым немесе жеке кәсіпкердің қаржылық
жағдайы туралы көрінеу жалған ақпараттарын беру жолымен жетекші немесе жеке
кәсіпкердің мақсатты мемлекеттік несие алу, не болмаса жеңілдікті
жағдайларда несие алуына белгіленеді. Ірі мөлшерде зардап келтіретін
осындай іс әрекеттері ауырлы жағдайлары кезінде жасалғандар деп есептеледі.
Әзірбайжан Республикасының ҚК 195 бабына сәйкес ірі мөлшерде зардап
келтіргені үшін жоғары мөлшерде жауапкершілігі көзделеді.
Әзірбайжан Республикасының ҚК Несиелік борышты өтеуден бас тарту 196
бабында несиелік борышты өтеуден ұйым жетекшісі немесе азаматтың бас
тартуына немесе белгілі бір мөлшерде келтірілген зардап жағдайында тиісінше
сот шешімен заң күшіне енгеннен кейінгі құнды қағаздарды төлеуден бас
тартуы үшін қылмыстық жауапкершілігі көзделеді.
Әзірбайжан Республикасының ҚК 196 бабында несиелік борышты өтеуден бас
тарту құрамының объективтік және субъективтік жақтарының сипаттамасы
кезінде қастық белгісі жоқ. Сонымен қатар, құнды қағаздарды төлеуден бас
тарту үшін белгілі бір мөлшердегі зардап жағдайында қылмыстық
жауапкершілігі басталады, сондай-ақ ірі мөлшердегі зардап келтіргені үшін
өте қатаң жауапкершілігі белгіленеді.
Әзірбайжан Республикасының ҚК 190 бабындағы ескертулерге сәйкес,
елеулі деп ҚК-сінің 190, 192-198, 202-205, 210-212 баптарында бірден жеті
мыңға дейінгі мөлшердегі сомасы танылады, ал ірі деп – жеті мыңнан жоғары
минималды еңбекақы мөлшері.
22.07.1999ж Грузияның Қылмыстық кодексі Несиені заңсыз алу атты 208
бабын құрайды. Бұл бапта несиені алу немесе оның мөлшерін ұлғайту, не
болмаса жеңілдікті несиені алу мақсатында шаруашылық немесе қаржылық
жағдайы туралы банк немесе басқа да кредиторларына күмәнді мәліметтер беру
үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейді.
Грузия ҚК 208б. 2 тармағында мемлекеттік мақсатты несиені заңсыз алу
немесе оны елеулі зардап келтірумен заңсыз түрде пайдалану үшін тартылатын
жауапкершілігі белгіленеді.
Грузия ҚК-сі, РФ ҚК 177 бабында көзделгендей, несиелік борышты өтеуден
бас тартуы үшін қылмыстық жауапкершілікті көздемейді.
Қарастырылатын сауалдары бойынша Беларусь Республикасының ҚК ережелері
қызығушылық танытады, ол жаңалығымен, прогрессивтілігімен айрықшаланады,
оның нормалары мен институты халықаралық құқықпен тығыз байланысқан.
Осылайша, Беларусь Республикасының ҚК Несиелер немесе дотацияларды
алуға еліктіру 237 б. 1тармағында жеке кәсіпкерлер немесе заңды
тұлғалардың лауазымды мүшесінің несиелер немесе дотациялар алу үшін мәні
бар міндеттемелер туралы деректер мен көрінеу жалған ақпаратын несие немесе
несиелендірудің жеңілдікті шараларын алу үшін бергеніне қылмыстық
жауапкершілігі көзделеді.
БР ҚК 237б. 1т. көзделген қылмыстар құрамының ерекшелігі – осы аталған
іс әрекеттерге тартылатын қылмыстық жауапкершілігі несие алған сәтінен
(белгілі бір шарттарының барысында) бастап немесе несиелендіруді тоқтатуға
әкелетін міндеттемелер туралы жеке кәсіпкер немесе заңды тұлғаның лауазымды
мүшесі хабарламаған жағдайда несие немесе дотацияны алғаннан кейін
қалыптасуы мүмкін.
БР ҚК 237б. 2 тармағында мемлекеттік мақсатта несиені алу, не болмаса
өте ірі мөлшерде зардап келтіру мақсатында БР ҚК 237б. 1т көзделген іс
әрекеттеріне тағылатын қылмыстық жауапкершілігі белгіленеді.
БР ҚК 237б. 2т. ерекшеліктерінің бірі ірі мөлшерде келтірген зардабына
жоғары деңгейде қылмыстық жауапкершілік тарту болып табылады.
БР ҚК Несиелік борышты өтеуден бас тарту 242 бабында, осы
міндеттемені орындау мүмкіндігі болған жағдайда, жеке кәсіпкер немесе заңды
тұлғаның лауазымды мүшесінің сот шешімімен заң күшіне енген ірі көлеміндегі
несиелік борышының өтеуден бас тартуы үшін қылмыстық жауапкершілігі
көзделеді.
БР ҚК 242 бабының мәні бойынша қылмыстық жауапкершілік несиелік
борышын өтеу мүмкіндігі болған кезде ғана басталады. Сонымен қатар, осы
бапта құнды қағаздарын өтеуден бас тартуы үшін тартылатын жауапкершілігі
көзделмейді.
БР ҚК Экономикалық қызметті жүзеге асыру тәртібіне қарсы қылмыстары
деп аталатын 25 бабындағы ескертулерге сәйкес:
• қылмысты жасаған күнінде белгіленген минималды еңбекақы төлемінен 250
және одан да жоғары мөлшердегі (келісім, зардабы, табыс) артқан
мөлшері ірі мөлшері (келісім, зардабы, табыс) деп саналады;
• БР ҚК 25 бабындағы ескертулерде көзделмейтін, минималды еңбекақы
төлемінен мың және одан жоғары есеге артқан мөлшерін өте ірі мөлшері
деп есептеледі.
Украинада Қылмыстық кодекс 2001 жылдың 5 сәуірінде қабылданды, өз
күшіне 2001 жылдың 1 қыркүйегінде енген және 1960ж 28 желтоқсанындағы
бұрыңғы ҚК алмастырды.
Украина ҚК-сі қылмыстық заңнама ережелері мен экономиканың жоспарлы-
әкімшіліктен нарықтық формасына көшу шарттарымен салыстыруды қамтамасыз
етеді.
Украина ҚК-сінің 222б. 1т. Қаржылық ресурстарымен аялақтық деп
аталады. Ол меншікке қарсы қылмыстық белгілерінің жоқтығында субсидиялар,
субвенциялар, дотациялар, несиелер немесе салық бойынша жеңілдіктер алу
мақсатында мемлекеттік билік органдарына, Крым Автономды республикасының
билік органдары немесе жергілікті басқармалар, банктер немесе басқа да
кредиторларға кәсіпкер-азаматының, не болмаса құрылтайшының, не болмаса
шаруашылық қызмет субъект меншігінің көрінеу жалған ақпаратын бергені үшін
қылмыстық жауапкершілігі көзделеді.
Украина ҚК 222б. 2тармағында жоғарыда аталған іс әрекеттер қайталана
жасалған болса немесе ірі материалдық зардап келтірген болса, жоғары
мөлшерде қылмыстық жауапкершілігі көзделеді.
Украина ҚК 222 бабына сәйкес, қылмыстық жауапкершілігі субсидиялар,
дотациялар, несиелер немесе салық бойынша жеңілдіктер алу мақсатында жалған
ақпаратын бергені үшін тартылады. Осы бапта қылмыстық жауапкершілікке
тартылатын субъектілердің кең ауқымды тізімі көзделген (кәсіпкер,
шаруашылық қызмет субъектісінің меншігі немесе құрылтайшы, сонымен қатар
мұнда ұйым жетекшісі көрсетілмеген), осындай іс әрекеттерді қайта жасағаны
үшін және ірі зардапты келтірген үшін жоғары мөлшерде жауапкершілігі
көзделеді.
РФ ҚК-сіне қарағанда, Украина ҚК-сі несиелік борышты өтеуден бас
тартуы үшін қылмыстық жауапкершілікті жүктемейді. Алайда ҚК осы 382 бабының
1 тармағында заң күшіне енген соттың үкімін, қаулысын, шешімін лауазымды
тұлғамен қасақана орындалмауы үшін жауапкершілік тартылады.
Эстония Республикасының Қылмыстық кодексі РФ ҚК 176 және 177 б.
көзделген қылмыстары үшін қылмыстық жауапкершілігін көздемейді.
Латвия Республикасының 08.07.1998ж Қылмыстық кодексінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz