Дене тәрбиесі құралдарының организмге тигізетін әсері
Мазмұны:
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2-3
1.1 Мектеп жасына дейінгі дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-6
ІІ. Негізгі бөлім
1)Теориялық бөлім
2.1. Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасында дене тәрбиесі, мектеп жасына
дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясы және әдістемесінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-9
2.2 Дене тәрбиесі құралдарының организмге тигізетін әсері, гигеналық факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-14
2.3. Дене жаттығуларының мазмұны мен формасы ... ... ... ... ... ... ... ... .15-23
2.4 Қимыл-қозғалыстар және дене жаттығуларын үйретуге дидактикалық принциптерді қолданудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...24-34
2) Тәжірибелік бөлім: Жылдам ойлан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35-36
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
IV. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
І. Кіріспе
Бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі - мектепке дейінгі жастағы балалардың денсаулығын сақтау, нығайту, интеллектуалдық жеке басының дамуын қамтамасыз ету, олардың эмоциялық көңіл күй жағдайын көтеруге қамқорлық жасау. Оның ішінде мектеп жасына дейінгі баланың барлық жағынан дамуына негіз болатын денсаулығын сақтау, нығайту. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Мектепке дейінгі ұйымдар отбасымен қатар бір жастан алты жасқа дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқыту, олардың дене және психикалық денсаулығын сақтап, нығайтуды жүзеге асырады, - делінген. Жас өспірімнің дене және рухани күшін жан-жақты дамыту мен тәрбиелеуді құрсақтағы кезеңнен (мектепке дейінгі ұйымда ерте жастан) шақтан бастау маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Мектепке дейінгі шақта бала ағзасы шапшаң дамиды. Оның жүйке, сүйек-бұлшық ет жүйелері белсенді қалыптасады, тыныс аппараттары жетіледі. Бұл кезеңде денсаулық пен дене бітімінің дұрыс дамуының негізі қаланады. Мақсатты дене тәрбиесі мектеп жасына дейінгі балалардың жан-жақты дамуына ықпал етеді. Осы тұрғыдан алғанда, педагогикалық институттардың Мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеу мамандығында оқытылатын Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі пәні негізгі оқу пәні болып табылады. Аталған мамандық үшін ұсынылып отырған Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі оқулығы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Республикалық жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім жөніндегі кеңес жиналысының хаттама шешімімен Бекітілген және Пайдалануға рұқсат етілген 050101-мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеу мамандығына арналған типтік оқу бағдарламасына сай жазылған. Оқулық 21 тақырыптан тұрады. Оқулықтың әрбір тақырыбының мазмұны жоспарға сай ашылған. Соңынан тарауға сәйкес сұрақтар мен тапсырмалар, білімдерін бақылауға арналған тестілер ұсынылған. Қосымша ретінде дене тәрбиесі терминдерінің қысқаша сӛздігі, Қазақстан Республикасы халықының дене тәрбиесi даярлығының Президенттiк сынамалары, дене шынықтыру және спорт туралы заңдар, пайдаланылған әдебиеттер тізімі ұсынылған.
1.1 Мектеп жасына дейінгі дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің маңызы
Балалар дене тәрбиесінің теориясы ғылыми-зерттеулер мен озат тәжерибе негізінде дамиды. Ұлы Қазан социалистік революциясы біздің елімізде жаңа педагогиканың - жас ұрпаққа жан-жақты тәрбие берудің іргетасын қалады. Мектеп жасына дейінгі балаларға жан-жақты тәрбие беру жайындағы теорияның дамуына Н.К.Крупская баға жетпес үлес қосты. Н.К.Крупскаяның мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі туралы айтқандарының жаңа қоғамдық-саяси құрылыс жағдайындағы дене тәрбиесі туралы отандық ғылым, тамыры көп ғасырлық халықтық педагогикаға тереңдей сіңген өткен дәуір бай мұрасының әсерімен қалыптасты. XVII ғасырдың екінші жартысында-ақ сол кездің аса білімді адамдарының бірі - Епифаний Славинецкийдің балалардың дене тәрбиесі жөнінде озық ойлар айтқанын тарихи материалдар дәлелдейді. Ол Бала әдеттерінің азаматтылығы деп аталатын тамаша құжат жасап шыққан. Бұл кітапта балалар ойынына ерекше тарау арналады және оның тәрбиелік білім берудегі үлкен мәні көрсетіледі. ХVІІ ғ.жартысында Епифаний Славинецкий --Балалар тәртібінің ережелері атты белгілі педагогикалық кітапты құрастырған болатын-ды. Бұл еңбек қоғамдағы мінез-құлық ережелерінің жиынтығы болып табылады. Негізінен балалар өздерін үйде, қонақта, басқа адамдармен қарым-қатынаста қалай ұстауы керектігі туралы ережелерге тоқталды. Епифаний Славиницкийдің кеңестері сол кездің өзінде психологиялық тұрғыдан негізделген еді. Кітап баланың дене жағынан дамуына, денсаулығын нығайтуға, сергек көңіл-күйін сақтауға көмектесетін көптеген құнды гигиеналық ережелерден тұрады. Балалардың моральдық қылықтары туралы айта отырып, Епифаний Славинецкий баланың сыртқы мінез-құлқы оның ішкі қасиеттерінің көрінісі болып табылатындығын атап көрсетті. Бұдан кейінгі кезде прогресшіл қоғам қайраткерлері И.И.Бецкой, Н.И. Новиков, А. Н. Радищев дене дамуын ақыл - ой және еңбек тәрбиесімен тығыз байланыста қарастырған. Орыстың революцияшыл демократтары А. И. Герцен, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, Н. А. Добролюбов, Д. И. Писаревтің айтқан пікірлерінің дене тәрбиесі мәселелерін талдап жасау үшін үлкен мәні болды. Олар дене тәрбиесінің жан-жақты тәрбие берудің бір бөлігі екенін анықтай отырып, оның ақыл-ой, еңбек, адамгершілік және эстетикалық тәрбиемен байланысын көрсетті. Олар дене тәрбиесінің мақсаты - жүйелі жаттығу, ойнау, серуендеу және организмді шынықтыру жолымен баланың дене күшін дамыту мен денсаулығын нығайту деп білді. Мұның өзінде олар маңызды рөлді еңбек пен демалыстың алмасып келуінен, ұйқының, тамақтанудың нормаландырылуынан көрінетін тәртіпке бере отырып, мұны сергек рухты, адамның жарқын болашақ күресіне қабілетті болуы үшін қажетті дұрыс негіз деп санады. Тамаша педагог К. Д. Ушинский ойынға, гимнастикаға, балалардың таза ауада жүруіне үлкен мән береді. Ол балалармен өткізілетін сабақ үстінде ықыласты қалпына келтіруге көмектесетін қысқа мерзімді қимыл-қозғалыстар орындау үшін шағын үзілістер жасауды ұсынды. Оның пікірі бойынша, балаларда қоғамдық мінез-құлық дағдыларын қалыптастыратын, қоғамдық қатынастардың алғашқы ассоциациалары түйіп тастайтын ұжымдық ойындардың үлкен тәрбиелік құны бар. К. Д. Ушинский педагогтарға жоғары талап қоя отырып, балаға жетекшілік етуде үлкен қателіктер жібермеу үшін олар анатомия, физиология, психология, педагогика сияқты ғылымдарды білуге міндетті деп санады. Прогресшіл қоғам қайраткерлерінің айтқандары, ғалымдардың, дәрігерлердің еңбектері дене тәрбиесінің теориясын жасауға алғы шарт болды. Ресейде дене тәрбиесінің өзіндік теориясын жасаушы П. Ф. Лесгафт болып табылады. Аса ірі ғалым - педагог, медицина және хирургия докторы П. Ф. Лесгафт өз заманының озық ойлы адамдарының қатарында болды. П. Ф. Лесгафт балаларға арналған дене жаттығуларының біртұтас жүйесін жасады, оны автор дене тәрбиесімен өзара байланысты қарастырады (дене жаттығуларының гигиеналық және сауықтырушылық маңызы). П. Ф. Лесгафт дене жаттығуларын іріктеуге балалардың анатомиялық-физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін, жаттығуларды бірте-бірте күрделендіруді және түрлендіруді негіз етіп алған. Ол белгілі бір жаттығулар жүйесінің адам организмнің жан-жақты дамуға және дұрыс қызмет етуге алып келуіне, оның дене күшінің бірте-бірте жаттығуына жәрдемдесуіне ұмтылды. Дененің дамуын П. Ф. Лесгафт ақыл-ой, адамгершілік және эстетикалық дамумен, еңбек іс - әрекетімен өзара байланыста ғана мойындады. П. Ф. Лесгафт жаттығулары үйрету кезінде аз күш жұмсап үлкен жұмыс орындауға және кездесетін қиыншылықтарды жеңуге мүмкіндік беретін саналы көзқарас тәрбиелеуді негізгі міндет деп санаған. Ол бала санасына бағытталған, көрсетілген нәрсені сол қалпында қайталай салуға жол бермейтін сөздің мәнді болатынын атап кӛрсеткен. П. Ф. Лесгафт мұғалімнен сабақтарға жүйелі әзірлендіруді талап етті. Үйрету процесінде мұғалім денеге түсетін ауыртпалықты бірте-бірте арттыруды, жаттығуларды ауыстыруды және түрлендіруді алдын ала қарастыруға тиіс. П. Ф. Лесгафт қимыл-қозғалыс ойындары теориясы мен әдістемесін жасады. Ол қимыл-қозғалыс ойынын бала соның көмегімен өмірге әзірленетін жаттығу ретінде анықтайды. Осы ойындар үстінде ол дағдыларға, әдеттерге ие болады, онда мінез қалыптаса бастайды. Ойындағы ережелердің заң ретінде маңызы бар, балалардың оған деген көзқарасы саналы және жауапты болуға тиіс. Оны орындау баршаның міндеті, сондықтан да оның үлкен тәрбиелік күші бар. Ойындар моральдық қасиеттерді - тәртіпті, адалдықты, шыншылдықты, ұстамдылықты дамытады. П.Ф.Лесгафт ойынды жеке адамды тәрбиелеудің аса маңызды құралы ретінде қарастырады. П. Ф. Лесгафтың жаттығуларды іріктеу принципіне сүйене отырып, В. В. Гориневский дене дамуының адам өмірінің әр жас шамалық кезеңіндегі өзіндік ерекшеліктерін эксперименттік жолмен анықтайды. Оның Белгілі бір жас шамасына сәйкес дене жаттығулары атты кестесі кеңінен тарады. Дене тәрбиесі, гигиена және балаларды шынықтыру мәселелері жӛніндегі кӛптеген ғылыми еңбектердің арасынан Мектеп жасына дейінгі дене шынықтыру атты кітап көпшілікке айрықша әйгілі болды. Егер П.Ф. Лесгафт Ресейдегі дене шынықтыру білімі негізін салушы ретінде жас ұрпақ дене тәрбиесінің ғылыми негізін қаласа, оның ісін жалғастыруды В.В.Гориневский қоғамның жаңа міндеттері мен талаптарын ескере отырып, дене тәрбиесінің жас шамалық өзгешелігін осы негізде дамытты. П.Ф.Лесгафттың және В.В.Гориневскийдің идеяларын профессор, педагогика ғылымдары академиясының толық мүшесі, педагогика ғылымдарының докторы, дәрігер-гигиенист Е.А.Аркин жалғастырды. Кеңес өкіметінің алғашқы күндерінен бастап Е.А.Аркин Халық ағарту комиссариатының мектепке дейінгі бөлімінің Мәскеу халық ағарту бӛлімінің тұрақты кеңесшісі қызметін атқарды, балабақшалар дәрігерлерін біріктірді, тәрбиешілермен үнемі байланыста болды, оларды өзінің зерттеулеріне қатыстырды. Е.А.Аркин оларды жоғары жүйке қызметінің балалар тіршілігі және оны ұйымдастырудың заңдылықтары туралы, И.М.Сеченев пен И.П.Павлов ілімінің негізгі қағидаларымен түсінікті де тартымды түрде таныстырды, балабақша мен отбасының бірлесе жұмыс істеуінің маңыздылығын негіздеп берді. Оның мектепке дейінгі педагогика, анатомия, физиология және гигиена мәселелері жөніндегі еңбектері арасынан осы күнге дейін өз мәнін жоғалтпаған Мектепке дейінгі жас атты кітап ерекше ілтипатқа ие болды. Мектепке дейінгі жас педиатриясы педагогикасына профессор, медицина докторы Л.И.Чулицкая үлкен үлес қосты. Ол мектеп жасына дейінгі балалардың анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері жайындағы ғылыми мәліметтерге сүйене отырып, оларды тәрбиелеу мен оқытудың гигиеналық нормаларын анықтап берді және осы нормаларды балабақшаның практикасына ендірді. Л.И.Чулицкая гигиена, шынықтыру мәселелері жөнінде мектеп жасына дейінгі балалардың ерекшеліктері туралы 50-ден астам ғылыми еңбек жазды. Оның Мектеп жасына дейінгі балалар гигиенасы атты кітабы көпшілікке кеңінен таныс. Мектепке дейінгі балалар тәрбиесі саласында дәрігер және педагог Е.Г.Леви-Гориневскаяның үлкен рөлі бар. Өз жолбасшыларының бағытын ұстана отырып, ол дене тәрбиесі теориясы мен практикасын дамытуға елеулі үлес қосты. Оның жариялаған еңбектерінен А.И.Быковамен бірлесіп жазған Бала организмін шынықтыру атты кітабы, сондай-ақ Мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі қимыл-қозғалыстарын дамыту атты соңғы еңбегі кӛпшілікке мейлінше кең тараған. А.Б.Быкова мектеп жасына дейінгі балалардың қимыл-қозғалыс мәселелерін қорытып талдай отырып, балаларды қимыл-қозғалысқа үйрету процесін, оның мәнін, мазмұнын ұйымдастыру мен әдістерін негіздеді және ашып көрсетті. Ол үйретудің, оның өзіндік өзгешелігінің тәрбиелік сипатын атады, мұны ол ойынмен, балалармен өткізілетін сабақтарда ойын амалдарын кең қолдану мен оларды, эмоцианалды өткізумен тығыз байланыста қарады. А.И.Быкова мен Е.Г.Леви-Гориневскаяның бірлесіп жазған еңбегі мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі жүйесін дамытуға елеулі үлес қосты. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесінің теориясы мен практикасын дамытуға Н.А. Метловтың, М.М.Конторовичтің, Л.И.Михайлованың, А.И.Быкованың ғылыми-әдістемелік еңбектері айтарлықтай әсерін тигізді. Басқа авторлармен бірлесе отырып, олар балалардың дене тәрбиесі жөніндегі бағдарламаларды, педучилищелер үшін оқу құралдарын және мектепке дейінгі мекемелер үшін қозғалыс ойындарының жинақтарын жасап шықты. Балаларда қимыл-қозғалыс дағдыларын қалыптастыру жөніндегі алғашқы еңбектердің бірі - Д.В.Хухлаеваның 6-7 жастағы балаларда қимыл-қозғалыс дағдыларын қалыптастыруды үйретудің әдістемелік тәсілдерінің маңызы мен арақатынасын анықтаған зерттеуі болып табылады. Балалар дене тәрбиесінің жекелеген мәселелерін дамытуға практикалық қызметкерлердің таңдаулы тәжірибелері елеулі үлес қосады. Педагогтардың, әдіскерлердің Дошкольное воспитание журналында жарияланған мақалаларында, дене тәрбие сабақтарында шынықтыруды, балаларға дене жаттықтыруды үйретуді жақсы ұйымдастырудың, қимыл-қозғалыс ойындарын, спорттық ойындардың элементтері бар ойындар және т. б. өткізу әдістемесінің шығармашылық ізденістері ашылып көрсетіледі. Соңғы жылдарда балалар дене тәрбие саласында едәуір мөлшерде күн тәртібін ғылыми негіздеуге, сәби жастағы және мектеп жасына дейінгі балалардың қимыл-қозғалыс дағдыларын қалыптастыруға, қозғалыс ойындарының, шығармашылық белсенділіктерінің, балалардың қозғалыс іс-әректтеріндегі дене қасиеттерін, жарыстың тәрбиелік рөлін, негізгі қимыл-қозғалыстар мен спорттық жаттығуларды т.б. үйретуге арналған ғылыми-зерттеулер жүргізіліп, диссертациялар қорғалды. Зерттеулерден шыққан нәтижелер балалар дене тәрбиесі теориясы мен практикасының дамуына айтарлықтай әсер етеді және бағдарламаларда, жасалып жатқан оқулықтар мен оқу құралдарына өз бейнесін табады. Олардың авторлары ғылыми-зерттеу институттарының және жоғары оқу орындарының ғылыми қызметкерлері болып табылады. Дене тәрбиесі процесінде үйретудің мазмұнын, ұйымдастырылуын, әдістерін жетілдіруге Л.М.Артемова, Е.Н.Вавилова, М.П.Голощекина, А.В.Кенеман, Л.М.Коровина, Л.В.Карманова, Г.П. Лескова, А.В.Листенова, Л.И.Пензулаева, Н.В.Потехина, Г.В. Сендек, И.И Сергееня, А.Д.Удалой, В.Г.Фролова, Д.В.Хухлаева және басқалардың зерттеулері арналды. Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесі теориясының қазіргі кездегі мәселелерін одан әрі дамыту қоғамдық өмір талаптарымен байланысты.
2.1 Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасында дене тәрбиесі, мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясы және әдістемесінің дамуы
Өмірдің шапшаң қарқыны, ғылыми-техникалық прогресс еңбектің алуан саласындағы сан түрлі шығармашылық іс-әрекет қабылдау, есте сақтау, ойлану процестерінің белсенділігін дәл, тез бағдарлауға және түсіп жатқан ақпарат тудыратын реакцияға деген қабілетті талап етеді. Осыған байланысты балаларды құрсақтағы кезеңнен бастап дене тәрбиесін дұрыс ұйымдастыру, денсаулығын нығайту және жан-жақты дамыту, мектепке және алдағы қоғамдық өмірге дер кезінде даярлауды жүзеге асыру маңызды болып табылады. Сондықтан балалардың дене тәрбиесі теориясы саласындағы мәселелер сан алуан және келелі. Олар балалардың психикалық-физиологиялық дамуына және оның туған күнінен басталатын қимыл-қозғалысына қатысты заңдылықтардың аса маңызды мәселелерін: балалардың потенциялдық мүмкіндіктерін және олардың дамуын қамтамасыз ететін жағдай жасауды зерттейтін; барлық жас кезеңінде бүкіл тәрбиелеу-білім беру процесінің мазмұны мен әдістерін ғылыми негізделген қозғалыс тәртібін, жүйке жүйесінің, шынығудың гигиенасын қорытып жасап шығуға кешенді қарауды; қажетті бағдар таба білуге тәрбиелеуді, адамгершілікті сана мен мінез-құлыққа өзінше ойлануға, сабақтың алуан түрлерінде және ойындық іс-әрекетте шығармашылық белсенділікке, спортқа, еңбекке т.б.деген сүйіспеншілікке тәрбиелеуді қамтиды. Аталып өткен проблемаларды шешу ғылыми мекемелер бастарын қосып біріктірген ғалым-педагогтардың, психологтардың, физиологтардың, дәрігерлердің бірлесе күш жұмсауымен жүзеге асырылады.
Қазақстандағы мектепке дейінгі ғылымның дамуы туралы айтқанда бір атап өтерлігі, 1924 жылы Орынборда тұңғыш рет ғылыми-педагогикалық жинақ "Mектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу жөніндегі нұсқау" жарыққа шықты. Мектепке дейінгі тәрбие мәселелеріне байланысты журналист Нәзипа Құлжанованың "Mектептен бұрынғы тәрбие", "Aна мен бала тәрбиесі" атты еңбектері мектепке дейінгі тәрбиенің алтын қорына қосылды. Ағартушығалымдар:А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытовтардың мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу жӛніндегі педагогикалық ой-пікірлері басшылыққа алынды. 1945 жылы мектепке дейінгі мекемелер алдындағы теориялық және тәжірибелік міндеттер анықталды. 1947 жылы республикалық деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция ұйымдастырылып, ғалымдар, балалар жазушылары, балабақша меңгерушілері, тәрбиешілер мен әдіскерлері қатысты. 1950 ж. Қазақ КСР Оқу министрлігінің ЬLАлтынсарин атындағы Педагогика ғылымдарының ғылыми-зерттеу институты құрылып, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде зор үлес қосты. Бүгінгі таңда педагог ғалымдар: A.B. Андросова, Б.Арзанбаева, Б.Б.Баймұратова, C.Г.Бәтібаева, Н.Баримбеков, Ә.C.Әмірова, Г.X.Дүкенбаева, З.Д.Еденбаева, А.К.Меңжанова, Г.Ж.Меңлібекова, Т.А.Макеева, Қ.M.Меңдаяқова, Г.Метербаева, Т.А.Левченко, A.E.Манкеш, M.T.Тұрыскелдина, Ж.А.Исмайлова, Т.Иманбеков, Ф.H.Жұмабекова, C.H. Жиенбаева, О.Жұмадиллаева, M.C. Сәтімбекова, А.Ж.Салиева, Ш.Сапарбаева, Н.Сайлауова, F.З.Таубаева, X.T.Шерязданова, А.А.Нурахунова, т.б. мектепке дейінгі тәрбиенің әртүрлі салалары бойынша зерттеу жүргізіп, тәлім-тәрбиенің мазмұнын, әдістерін талдаған. Аталған ғалымдар еңбектерін оқып зерделеу арқылы мектепке дейінгі тәрбиенің даму, қалыптасу бағыт-бағдарын айқындауға болады. Мектепке дейінгі дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі мәселелері Ы.Алтынсарин атындағы педагогикалық ғылымдар Академиясының мектепке дейінгі тәрбие кабинеттерінде, мектепке дейінгі балалық шақ орталығында, дене тәрбиесінің ұлттық ғылыми практикалық орталығында, Қазақстанның мектепке дейінгі тәрбие беру жүйесінің әртүрлі типті, түрлі және деңгейлі білім беру ұйымдарында (мектепке дейінгі ұйымдар, жалпы білім беру мектептеріндегі мектеп алды сыныптары, түрлі деңгейдегі БКИ-дегі мектепке дейінгі тәрбие және мектеп алды дайындық кабинеттері, жоғары оқу орындары және орта кәсіптік білім беру ұйымдарында мектепке дейінгі білім беру факультеттері және бөлімдері) жүзеге асырылуда. Ғылыми ақыл ойды дамытуда және дене тәрбиесі саласындағы ғалымдарды біріктіруде Педагогика ғылымдары академиясы мен Білім және ғылым министрліктері ұйымдастыратын конференциялардың да маңызды мәні бар. Бұл конференциялар ғалымдардың белгілі бір кезеңдегі зерттеу жұмыстарының қорытындысын шығарады және алдағы ғылыми ізденістердің перспективаларымен, дене тәрбиесінің біздің еліміздегі қоғамдық мектепке дейінгі тәрбиенің дамуымен сәйкес туындайтын өзекті проблемаларды талдап қорытумен таныстырады. Дене тәрбиесі жалпы мәдениеттің құрамдас бөлігі. Бір сөзбен айтқанда, денсаулықты қолдаудың жай ғана тиімді құралы емес, сонымен бірге адамның қоғамда табысты болу мүмкіндігі.
Дене тәрбиесі - қоғамдағы жалпы мәдениеттің белігі, адамның дене қабілеттерін дамыту мен денсаулығын нығайтуға бағытталған әлеуметтік қызметтің бір саласы. Жан-жақты дамуды дене тәрбиесінсіз елестету мүмкін емес. Денесі жақсы дамыған деп күн тәртібіне спортпен жүйелі айналысуды енгізген, ағзаның шынығуы үшін табиғи факторларды тұрақты пайдаланатын, жұмысты белсенді демалыспен кезектестіріп отыратын жас адамды айтамыз.
Қазақстанда кезкелген азаматтың денсаулығын сақтау жолында қалаған спорт түрімен айналысуға, дене шынықтыруға жағдай жасалған. Үкіметіміз халықтың денсаулығын, дене тәрбиесін жақсарту мақсатында көптеген заң, бағдарламалар қабылдады. Атап айтсақ. Қазақстан Республикасында дене шынықтыруды және спортты дамытудың 2001-2005 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы, Қазақстан Республикасындағы халықтың дене
тәрбиесi даярлығының Президенттiк сынамалары туралы ережесі, Дене шынықтыру және спорт туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 2 желтоқсандағы N 490 Заңы, Қазақстан Республикасында дене шынықтыру және спортты дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы т.т. (Қосымшада заң, бағдарлама мазмұны ұсынылған).
Сонымен бірге құрсақтағы кезеңнен бастап ана мен бала денсаулығын қорғау мақсатында арнайы перинатальдық орталықтар болашақ ұрпақ үшін жұмыс жасауда. Дене тәрбиесіне ерекше көңіл бөлудегі негізгі міндеттердің бірібалалар мен жеткіншектердің арасында дене шынықтыру-сауықтыру және спорт жұмыстарын ұйымдастыру болып табылады, өйткені дене тәрбиесінің негізі балалық және жеткіншектік жаста қаланады. Мектепке дейінгі кезеңнен дене жаттығуларымен айналысу нәтижесінде спортқа қызығушылық қалыптасады, дағдылар мен іскерліктер жинақталады. Осы қажеттілікті ескере отырып, Қазақстан үкіметі білім беру саласының барлық буындарында, жалпы бұқараның спортпен айналысуына, дене қимылын дамытып, салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында барлық жағдайларды жасауда. Оның айғағыбарлық өлкелердегі спорт мектептері, стадиондар, спорттық-сауықтыру кешендері, спорт залдары, спорт алаңдары, т.т. Тәуелсіз Қазақстанның көк байрағын әлем төрінде желбіретіп жүрген олимпиада чемпиондарының, спортшыларымыздың жетістіктері соның дәлелі.
2.2 Дене тәрбиесі құралдарының организмге тигізетін әсері, гигеналық факторлар
Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің негізгі бөлімдерінің ішінде ерекше орын алатыны - дене тәрбиесі құралдары. Дене тәрбиесінде қолданылатын негізгі құралдар дене тәрбиесінің жаттығулары, ал көмекші құрал ретінде табиғаттың (жаратылыстың) сыртқы күшінің әсері мен гигиеналық факторлар. Дене тәрбиесі жаттығуларының жалпы ұғымы дене тәрбиесінің тәжірибесінде екі жақты мағынаны білдіреді. Біріншісі, дене тәрбиесінің құралы қимыл-қозғалыстың түрі болса, екіншісі әдістемелік қағидаларды пайдалана отырып қимыл-қозғалысты бірнеше рет қайталау процесін ұйымдастыру болып табылады. Бірінші жағдайда адамның денесіне немен әсер етуі сөз болса, екінші жағдайда әсер етуді қалай іске асыруға болады. Осы ұғымдарды шатастырмау үшін бірінші жағдайды дене тәрбиесінің жаттығулары, екіншісін жаттығулар тәсілі деп атаймыз. Дене жаттығулары адамның қимыл-қозғалысын құрайды және денені тәрбиелеудегі міндеттерді іске асырады. Бірақ қимыл-қозғалыстардың барлығы дене жаттығуларына жатпайды. Дене жаттығуларының белгісі оның орындалуы белгілі бір заңдылықпен байланысты. Мысалы, жаттығу жүруді алса, оның маңызы дене жаттығуына сәйкес болғандығында. Сол сияқты басқа да қозғалыстар, егер жұмыс істеу себептеріне байланысты кейпін өзгертіп отырс ғана дене тәрбиесі жаттығуларына айналады (жүгіру, лақтыру, күресу .т.б). Кейбір жаттығулардың сыртқы ұқсастықтары бола тұрғанмен бұларды дене тәрбиесі жаттығулары деп қарауға болмайды (еден жуу, еңбек сабағы, әртүрлі қара жұмыс). Іс жүзінде қолданылып жүрген дене жаттығуларының бірнеше түрлері бар. Олар көлемі мен мазмұнының әртүрлі болуына байланысты бір біріне ұқсамайды. Дене жаттығуларының мазмұны негізінен қозғалыс істеріне кіретін қимылдар мен жаттығулар процесінің денеге тигізетін әсерімен анықталады. Ал процестерді әртүрлі: атап айтқанда психологиялық, физиологиялық, биохимиялық, биомеханикалық т.с.с. тұрғыдан қарауға болады. Психологиялық көзқараспен қарағанда, дене жаттығулары еркін қозғалыс болып саналады. И.М.Сеченовтың айтуы бойынша бұл құбылысты адамның санасы мен жігері басқарады. Адам физиологиясы тұрғысынан қарағанда, дене тәрбиесінің жаттығулары организмнің функционалды қызметі мен жұмыс істеу қабілетін арттырады. П.К.Анохин қозғалыс ерекшелігін түсіндіре келіп өзінің функционалдық жүйе тұғырнамасын ұсынады. Бұл тұғырнама бірінші жағдайда шартты рефлекстің негізінде пайда болып сонан соң өз қабілетінің бағдарлауын реттейді десе, ал Н.А.Бернштейннің айтуынша физиологиядағы еркін қозғалыс деп аталатын қозғалыс шын мәнінде, рефлективтік қозғалыс деп тұжырымдайды (сыртқы әсер арқылы пайда болатын қозғалыс). Дене тәрбиесі жаттығуларының мәнін түсіну үшін ескеретін жағдай, әрбір кез келген жаттығуды белсенді орындау организмнің
функционалды деңгейінің екінші түрге ауысуына әкеліп соғады. Дене жаттығулары педагогикалық тұрғыдан адамның мүмкіншіліктерін дамытуы мен қозғалысты білу жаттығу әдістерінің қалыптасуын құрайды.
Дене жаттығулары - дене тәрбиесінің негізгі өзіндік құралы. Дене жаттығулары адамға жан-жақты әсер етеді: олар адамның дене жағдайын өзгертеді, адамгершілік, ақыл-ой, эстетикалық және еңбек тәрбиелерінің міндеттерін жүзеге асыруға, сондай-ақ психикалық қасиеттерді дамытуға себепші болады. Дене жаттығуларымен бірге әртүрлі би, массаж қолданылады. Би-музыкалық ырғаққа сай дене қимылымен көрсетілетін өнер. Адамдардың күнделікті еңбек процесіндегі іс-әрекеттері, қоршаған дүниеден алған сезімәсерлері би қимыл-қозғалыстары мен ишараларына негіз болған. Табиғат құбылыстарын, аңшылық және соғыс көріністерін белгілі бір жүйеге түскенырғақты қимыл-бимен бейнелеу көне дәуірде ӛмір талабынан туды. Келе-келе би қимылдарының мәнерлеу мүмкіндігі мен тәжірибенің молаюына орай жеке би өнері қалыптасты. Көне мәдениеттер ордасы болған Шығыс елдерінде (Грекия, Рим, Мысыр, Қытай, Үндістан) билеу мәдениеті шеберліктің биігіне жетті. Би музыкамен тығыз байланысты. Кӛптеген халықтың билері ұрмалы музыка аспаптарының ырғақты үнімен орындалады. Би хореографиялық жинақты образдар арқылы болмысты бейнелеп, адамның ішкі жан дүниесін көрсетеді. Экономикалық, әлеуметтік, тарихи, географиялық т.б. факторлардың әсерімен де әр халықтың өзіне тән би дәстүрлері, өзіндік хореографиялық тілі, пластикалық бейнелілігі, қимыл-әрекетті музыкамен байланыстыру тәсілдері пайда болды. Кәсіби өнерде би жоғары деңгейге көтеріліп, ғылыми жүйеленді.
Би-қазақтың халық фольклорының көне түрлерінің бірі. Ол туралы Қазақстан жерінде сақталған тастағы суреттер, тарихи деректер, орыс саяхатшылары, тарихшылары, ғалымдарының этнографиялық жазбалары сыр шертеді. 1934 жылы Қазақ музыка театры (қазіргі опера және балет театры) құрылғаннан кейін сахналық билерді шығару қызу қолға алынды. Кәсіби бишілерді Алматы жоғары би өнері мектебі дайындайды. Билер музыкамен сүйемелдене отырып, организмнің барлық жүйесіне әсерін тигізеді, дене қасиеттерін (ептілік, шапшаңдық т. б.) дамытады, сондай-ақ қимыл-қозғалыстардың жарасымдылығын, еркіндігін, мәнерлілігін қалыптастырады. Массаж (сипау, сылау, уқалау, шапалақтау т. б.) теріге, бұлшық етке, сүйек жүйесіне әсер етеді, тыныс алуды күшейтеді, қан айналымын, зат алмасуын т. б. жақсартады. Ic-әрекеттің алуан түрлері (еңбек, сурет салу, мүсін жасау, музыкалық аспаптарда ойнау т. б.) де қозғалыс, қимыл әрекеттері олардың компоненттеріболып табылатындықтан адам организміне әсерін тигізеді. Бірақ еңбек процесінде жасалатын қозғалыстар, ең алдымен, нақты нәтижелерге жетуге бағытталады да, ал организмге әсер ету қосарлы фактор болып табылады.Сондықтан алуан түрлі іс-әрекеттерді ұйымдастыру кезінде денені дұрыс қалыпта ұстауды, денеге түсетін ауыртпалықты балалардың жас шамасын, жеке басының ерекшеліктерін, олардың денсаулық жағдайларын, денелерінің жетілуін және дене әзірлігін ескере отырып, мӛлшерлеуді қатаң қадағалаудың маңызы зор. Әртүрлі жас кезеңдеріндегі дене тәрбиесі міндеттерін жүзеге асырудың тиімділігі негізгі және қосымша құралдарды дұрыс үйлестірген кезде арта түседі.
Дене тәрбиесі құралдарының организмге тигізетін әсері. Дене тәрбиесінде қолданылатын негізгі құралдар дене жаттығулары десек, кӛмекші құрал ретінде мектепке дейінгі жаста, мәселен, бала ӛмірінің алғашқы үш айында гигиеналық, материалдық факторлардың және жаратылыстың табиғи күштерінің маңызы мейлінше мол, бұдан кейін дене жаттығуларының және алуан түрлі іс-әрекеттің рөлі артады. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі міндеттерін шешу үшін гигиеналық факторлар, жаратылыстың табиғи күштері дене жатығулары т.б. пайдаланылады. Толыққанды дене тәрбиесіне барлық құралдарды кешенді қолданған кезде қол жетеді, өйткені олардың әрқайсысы организмге әртүрлі әсер етеді. Гигиеналық факторлар (сабақ, демалыс тамақтану және ұйықтау, киім, аяқ киім, дене тәрбиесі құрал-жабдықтар гигиенасы және т. б.) дене тәрбиесінің ӛзіндік ерекше құралдары болып табылады. Олар дене тәрбиесімен айналысушылардың организміне дене жаттығуларының тигізетін әсерін арттырады. Мысалы, нәрлі және уақтылы тамақтану кезінде дене жаттығулары сүйек және бұлшық ет жүйесінің дамуына жақсы әсерін тигізеді. Ұйқының қанық болуы тынығуды қамтамасыз етеді және жүйке жүйесінің жұмыс кабілетін арттырады. Бӛлменің, дене тәрбиесі құрал жабдықтарының, ойыншықтардың, атрибуттардың, балалардың киімінің, аяқ киімінің таза болуы аурулардың алдын алуға қызмет етеді. Жеке және қоғамдық гигиена талаптарын орындау - балаларда жағымды эмоциялар тудырады, дене жаттығуларын игеруге неғұрлым жақсы жағдай жасайды. Гигиеналық факторлардың дербес маңызы да бар. Олар барлық органдар мен жүйелердің қалыпты жұмыс істеуіне жәрдемдеседі. Мысалы, жүйелі түрде және сапалы тамақтану ас қорыту қызметіне жақсы әсер етеді және басқа органдарға қоректік заттарды дер кезінде жеткізіп тұруды қамтамасыз етеді, баланың қалыпты өсуіне, дамуына септігін тигізеді. Жарықтың дұрыс болуы көз ауруларының (нашар көру т.б.) пайда болуын болдырмайды, балалардың кеңістікте бағдар табуына неғұрлым қолайлы жағдай туғызады. Күн тәртібін қатаң сақтау ұйымшылдыққа, тәртіптілікке, т.с.с. үйретеді. Гигиеналык факторлар дене тәрбиесі жүйесінің сауықтыру бағыты бар кағидаларын жүзеге асыруда шешуші фактор болып табылады. Оның ең басты мақсаты - дене жаттығуларын адамның әмір қызметінің құрамдас бөлігі ету. Екінші жағынан, дене жаттығуларының тиімділігі тек қана гигиеналық нормаларды сақтаған жағдайда ғана жоғары болмақ.
Дене тәрбиесінің арнаулы кұралы болмаса да, гигиеналық факторлар дене тәрбиесі міндеттерін толық өз дәрежесінде шешуде маңызға ие.
Қаншалықты педагогикалық процесс жақсы ұйымдастырылғанымен тамақтану тәртібі бұзылып жатса, керекті мөлшерде ұйықтамаса, жаттығулар санитарлық жағдайы жоқ жерде өткізілсе, онда педагогикалық процесс ешқашан күткендегідей нәтиже бермейді. Сондықтан да дене тәрбиесі бойынша мектепке дейінгі ұйымдарда гигиеналық талап кӛлемін анықтайтын материалдар ұсынылған. Гигиеналық факторлар, шартты түрде екі топқа бӛлінеді:
1) дене тәрбиесі процесінен тыс, адамның өмір қызметін қамтамасыз ететін жағдайлар: еңбек, оқу, тұрмыс, демалыс, тамақтанудың жеке және қоғамдық гигиенасының талаптарына немесе дене жаттығуларымен толықтай айналасуға қажет алғышарттарды қамтамасыз ететіндердің бәрі;
2) дене тәрбие процесіне тікелей енгізілген жағдайлар: гигиеналық нормаларға сәйкес түсетін салмақ және демалу тәртібін тиімді пайдалану, арнайы жарыс жолындағы тамақтану, сыртқы әсер тигізетін жағдайларды жасау (ауа тазалығы, жарықтың жеткіліктігі, құрал-жабдықтардың жарамдылығы, киімнің ыңғайлылығы, т.б.).
Жаратылыстың табиғи күштері (метеорологиялык факторлар) әсер ету заңдылықтарын біле отырып, дене жаттығуларының жоғары тиімділігіне жетудің қолайлы жағдайларын анықтауға мүмкіндік беретін факторлар тобын құрайды. Адам тұрақты түрде қоршаған ортамен өзара байланыста болып, сол ортаға бейімделіп өз әсерін тигізеді. Күннің сәулесі, ауа мен су температурасы, ылғалдылық, ауаның тазалығы, атмосфералық қысымның үнемі өзгеріп отыруы организмді физиологиялық және психологиялық өзгерістерге әкеледі. Осы айтылған жағдайлардың барлығы дене жаттығуларының тиімді жасалуына, адамның жұмыс кабілеті мен денсаулық жағдайының жақсаруына немесе төмендеуіне тікелей байланысты. Сол себептен де дене жаттығуларын орындаған кезде сыртқы факторлардың әсерін есепке алып отыру қажет. Дене тәрбиесі процесінде табиғаттың жаратылыс күшін (метеорологиялык факторлар) пайдалану екі бағытта жүзеге асырылады: а) табиғаттың жаратылыс күшін дене жаттығулары үшін қолайлы жағдайлар жасайтын көмекші фактор есебінде пайдалану. Оның себебі, олар адам организіміне әсер ететін қозғалыс тиімділігін күшейтеді және толықтырып отырады; ә) табиғаттың жаратылыстық әсері-ауа және су ваннасы, күн сәулесі арқылы шынығу және сауықтырудың тиісінше жеке дара кұралы есебінде пайдаланады. Еңбек және оқу қызметінің күн тәртібіне енгізілген бұл процедуралардың қолайлы әсері белсенді түрде демалу формасына жатады және қайта қалыпқа келу тиімділігін арттырады.
Табиғаттың жаратылыс күшін тиімді пайдалану - басты талаптардың бірі, оны жүйелі кешенді түрде дене жаттығуларымен байланыстыра отырып қолдану керек. Жаратылыстың табиғи күштері (күн, ауа, су) дене жаттығуларының организмге жағымды әсерін күшейтеді, адамның жұмыс қабілетін арттырады. Ауада немесе суда (жүзу) дене жаттығуларымен айналысу процесінде жеке органдар мен организм жүйелерінің қызмет ету мүмкіндіктері артады (оттегі көп сіңіріледі, зат алмасу күшейеді т. б.). Күн, ауа және су организмді шынықтыру үшін пайдаланылады, соның нәтижесінде адам организмі әртүрлі метеорологиялық өзгерістерді дер кезінде қиналмай қабылдау қабілетіне ие болады. Оның үстіне жаратылыстың табиғи күштерін дене жаттығуларымен үйлестіру шынығу тиімділігін арттырады. Жаратылыстың табиғи күштері дербес құрал ретінде де пайдаланыла береді, Су денені кірден тазалауға, қан тамырларын кеңейтуге және тарылтуға, адам денесіне механикалық әсер етуге пайдаланылады. Орман, бау парктердің құрамында ерекше заттары (фитонцидтер) бар ауасы микробтарды жоюға кемектеседі, қанды оттегімен байытады, адамның организміне жақсы әсерін тигізеді. Күн сәулесі тері астында Д витаминінің жиналуына себепші болады, әртүрлі микробтарды өлтіреді, адамды аурудан (рахит т. б.) сақтайды. Жаратылыстың табиғи күштерін пайдалану балаларда жағымды эмоциялар туғызады. Организмге жан-жақты әсері тиюі үшін мектеп жасына дейінгі балаларда жаратылыстың табиғи күштерін мейлінше орынды пайдалана отырып қолдану керек. Материалдық факторлар (спорттық құрылыстар, құралдар, киім және т.б.) көп жағдайларда спорттық міндеттерді (шапшаңдықпен жүгіріп ӛту, биікке секіру, т.б.) шешуге және кейде жалпы білімділік, сауықтыру міндеттерін арттыруға әсер етеді. Жоғарыдағы айтылған талаптар ескерілген кезде денені шынықтыру, еңбек, оқу қызметтері артады.
2.3. Дене жаттығуларының мазмұны мен формасы
Дене жаттығулары адам алдағы тұрған еңбек әрекеттеріне (аң аулау, еңбектің пайда болуы, әртүрлі құралдарын жасау т. б.) алдын ала дене әзірлігі қажет екендігін ұғынған кезеңде пайда болады. Тәжірибе адамға аң аулауға денені алдын ала әзірлеу мен оның нәтижелерінің арасындағы байланысты анықтауға және жиналған қимыл-қозғалыстық тәжірибені бір-біріне берудің маңыздылығын бағалауға мүмкіндік жасайды. Мәселен, адам аң аулауға шығудан көп бұрын алдағы атқарылатын әрекетке машықтанады: аңның бейнесін (сурет, тұлып т. б.) жасап соған дәл тигізуге талпынды. Осындай әрекеттерді көп рет қайталау процесінде адамда нысанаға дәл тигізе білушілік қалыптасып, көзбен шамалау, күш, басқа да дене қасиеттері дамиды. Сөйтіп дене жаттығулары алғашында еңбекте қолданылатын қимыл-қозғалыстардан тұрды. Кейін дене жаттығуларының дамуына әскери істер, ғылым мен өнер елеулі әсерін тигізді. Қоғамның және дене тәрбиесінің өзінің дамуымен бірге еңбек әрекеттері формалары мен дене жаттығулары формалары арасындағы ұқсастықтар жойылып кетті. Бұл қимылқозғалыстық күрделі әрекеттен жеке жаттығуларды бөліп алуға (әр түрлі қашықтыққа жүгіру, алысқа лақтыру, ұзындыққа секіру т. б.) және оларды дене тәрбиесі мақсатында қолдануға мүмкіндік берді. Дене тәрбиесі теориясы мен практикасының дамуы процесінде аналитикалық жаттығулар деп аталатын жаттығулар (бұлшық еттердің жеке топтары үшін затсыз және затпен, зат 48 үстінде, гимнастикалық снарядтар, т. б. үстінде жалпылай жетілдіру жаттығулары), сондай-ақ ойындар (волейбол, баскетбол, футбол, хоккей т. б.) арнайы жасалды. Қазіргі кезде сан алуан дене жаттығулары бар және олардың дамуы жалғаса бермек. Дене жаттығуларының мазмұны мен формасы Дене жаттығулары мазмұны жағынан да, формасы жағынан да бір-бірінен ерекшеленеді. Мазмұнға дене жаттығуларына енетін әрекеттерді, сондай-ақ жаттығулардың барысында организмге тарайтын және оның дене тәрбиесімен айналысушыларға тигізетін әсерін анықтайтын процестерді (психикалық, физиологиялық, биохимиялық, биомеханикалық т.б.) жатқызады. Дене жаттығуларын орындау (еркін қозғалыстарды) қимыл-қозғалыстардың қандай болатындығын шамалаумен, кӛңіл аударумен, ойланумен, ерік күштерімен, эмоциямен, тағы басқа да психикалық процестермен байланысты. Түрлі дене жаттығуларын орындау кезінде организмнің жүрек-қан тамырлары, тыныс алу және басқа жүйелерінің жұмысында әртүрлі өзгерістер болады. Осындай ілгерілеушіліктер организмінің қызмет ету мүмкіндіктерін тиісті дәрежеде өзгертеді және массаның ұлғаюы мен органдар құрылымының дамуына алып келеді. Дене жаттығулары мазмұнын педагогикалық көзқарас тұрғысынан қарай отырып, олардың білім беру-тәрбиелеу міндеттерін іске асыру үшін маңызын анықтау (қимыл-қозғалыстық іскерліктер мен дағдылар, дене қасиеттерін дамыту т. б.) маңызды. Дене жаттығуларының формасы оның ішкі және сыртқы құрылымын көрсетеді. Ішкі құрылым белгілі бір жаттығуды орындап жатқан кезде организмдегі әртүрлі процестердің өзара байланысымен сипатталады. Сыртқы құрылым - форма көрінісі, ол қозғалыстың кеңістіктік, мезгілдік, динамикалық параметрлерінің арақатынасымен сипатталады. Дене жаттығуларының мазмұны мен формасы өзара байланысты. Мазмұн формаға қатысты жетекші рөл атқарады, мысалы, жүгіру шапшаңдығы артқанда адамның ұзындығы және дененің еңкею бұрышы өзгереді. Бірақ форма да мазмұнға әсер етеді: мәселен, алысқа лақтыруда құлаш сермеуді дұрыс орындау дене қасиеттерінің көрініс беруіне әсерін тигізеді (лақтыру қашықтығы артады, мұның өзі бұлшық ет күшінің өзгергендігін дәлелдейді). Дене жаттығулары техникасы - бұл қозғалыстарды орындау тәсілдері, олардың көмегімен қимыл-қозғалыстық міндеттер шешіледі. Дене жаттығуларының техникасы дегеніміз ізденістің, ғылыми анализдің және спортшының қимылды орындау әдісін практика жүзінде тексеруден өткен нақтылы нәтижелері. Техника деген түсінік педагогикалық немесе биомеханикалық тұрғыдан түсіндірілуге тиісті. Педагогикалық тұрғыдан дене жаттығуларының техникасы деп қимыл қозғалысты орындаудың ең тиімді әдісін айтады. Тиімділік адам организміне ең қолайлы әсерінен (мысалы, тұлғаны дамытуға, шынықтыруға қажет бұлшық ет топтарына әсер ету) және қимылдың нәтижесінен (мысалы, карғу қашықтығымен) көрінеді. Бірдей қимылдарды әртүрлі әдіспен де орындауға болады, бірақ оның ең қолайлысын ғана орындау техникасы деп атайды. Мысалы, әртүрлі әдіспен жүзуге болады (кроль, брасс т.б.) бірақ кейбіреулер классикалық әдісті игермей-ақ жүзе алады. Бұл жағдайда біз жүзу техникасын игермеген дейміз. Стандартты техника 49 дегеніміз - шынығушылардың ең қолайлы негізде керекті кимылды орындауын кӛрсететін техника. Стандартты техника қимыл негізін көп өзгерістерге ұшыратпайды және орындалатын жаттығулардың кейбір злементтерін орындауда ауытқу мүмкіншіліктерін жоққа шығармайды. Техниканың жекелілігі екі бағытта жүзеге асырылады: жалпы адам тұлғасының және адамдардың жеке тобының дене дайындығына байланысты стандартты техника деңгейінде өзгеру енгізетін кездегі типтік жекелілік жолымен немесе адамның жеке ерекшеліктерін ескеретін дербес жекелілік жолымен жүзеге асырылады. Дене жаттығулары техникасы өзгеріп, жетіліп отырады. Жоғары нәтижелерге жетуге ұмтылу, дене тәрбиесімен айналысушылардың дене әзірлігін жақсарту, қозғалыстың биохимиялық заңдылықтарын ашу, неғұрлым жетілдірілген спорт жабдықтарын қолдану техниканы жетілдіруге, жаттығулардың жаңа формаларын жасауға әкеледі. Дене жаттығуларын орындау (техникасы) әдістерінің тиімділігін бағалау критерийі сыртқы форма (конькимен мәнерлеп сырғанау) сандық нәтиже (секіру, жүгіру т. б.) немесе қимыл-қозғалыстық міндеттерді орындау (нысанаға тигізу) болып табылады. Дене жаттығулары техникасында буындар мен бӛлшектерді анықтайтын негізді бөлек алып қарайды. Техника негізі - бұл қимыл-қозғалыстық міндеттерді шешу үшін қажетті жаттығудың басты элементтері. Техника негіздерінің белгілі бір элементтері болмаған кезде жаттығу орындалмайды немесе бұзылып орындалады. Техниканың анықтауыш буыны - бұл белгілі бір қозғалыс техникасы негізінің мейлінше, маңызды және шешуші бөлігі. Мысалы, жүгіріп келіп биіктікке секіру үшін техниканың анықтауыш буыны - екінші аяқтың алға қарай жоғары көтерілуімен жалғасып жататын бір аяқпен серпіле секіру, ал алысқа лақтыру үшін лақтыруға жұмсалатын соңғы күш болады. Жаттығуларда анықтауыш буынды орындау, әдетте, салыстырмалы түрде қысқа мерзімде өтеді және бұлшық еттің көп күш жұмсауын талап етеді. Техника бөлшектері - бұл жаттығудың екінші дәрежелі ерекшеліктері, олар техника негізін бұзбай өзгеріп отыру мүмкін. Мысалы, допты лақтырған соң теңдік сақтап қалу үшін дене тәрбиесімен айналысушылардың кейбіреулері аттап барып тоқтайды, ал енді біреулері артқы аяқты алдыңғы аяқ жанына қояды да екпінін тоқтатады. Техника бӛлшектері адамның морфологиялық индивидуалды және функционалды ерекшеліктеріне және жаттығудың қандай жағдайда орындалатындығына тәуелді болады. Дене жаттығулары бірінен соң бірі белгілі сәтте келіп отыратын фазалардан (немесе бӛліктерден) тұрады. Белгілі бір қимылды құрайтын қозғалыс тиісті ретпен орналасады. Олай дейтін себебіміз, қай бір жаттығу болмасын, белгілі бір қозғалыспен басталып, екінші бір қозғалыспен аяқталады. Танымдылық және дидактикалық мақсаттар көзделген жағдайда дене жаттығуларын үш фазаға бөліп қарау орынды. Дайындық фазасы негізгі фазаны орындау үшін мейлінше жақсы жағдай болуды қамтамасыз етеді. Мысалы, допты алысқа лақтыруда құлаш сермеу кезінде қол мен кеуденің қозғалуы лақтырған кездегіге (негізгі фаза) қарама-қарсы болады. Жүгіріп келіп қарғуда - аяқты бүгу және серпілудің алдындағы қолдың сермелуі де осы фазаға жатады. Мұның өзінде негізгі фазада күрт және қатты жиырылатын 50 бұлшық еттер созылады. Қолдың қозғалыс жолын ұзарту доптың алысқа лақтырылуын қамтамасыз етеді. Биіктікке секіру кезінде адам негізгі фаза орындалатын бағытқа қарай жүгіреді, бұл жоғары қарай серпілу күшін арттырады және биік кедергіден асып түсуге мүмкіндік береді. Негізгі фаза басты қимыл-қозғалыстық міндеттерді шешуге бағытталған. Мәселен, лақтырғанда допты қолдан шығаруға, секіргенде қатты серпілуге, кедергіні алуға бағытталады. Сол сияқты, бір орында тұрып, қос аяқтап секірген кезде аяқпен итерілгеннен кейін - ұшу негізгі фазаға жатады. Бұл фазада қозғалыс күштерін тиісті жерінде, бағытында және қажетті сәтінде орынды жұмсау маңызды. Соңғы фазаның міндеті - қозғалысты тежеу және тепе-теңдік сақтап қалу, алысқа лақтырудан соң сызықтан асып кетпеу, жүгіріп келіп ұзындыққа секірген соң құламау. Жаттығу элементтерге бӛлінеді, мысалы, нысананы көздеп лақтыруда: бастапқы жағдайда көздеу, құлаштау, лақтыру. Қорытынды фаза бейнелеп айтқанда жұмыс жағдайынан шығуға мүмкіндік беретін қимылмен аяқталады. Секіруде бұл фаза жерге аяқтың тиюінде, ал жүгіруде-инерция бойынша фиништен (мәреден) кейінде жүгіріп өту. Қорытынды фазаның тиімділігі кейде негізгі фазада қимылды орындаудың дұрыстығына байланысты болмақ. Негізгі фаза техниканың негізін құрайтын қозғалыстардың көмегімен, ал қалған екі фаза - техниканың бӛліктерін кұрайтын қозғалыстың көмегімен жүзеге асырылады. Циклсіз жаттығулар (лақтыру, секіру т.б.) үш фазаға бөлінеді: дайындық, негізгі (басты), соңғы фазалар. Бұл фазалардың бәрі өзара байланысты, біртұтас өтеді, бір-бірімен шарттас келеді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2-3
1.1 Мектеп жасына дейінгі дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-6
ІІ. Негізгі бөлім
1)Теориялық бөлім
2.1. Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасында дене тәрбиесі, мектеп жасына
дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясы және әдістемесінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-9
2.2 Дене тәрбиесі құралдарының организмге тигізетін әсері, гигеналық факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-14
2.3. Дене жаттығуларының мазмұны мен формасы ... ... ... ... ... ... ... ... .15-23
2.4 Қимыл-қозғалыстар және дене жаттығуларын үйретуге дидактикалық принциптерді қолданудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...24-34
2) Тәжірибелік бөлім: Жылдам ойлан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35-36
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
IV. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
І. Кіріспе
Бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі - мектепке дейінгі жастағы балалардың денсаулығын сақтау, нығайту, интеллектуалдық жеке басының дамуын қамтамасыз ету, олардың эмоциялық көңіл күй жағдайын көтеруге қамқорлық жасау. Оның ішінде мектеп жасына дейінгі баланың барлық жағынан дамуына негіз болатын денсаулығын сақтау, нығайту. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Мектепке дейінгі ұйымдар отбасымен қатар бір жастан алты жасқа дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқыту, олардың дене және психикалық денсаулығын сақтап, нығайтуды жүзеге асырады, - делінген. Жас өспірімнің дене және рухани күшін жан-жақты дамыту мен тәрбиелеуді құрсақтағы кезеңнен (мектепке дейінгі ұйымда ерте жастан) шақтан бастау маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Мектепке дейінгі шақта бала ағзасы шапшаң дамиды. Оның жүйке, сүйек-бұлшық ет жүйелері белсенді қалыптасады, тыныс аппараттары жетіледі. Бұл кезеңде денсаулық пен дене бітімінің дұрыс дамуының негізі қаланады. Мақсатты дене тәрбиесі мектеп жасына дейінгі балалардың жан-жақты дамуына ықпал етеді. Осы тұрғыдан алғанда, педагогикалық институттардың Мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеу мамандығында оқытылатын Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі пәні негізгі оқу пәні болып табылады. Аталған мамандық үшін ұсынылып отырған Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі оқулығы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Республикалық жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім жөніндегі кеңес жиналысының хаттама шешімімен Бекітілген және Пайдалануға рұқсат етілген 050101-мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеу мамандығына арналған типтік оқу бағдарламасына сай жазылған. Оқулық 21 тақырыптан тұрады. Оқулықтың әрбір тақырыбының мазмұны жоспарға сай ашылған. Соңынан тарауға сәйкес сұрақтар мен тапсырмалар, білімдерін бақылауға арналған тестілер ұсынылған. Қосымша ретінде дене тәрбиесі терминдерінің қысқаша сӛздігі, Қазақстан Республикасы халықының дене тәрбиесi даярлығының Президенттiк сынамалары, дене шынықтыру және спорт туралы заңдар, пайдаланылған әдебиеттер тізімі ұсынылған.
1.1 Мектеп жасына дейінгі дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің маңызы
Балалар дене тәрбиесінің теориясы ғылыми-зерттеулер мен озат тәжерибе негізінде дамиды. Ұлы Қазан социалистік революциясы біздің елімізде жаңа педагогиканың - жас ұрпаққа жан-жақты тәрбие берудің іргетасын қалады. Мектеп жасына дейінгі балаларға жан-жақты тәрбие беру жайындағы теорияның дамуына Н.К.Крупская баға жетпес үлес қосты. Н.К.Крупскаяның мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі туралы айтқандарының жаңа қоғамдық-саяси құрылыс жағдайындағы дене тәрбиесі туралы отандық ғылым, тамыры көп ғасырлық халықтық педагогикаға тереңдей сіңген өткен дәуір бай мұрасының әсерімен қалыптасты. XVII ғасырдың екінші жартысында-ақ сол кездің аса білімді адамдарының бірі - Епифаний Славинецкийдің балалардың дене тәрбиесі жөнінде озық ойлар айтқанын тарихи материалдар дәлелдейді. Ол Бала әдеттерінің азаматтылығы деп аталатын тамаша құжат жасап шыққан. Бұл кітапта балалар ойынына ерекше тарау арналады және оның тәрбиелік білім берудегі үлкен мәні көрсетіледі. ХVІІ ғ.жартысында Епифаний Славинецкий --Балалар тәртібінің ережелері атты белгілі педагогикалық кітапты құрастырған болатын-ды. Бұл еңбек қоғамдағы мінез-құлық ережелерінің жиынтығы болып табылады. Негізінен балалар өздерін үйде, қонақта, басқа адамдармен қарым-қатынаста қалай ұстауы керектігі туралы ережелерге тоқталды. Епифаний Славиницкийдің кеңестері сол кездің өзінде психологиялық тұрғыдан негізделген еді. Кітап баланың дене жағынан дамуына, денсаулығын нығайтуға, сергек көңіл-күйін сақтауға көмектесетін көптеген құнды гигиеналық ережелерден тұрады. Балалардың моральдық қылықтары туралы айта отырып, Епифаний Славинецкий баланың сыртқы мінез-құлқы оның ішкі қасиеттерінің көрінісі болып табылатындығын атап көрсетті. Бұдан кейінгі кезде прогресшіл қоғам қайраткерлері И.И.Бецкой, Н.И. Новиков, А. Н. Радищев дене дамуын ақыл - ой және еңбек тәрбиесімен тығыз байланыста қарастырған. Орыстың революцияшыл демократтары А. И. Герцен, В. Г. Белинский, Н. Г. Чернышевский, Н. А. Добролюбов, Д. И. Писаревтің айтқан пікірлерінің дене тәрбиесі мәселелерін талдап жасау үшін үлкен мәні болды. Олар дене тәрбиесінің жан-жақты тәрбие берудің бір бөлігі екенін анықтай отырып, оның ақыл-ой, еңбек, адамгершілік және эстетикалық тәрбиемен байланысын көрсетті. Олар дене тәрбиесінің мақсаты - жүйелі жаттығу, ойнау, серуендеу және организмді шынықтыру жолымен баланың дене күшін дамыту мен денсаулығын нығайту деп білді. Мұның өзінде олар маңызды рөлді еңбек пен демалыстың алмасып келуінен, ұйқының, тамақтанудың нормаландырылуынан көрінетін тәртіпке бере отырып, мұны сергек рухты, адамның жарқын болашақ күресіне қабілетті болуы үшін қажетті дұрыс негіз деп санады. Тамаша педагог К. Д. Ушинский ойынға, гимнастикаға, балалардың таза ауада жүруіне үлкен мән береді. Ол балалармен өткізілетін сабақ үстінде ықыласты қалпына келтіруге көмектесетін қысқа мерзімді қимыл-қозғалыстар орындау үшін шағын үзілістер жасауды ұсынды. Оның пікірі бойынша, балаларда қоғамдық мінез-құлық дағдыларын қалыптастыратын, қоғамдық қатынастардың алғашқы ассоциациалары түйіп тастайтын ұжымдық ойындардың үлкен тәрбиелік құны бар. К. Д. Ушинский педагогтарға жоғары талап қоя отырып, балаға жетекшілік етуде үлкен қателіктер жібермеу үшін олар анатомия, физиология, психология, педагогика сияқты ғылымдарды білуге міндетті деп санады. Прогресшіл қоғам қайраткерлерінің айтқандары, ғалымдардың, дәрігерлердің еңбектері дене тәрбиесінің теориясын жасауға алғы шарт болды. Ресейде дене тәрбиесінің өзіндік теориясын жасаушы П. Ф. Лесгафт болып табылады. Аса ірі ғалым - педагог, медицина және хирургия докторы П. Ф. Лесгафт өз заманының озық ойлы адамдарының қатарында болды. П. Ф. Лесгафт балаларға арналған дене жаттығуларының біртұтас жүйесін жасады, оны автор дене тәрбиесімен өзара байланысты қарастырады (дене жаттығуларының гигиеналық және сауықтырушылық маңызы). П. Ф. Лесгафт дене жаттығуларын іріктеуге балалардың анатомиялық-физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін, жаттығуларды бірте-бірте күрделендіруді және түрлендіруді негіз етіп алған. Ол белгілі бір жаттығулар жүйесінің адам организмнің жан-жақты дамуға және дұрыс қызмет етуге алып келуіне, оның дене күшінің бірте-бірте жаттығуына жәрдемдесуіне ұмтылды. Дененің дамуын П. Ф. Лесгафт ақыл-ой, адамгершілік және эстетикалық дамумен, еңбек іс - әрекетімен өзара байланыста ғана мойындады. П. Ф. Лесгафт жаттығулары үйрету кезінде аз күш жұмсап үлкен жұмыс орындауға және кездесетін қиыншылықтарды жеңуге мүмкіндік беретін саналы көзқарас тәрбиелеуді негізгі міндет деп санаған. Ол бала санасына бағытталған, көрсетілген нәрсені сол қалпында қайталай салуға жол бермейтін сөздің мәнді болатынын атап кӛрсеткен. П. Ф. Лесгафт мұғалімнен сабақтарға жүйелі әзірлендіруді талап етті. Үйрету процесінде мұғалім денеге түсетін ауыртпалықты бірте-бірте арттыруды, жаттығуларды ауыстыруды және түрлендіруді алдын ала қарастыруға тиіс. П. Ф. Лесгафт қимыл-қозғалыс ойындары теориясы мен әдістемесін жасады. Ол қимыл-қозғалыс ойынын бала соның көмегімен өмірге әзірленетін жаттығу ретінде анықтайды. Осы ойындар үстінде ол дағдыларға, әдеттерге ие болады, онда мінез қалыптаса бастайды. Ойындағы ережелердің заң ретінде маңызы бар, балалардың оған деген көзқарасы саналы және жауапты болуға тиіс. Оны орындау баршаның міндеті, сондықтан да оның үлкен тәрбиелік күші бар. Ойындар моральдық қасиеттерді - тәртіпті, адалдықты, шыншылдықты, ұстамдылықты дамытады. П.Ф.Лесгафт ойынды жеке адамды тәрбиелеудің аса маңызды құралы ретінде қарастырады. П. Ф. Лесгафтың жаттығуларды іріктеу принципіне сүйене отырып, В. В. Гориневский дене дамуының адам өмірінің әр жас шамалық кезеңіндегі өзіндік ерекшеліктерін эксперименттік жолмен анықтайды. Оның Белгілі бір жас шамасына сәйкес дене жаттығулары атты кестесі кеңінен тарады. Дене тәрбиесі, гигиена және балаларды шынықтыру мәселелері жӛніндегі кӛптеген ғылыми еңбектердің арасынан Мектеп жасына дейінгі дене шынықтыру атты кітап көпшілікке айрықша әйгілі болды. Егер П.Ф. Лесгафт Ресейдегі дене шынықтыру білімі негізін салушы ретінде жас ұрпақ дене тәрбиесінің ғылыми негізін қаласа, оның ісін жалғастыруды В.В.Гориневский қоғамның жаңа міндеттері мен талаптарын ескере отырып, дене тәрбиесінің жас шамалық өзгешелігін осы негізде дамытты. П.Ф.Лесгафттың және В.В.Гориневскийдің идеяларын профессор, педагогика ғылымдары академиясының толық мүшесі, педагогика ғылымдарының докторы, дәрігер-гигиенист Е.А.Аркин жалғастырды. Кеңес өкіметінің алғашқы күндерінен бастап Е.А.Аркин Халық ағарту комиссариатының мектепке дейінгі бөлімінің Мәскеу халық ағарту бӛлімінің тұрақты кеңесшісі қызметін атқарды, балабақшалар дәрігерлерін біріктірді, тәрбиешілермен үнемі байланыста болды, оларды өзінің зерттеулеріне қатыстырды. Е.А.Аркин оларды жоғары жүйке қызметінің балалар тіршілігі және оны ұйымдастырудың заңдылықтары туралы, И.М.Сеченев пен И.П.Павлов ілімінің негізгі қағидаларымен түсінікті де тартымды түрде таныстырды, балабақша мен отбасының бірлесе жұмыс істеуінің маңыздылығын негіздеп берді. Оның мектепке дейінгі педагогика, анатомия, физиология және гигиена мәселелері жөніндегі еңбектері арасынан осы күнге дейін өз мәнін жоғалтпаған Мектепке дейінгі жас атты кітап ерекше ілтипатқа ие болды. Мектепке дейінгі жас педиатриясы педагогикасына профессор, медицина докторы Л.И.Чулицкая үлкен үлес қосты. Ол мектеп жасына дейінгі балалардың анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері жайындағы ғылыми мәліметтерге сүйене отырып, оларды тәрбиелеу мен оқытудың гигиеналық нормаларын анықтап берді және осы нормаларды балабақшаның практикасына ендірді. Л.И.Чулицкая гигиена, шынықтыру мәселелері жөнінде мектеп жасына дейінгі балалардың ерекшеліктері туралы 50-ден астам ғылыми еңбек жазды. Оның Мектеп жасына дейінгі балалар гигиенасы атты кітабы көпшілікке кеңінен таныс. Мектепке дейінгі балалар тәрбиесі саласында дәрігер және педагог Е.Г.Леви-Гориневскаяның үлкен рөлі бар. Өз жолбасшыларының бағытын ұстана отырып, ол дене тәрбиесі теориясы мен практикасын дамытуға елеулі үлес қосты. Оның жариялаған еңбектерінен А.И.Быковамен бірлесіп жазған Бала организмін шынықтыру атты кітабы, сондай-ақ Мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі қимыл-қозғалыстарын дамыту атты соңғы еңбегі кӛпшілікке мейлінше кең тараған. А.Б.Быкова мектеп жасына дейінгі балалардың қимыл-қозғалыс мәселелерін қорытып талдай отырып, балаларды қимыл-қозғалысқа үйрету процесін, оның мәнін, мазмұнын ұйымдастыру мен әдістерін негіздеді және ашып көрсетті. Ол үйретудің, оның өзіндік өзгешелігінің тәрбиелік сипатын атады, мұны ол ойынмен, балалармен өткізілетін сабақтарда ойын амалдарын кең қолдану мен оларды, эмоцианалды өткізумен тығыз байланыста қарады. А.И.Быкова мен Е.Г.Леви-Гориневскаяның бірлесіп жазған еңбегі мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі жүйесін дамытуға елеулі үлес қосты. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесінің теориясы мен практикасын дамытуға Н.А. Метловтың, М.М.Конторовичтің, Л.И.Михайлованың, А.И.Быкованың ғылыми-әдістемелік еңбектері айтарлықтай әсерін тигізді. Басқа авторлармен бірлесе отырып, олар балалардың дене тәрбиесі жөніндегі бағдарламаларды, педучилищелер үшін оқу құралдарын және мектепке дейінгі мекемелер үшін қозғалыс ойындарының жинақтарын жасап шықты. Балаларда қимыл-қозғалыс дағдыларын қалыптастыру жөніндегі алғашқы еңбектердің бірі - Д.В.Хухлаеваның 6-7 жастағы балаларда қимыл-қозғалыс дағдыларын қалыптастыруды үйретудің әдістемелік тәсілдерінің маңызы мен арақатынасын анықтаған зерттеуі болып табылады. Балалар дене тәрбиесінің жекелеген мәселелерін дамытуға практикалық қызметкерлердің таңдаулы тәжірибелері елеулі үлес қосады. Педагогтардың, әдіскерлердің Дошкольное воспитание журналында жарияланған мақалаларында, дене тәрбие сабақтарында шынықтыруды, балаларға дене жаттықтыруды үйретуді жақсы ұйымдастырудың, қимыл-қозғалыс ойындарын, спорттық ойындардың элементтері бар ойындар және т. б. өткізу әдістемесінің шығармашылық ізденістері ашылып көрсетіледі. Соңғы жылдарда балалар дене тәрбие саласында едәуір мөлшерде күн тәртібін ғылыми негіздеуге, сәби жастағы және мектеп жасына дейінгі балалардың қимыл-қозғалыс дағдыларын қалыптастыруға, қозғалыс ойындарының, шығармашылық белсенділіктерінің, балалардың қозғалыс іс-әректтеріндегі дене қасиеттерін, жарыстың тәрбиелік рөлін, негізгі қимыл-қозғалыстар мен спорттық жаттығуларды т.б. үйретуге арналған ғылыми-зерттеулер жүргізіліп, диссертациялар қорғалды. Зерттеулерден шыққан нәтижелер балалар дене тәрбиесі теориясы мен практикасының дамуына айтарлықтай әсер етеді және бағдарламаларда, жасалып жатқан оқулықтар мен оқу құралдарына өз бейнесін табады. Олардың авторлары ғылыми-зерттеу институттарының және жоғары оқу орындарының ғылыми қызметкерлері болып табылады. Дене тәрбиесі процесінде үйретудің мазмұнын, ұйымдастырылуын, әдістерін жетілдіруге Л.М.Артемова, Е.Н.Вавилова, М.П.Голощекина, А.В.Кенеман, Л.М.Коровина, Л.В.Карманова, Г.П. Лескова, А.В.Листенова, Л.И.Пензулаева, Н.В.Потехина, Г.В. Сендек, И.И Сергееня, А.Д.Удалой, В.Г.Фролова, Д.В.Хухлаева және басқалардың зерттеулері арналды. Мектеп жасына дейінгі балалар дене тәрбиесі теориясының қазіргі кездегі мәселелерін одан әрі дамыту қоғамдық өмір талаптарымен байланысты.
2.1 Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасында дене тәрбиесі, мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі теориясы және әдістемесінің дамуы
Өмірдің шапшаң қарқыны, ғылыми-техникалық прогресс еңбектің алуан саласындағы сан түрлі шығармашылық іс-әрекет қабылдау, есте сақтау, ойлану процестерінің белсенділігін дәл, тез бағдарлауға және түсіп жатқан ақпарат тудыратын реакцияға деген қабілетті талап етеді. Осыған байланысты балаларды құрсақтағы кезеңнен бастап дене тәрбиесін дұрыс ұйымдастыру, денсаулығын нығайту және жан-жақты дамыту, мектепке және алдағы қоғамдық өмірге дер кезінде даярлауды жүзеге асыру маңызды болып табылады. Сондықтан балалардың дене тәрбиесі теориясы саласындағы мәселелер сан алуан және келелі. Олар балалардың психикалық-физиологиялық дамуына және оның туған күнінен басталатын қимыл-қозғалысына қатысты заңдылықтардың аса маңызды мәселелерін: балалардың потенциялдық мүмкіндіктерін және олардың дамуын қамтамасыз ететін жағдай жасауды зерттейтін; барлық жас кезеңінде бүкіл тәрбиелеу-білім беру процесінің мазмұны мен әдістерін ғылыми негізделген қозғалыс тәртібін, жүйке жүйесінің, шынығудың гигиенасын қорытып жасап шығуға кешенді қарауды; қажетті бағдар таба білуге тәрбиелеуді, адамгершілікті сана мен мінез-құлыққа өзінше ойлануға, сабақтың алуан түрлерінде және ойындық іс-әрекетте шығармашылық белсенділікке, спортқа, еңбекке т.б.деген сүйіспеншілікке тәрбиелеуді қамтиды. Аталып өткен проблемаларды шешу ғылыми мекемелер бастарын қосып біріктірген ғалым-педагогтардың, психологтардың, физиологтардың, дәрігерлердің бірлесе күш жұмсауымен жүзеге асырылады.
Қазақстандағы мектепке дейінгі ғылымның дамуы туралы айтқанда бір атап өтерлігі, 1924 жылы Орынборда тұңғыш рет ғылыми-педагогикалық жинақ "Mектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу жөніндегі нұсқау" жарыққа шықты. Мектепке дейінгі тәрбие мәселелеріне байланысты журналист Нәзипа Құлжанованың "Mектептен бұрынғы тәрбие", "Aна мен бала тәрбиесі" атты еңбектері мектепке дейінгі тәрбиенің алтын қорына қосылды. Ағартушығалымдар:А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытовтардың мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу жӛніндегі педагогикалық ой-пікірлері басшылыққа алынды. 1945 жылы мектепке дейінгі мекемелер алдындағы теориялық және тәжірибелік міндеттер анықталды. 1947 жылы республикалық деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция ұйымдастырылып, ғалымдар, балалар жазушылары, балабақша меңгерушілері, тәрбиешілер мен әдіскерлері қатысты. 1950 ж. Қазақ КСР Оқу министрлігінің ЬLАлтынсарин атындағы Педагогика ғылымдарының ғылыми-зерттеу институты құрылып, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде зор үлес қосты. Бүгінгі таңда педагог ғалымдар: A.B. Андросова, Б.Арзанбаева, Б.Б.Баймұратова, C.Г.Бәтібаева, Н.Баримбеков, Ә.C.Әмірова, Г.X.Дүкенбаева, З.Д.Еденбаева, А.К.Меңжанова, Г.Ж.Меңлібекова, Т.А.Макеева, Қ.M.Меңдаяқова, Г.Метербаева, Т.А.Левченко, A.E.Манкеш, M.T.Тұрыскелдина, Ж.А.Исмайлова, Т.Иманбеков, Ф.H.Жұмабекова, C.H. Жиенбаева, О.Жұмадиллаева, M.C. Сәтімбекова, А.Ж.Салиева, Ш.Сапарбаева, Н.Сайлауова, F.З.Таубаева, X.T.Шерязданова, А.А.Нурахунова, т.б. мектепке дейінгі тәрбиенің әртүрлі салалары бойынша зерттеу жүргізіп, тәлім-тәрбиенің мазмұнын, әдістерін талдаған. Аталған ғалымдар еңбектерін оқып зерделеу арқылы мектепке дейінгі тәрбиенің даму, қалыптасу бағыт-бағдарын айқындауға болады. Мектепке дейінгі дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесі мәселелері Ы.Алтынсарин атындағы педагогикалық ғылымдар Академиясының мектепке дейінгі тәрбие кабинеттерінде, мектепке дейінгі балалық шақ орталығында, дене тәрбиесінің ұлттық ғылыми практикалық орталығында, Қазақстанның мектепке дейінгі тәрбие беру жүйесінің әртүрлі типті, түрлі және деңгейлі білім беру ұйымдарында (мектепке дейінгі ұйымдар, жалпы білім беру мектептеріндегі мектеп алды сыныптары, түрлі деңгейдегі БКИ-дегі мектепке дейінгі тәрбие және мектеп алды дайындық кабинеттері, жоғары оқу орындары және орта кәсіптік білім беру ұйымдарында мектепке дейінгі білім беру факультеттері және бөлімдері) жүзеге асырылуда. Ғылыми ақыл ойды дамытуда және дене тәрбиесі саласындағы ғалымдарды біріктіруде Педагогика ғылымдары академиясы мен Білім және ғылым министрліктері ұйымдастыратын конференциялардың да маңызды мәні бар. Бұл конференциялар ғалымдардың белгілі бір кезеңдегі зерттеу жұмыстарының қорытындысын шығарады және алдағы ғылыми ізденістердің перспективаларымен, дене тәрбиесінің біздің еліміздегі қоғамдық мектепке дейінгі тәрбиенің дамуымен сәйкес туындайтын өзекті проблемаларды талдап қорытумен таныстырады. Дене тәрбиесі жалпы мәдениеттің құрамдас бөлігі. Бір сөзбен айтқанда, денсаулықты қолдаудың жай ғана тиімді құралы емес, сонымен бірге адамның қоғамда табысты болу мүмкіндігі.
Дене тәрбиесі - қоғамдағы жалпы мәдениеттің белігі, адамның дене қабілеттерін дамыту мен денсаулығын нығайтуға бағытталған әлеуметтік қызметтің бір саласы. Жан-жақты дамуды дене тәрбиесінсіз елестету мүмкін емес. Денесі жақсы дамыған деп күн тәртібіне спортпен жүйелі айналысуды енгізген, ағзаның шынығуы үшін табиғи факторларды тұрақты пайдаланатын, жұмысты белсенді демалыспен кезектестіріп отыратын жас адамды айтамыз.
Қазақстанда кезкелген азаматтың денсаулығын сақтау жолында қалаған спорт түрімен айналысуға, дене шынықтыруға жағдай жасалған. Үкіметіміз халықтың денсаулығын, дене тәрбиесін жақсарту мақсатында көптеген заң, бағдарламалар қабылдады. Атап айтсақ. Қазақстан Республикасында дене шынықтыруды және спортты дамытудың 2001-2005 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы, Қазақстан Республикасындағы халықтың дене
тәрбиесi даярлығының Президенттiк сынамалары туралы ережесі, Дене шынықтыру және спорт туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 2 желтоқсандағы N 490 Заңы, Қазақстан Республикасында дене шынықтыру және спортты дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы т.т. (Қосымшада заң, бағдарлама мазмұны ұсынылған).
Сонымен бірге құрсақтағы кезеңнен бастап ана мен бала денсаулығын қорғау мақсатында арнайы перинатальдық орталықтар болашақ ұрпақ үшін жұмыс жасауда. Дене тәрбиесіне ерекше көңіл бөлудегі негізгі міндеттердің бірібалалар мен жеткіншектердің арасында дене шынықтыру-сауықтыру және спорт жұмыстарын ұйымдастыру болып табылады, өйткені дене тәрбиесінің негізі балалық және жеткіншектік жаста қаланады. Мектепке дейінгі кезеңнен дене жаттығуларымен айналысу нәтижесінде спортқа қызығушылық қалыптасады, дағдылар мен іскерліктер жинақталады. Осы қажеттілікті ескере отырып, Қазақстан үкіметі білім беру саласының барлық буындарында, жалпы бұқараның спортпен айналысуына, дене қимылын дамытып, салауатты өмір салтын қалыптастыру мақсатында барлық жағдайларды жасауда. Оның айғағыбарлық өлкелердегі спорт мектептері, стадиондар, спорттық-сауықтыру кешендері, спорт залдары, спорт алаңдары, т.т. Тәуелсіз Қазақстанның көк байрағын әлем төрінде желбіретіп жүрген олимпиада чемпиондарының, спортшыларымыздың жетістіктері соның дәлелі.
2.2 Дене тәрбиесі құралдарының организмге тигізетін әсері, гигеналық факторлар
Дене тәрбиесі теориясы мен әдістемесінің негізгі бөлімдерінің ішінде ерекше орын алатыны - дене тәрбиесі құралдары. Дене тәрбиесінде қолданылатын негізгі құралдар дене тәрбиесінің жаттығулары, ал көмекші құрал ретінде табиғаттың (жаратылыстың) сыртқы күшінің әсері мен гигиеналық факторлар. Дене тәрбиесі жаттығуларының жалпы ұғымы дене тәрбиесінің тәжірибесінде екі жақты мағынаны білдіреді. Біріншісі, дене тәрбиесінің құралы қимыл-қозғалыстың түрі болса, екіншісі әдістемелік қағидаларды пайдалана отырып қимыл-қозғалысты бірнеше рет қайталау процесін ұйымдастыру болып табылады. Бірінші жағдайда адамның денесіне немен әсер етуі сөз болса, екінші жағдайда әсер етуді қалай іске асыруға болады. Осы ұғымдарды шатастырмау үшін бірінші жағдайды дене тәрбиесінің жаттығулары, екіншісін жаттығулар тәсілі деп атаймыз. Дене жаттығулары адамның қимыл-қозғалысын құрайды және денені тәрбиелеудегі міндеттерді іске асырады. Бірақ қимыл-қозғалыстардың барлығы дене жаттығуларына жатпайды. Дене жаттығуларының белгісі оның орындалуы белгілі бір заңдылықпен байланысты. Мысалы, жаттығу жүруді алса, оның маңызы дене жаттығуына сәйкес болғандығында. Сол сияқты басқа да қозғалыстар, егер жұмыс істеу себептеріне байланысты кейпін өзгертіп отырс ғана дене тәрбиесі жаттығуларына айналады (жүгіру, лақтыру, күресу .т.б). Кейбір жаттығулардың сыртқы ұқсастықтары бола тұрғанмен бұларды дене тәрбиесі жаттығулары деп қарауға болмайды (еден жуу, еңбек сабағы, әртүрлі қара жұмыс). Іс жүзінде қолданылып жүрген дене жаттығуларының бірнеше түрлері бар. Олар көлемі мен мазмұнының әртүрлі болуына байланысты бір біріне ұқсамайды. Дене жаттығуларының мазмұны негізінен қозғалыс істеріне кіретін қимылдар мен жаттығулар процесінің денеге тигізетін әсерімен анықталады. Ал процестерді әртүрлі: атап айтқанда психологиялық, физиологиялық, биохимиялық, биомеханикалық т.с.с. тұрғыдан қарауға болады. Психологиялық көзқараспен қарағанда, дене жаттығулары еркін қозғалыс болып саналады. И.М.Сеченовтың айтуы бойынша бұл құбылысты адамның санасы мен жігері басқарады. Адам физиологиясы тұрғысынан қарағанда, дене тәрбиесінің жаттығулары организмнің функционалды қызметі мен жұмыс істеу қабілетін арттырады. П.К.Анохин қозғалыс ерекшелігін түсіндіре келіп өзінің функционалдық жүйе тұғырнамасын ұсынады. Бұл тұғырнама бірінші жағдайда шартты рефлекстің негізінде пайда болып сонан соң өз қабілетінің бағдарлауын реттейді десе, ал Н.А.Бернштейннің айтуынша физиологиядағы еркін қозғалыс деп аталатын қозғалыс шын мәнінде, рефлективтік қозғалыс деп тұжырымдайды (сыртқы әсер арқылы пайда болатын қозғалыс). Дене тәрбиесі жаттығуларының мәнін түсіну үшін ескеретін жағдай, әрбір кез келген жаттығуды белсенді орындау организмнің
функционалды деңгейінің екінші түрге ауысуына әкеліп соғады. Дене жаттығулары педагогикалық тұрғыдан адамның мүмкіншіліктерін дамытуы мен қозғалысты білу жаттығу әдістерінің қалыптасуын құрайды.
Дене жаттығулары - дене тәрбиесінің негізгі өзіндік құралы. Дене жаттығулары адамға жан-жақты әсер етеді: олар адамның дене жағдайын өзгертеді, адамгершілік, ақыл-ой, эстетикалық және еңбек тәрбиелерінің міндеттерін жүзеге асыруға, сондай-ақ психикалық қасиеттерді дамытуға себепші болады. Дене жаттығуларымен бірге әртүрлі би, массаж қолданылады. Би-музыкалық ырғаққа сай дене қимылымен көрсетілетін өнер. Адамдардың күнделікті еңбек процесіндегі іс-әрекеттері, қоршаған дүниеден алған сезімәсерлері би қимыл-қозғалыстары мен ишараларына негіз болған. Табиғат құбылыстарын, аңшылық және соғыс көріністерін белгілі бір жүйеге түскенырғақты қимыл-бимен бейнелеу көне дәуірде ӛмір талабынан туды. Келе-келе би қимылдарының мәнерлеу мүмкіндігі мен тәжірибенің молаюына орай жеке би өнері қалыптасты. Көне мәдениеттер ордасы болған Шығыс елдерінде (Грекия, Рим, Мысыр, Қытай, Үндістан) билеу мәдениеті шеберліктің биігіне жетті. Би музыкамен тығыз байланысты. Кӛптеген халықтың билері ұрмалы музыка аспаптарының ырғақты үнімен орындалады. Би хореографиялық жинақты образдар арқылы болмысты бейнелеп, адамның ішкі жан дүниесін көрсетеді. Экономикалық, әлеуметтік, тарихи, географиялық т.б. факторлардың әсерімен де әр халықтың өзіне тән би дәстүрлері, өзіндік хореографиялық тілі, пластикалық бейнелілігі, қимыл-әрекетті музыкамен байланыстыру тәсілдері пайда болды. Кәсіби өнерде би жоғары деңгейге көтеріліп, ғылыми жүйеленді.
Би-қазақтың халық фольклорының көне түрлерінің бірі. Ол туралы Қазақстан жерінде сақталған тастағы суреттер, тарихи деректер, орыс саяхатшылары, тарихшылары, ғалымдарының этнографиялық жазбалары сыр шертеді. 1934 жылы Қазақ музыка театры (қазіргі опера және балет театры) құрылғаннан кейін сахналық билерді шығару қызу қолға алынды. Кәсіби бишілерді Алматы жоғары би өнері мектебі дайындайды. Билер музыкамен сүйемелдене отырып, организмнің барлық жүйесіне әсерін тигізеді, дене қасиеттерін (ептілік, шапшаңдық т. б.) дамытады, сондай-ақ қимыл-қозғалыстардың жарасымдылығын, еркіндігін, мәнерлілігін қалыптастырады. Массаж (сипау, сылау, уқалау, шапалақтау т. б.) теріге, бұлшық етке, сүйек жүйесіне әсер етеді, тыныс алуды күшейтеді, қан айналымын, зат алмасуын т. б. жақсартады. Ic-әрекеттің алуан түрлері (еңбек, сурет салу, мүсін жасау, музыкалық аспаптарда ойнау т. б.) де қозғалыс, қимыл әрекеттері олардың компоненттеріболып табылатындықтан адам организміне әсерін тигізеді. Бірақ еңбек процесінде жасалатын қозғалыстар, ең алдымен, нақты нәтижелерге жетуге бағытталады да, ал организмге әсер ету қосарлы фактор болып табылады.Сондықтан алуан түрлі іс-әрекеттерді ұйымдастыру кезінде денені дұрыс қалыпта ұстауды, денеге түсетін ауыртпалықты балалардың жас шамасын, жеке басының ерекшеліктерін, олардың денсаулық жағдайларын, денелерінің жетілуін және дене әзірлігін ескере отырып, мӛлшерлеуді қатаң қадағалаудың маңызы зор. Әртүрлі жас кезеңдеріндегі дене тәрбиесі міндеттерін жүзеге асырудың тиімділігі негізгі және қосымша құралдарды дұрыс үйлестірген кезде арта түседі.
Дене тәрбиесі құралдарының организмге тигізетін әсері. Дене тәрбиесінде қолданылатын негізгі құралдар дене жаттығулары десек, кӛмекші құрал ретінде мектепке дейінгі жаста, мәселен, бала ӛмірінің алғашқы үш айында гигиеналық, материалдық факторлардың және жаратылыстың табиғи күштерінің маңызы мейлінше мол, бұдан кейін дене жаттығуларының және алуан түрлі іс-әрекеттің рөлі артады. Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі міндеттерін шешу үшін гигиеналық факторлар, жаратылыстың табиғи күштері дене жатығулары т.б. пайдаланылады. Толыққанды дене тәрбиесіне барлық құралдарды кешенді қолданған кезде қол жетеді, өйткені олардың әрқайсысы организмге әртүрлі әсер етеді. Гигиеналық факторлар (сабақ, демалыс тамақтану және ұйықтау, киім, аяқ киім, дене тәрбиесі құрал-жабдықтар гигиенасы және т. б.) дене тәрбиесінің ӛзіндік ерекше құралдары болып табылады. Олар дене тәрбиесімен айналысушылардың организміне дене жаттығуларының тигізетін әсерін арттырады. Мысалы, нәрлі және уақтылы тамақтану кезінде дене жаттығулары сүйек және бұлшық ет жүйесінің дамуына жақсы әсерін тигізеді. Ұйқының қанық болуы тынығуды қамтамасыз етеді және жүйке жүйесінің жұмыс кабілетін арттырады. Бӛлменің, дене тәрбиесі құрал жабдықтарының, ойыншықтардың, атрибуттардың, балалардың киімінің, аяқ киімінің таза болуы аурулардың алдын алуға қызмет етеді. Жеке және қоғамдық гигиена талаптарын орындау - балаларда жағымды эмоциялар тудырады, дене жаттығуларын игеруге неғұрлым жақсы жағдай жасайды. Гигиеналық факторлардың дербес маңызы да бар. Олар барлық органдар мен жүйелердің қалыпты жұмыс істеуіне жәрдемдеседі. Мысалы, жүйелі түрде және сапалы тамақтану ас қорыту қызметіне жақсы әсер етеді және басқа органдарға қоректік заттарды дер кезінде жеткізіп тұруды қамтамасыз етеді, баланың қалыпты өсуіне, дамуына септігін тигізеді. Жарықтың дұрыс болуы көз ауруларының (нашар көру т.б.) пайда болуын болдырмайды, балалардың кеңістікте бағдар табуына неғұрлым қолайлы жағдай туғызады. Күн тәртібін қатаң сақтау ұйымшылдыққа, тәртіптілікке, т.с.с. үйретеді. Гигиеналык факторлар дене тәрбиесі жүйесінің сауықтыру бағыты бар кағидаларын жүзеге асыруда шешуші фактор болып табылады. Оның ең басты мақсаты - дене жаттығуларын адамның әмір қызметінің құрамдас бөлігі ету. Екінші жағынан, дене жаттығуларының тиімділігі тек қана гигиеналық нормаларды сақтаған жағдайда ғана жоғары болмақ.
Дене тәрбиесінің арнаулы кұралы болмаса да, гигиеналық факторлар дене тәрбиесі міндеттерін толық өз дәрежесінде шешуде маңызға ие.
Қаншалықты педагогикалық процесс жақсы ұйымдастырылғанымен тамақтану тәртібі бұзылып жатса, керекті мөлшерде ұйықтамаса, жаттығулар санитарлық жағдайы жоқ жерде өткізілсе, онда педагогикалық процесс ешқашан күткендегідей нәтиже бермейді. Сондықтан да дене тәрбиесі бойынша мектепке дейінгі ұйымдарда гигиеналық талап кӛлемін анықтайтын материалдар ұсынылған. Гигиеналық факторлар, шартты түрде екі топқа бӛлінеді:
1) дене тәрбиесі процесінен тыс, адамның өмір қызметін қамтамасыз ететін жағдайлар: еңбек, оқу, тұрмыс, демалыс, тамақтанудың жеке және қоғамдық гигиенасының талаптарына немесе дене жаттығуларымен толықтай айналасуға қажет алғышарттарды қамтамасыз ететіндердің бәрі;
2) дене тәрбие процесіне тікелей енгізілген жағдайлар: гигиеналық нормаларға сәйкес түсетін салмақ және демалу тәртібін тиімді пайдалану, арнайы жарыс жолындағы тамақтану, сыртқы әсер тигізетін жағдайларды жасау (ауа тазалығы, жарықтың жеткіліктігі, құрал-жабдықтардың жарамдылығы, киімнің ыңғайлылығы, т.б.).
Жаратылыстың табиғи күштері (метеорологиялык факторлар) әсер ету заңдылықтарын біле отырып, дене жаттығуларының жоғары тиімділігіне жетудің қолайлы жағдайларын анықтауға мүмкіндік беретін факторлар тобын құрайды. Адам тұрақты түрде қоршаған ортамен өзара байланыста болып, сол ортаға бейімделіп өз әсерін тигізеді. Күннің сәулесі, ауа мен су температурасы, ылғалдылық, ауаның тазалығы, атмосфералық қысымның үнемі өзгеріп отыруы организмді физиологиялық және психологиялық өзгерістерге әкеледі. Осы айтылған жағдайлардың барлығы дене жаттығуларының тиімді жасалуына, адамның жұмыс кабілеті мен денсаулық жағдайының жақсаруына немесе төмендеуіне тікелей байланысты. Сол себептен де дене жаттығуларын орындаған кезде сыртқы факторлардың әсерін есепке алып отыру қажет. Дене тәрбиесі процесінде табиғаттың жаратылыс күшін (метеорологиялык факторлар) пайдалану екі бағытта жүзеге асырылады: а) табиғаттың жаратылыс күшін дене жаттығулары үшін қолайлы жағдайлар жасайтын көмекші фактор есебінде пайдалану. Оның себебі, олар адам организіміне әсер ететін қозғалыс тиімділігін күшейтеді және толықтырып отырады; ә) табиғаттың жаратылыстық әсері-ауа және су ваннасы, күн сәулесі арқылы шынығу және сауықтырудың тиісінше жеке дара кұралы есебінде пайдаланады. Еңбек және оқу қызметінің күн тәртібіне енгізілген бұл процедуралардың қолайлы әсері белсенді түрде демалу формасына жатады және қайта қалыпқа келу тиімділігін арттырады.
Табиғаттың жаратылыс күшін тиімді пайдалану - басты талаптардың бірі, оны жүйелі кешенді түрде дене жаттығуларымен байланыстыра отырып қолдану керек. Жаратылыстың табиғи күштері (күн, ауа, су) дене жаттығуларының организмге жағымды әсерін күшейтеді, адамның жұмыс қабілетін арттырады. Ауада немесе суда (жүзу) дене жаттығуларымен айналысу процесінде жеке органдар мен организм жүйелерінің қызмет ету мүмкіндіктері артады (оттегі көп сіңіріледі, зат алмасу күшейеді т. б.). Күн, ауа және су организмді шынықтыру үшін пайдаланылады, соның нәтижесінде адам организмі әртүрлі метеорологиялық өзгерістерді дер кезінде қиналмай қабылдау қабілетіне ие болады. Оның үстіне жаратылыстың табиғи күштерін дене жаттығуларымен үйлестіру шынығу тиімділігін арттырады. Жаратылыстың табиғи күштері дербес құрал ретінде де пайдаланыла береді, Су денені кірден тазалауға, қан тамырларын кеңейтуге және тарылтуға, адам денесіне механикалық әсер етуге пайдаланылады. Орман, бау парктердің құрамында ерекше заттары (фитонцидтер) бар ауасы микробтарды жоюға кемектеседі, қанды оттегімен байытады, адамның организміне жақсы әсерін тигізеді. Күн сәулесі тері астында Д витаминінің жиналуына себепші болады, әртүрлі микробтарды өлтіреді, адамды аурудан (рахит т. б.) сақтайды. Жаратылыстың табиғи күштерін пайдалану балаларда жағымды эмоциялар туғызады. Организмге жан-жақты әсері тиюі үшін мектеп жасына дейінгі балаларда жаратылыстың табиғи күштерін мейлінше орынды пайдалана отырып қолдану керек. Материалдық факторлар (спорттық құрылыстар, құралдар, киім және т.б.) көп жағдайларда спорттық міндеттерді (шапшаңдықпен жүгіріп ӛту, биікке секіру, т.б.) шешуге және кейде жалпы білімділік, сауықтыру міндеттерін арттыруға әсер етеді. Жоғарыдағы айтылған талаптар ескерілген кезде денені шынықтыру, еңбек, оқу қызметтері артады.
2.3. Дене жаттығуларының мазмұны мен формасы
Дене жаттығулары адам алдағы тұрған еңбек әрекеттеріне (аң аулау, еңбектің пайда болуы, әртүрлі құралдарын жасау т. б.) алдын ала дене әзірлігі қажет екендігін ұғынған кезеңде пайда болады. Тәжірибе адамға аң аулауға денені алдын ала әзірлеу мен оның нәтижелерінің арасындағы байланысты анықтауға және жиналған қимыл-қозғалыстық тәжірибені бір-біріне берудің маңыздылығын бағалауға мүмкіндік жасайды. Мәселен, адам аң аулауға шығудан көп бұрын алдағы атқарылатын әрекетке машықтанады: аңның бейнесін (сурет, тұлып т. б.) жасап соған дәл тигізуге талпынды. Осындай әрекеттерді көп рет қайталау процесінде адамда нысанаға дәл тигізе білушілік қалыптасып, көзбен шамалау, күш, басқа да дене қасиеттері дамиды. Сөйтіп дене жаттығулары алғашында еңбекте қолданылатын қимыл-қозғалыстардан тұрды. Кейін дене жаттығуларының дамуына әскери істер, ғылым мен өнер елеулі әсерін тигізді. Қоғамның және дене тәрбиесінің өзінің дамуымен бірге еңбек әрекеттері формалары мен дене жаттығулары формалары арасындағы ұқсастықтар жойылып кетті. Бұл қимылқозғалыстық күрделі әрекеттен жеке жаттығуларды бөліп алуға (әр түрлі қашықтыққа жүгіру, алысқа лақтыру, ұзындыққа секіру т. б.) және оларды дене тәрбиесі мақсатында қолдануға мүмкіндік берді. Дене тәрбиесі теориясы мен практикасының дамуы процесінде аналитикалық жаттығулар деп аталатын жаттығулар (бұлшық еттердің жеке топтары үшін затсыз және затпен, зат 48 үстінде, гимнастикалық снарядтар, т. б. үстінде жалпылай жетілдіру жаттығулары), сондай-ақ ойындар (волейбол, баскетбол, футбол, хоккей т. б.) арнайы жасалды. Қазіргі кезде сан алуан дене жаттығулары бар және олардың дамуы жалғаса бермек. Дене жаттығуларының мазмұны мен формасы Дене жаттығулары мазмұны жағынан да, формасы жағынан да бір-бірінен ерекшеленеді. Мазмұнға дене жаттығуларына енетін әрекеттерді, сондай-ақ жаттығулардың барысында организмге тарайтын және оның дене тәрбиесімен айналысушыларға тигізетін әсерін анықтайтын процестерді (психикалық, физиологиялық, биохимиялық, биомеханикалық т.б.) жатқызады. Дене жаттығуларын орындау (еркін қозғалыстарды) қимыл-қозғалыстардың қандай болатындығын шамалаумен, кӛңіл аударумен, ойланумен, ерік күштерімен, эмоциямен, тағы басқа да психикалық процестермен байланысты. Түрлі дене жаттығуларын орындау кезінде организмнің жүрек-қан тамырлары, тыныс алу және басқа жүйелерінің жұмысында әртүрлі өзгерістер болады. Осындай ілгерілеушіліктер организмінің қызмет ету мүмкіндіктерін тиісті дәрежеде өзгертеді және массаның ұлғаюы мен органдар құрылымының дамуына алып келеді. Дене жаттығулары мазмұнын педагогикалық көзқарас тұрғысынан қарай отырып, олардың білім беру-тәрбиелеу міндеттерін іске асыру үшін маңызын анықтау (қимыл-қозғалыстық іскерліктер мен дағдылар, дене қасиеттерін дамыту т. б.) маңызды. Дене жаттығуларының формасы оның ішкі және сыртқы құрылымын көрсетеді. Ішкі құрылым белгілі бір жаттығуды орындап жатқан кезде организмдегі әртүрлі процестердің өзара байланысымен сипатталады. Сыртқы құрылым - форма көрінісі, ол қозғалыстың кеңістіктік, мезгілдік, динамикалық параметрлерінің арақатынасымен сипатталады. Дене жаттығуларының мазмұны мен формасы өзара байланысты. Мазмұн формаға қатысты жетекші рөл атқарады, мысалы, жүгіру шапшаңдығы артқанда адамның ұзындығы және дененің еңкею бұрышы өзгереді. Бірақ форма да мазмұнға әсер етеді: мәселен, алысқа лақтыруда құлаш сермеуді дұрыс орындау дене қасиеттерінің көрініс беруіне әсерін тигізеді (лақтыру қашықтығы артады, мұның өзі бұлшық ет күшінің өзгергендігін дәлелдейді). Дене жаттығулары техникасы - бұл қозғалыстарды орындау тәсілдері, олардың көмегімен қимыл-қозғалыстық міндеттер шешіледі. Дене жаттығуларының техникасы дегеніміз ізденістің, ғылыми анализдің және спортшының қимылды орындау әдісін практика жүзінде тексеруден өткен нақтылы нәтижелері. Техника деген түсінік педагогикалық немесе биомеханикалық тұрғыдан түсіндірілуге тиісті. Педагогикалық тұрғыдан дене жаттығуларының техникасы деп қимыл қозғалысты орындаудың ең тиімді әдісін айтады. Тиімділік адам организміне ең қолайлы әсерінен (мысалы, тұлғаны дамытуға, шынықтыруға қажет бұлшық ет топтарына әсер ету) және қимылдың нәтижесінен (мысалы, карғу қашықтығымен) көрінеді. Бірдей қимылдарды әртүрлі әдіспен де орындауға болады, бірақ оның ең қолайлысын ғана орындау техникасы деп атайды. Мысалы, әртүрлі әдіспен жүзуге болады (кроль, брасс т.б.) бірақ кейбіреулер классикалық әдісті игермей-ақ жүзе алады. Бұл жағдайда біз жүзу техникасын игермеген дейміз. Стандартты техника 49 дегеніміз - шынығушылардың ең қолайлы негізде керекті кимылды орындауын кӛрсететін техника. Стандартты техника қимыл негізін көп өзгерістерге ұшыратпайды және орындалатын жаттығулардың кейбір злементтерін орындауда ауытқу мүмкіншіліктерін жоққа шығармайды. Техниканың жекелілігі екі бағытта жүзеге асырылады: жалпы адам тұлғасының және адамдардың жеке тобының дене дайындығына байланысты стандартты техника деңгейінде өзгеру енгізетін кездегі типтік жекелілік жолымен немесе адамның жеке ерекшеліктерін ескеретін дербес жекелілік жолымен жүзеге асырылады. Дене жаттығулары техникасы өзгеріп, жетіліп отырады. Жоғары нәтижелерге жетуге ұмтылу, дене тәрбиесімен айналысушылардың дене әзірлігін жақсарту, қозғалыстың биохимиялық заңдылықтарын ашу, неғұрлым жетілдірілген спорт жабдықтарын қолдану техниканы жетілдіруге, жаттығулардың жаңа формаларын жасауға әкеледі. Дене жаттығуларын орындау (техникасы) әдістерінің тиімділігін бағалау критерийі сыртқы форма (конькимен мәнерлеп сырғанау) сандық нәтиже (секіру, жүгіру т. б.) немесе қимыл-қозғалыстық міндеттерді орындау (нысанаға тигізу) болып табылады. Дене жаттығулары техникасында буындар мен бӛлшектерді анықтайтын негізді бөлек алып қарайды. Техника негізі - бұл қимыл-қозғалыстық міндеттерді шешу үшін қажетті жаттығудың басты элементтері. Техника негіздерінің белгілі бір элементтері болмаған кезде жаттығу орындалмайды немесе бұзылып орындалады. Техниканың анықтауыш буыны - бұл белгілі бір қозғалыс техникасы негізінің мейлінше, маңызды және шешуші бөлігі. Мысалы, жүгіріп келіп биіктікке секіру үшін техниканың анықтауыш буыны - екінші аяқтың алға қарай жоғары көтерілуімен жалғасып жататын бір аяқпен серпіле секіру, ал алысқа лақтыру үшін лақтыруға жұмсалатын соңғы күш болады. Жаттығуларда анықтауыш буынды орындау, әдетте, салыстырмалы түрде қысқа мерзімде өтеді және бұлшық еттің көп күш жұмсауын талап етеді. Техника бөлшектері - бұл жаттығудың екінші дәрежелі ерекшеліктері, олар техника негізін бұзбай өзгеріп отыру мүмкін. Мысалы, допты лақтырған соң теңдік сақтап қалу үшін дене тәрбиесімен айналысушылардың кейбіреулері аттап барып тоқтайды, ал енді біреулері артқы аяқты алдыңғы аяқ жанына қояды да екпінін тоқтатады. Техника бӛлшектері адамның морфологиялық индивидуалды және функционалды ерекшеліктеріне және жаттығудың қандай жағдайда орындалатындығына тәуелді болады. Дене жаттығулары бірінен соң бірі белгілі сәтте келіп отыратын фазалардан (немесе бӛліктерден) тұрады. Белгілі бір қимылды құрайтын қозғалыс тиісті ретпен орналасады. Олай дейтін себебіміз, қай бір жаттығу болмасын, белгілі бір қозғалыспен басталып, екінші бір қозғалыспен аяқталады. Танымдылық және дидактикалық мақсаттар көзделген жағдайда дене жаттығуларын үш фазаға бөліп қарау орынды. Дайындық фазасы негізгі фазаны орындау үшін мейлінше жақсы жағдай болуды қамтамасыз етеді. Мысалы, допты алысқа лақтыруда құлаш сермеу кезінде қол мен кеуденің қозғалуы лақтырған кездегіге (негізгі фаза) қарама-қарсы болады. Жүгіріп келіп қарғуда - аяқты бүгу және серпілудің алдындағы қолдың сермелуі де осы фазаға жатады. Мұның өзінде негізгі фазада күрт және қатты жиырылатын 50 бұлшық еттер созылады. Қолдың қозғалыс жолын ұзарту доптың алысқа лақтырылуын қамтамасыз етеді. Биіктікке секіру кезінде адам негізгі фаза орындалатын бағытқа қарай жүгіреді, бұл жоғары қарай серпілу күшін арттырады және биік кедергіден асып түсуге мүмкіндік береді. Негізгі фаза басты қимыл-қозғалыстық міндеттерді шешуге бағытталған. Мәселен, лақтырғанда допты қолдан шығаруға, секіргенде қатты серпілуге, кедергіні алуға бағытталады. Сол сияқты, бір орында тұрып, қос аяқтап секірген кезде аяқпен итерілгеннен кейін - ұшу негізгі фазаға жатады. Бұл фазада қозғалыс күштерін тиісті жерінде, бағытында және қажетті сәтінде орынды жұмсау маңызды. Соңғы фазаның міндеті - қозғалысты тежеу және тепе-теңдік сақтап қалу, алысқа лақтырудан соң сызықтан асып кетпеу, жүгіріп келіп ұзындыққа секірген соң құламау. Жаттығу элементтерге бӛлінеді, мысалы, нысананы көздеп лақтыруда: бастапқы жағдайда көздеу, құлаштау, лақтыру. Қорытынды фаза бейнелеп айтқанда жұмыс жағдайынан шығуға мүмкіндік беретін қимылмен аяқталады. Секіруде бұл фаза жерге аяқтың тиюінде, ал жүгіруде-инерция бойынша фиништен (мәреден) кейінде жүгіріп өту. Қорытынды фазаның тиімділігі кейде негізгі фазада қимылды орындаудың дұрыстығына байланысты болмақ. Негізгі фаза техниканың негізін құрайтын қозғалыстардың көмегімен, ал қалған екі фаза - техниканың бӛліктерін кұрайтын қозғалыстың көмегімен жүзеге асырылады. Циклсіз жаттығулар (лақтыру, секіру т.б.) үш фазаға бөлінеді: дайындық, негізгі (басты), соңғы фазалар. Бұл фазалардың бәрі өзара байланысты, біртұтас өтеді, бір-бірімен шарттас келеді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz