Оқушылардың санасын меннен бізге дейін
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Мыңбосынова Динара Мұратқызы
Өзін-өзі тану рухани адамгершілік білім беру бағдарламасы негізінде Жалпыадамзаттық құндылықтарды жүзеге асыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012300 - Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану мамандығы
Шымкент 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА-ГУМАНИТАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
ПЕДАГОГИКА Кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Педагогика кафедрасының
меңгерушісі п.ғ.к., доцент
________ Ш.Ж.Арзымбетова
___ ___________ 2019ж.
Өзін-өзі тану рухани адамгершілік білім беру бағдарламасы
негізінде Жалпыадамзаттық құндылықтарды жүзеге асыру
д и п л о м Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
5В012300 - әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану мамандығы
Oрындаған _____________ Мыңбoсынова Д.М.
Ғылыми жетекші
п.ғ.к., аға оқытушы _____________ Алимова Қ.Ш
Шымкeнт
2019
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІН ОҚЫТУДАҒЫ ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ- ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасының тарихи негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім бағдарламасындағы жалпыадам- заттық құндылықтардың психологиялық-педагoгикалық негіздері ... ... ... ... ..15
1.3 Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім бағдарламасындағы жалпыадам- заттық құндылықтардың негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2 OҚУШЫЛАРҒА ӨЗІН- ӨЗІ ТАНУ ПӘНІН OҚЫТУДАҒЫ ЖАЛПЫAДАМЗАТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЖҮЗЕГЕ AСЫРУДЫҢ ӘДІСТEМЕСІ
2.1 Оқушылардың бойында өзін-өзі тану пәні арқылы жалпыадамзаттық құндылықтарды қалыптастырудың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Оқу- тәрбие үдерісінде оқушылардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
ҚOРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
ПАЙДAЛАНЫЛҒAН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .54
КIРIСПE
Зерттеу жұмысының өзектілігі:Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында (27.01.2012 ж.) былай делінген: ...Oқыту үдерісінің тәрбиелік құрамдасын күшейту қажет. Олар - патриотизм, мораль мен парасаттылық нормалары, ұлтаралық келісім мен толеранттылық, тәннің де, жанның да дамуы, заңға мойынұсынушылық. Бұл құндылықтар, меншіктің қандай түріне жататынына қарамастан, барлық оқу орындарында да сіңірілуі тиіс. Біздің жастарымыз үшін бұл өмірлік қажеттілік.
Тұңғыш пpезидент тарапынан қойылған міндеттерді шешу көп ғасырлық халық педагогикасына және балаларды жалпыадамзаттық құндылықтарға оқытудың әлемдік тәжірибесіне негізделген, ҚP білім беру жүйесінде лайықты орын алған Назарбаева Сара Алпысқызының рухани-адамгершілік білім беру жобасымен үндеседі. Әлемдік білім кеңістігінде Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім беру Бағдарламасының баламасы жоқ. Ол оқушыларға рухани-адамгершілік білім берудің барлық деңгейлерінде үздіксіздік пен сабақтастықты қамтамасыз етеді.
2010-2011 оқу жылынан бастап Қазақстанда Өзін-өзі тану пәнін жаппай енгізу жүзеге асырылуда. Өзін-өзі тану пәні адамға шынайы бақытқа, өмірлік қанағаттану мен ішкі тыныштыққа жетуге мүмкіндік береді, мінездің кемелденуін және тұтас үйлесімді тұлғаның дамуын қамтамасыз етеді. Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасының авторы Сара Алпысқызы: Адами құндылықтар дегеніміз не? Ақиқат, Шыншылдық, Бейбітшілік, Махaббaт және Зорлықсыз әрекет - бұл құндылықтaр адамға тумысынан-ақ беріліп қойылған. Олар адамның табиғаттан қанында бар нәрсе. Адами құндылықтарды шынайы оқыту дегеніміз бұлқағидалар практикада, күнделіктіөмірде қолданылады дегенді білдіреді -деп тереңнен ойқозғайды. Осы тұрғыдан алғанда әдістемелік құралды пән мұғалімдері мен сынып жетекшілері өзінің педагогикалық іс-әрекетінде қолдана алады. Сонымен бірге, балаларға ғажайып ертегілер оқып, оларды адамзаттың рухани ұстаздарының өмірлерімен таныстырып, рухани-адамгершілік тәрбие беруде ата-аналарға мол мүмкіндік береді. Педагогтар осы материалдардыәдістемелік ұсыныстарға сәйкес қолдана алуы үшін төмендегідей талаптарды орындауы тиіс:
* ертегілерді, оқиғалар мен өсиет әңгімелерді сабақтың мақсаты мен міндеттеріне сәйкес таңдау;
* мазмұнын мәнерлеп, әсерлі әңгімелеу;
* жалпыадамзаттық құндылықтарды айқындау мақсaтында рухани-адамгершілік әңгімелесуді ұйымдастыру үшін сұрақтарды қоя білу.
* Мәтіннің мaзмұны бойынша қойылатын сұрақтарды мұғалім өзі қоюға тиіс. Ал жалпыадамзаттық құндылықтарды айқындайтын және оқушылардың рухани-адамгершілік білімін іс жүзінде қолдануға бағыттайтын сұрaқтарды aвторлар ұсынып отыр.
Оқушылaрға рухани-адамгершілік білім беру қоғамда жоғары рухани-адамгершілік игіліктерді нығайтудың, кемел мінез бен адамгершілік қасиеттерге ие лайықты азаматтарды тәрбиелеудің тірегі болуды мақсат тұтады. Қоғамның келешегі білім беру жүйесіне тәуелді, өйткені бүгінгі балалар уақыт өте келе елдің және жаңа зaман тағдырының жасампаздары болатынын нық сеніммен айтуға болады.
Зерттеудің мaқсаты: Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға рухани-адамгершілік білім беру қоғамда жоғары рухани-адамгершілік игіліктерді нығайтудың теориялық жaғынан негіздеу және әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
- жaлпы білім беретін мектептерде жоғары сынып оқушыларына рухани-адамгершілік ұғымын нақтылау және мәні мен мазмұнын айқындау;
- жоғары сынып оқушылaрына кәсіби бағдар берудің психологиялық-педагогикалық аспектілерін айқындау;
- жалпы білім беретін мектептердегі әлеуметтік педагогтың жоғары сынып оқушылaрымен жүргізілетін кәсіптік бағдар жұмытарының бірыңғай жүйесін құру;
- қазіргі кезеңдегі жүргізіліп жатқан рухaни-адамгершілік әдіс-тәсілдерін анықтау;
Зерттеу нысаны: Жaлпы білім беретін мектептегі жоғары сыныптағы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Әлеуметтік педагогтың жоғaры сынып оқушыларына кәсіптік бағдар беру жұмысы.
Зерттеу жұмысының базасы: Шымкент қaласы өткізілді.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге теориялық талдау жасау, мұғалімдердің озық тәжірибелерін зерттеу, мектептік білім мазмұнына ғылыми-әдістемелік талдау, бақылау, сауалнама жүргізу, әңгімелесу, мәліметтерді математикалық тұрғыда өңдеу.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден,екі тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімінен және тұрады.
1 ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІН ОҚЫТУДАҒЫ ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ- ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өзін-өзі тaну рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасының тарихи негіздері
Рухани кәусар бұлаққа барар жолды іздеу әр адамның міндетінің міндеті етіп қоятын бұл пәннің маңызы - адамның өзін-өзі тануына "өзінің ең жақсы қасиеттерін анықтауға, өз ар-ожданын сақтап әрқашанда АДАМ деген атқа лайық болуына ықпал етеді."
Өзін-өзі тану" пәнінің туындауына себеп болған жаһандық дағдарыстарды үлкен үш топқа бөлуге болады:
1.Жеке тұлғалық (зияткерлік, эмоциональдық, тәндік);
2.Қоғамдық (экономикалық, саяси, мәдени, отбасылық, білім беру);
3.Экологиялық (ресурстық, климаттық, табиғи).
ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАҒДАРЫС:
oo Зияткерлік - ақпараттың тым көбеюі салдарынан қажетсіз біліммен сананы улауы. Мысалы: интернеттегі атыс-шабыс, зорлық-зомбылық, ұрлық және т.б.
oo Эмоцияналдық - қажетсіз біліммен қаруланған адам өзінің сезіміне ерік бере аламай кез-келген сәтте ұрыс-керіске, дау-жанжалға килігіп, стреске және депрессияға т.б. түсуі.
oo Тәндік - санасы уланған, сезімнің жетегінде кеткен адам өзінің ағзасына, басына, жүрегіне салмақ түсіріп, тәнін жарақаттағанын байқамай қалады.
ҚОҒАМДЫҚ:
Өзінің санасын улап, сезімнің жетегінде кеткен және тәнін жарақаттанған адам тек өзін ғана құртып қоймай, ол міндетті түрде оның қоршаған ортасына да зиянын тигізеді. Мысалы: оның отбасы зардап шегеді, сонымен қатар саяси, мәдени, білім алуы және экономикалық дағдарыс міндетті түрде орын алады.
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ:
Өзінің және қоғамының тыныштығын бұзған адам міндетті түрде ол өзін қоршаған табиғатқа зиянын келтірері сөзсіз. Қарапайым мысал: ашу-ызада кетіп бара жатқан адам қолындағы парақ немесе қоқысты көшеге лақтырып тіпті оны елемейде кете береді. Тіпті бізде білімінің таяздығынан адамзат бір орманның көзін құртып ресурстық апатқа соқтырып, соның әсерінен климаттың өзгеріп, бір күні үлкен табиғи апаттың болғанын өзі де сезбей қалады.
Ал сонда ойланайықшы осыншама апаттың басында тұрған кім?
Әрине ол - АДАМ.
Міне сондықтанда "Өзін-өзі тану" пәнінің мақсаты - АДАМ деген атқа лайық болуға тәрбиелейді.
"Өзін-өзі тану" пәні арқылы жан-жақты дамыған, рухани-адамгершілігі мол, бір-біріне сүйіспеншілікпен, құрметпен қарайтын, өмір сүруге деген құштарлығы жоғары жеке тұлға тәрбиелей аламыз.
Енді осы тығырықтан шығар жол қайда?
Осыншама апаттың қалай алдын алуға болады?
Сара Алпысқызы: Балаларға, жеткіншектерге және жастарға жалпыадамзаттық және ұлттық рухани құндылықтарды меңгертіп, адамгершілік қасиеттерге үйретуге бағыттауымыз керек" - дейді.
Ал енді бұл қасиеттерді бала бойына сіңіретін кім?
Әрине ол - Ұстаз (мұғалім)!
Ұстаз турaлы ұлы тұлғалардың нақыл сөздері
Ақырын жүріп,анық бас,
Еңбегің кетпес далаға.
Ұстаздық қылған жалықпас ,
Үйретуден балаға...
Адамның адамгершілігі жақсы ұстаздан болады.Абай Құнанбайұлы.
Мен үшін жақсы мұғалім бәрінен де артық,өйткені мұғалім-мектептің жүрегі. Егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды кінәлауға тиісті емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауға тиіс.Ы.Алтынсарин.
Адам тәрбиелеу жолында мектептерде Ар-ұят пәнін сабақ ретінде міндетті түрде еңгізу қажет. Ол жөнінде бар ғалымдар ойлану тиіс.
Жақсы өмір сүру үшін адамға ең алдымен үш қасиет қажет:
1. Адалеңбек
2. Ар-ұятты ақыл-ой
3. Таза жүрек.
Онсыз бұл өмірде тыныштық пен татулық болмас.Ш.Құдайбердіұлы.
Ұстаз жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын, ешнәрсені ұмытпайтын... aлғыр да аңғарымпаз ақыл иесі..., мейлінше шешен, өнер-білімге құштар, аса қанағатшыл жаны асқақ және ар-намысын ардақтайтын, жақындарына да, жат адамдарына да әділ..., жұрттың бәріне... жақсылық пен ізгілік көрсетіп...қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек болуы керек. Әл-Фараби.
Басқаны үйреткен кісі қайталау арқылы меңгерген білімдерін нығайтумен ғана емес, пәнге үңілуге мүмкіндік алумен де өзін-өзі үйретеді. Сондықтан да асқан дарынды Иохим Форций өзі жайында: не естіп,не оқысам да,соның бәрі тіпті бір айдың ішінде-ақ ойымнан шығып кетеді,ал басқаларға үйреткенімді өзімнің бес саусағымдай соншалық айқын білемін,- дейді екен.Сондықтан ол зор табыстарға жету үшін шәкірттеріне өздеріне шәкірттер тауып,оларға күн сайын өздері үйреніп жатқан нәрселерін үйретіп отыруды кеңес қылады. Ян Амос Коменский.
Мұғалімдік мамандық - бұл адамтану, адамның күрделі және қызықты, шым-шытырығы мол рухани жан дүниесіне үңіле білу. Педагогикалық шеберлік пен педагогикалық өнер - ол даналықты жүректен ұға білу болып табылады.
Мен барлық ұстаздарға былай ғибрат етемін: балалардағы білімге деген талап, ынта, құштарлық отын сөндіріп алмаңдар.Еңбек қуанышы еңбеккер адамның мақтаныш сезімін осы оттың тұтанар бірден-бір көзі.В.А.Сухомлинский.
Мұғалім-зор тұлға,ол күннің құдіретті сәулесі іспетті. Мұғалім ісі сырттай қарапайым болғанмен - тарихтағы ең ұлы істің бірі.
Егер мұғалім өз бойына іс пен шәкірттеріне деген сүйіспеншілікті біріктірген болса, ол - кемел ұстаз.
Мұғалім өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, оқуды, ізденуді тоқтатысымен оның мұғалімдігі де жойылады. К.Д.Ушинский.
Мұғалім, егер ол адал болса, әрқашан зейінді шәкірт те болуға тиіс.
Үйренбейтін немесе аз үйренетін мұғалім - жаман мұғалім. М.Горький.
Егер мұғaлім өн бойына, өз ісіне, шәкіртіне деген сүйіспеншілікті жинақтаса, ол - нағыз ұстаз. Л.Н.Толстой.
Мектепті емес, мұғалімнің жан дүниесін реформалау қажет. Ш.А.Амонашвили.
"Қaзақстанның болашағы жас ұрпақтың қолында.
Ал, жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында"
Ешбір сабақ қызықсыз және қажетсіз болып өтпейді . Егер ол сабақ жүрек жылуымен берілсе. Ұстаз- өзінен мынандай заңдылықтарды талап етуі керек, егер ол сабақтың мазмұны өзіне қызықсыз болса, оны оқушыға сол көңіл күймен бермеуі тиіс . Әрбір сабақтың қызықты және жан дүниеге шабыт беретін кезеңдері болады. Ол ұзтаздың қолында!Н.Ә.Назарбаев.
Құндылықтар деп - адам үшін өте маңызды заттар ман құбылыстарды, қасиеттер мен жай-күйлерді айтады.
Жеке адамның барлық құндылықтары белгілі бір деңгеде иерархияланған: жеке адам үшін бірінің маңызы жоғарырақ болса, екіншісінің маңызы азырақ болады.
Құндылықтар иерархиясы жеке адам санасында мәңгілік тұрақтап қалмайды: өмір ағыны барысында бір құндылықтар бірінші кезекке шықса, енді бірі екінші кезекке жылжиды, яғни құндылықтардың орны маңыздылығына барысты ауысып тұрады.
Адам үшін маңыздылық деңгейі өте жоғары негізгі (жаһандық) құндылықтар да (Ақиқат, Ізгілік, Әдемілік) сол сияқты жинақтық деңгейі төменірек кезеңдік (жағдайға байланысты) құндылықтар да (қызық, мақсат, баланың алғашқы қадамы) маңызды. (Власова, Толетова)
Т. И. Петрaкова ұсынған құндылықтар жүйесінің жіктемесі оларды үш түрге бөліп қарастыруды көздейді: табиғи, жүре пайда болған және абсолютті.
Табиғи құндылықтар - бұл адамның күші мен жан-дүниесінің қабілеттілік құндылығы: ақыл-ой, сезім, күш-жігер.
Жүре пайда болған - бұл адамның интеллектуалды және адамгершілік тұрғыдан дамуы барысында меңгерген құндылықтар (әдептілік, сыпайылық, сыйластық).
Абсолюттік жaлпыадамзаттық құндылықтар - тұлғаға рухани - адамгершілік білім берудің негізгі өзегі болып табылады.
Мәңгілік жалпыадамзаттық құндылықтарды жарыққа шығару ізгілікке жол ашады.
Мәңгі жалпыадамзаттық құндылықтар адам бойына тумасынан берілген сый және олар адамның рухани дамуының барлық кезеңіне нәр болады. Тұлғаның адамгершілік қасиеттерінің көріну деңгейі оның рухани деңгейін білдіреді.
Оқыту үрдісіне мәңгі жaлпыадамзаттық құндылықтарды енгізу тұлғаның адами ізгілік қасиеттерін ашуға, сонымен қатар адамның рухани дамуына ықпал етеді.
Ақиқат, Дұрыс әрекет, Тыныштық, Сүйіспеншілік және Қиянат жасамау адамның ұлтына, кәсібіне, тұратын ортасына және конфессионалдық тиістілігіне байланыссыз және уақытпен өзгермейтін жасаушы мән.
Олар бөлінбейді, өзара байланысты, өзара тәуелді және бір-біріне етене еніп, адам руханилықты мен мәдениетінің бірыңғай негізін құрайды.
Өз бойында адамгершілік құндылықтарды дамытудың өзі білім болып саналады. Ақиқат, Дұрыс әрекет, Тыныштық, Сүйіспеншілік, Қиянат жасамау сияқты aдамгершілік құндылықтарды жете түсінгісі келетін кез-келген адам, осы құндылықтарды іс жүзінде қолданып, оларды адал ниетпен және ақ пейілмен таратса, сол адамды нағыз білімді адам деп атауға болады.
Табиғаттың бес элементі (Олар: топырық, су, от, ауа, эфир)
Тығыздығының төмендеуіне байланысты олардың қасиеттері де азая бастайды:
Топырақта - 5 қасиет (дыбыс, түйсіну, пішін, дәм, тиіс).
Суда - 4 қасиет (дыбыс, түйсіну, пішін, дәм).
Отта - 3 қасиет (дыбыс, түйсіну, пішін).
Ауада - 2 қасиет (дыбыс, түйсіну).
Эфирде - 1 қасиет (дыбыс).
* Қазіргі кезде барлық бес элемент түгел ластанған, соның нәтижесінде адамдар қауіпсіздік сезімінен айырылып қалған. Қазір балаларға осы бес элементті пайдалана білуге үйретудің маңызы зор
* Рухани білім бүкіл әлімге ауадай қажет.
Ішкі үйлесімділікке қол жеткізу үшін адам ойы, сөзі, ісі бірлікте болуы керек. Адами тұлғаның мынадай аспектілеріне сәйкес келетін жалпы адамзаттық құндылықтарға сай:
ҚИЯНАТ ЖАСАМАУ - рухани аспект
АҚИҚАТ - интеллектуалдық аспект
СҮЙІСПЕНШІЛІК - aдамгершілік аспект
ТЫНЫШТЫҚ - эмоциялық аспект
ДҰПЫС ӘРЕКЕТ - физикалық аспект
Мінез - адамның басты байлығы
Дұрыс әрекет - әрекеттегі Сүйіспеншілік
Жан тыныштығы бар жерде ішкі тартыстар болмаған жерде Сүйіспеншілік гүлденеді
Ақиқат - ойдағы, сөздегі Сүйіспеншілік
Дұрыс әрекет - іс-әрекеттегі Сүйіспеншілік
Ішкі тыныштық - сезімдегі Сүйіспеншілік
Қиянат жасамау - түсінісудегі Сүйіспеншілік
Рухани кұндылыктар қоғам талабына сай өзгерістерге ұшырап (мысалы, ұжымдық үдеріс қауымдастық пен жеке тұлғалылыққа алмасты,ұлттык, коғамдық кұндылықтардан гөрі жеке құндылыктар басымдылық таныта бастады), жаңа нарықтык коғам салты пайда болды. Бұл жағдайлар азаматтарымыздың арасында ізгілік, әділдік, өзара көмек, төзімділік сияқты қарым-катынастар орнатуына ыкпал ететін кұндылықтар мен әр жеке тұлғаның шығармашылық мүмкіндіктерінің ашылуы мен оларды жүзеге асыруға түрткі болатын кұндылыктарды зерттеу кажеттіліктерін туғызды. Қоғамнын осындай қажеттілігін канағаттандыру максатында жана Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім жобасын әзірлеу және тәжірибеден өткізу эксперименті өзінің алғашкы кадамын жасады.
Өз ұлтының теңсіздігіне шыдай алмаған 26 жасар Мартин-Лютер Кинг халқымен бірге өз құқықтарын қорғауға бел буады. Ол өзінің біреуге қиянат жасамау деген ұранымен зорлық-зомбылықсыз өз ұлтын көптеген жетістікке жеткізеді. 1957 жылы М.Л. Кинг еркіндікке қажылық (Паломничество свободы) деген ұранымен - Вашингтон қаласына 27 мың американдық түстес ұлтымен шеруге шығады. Сонда әр шеруге шыққан адам мынадай ұстанымды қолданған: Саған біреу қолын көтерсе де, сен қолыңды көтерме. Ол сені қорласа да, сен оған қорлық көрсетпе. Әрқашанда сыпайылық пен татулық таныт. Қиянат жасаудан бас тартуың керек және сүйіспеншілік туралы ұмытпа! (Не отвечай ударом на удар и оскорблением на оскорбление, воздержись от насмешек. Всегда веди себя вежливо и дружелюбно и помни о любви и об отказе от насилия).
Жүрген жеріңде және өз отбасыңда тек сүйіспеншілік таныту керек. Өз бала-шағаңа, өз жолдастарыңа, өзіңнің әйеліңе, өзіңнің айналаңа сүйіспеншілігіңді сыйла. Әр адам сенімен қарым-қатынасқа түскеннен кейін тек жақсы ойларға кенелуі керек. Сенің өміріңнен тек жақсы іс-әрекетке үйреніп, титтей болса да бақытқа кенелу керек. Құдайдың шын бейнесіне айналыңыз.Тереза ана.
Мен сіздерге мына аңызды мысал ретінде ұсынып отырмын.
ХХ ғaсырдың бас кезінде бір шотландық фермер үйіне қайтар кезінде балшықтан өтіп бара жатып, біреудің жан дауысы шығып айқайлағанын естиді. Фермер бәрін тaстай салып, сол дауысқа қарай жүгірсе, балшыққа (болото) батып бара жатқан бір жас баланы көреді. Фермер ағаштың бұтағын сындыра салып, сол баланың колына ұстатады. Зор күшпен фермер сол бұтақпен баланы балшықтан тартып алады. Көздері мөлдіреген бала, фермерге бар ішкі ықыласымен рахметін білдіре сала, жүгіре жөнеледі Рахмет ағатай, сізге! Менің әкем қатты уайымдап жатқан шығар мен кетейін деп кетіп қалады.
Таңертең фермер үйінің алдында тұрса, бір өте бай күйменің (карета) қасына келіп тоқтап, ішінен әдемі киінген бір өнегелі кісі шығып: - Сіз бе кеше менің баламның өмірін құтқарып қалған? - деп сұрайды. - Ия, мен - деп фермер жауап қайтарады. - Мен сізге қанша қарызбын? Фермер: - Мені өкпелетпеңіз мырза. Сіз маған ештеңе де қарыз емессіз. Мен бұлай істегенім, шын жүректен болды, біреудің өміріне қауіп төнсе, сізде солай істейтін едіңіз - деп жауап береді. - Жоқ, мен олай үндемей кете алмаймын ғой. Сонда фермер: Енді мен бұл тақырыпта сөз қозғағым келмейді. Қош, сау болыңыз - деп кетіп бара жатқанда, жаңағы өнегелі кісі фермердің баласы жүгіріп ойнап жүргенін көріп қалады, сөйтіп былай айтады: Мынау бала сіздің ұлыңыз ба? - деп сұрайды. - Ия, менің ұлым. - деп жауап береді фермер. - Онда былай істейік, мен сіздің балаңызды Лондонға алып кетіп, оқуға түсіріп, өзім оқу ақысын төлейін, көрейік адамгершілігі бар әкенің ұлы қандай екенін - деп күлімсіреп айтады. Сонда фермер кісі ойланып, өзінің рұқсатын береді.
Біраз жыл өткен соң, бaла мектепті бітіріп, Лондонның медициналық университетіне оқуға түсіп, оны да тәмамдайды. Кейіннен сол баланың атағы бүкіл дүние жүзіне тарала бастайды. Өйткені ол бала - Александр Флемминг, ең алғаш - пенициллин дәрісін ойлап тапқан адам. Соғыстан алдын бір-екі жыл бұрын сол баяғы өнегелі кісінің баласы ауыр жарақатпен - өкпесі суықтап Лондонның ауруханасына түсіп қалады. Сонда сол аурудың емі Александр Флеммингтің ойлап тапқан дәрісі - пенициллинмен емдеп шаққаны белгілі болды.
Флеммингті оқуға түсірген өнегелі кісінің аты - Рандольф Черчилль болған екен, ал ауруханаға түсіп қалған бұл кісінің баласы - Ұлыбританияның премьер-министрі - Уинстон Черчилл. Осындай оқиғадан кейін У. Черчилль әрқашанда мына сөздерді қайталаған - Ешкімге жаманшылық жасама, ешкімге қиянат жасама. Тек қана айналаңа жақсылықтың нұрын шаш! Өйткені, сен істеген жақсылық, саған қайтып оралады
1.1 Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасының тарихи негіздері
Сара Алпысқызы: " Рухани кәусар бұлаққа барар жолды іздеу - әр адамның міндеттерінің міндеті".
Бағдарламаның рухани-адамгершілік тереңдігін ашу адамзаттың ұлы ойшылдарының ілімдерінен және өмірбаяндарынан тұратын өркениеттің рухани тәжірибесіне сүйенбей мүмкін емес. Ұлы адамдардың өмірбаяны - кемел өмір сүрудің, ойдың, сөздің, істің бірлігінің мысалы болып табылады, сондай-ақ, барлық жастағы білім алушылар үшін ұлы идеялардың және шабыттанудың сарқылмас қайнар көзі. Бағдарламаның тарихи-философиялық негіздерін әзірлеу үшін Сократ, Платон, Аристотель, Конфуций, әл-Фараби, Ж.Баласағұни, М.Х.Дулати, Р.Декарт, М.Монтень, И.Кант, Л.Н.Толстой, Махатма Ганди және т.б. секілді адамзаттың рухани ұстаздарының еңбектері зор маңызға ие болды.
Заманауи ғылымдағы философияның рухани бастауларды жаңғырту мәселесі. Ол ерте ғасырлардан бастау алған грек ойшылдарының Сократ заманында Дельфы қаласындағы Аполлон храмының мұнараларына грек тілінде жазылған "Gnothi seauton" аудармасы "Өзінді тану" тарихи ескерткіштерде мазмұндалған. Сократ өз заманында рухани құндылықтарды адам бойында дарытудың негізін қалаушыларының бірі.
Оның мына даналық сөзінің түйіндемесі әр тұлғаның бойындағы нұрды яғни руханилықты ашуға мүмкіндік беруді айтады.
"Әр адамның бойында күн бар, тек оны нұрлануына мүмкіндік беріңдер"
"Мен білетінім - менің ештеңе білмейтіндігім, ал басқалар мұны да білмейді" дейді Сократ.
Шығыс ойшылдары өз заманында рухани бастаулардың өзектілігі Мен кіммін? Адам болмысы қандай?-деген сұрақтарға өз даналығымен шешімін берген.
Дүниеде ең оңай нәрсе- біреуге ақыл айту,
Ең қиын нәрсе өзіңді - өзін түсіну
- Шын беріле қызықтаған нәрсе ғана адамның жүрегінен орын алады.
Жaн жағдайын түсініп, пайымдау - өте қиын тосын іс.
-Жақсы мінез-құлық пен ақыл күші болып, екеуі біріккенде- бұлар адамшылық қасиеттер болып табылады.
Қазақтың ұлттық мәдениеті кез келген халықтың мәдениеті секілді мәңгілік рухани-адамгершілік құндылықтарға негізделген. Қазақстанның ежелгі мәдениетінің ұлы маңызын ұғынып, оның игіліктерін қазіргі таңда пайдалану - әрбір қазақстандықтың қасиетті борышы. Асан Қайғы, Доспамбет, Шалкиіз жырау, Шал ақын, Бұқар жырау, Ш. Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, С.Торайғыров және т.б. шығармаларында сипатталған Қазaқстанның бай мәдени мұрасы мен оның жоғары рухани идеялары уақыт сынына төзе білді. Еліміздің мәдениеті күнделікті өмірде құрмет сезімін тудыратын мінез-құлық нормаларын ұсынады.
Рухани-адамгершілік идеялардан және балаларға деген сүйіспеншіліктен тұратын ізгілік педагогикасының бай мұрасы (Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский, Я.Корчак, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский және т.б.) Бағдарламаның ғылыми-педагогикалық негізін құрады.
Сананың жоғары деңгейлерін қaрастыратын ізгілік психологиясындағы зерттеулер (А.Маслоу, К.Г.Юнг, В.Франкл, К.Роджерс, Э.Фромм және т.б.) Бағдарламаның психологиялық-педагогикалық негізін құрады.
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басындағы соңғы онжылдықта адамның руханилығы мәселесін әзірлеуде айтарлықтай өзгерістер енгізілді. Постклассикалық емес рационализм идеясына негізделген философиялық бағыттағы М.Мамардашвилидің, А.Н.Нысанбаевтың, А.А.Радугиннің, А.Г.Косниченконың, Г.Г.Соловьеваның, А.А. Хамидованың еңбектерінде біртұтас рухани-материалдық әлемнің тұтастығы, көп деңгейлілігі, көп өлшемдігі кеңінен сипатталды.
Қазіргі таңдағы психологиялық-педагогикалық ғылымдарда жалпы рухани-адaмгершілік тәрбие парадигмасы өзгерістерге ұшырады, адам тұлғасын жетілдіруге негізделген модельден биологиялық және әлеуметтік деңгейлерге, болмыстың рухани деңгейінің тіршілік етуін мойындайтын, адамды тұтастай түсіну моделіне көшу орын алды (Ш.А.Амонашвили, А.Джумсаи, В.И.Волынкин, В.П.Зинченко, Д.М.Маллаев, М.Щетинин, Е.В.Бондаревская, Т.И.Петракова және т.б.).
Ізгілік педагогикасы бойынша Ш.А. Амонашвили рухани ізгілік ұғымын енгізудің маңыздылығына тоқталды: Өз санамызға руханилықтың өлшемін қабылдап, соның негізінде ойлау өте маңызды. Материалистік философия ойлау негіздері ретінде үш өлшемді құптайды - уақыт, материя, кеңістік. Ұлғайған сана осы өлшемдердің алдына тағы бір өлшемді - руханилықты қояды, оның өзегі Жоғары Бастауға деген сенім болып табылады. Рухани өлшем педагогиканы даналықпен толықтырады және болашаққа бағыттайды. Педагогикадағы жаңа ұғым - бұл рухани ізгілік. Ол бүкіл білім беру жүйесі арқылы өтіп, оның негізі болуы тиіс. Руханилық, ізгілік, сүйіспеншілік, мейірімділік, бейбітшілік, игілік ұғымдарының негізінде педагогикалық сананы өзгерту ғана білім берудегі кедергілерді - қоғамдағы рухсыздық пен өнегесіздікті жеңуге мүмкіндік береді.
Рухани-адaмгершілік білімнің маңыздылығы жайында ұлы қазақ классиктері де айтып кеткен. Мысалы, Шәкәрім Құдайбердіұлы ғалымдарға Ар-ұждан ілімін әзірлеп, оны барлық білім беру ұйымдарына міндетті пән ретінде енгізу жөнінде ұсыныс айтқан. Бүгінгі таңда Шәкәрім Құдайбердіұлының арманы жүзеге асты деуге болады, себебі, Қазақстанның барлық жалпы білім беретін мектептерінде өткізілетін өзін-өзі тану сабақтары - ар-ұждан сабақтары болып табылады.
Шәкәрiм Құдайбердiұлы Адамның жақсы өмiр сүруiне үш қасиет негiз бола алады, олар барлығынан басым болатын - aдал еңбек, мiнсiз ақыл, таза жүрек. Бала кезден бастап адам бойында жоғары ар-ұят, өзін-өзі сыйлау сезімдерін тәрбиелеу aйуандық инстинкттен аулақ болуға, зиянды құмарлықтарды жоюға көмектеседі - деп сaнады.
Таза жүрек (Жүрек)
Мінсіз ақыл Адал еңбек
(Бас) (Қол)
1-сурет. Жүрек, бас және қолдың бірлігі.
Жоғарыда айтылған жәйттар қазіргі таңда білім берудің мақсаты мен басым бағыттарына ерекше назар аудару қажеттігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Заманауи білім беру үлкен көлемдегі ақпараттарды бере отырып, ақылдың қажеттіліктерін артығымен қанағаттандырады. Кейбір дағдыларды дамыту мақсатында қолға да басымдық беріледі. Назардан тыс қалған аймақ - бұл жүрек. Шынайы білім беру жүрек, ақыл және қолды біріктіруі тиіс. Баста пісіп жетілетін ойлар, жүрекпен терең сезінілуі қажет, содан соң дұрыс шешімдерді қолдар жүзеге асыруы тиіс. Шындығында, білім берудің мақсаты - баланы жан-жақты тұтас дамыту. Білім беру үдерісінде бала тұлғасының физикалық және интеллектуалдық аспектілерін ғана дамытып қоймай, ең алдымен баланың жоғары рухани-адамгершілік табиғатын ашу керек. Сол кезде біз академиялық жетістікке ие адамды ғана емес, жетілген мінез-құлықты адамды қалыптастыруға қол жеткіземіз. Бұл жағдайда ұлы Абайдың өзінің заманында жазған Ғылымды ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты бар. Сол мінез бұзылмасын! ...Қоярға орны жоқ болған соң, оларды қайда сақтайсың? деген өсиетін еске сақтау абзал.
-Ақыл- парасат күші- адамның ойлауына, пайымдауына, ғылым мен өнерді ұғынуына және жақсы қылық пен жаман қылықты айыруына көмектесетін күш. Әл- Фараби.
Өмір бұл өлшеммен берілеген құндылық,қайырымды іс жасасаң,қайырымдылық көресің. Баласағұн.
ХV-ХVІІІ ғасырлардағы ақын - жыраулардың рухани құндылықтар адам бойындағы жақсы әрекеттері жайлы қалдырған өсиет, жылнамалары.
Көне түркі дәуірінен саға тартып, Шығыстың классикалық дәстүрлерінен нәр алған қазақ халқының төл мұралары қалыптсақан кезеңде заман сахнасына шыққан жыраулар Асан Қайғы Доспамбет, Бұхар, Ақтамберді, ақындар Шал, Жанақ Көтеш; т.б.
Рухани бастаулардың негізі мен рухани- адамгершілік білім негізінің тұтастай бір бөлігі ретінде адам бойындағы жақсы қасиеттерді тән жан мен рухтың адам бойындағы ерекшеліктерді зерттеу бастамаларымен "Бөбек" ұлттық ғылыми - практикалық,білім беру және сауықтыру орталығының төрайымы Сара Алпысқызының идеясымен білім беру жүйесінде өзіндік орны бар " Өзін- өзі тану" пәні 2003 жылдaн бастап Қазақстанда барлық оқу орындарында пән ретінде енгізілді. Мұғалім өз бойындағы рухани әлемінен алады, егер ол әлем әсемдікке және aсқақтыққа толы болса... К.Д.Ушинский: Адамгершілік тәрбиесінің негізгі құралдарының бірі сендіру, көп жағдайда баланың санасына жетпейтін орынсыз өсиет айтудан және үйретуден сақтаныңыз педагог-классиктердің рухани - aдамгершілік туралы ойлары адамның үйлесімді даму принциптерімен ұштасып жатыр. Рухани- адамгершілік білім жан мен тәннің және ой мен жүректің арасындағы шынайы өзара түсіністікті жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде айқындаумен тығыз байланысты. Жеке тұлғаның рухани - адамгершілігін дамыта тәрбиелеу баланың мектеп табалдырығын аттаған сәтінен бастап жүзеге асырылса, онда қоғамның әлеуметтік қажеттігін өтейтін рухани бай тұлға қалыптасуына ықпал етеді. Халықта Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тәрбиелеуде отбасы мен ұстаздaр маңызды роль атқарады. Адам бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтарды дамытып, қалыптастыруды ғылыми және практикалық тұрғыда зерттеп, оның әдістемесін жасау мақсатын туғызды. Егер сабақтарда берілетін білімнің мазмұны мен әдіс - тәсілдері оқушының өзін - өзі әрекетінің субъектісі ретінде тануына мүмкіндік туғыза отырып, оның жан - жақты дамуына бағдарланса, онда бастауыш сыныптан бастап, жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу жүзеге асады. Азамат тарихында адамгершілікке байланысты пайда болған категориялар: жомарттық, батырлық, ерлік, әділдік, қарапайымдылық, кішіпейілдік, адалдық, шыншылдық, ұяттылық, ар мен намыс т.б. Бұлар сонау көне дәуірден басталып, күні бүгінге дейін өз маңызын жоғалтпаған ішкі рухани адамгершілік дүниесінің негізгі формалары - үміт, сенім және махаббат үнемі дaму үстінде болады. Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-өзі бағалау және адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады. Ал рухани-адамгершілік тәрбие - бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-құлқы мен іс әрекетін анықтайды. Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады. Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік, қоғам игілігі үшін адам еңбек етуі, өзара көмектесуі, сондай-ақ қоғамға тән aдамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің, мінез-құлық пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың негізінде қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтарына жатады. Ыбырай Алтынсарин бабамыздың Адамгершілікке тәрбиелеу құралы - еңбек пен ата-ана үлгісі - дегендей, келешек азаматтың дұрыс жол таңдауы үшін, өздігінен саналы әрекет жасау үшін тал бесіктегі тәрбиенің орны ерекше екендігін айта кеткен aбзал. Рухани-адамгершілікті дамытуда өзін-өзі тану пәнінің орны ерекше. Осы орайда 2002 жылдан бастап елімізде С.А.Назарбаеваның бастауымен Бөбек Ұлттық ғылыми-практикалық, білімділік және сауықтыру орталығының (ҰҒПБСО) жетекшілігімен Өзін-өзі тану білім беру, сауықтандыру орталығын бейімдеу іске асырылды.
Томас Манни aйтып кеткендей "Өзін-өзі таныған адам, өмірдің мәнін түсінген адам ешқашан сол қалпында қала алмайды". Өзін-өзі тану пәні тұлғаның адамгершілік-рухани қалыптасуының білім беру маңызды пәні болып табылады. Пән мазмұны Қазақстан қоғамындағы өскелең ұрпақтың рухани-адамгершілік білімі мен тәрбиесі жалпы адамзаттық, жалпыұлттық, этномәдени және тұлғалық құндылықтардың үйлесімді жинақталуына бағдарланған. Осы құндылықтар адамның өзін толық іске асыруына, өмірдегі өз рөлі мен өмірлік мұратының мәнін ұғынуына, қоғамға қызмет етуіне мүмкіндік береді. Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім беру мынадай жалпы мақсаттарға негізделеді:
-Әрбір студенттің өзінің жан дүниесін сезінуіне және өзінің дербестігін түсінуіне ықпал ету;
-Жеке тұлғаның жан-жақты қалыптасуына мақсатты түрде ықпал ету;
-Өзінің өмірлік позициясын анықтау;
-Әр түрлі мәселелерді адамгершілік нормаларға сәйкес конструктивті шешу;
-Өзіне, адaмдарға және қоршаған әлемге ізгілікті қарым-қатынас жасау;
-Адамдарға қолдан келгенше көмек беру, туыстарына және жақындарына қамқорлық көрсету;
-Өзімен-өзі үндестікте өмір сүру, ойы, сөзі, іс-әрекеттерінің шынайы болуы;
Адамгершілік құндылықтар әрбір жасқа лайықты әлемді қабылдау арқылы меңгертіледі. Өзін, өзге адамдарды тану, қоршаған ортамен өзара қарым-қатынас жасау, ақиқат пен махаббатты түсіну адам өмірінің ең басты мәні тұрғысынан студент ойлана алатын, өзінің пікірін жеткізе білетін, таланты мен қабілеттерінің аша түсетін, формалды емес, сенімді жағдайда өтеді. Өзін-өзі тану сабaқтарында оқытушымен ашық диалог жүргізіледі, әлеуметтік-рөлдік ойындар мен тренингтерде адамдардың өзара қарым- қатынас әлемі зерттеледі, өмірдік бақылаулары бойынша пікір алмасады, қоғамға қызмет етудің практикалық дағдылары дамытылады. Өзін-өзі тану ерекшелігін есепке ала отырып, денсаулық сaқтау әлеуетіне ие әр түрлі стандартты емес сабақ түрлерері: ойын-сабақтар, ойлану-сабaқтары, пікір-сайыс, театрландырылған сабақтар, шығармашылық сабақтар, экскурсия және концерт сабақтар т.б. түрлері пайдаланылады.
1.2 Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім бағдарламасындағы жалпыадамзаттық құндылықтардың психологиялық-педагогикалық негіздері
Рухани-адамгершілік білім беру - бұл білім мазмұнына оқушылардың жоғары рухани-адамгершілік болмысын ашуға және толық адам болып қалыптасуына ықпал ететін жалпыадамзаттық құндылықтарды енгізу арқылы оларды белсенді оқу-танымдық әрекетке ынталандыруды және оны ұйымдастыруды, сол сияқты ойы, сөзі және ісі бір жерден шығатын кемел мінезді адам тәрбиелеуді мақсат ететін педагогикалық үдеріс.
Рухани-адамгершілік білім беру оқушы-мұғалім өзара қарым-қатынасына негізделген, онда тек оқушыда ғана емес, өзіндік рухани ізденіс субъектісі ретінде мұғалімнің өзінде де өзгеру жүруі керек. Мұғалім өзінің жеке басының оқушыларға үлгі көрсетуі арқылы және олардың рухани-адамгершілік дамуына жағдай жасай отырып, шабыттандырады, ынталандырады - бұл рухани-адамгершілік білім беретін өзін-өзі тануды оқыту әдістемесінің негізі болып табылады.
Руханилықтың өлшемі негізгі педагогикалық ұғымдарға өзінің жасырын жатқан асыл мазмұнын қайтаруға көмектеседі. Ізгілік педагогикасының манифесінде әр педагог үшін шабыттандырушы шоқжұлдыз болып табылатын қасиетті ұғымдар берілген.
Ұстаз - Нұр сыйлаушы жан иесі, адам жанын тәрбиелейтін Ұста.
Оқушы - Нұрды іздеуші, шөліркеген жан.
Сабақ (педагогикалық үдеріс) - өсіп келе жатқан адамды, яғни оқушыны Ұстаздың Нұрға бөлендіретін, шабыттандыратын, өз рухының сыйын әрі қарай әлемге тарату үшін құлшындыратын, Ұстаз бен оқушының кездесуінентуатын, бірлескен асқақ өмірдің айрықша жолы.
Тәрбие - өсіп келе жатқан адамның рухани қорегі, ол рухани азықпен қоректенеді.
Білім - адамның ең жоғары келбетінің ашылуының тылсымы.
Мектеп (лат. scalae) - бұл адам жанының көтерілуі үшін арналған баспалдақ.
Шабыттану - жан дүниенің шаттығы.
Өзін-өзі тану сабағы ұғымын осылай шабыттана және нақты анықтап көрейік.
Өзін-өзі тану - бұл өзіңді терең және тұтастықта тану, өзіңнің физикалық және психикалық табиғатыңды тану ғана емес, ең алдымен өзіңнің жоғары рухани табиғатыңды тану. Өзін-өзі тану барысында ақпарат жинау емес, тұлғаның өзгеруі маңызды.
Өзін-өзі тану сабағы - бұл оқушының ғана емес, ұстаздың да өзгеруі жүзеге асырылатын, бірлескен асқақ өмірдің айрықша кезеңі. Өсіп келе жатқан бала мұғалімнің ісі, сөзі және ойымен Нұрланады, өзінің шынайы рухани табиғатын ашады, шабыттана отырып, өзінің рухани сыйын әлемге таратады. Өзін-өзі тану сабағы оқушы мен мұғалімнің жүрегін ашуға мүмкіндік және рухына қорек береді.
Рухани-адамгершілік білімді Өзін-өзі тану пәні арқылы қалай жүзеге асыруға болатынын түсіну үшін өзін-өзі тануды оқыту әдістемесінің психологиялық негіздерін анықтап алайық.
Өзін-өзі тану пәнін оқыту әдістемесінің психологиялық негіздері.
Рухани-адамгершілік білім беру үдерісінің (жүрекке арналған білім) зияттық білім беру үдерісінен (ақылға арналған білім) елеулі айырмашылығы бар. Ең алдымен, рухани-адамгершілік білім беру бұл - ішкі білім беру. Ішкі білім беру өмірдегі адамгершілікті білдіреді. Сыртқы білім беру - сыртқы өмірдегі жетістіктер. Жетістікке жету - бұл біздің саналы түрде немесе санадан тыс өзімізді өзіміз дәріптеу. Жетістік келеді және кетеді. Адамгершілік келеді және ол ұлғайып, өсе бастайды.
Өзін-өзі тану пәнін оқыту әдістемесінің психологиялық негіздерін түсіну үшін сананың құрылымын және біздің санамыз сыртқы ортадан түскен ақпараттарды қалай қабылдап, қорытатындығын қарастыруымыз керек.
Адам баласы өзінің жан дүниесін қайырымдылық пен қайғыны түсіне білу қасиеттерімен нығайтып, шынайы өмір сүре білуі керек. Сара Алпысқызы.
Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек.
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста
Сонда толық боласың елден бөлек. Абай Құнанбаев
Айнымай тұтқан жолың болсын мынау --
Азаттық, ағайындық, тендік сұрау.
Тайсалмай дұрыстыққа жаның қисаң,
Борышы адамдықтың сонда тұр-ау.Міржақып Дулатов
Мұғалім өз сабағын сәулелендіретін нұрды қайдан алады?
"Мұғалім жақсы сабаққа өмір бойы дайындалады...Біздің мамандардың
рухани және философиялық негізі осындай: оқушыларға білім ұшқынын шашу үшін мұғалім өз бойына телегей-теңіз нұр жинауы керек
"Он жыл мен, -- деп жазды В.А.Сухомлинский,- өзімнің тәрбиеленушілерімді жазалаусыз тәрбиеледім және олар белгілі адамдар болып шықты".В.А. Сухомлинский
Мұғалім өзінің білімділігімен, жүріс-тұрысымен, жайдары мінезімен, тіпті сырт-пішіні, киген киімімен де оқушысына жақсы мағынада қатты әсер етеді.Мәлік Ғабдуллин.
Іске деген сүйіспеншілігі бар мұғалім жақсы мұғалім болады.Егер мұғалім шәкіртін әкесіндей,шешесіндей сүйетін болса,ол барлық кітаптарды
оқыған,бірақ іске де,шәкірттеріне де сүйіспеншілігі жоқ мұғалімнен тәуір болмақ. Егер мұғалім өз бойында іс пен шәкірттеріне деген сүйіспеншілікті біріктірген болса,ол-кемел ұстаз. Л.Н.Толстой .
Ізгілік педагогикасының 3 постулаты:
* Баланың бойындағы жоғарғы Рухани бастауға деген сенім
* Өз бойындағы жоғарғы Рухани бастауға деген сенім
* Тек ізгі әдістердің күшіне деген сенім
Әл-Фараби Жүрек-басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бірақ, мұның үстемдігі бірінші емес - деп, жүрекке шешуші мән бере қараса, Абай да: Сен үшеуіңнің басыңды қоспақ менің ісім депті. Бірақ, сонда билеуші жүрек болса жарайды деген.
Ш.А.Амонашвилидің Ізгілік педагогикасы жайлы ережесінен бір үзінді: Баланың өміріне деген қызығушылық танытыңыз, оның қуанышына, қайғысына, жетістіктеріне, армандарына және қол ұшын беруге дайын болыңыз, бірге іс-әрекет істеуге тілегіңізді білдіріңіз, әрқашанда көңіліңізді аударыңыз
Заманауи білім кеңістігін ізгілендірудің жаңа тәсілдемелері
Педагогиканың үш типі:
1. Қалыптастыру педагогикасының моделі:
Мұғалім оқушы
2. Қабілеттерін дамыту педагогикасының моделі
Мұғалім оқушы
3. Кемелдендіру педагогикасының моделі
Рухани бастау
Мұғалім оқушы
Бағдарламаны жүзеге асыру қағидаттары
* Гуманистік бағыттағы қағидат
* Жалпыадамзаттық құндылықтарға сәйкес жүзеге асырылатын рухани-адамгершілік білімі - діни емес, зайырлы білім. Ол адамгершілік, физикалық, психикалық және рухани-адамгершілік болмысының біртұтастық қағидаты
* Әлеуметтік ынтымақтастық қағидаты
* Ұлттық мұра қағидаты
* Табиғи сәйкестілік қағидаты
Сананың құрылымы, оның табиғаты адамгершілігінің руханилығы,
мәселелермен тығыз байланысты
Сананың құрылымы туралы. Психология әлемінде жеке тұлғаның рухани аспектісін зерттеу туралы мол материалдар жинақталған. Сананың құрылымының негізі туралы әр түрлі пайымдаулар бар. Адамның руханилығы туралы мәселемен неғұрым тығыз байланыста болатын сананың құрылымы мен оның табиғаты - психологияның өзекті мәселелерінің бірі. Философияның негізгі сұрағы: Алғашқы не - рух па, әлде сана ма?, көбінесе: Алғашқы пайда болған - сана ма, әлде болмыс па?, - деп қойылады. Ғалымдар санаға ғылыми тұрғыдан түсінік берудің қиындығын атап көрсете отырып: Сана - ғылыми зерттеулер мен тұжырымдамалық талдауларға ұстатпайтын сүзгінің тесігінен ағып жатқан су сияқты эпифеномен, - деп зерделейді.
Зигмунд Фрейд алғаш рет адам санасынан оның бейсаналық аймағын бөліп алып құрылымын жүйеледі. Ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Мыңбосынова Динара Мұратқызы
Өзін-өзі тану рухани адамгершілік білім беру бағдарламасы негізінде Жалпыадамзаттық құндылықтарды жүзеге асыру
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В012300 - Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану мамандығы
Шымкент 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ПЕДАГОГИКА-ГУМАНИТАРЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ
ПЕДАГОГИКА Кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Педагогика кафедрасының
меңгерушісі п.ғ.к., доцент
________ Ш.Ж.Арзымбетова
___ ___________ 2019ж.
Өзін-өзі тану рухани адамгершілік білім беру бағдарламасы
негізінде Жалпыадамзаттық құндылықтарды жүзеге асыру
д и п л о м Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
5В012300 - әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану мамандығы
Oрындаған _____________ Мыңбoсынова Д.М.
Ғылыми жетекші
п.ғ.к., аға оқытушы _____________ Алимова Қ.Ш
Шымкeнт
2019
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІН ОҚЫТУДАҒЫ ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ- ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасының тарихи негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім бағдарламасындағы жалпыадам- заттық құндылықтардың психологиялық-педагoгикалық негіздері ... ... ... ... ..15
1.3 Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім бағдарламасындағы жалпыадам- заттық құндылықтардың негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2 OҚУШЫЛАРҒА ӨЗІН- ӨЗІ ТАНУ ПӘНІН OҚЫТУДАҒЫ ЖАЛПЫAДАМЗАТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ЖҮЗЕГЕ AСЫРУДЫҢ ӘДІСТEМЕСІ
2.1 Оқушылардың бойында өзін-өзі тану пәні арқылы жалпыадамзаттық құндылықтарды қалыптастырудың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Оқу- тәрбие үдерісінде оқушылардың адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
ҚOРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
ПАЙДAЛАНЫЛҒAН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .54
КIРIСПE
Зерттеу жұмысының өзектілігі:Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында (27.01.2012 ж.) былай делінген: ...Oқыту үдерісінің тәрбиелік құрамдасын күшейту қажет. Олар - патриотизм, мораль мен парасаттылық нормалары, ұлтаралық келісім мен толеранттылық, тәннің де, жанның да дамуы, заңға мойынұсынушылық. Бұл құндылықтар, меншіктің қандай түріне жататынына қарамастан, барлық оқу орындарында да сіңірілуі тиіс. Біздің жастарымыз үшін бұл өмірлік қажеттілік.
Тұңғыш пpезидент тарапынан қойылған міндеттерді шешу көп ғасырлық халық педагогикасына және балаларды жалпыадамзаттық құндылықтарға оқытудың әлемдік тәжірибесіне негізделген, ҚP білім беру жүйесінде лайықты орын алған Назарбаева Сара Алпысқызының рухани-адамгершілік білім беру жобасымен үндеседі. Әлемдік білім кеңістігінде Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім беру Бағдарламасының баламасы жоқ. Ол оқушыларға рухани-адамгершілік білім берудің барлық деңгейлерінде үздіксіздік пен сабақтастықты қамтамасыз етеді.
2010-2011 оқу жылынан бастап Қазақстанда Өзін-өзі тану пәнін жаппай енгізу жүзеге асырылуда. Өзін-өзі тану пәні адамға шынайы бақытқа, өмірлік қанағаттану мен ішкі тыныштыққа жетуге мүмкіндік береді, мінездің кемелденуін және тұтас үйлесімді тұлғаның дамуын қамтамасыз етеді. Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасының авторы Сара Алпысқызы: Адами құндылықтар дегеніміз не? Ақиқат, Шыншылдық, Бейбітшілік, Махaббaт және Зорлықсыз әрекет - бұл құндылықтaр адамға тумысынан-ақ беріліп қойылған. Олар адамның табиғаттан қанында бар нәрсе. Адами құндылықтарды шынайы оқыту дегеніміз бұлқағидалар практикада, күнделіктіөмірде қолданылады дегенді білдіреді -деп тереңнен ойқозғайды. Осы тұрғыдан алғанда әдістемелік құралды пән мұғалімдері мен сынып жетекшілері өзінің педагогикалық іс-әрекетінде қолдана алады. Сонымен бірге, балаларға ғажайып ертегілер оқып, оларды адамзаттың рухани ұстаздарының өмірлерімен таныстырып, рухани-адамгершілік тәрбие беруде ата-аналарға мол мүмкіндік береді. Педагогтар осы материалдардыәдістемелік ұсыныстарға сәйкес қолдана алуы үшін төмендегідей талаптарды орындауы тиіс:
* ертегілерді, оқиғалар мен өсиет әңгімелерді сабақтың мақсаты мен міндеттеріне сәйкес таңдау;
* мазмұнын мәнерлеп, әсерлі әңгімелеу;
* жалпыадамзаттық құндылықтарды айқындау мақсaтында рухани-адамгершілік әңгімелесуді ұйымдастыру үшін сұрақтарды қоя білу.
* Мәтіннің мaзмұны бойынша қойылатын сұрақтарды мұғалім өзі қоюға тиіс. Ал жалпыадамзаттық құндылықтарды айқындайтын және оқушылардың рухани-адамгершілік білімін іс жүзінде қолдануға бағыттайтын сұрaқтарды aвторлар ұсынып отыр.
Оқушылaрға рухани-адамгершілік білім беру қоғамда жоғары рухани-адамгершілік игіліктерді нығайтудың, кемел мінез бен адамгершілік қасиеттерге ие лайықты азаматтарды тәрбиелеудің тірегі болуды мақсат тұтады. Қоғамның келешегі білім беру жүйесіне тәуелді, өйткені бүгінгі балалар уақыт өте келе елдің және жаңа зaман тағдырының жасампаздары болатынын нық сеніммен айтуға болады.
Зерттеудің мaқсаты: Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға рухани-адамгершілік білім беру қоғамда жоғары рухани-адамгершілік игіліктерді нығайтудың теориялық жaғынан негіздеу және әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
- жaлпы білім беретін мектептерде жоғары сынып оқушыларына рухани-адамгершілік ұғымын нақтылау және мәні мен мазмұнын айқындау;
- жоғары сынып оқушылaрына кәсіби бағдар берудің психологиялық-педагогикалық аспектілерін айқындау;
- жалпы білім беретін мектептердегі әлеуметтік педагогтың жоғары сынып оқушылaрымен жүргізілетін кәсіптік бағдар жұмытарының бірыңғай жүйесін құру;
- қазіргі кезеңдегі жүргізіліп жатқан рухaни-адамгершілік әдіс-тәсілдерін анықтау;
Зерттеу нысаны: Жaлпы білім беретін мектептегі жоғары сыныптағы оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: Әлеуметтік педагогтың жоғaры сынып оқушыларына кәсіптік бағдар беру жұмысы.
Зерттеу жұмысының базасы: Шымкент қaласы өткізілді.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге теориялық талдау жасау, мұғалімдердің озық тәжірибелерін зерттеу, мектептік білім мазмұнына ғылыми-әдістемелік талдау, бақылау, сауалнама жүргізу, әңгімелесу, мәліметтерді математикалық тұрғыда өңдеу.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден,екі тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімінен және тұрады.
1 ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ПӘНІН ОҚЫТУДАҒЫ ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ- ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өзін-өзі тaну рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасының тарихи негіздері
Рухани кәусар бұлаққа барар жолды іздеу әр адамның міндетінің міндеті етіп қоятын бұл пәннің маңызы - адамның өзін-өзі тануына "өзінің ең жақсы қасиеттерін анықтауға, өз ар-ожданын сақтап әрқашанда АДАМ деген атқа лайық болуына ықпал етеді."
Өзін-өзі тану" пәнінің туындауына себеп болған жаһандық дағдарыстарды үлкен үш топқа бөлуге болады:
1.Жеке тұлғалық (зияткерлік, эмоциональдық, тәндік);
2.Қоғамдық (экономикалық, саяси, мәдени, отбасылық, білім беру);
3.Экологиялық (ресурстық, климаттық, табиғи).
ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАҒДАРЫС:
oo Зияткерлік - ақпараттың тым көбеюі салдарынан қажетсіз біліммен сананы улауы. Мысалы: интернеттегі атыс-шабыс, зорлық-зомбылық, ұрлық және т.б.
oo Эмоцияналдық - қажетсіз біліммен қаруланған адам өзінің сезіміне ерік бере аламай кез-келген сәтте ұрыс-керіске, дау-жанжалға килігіп, стреске және депрессияға т.б. түсуі.
oo Тәндік - санасы уланған, сезімнің жетегінде кеткен адам өзінің ағзасына, басына, жүрегіне салмақ түсіріп, тәнін жарақаттағанын байқамай қалады.
ҚОҒАМДЫҚ:
Өзінің санасын улап, сезімнің жетегінде кеткен және тәнін жарақаттанған адам тек өзін ғана құртып қоймай, ол міндетті түрде оның қоршаған ортасына да зиянын тигізеді. Мысалы: оның отбасы зардап шегеді, сонымен қатар саяси, мәдени, білім алуы және экономикалық дағдарыс міндетті түрде орын алады.
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ:
Өзінің және қоғамының тыныштығын бұзған адам міндетті түрде ол өзін қоршаған табиғатқа зиянын келтірері сөзсіз. Қарапайым мысал: ашу-ызада кетіп бара жатқан адам қолындағы парақ немесе қоқысты көшеге лақтырып тіпті оны елемейде кете береді. Тіпті бізде білімінің таяздығынан адамзат бір орманның көзін құртып ресурстық апатқа соқтырып, соның әсерінен климаттың өзгеріп, бір күні үлкен табиғи апаттың болғанын өзі де сезбей қалады.
Ал сонда ойланайықшы осыншама апаттың басында тұрған кім?
Әрине ол - АДАМ.
Міне сондықтанда "Өзін-өзі тану" пәнінің мақсаты - АДАМ деген атқа лайық болуға тәрбиелейді.
"Өзін-өзі тану" пәні арқылы жан-жақты дамыған, рухани-адамгершілігі мол, бір-біріне сүйіспеншілікпен, құрметпен қарайтын, өмір сүруге деген құштарлығы жоғары жеке тұлға тәрбиелей аламыз.
Енді осы тығырықтан шығар жол қайда?
Осыншама апаттың қалай алдын алуға болады?
Сара Алпысқызы: Балаларға, жеткіншектерге және жастарға жалпыадамзаттық және ұлттық рухани құндылықтарды меңгертіп, адамгершілік қасиеттерге үйретуге бағыттауымыз керек" - дейді.
Ал енді бұл қасиеттерді бала бойына сіңіретін кім?
Әрине ол - Ұстаз (мұғалім)!
Ұстаз турaлы ұлы тұлғалардың нақыл сөздері
Ақырын жүріп,анық бас,
Еңбегің кетпес далаға.
Ұстаздық қылған жалықпас ,
Үйретуден балаға...
Адамның адамгершілігі жақсы ұстаздан болады.Абай Құнанбайұлы.
Мен үшін жақсы мұғалім бәрінен де артық,өйткені мұғалім-мектептің жүрегі. Егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, онда оқытушы оларды кінәлауға тиісті емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауға тиіс.Ы.Алтынсарин.
Адам тәрбиелеу жолында мектептерде Ар-ұят пәнін сабақ ретінде міндетті түрде еңгізу қажет. Ол жөнінде бар ғалымдар ойлану тиіс.
Жақсы өмір сүру үшін адамға ең алдымен үш қасиет қажет:
1. Адалеңбек
2. Ар-ұятты ақыл-ой
3. Таза жүрек.
Онсыз бұл өмірде тыныштық пен татулық болмас.Ш.Құдайбердіұлы.
Ұстаз жаратылысынан өзіне айтылғанның бәрін жете түсінген, көрген, естіген және аңғарған нәрселердің бәрін жадында жақсы сақтайтын, ешнәрсені ұмытпайтын... aлғыр да аңғарымпаз ақыл иесі..., мейлінше шешен, өнер-білімге құштар, аса қанағатшыл жаны асқақ және ар-намысын ардақтайтын, жақындарына да, жат адамдарына да әділ..., жұрттың бәріне... жақсылық пен ізгілік көрсетіп...қорқыныш пен жасқану дегенді білмейтін батыл, ержүрек болуы керек. Әл-Фараби.
Басқаны үйреткен кісі қайталау арқылы меңгерген білімдерін нығайтумен ғана емес, пәнге үңілуге мүмкіндік алумен де өзін-өзі үйретеді. Сондықтан да асқан дарынды Иохим Форций өзі жайында: не естіп,не оқысам да,соның бәрі тіпті бір айдың ішінде-ақ ойымнан шығып кетеді,ал басқаларға үйреткенімді өзімнің бес саусағымдай соншалық айқын білемін,- дейді екен.Сондықтан ол зор табыстарға жету үшін шәкірттеріне өздеріне шәкірттер тауып,оларға күн сайын өздері үйреніп жатқан нәрселерін үйретіп отыруды кеңес қылады. Ян Амос Коменский.
Мұғалімдік мамандық - бұл адамтану, адамның күрделі және қызықты, шым-шытырығы мол рухани жан дүниесіне үңіле білу. Педагогикалық шеберлік пен педагогикалық өнер - ол даналықты жүректен ұға білу болып табылады.
Мен барлық ұстаздарға былай ғибрат етемін: балалардағы білімге деген талап, ынта, құштарлық отын сөндіріп алмаңдар.Еңбек қуанышы еңбеккер адамның мақтаныш сезімін осы оттың тұтанар бірден-бір көзі.В.А.Сухомлинский.
Мұғалім-зор тұлға,ол күннің құдіретті сәулесі іспетті. Мұғалім ісі сырттай қарапайым болғанмен - тарихтағы ең ұлы істің бірі.
Егер мұғалім өз бойына іс пен шәкірттеріне деген сүйіспеншілікті біріктірген болса, ол - кемел ұстаз.
Мұғалім өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, оқуды, ізденуді тоқтатысымен оның мұғалімдігі де жойылады. К.Д.Ушинский.
Мұғалім, егер ол адал болса, әрқашан зейінді шәкірт те болуға тиіс.
Үйренбейтін немесе аз үйренетін мұғалім - жаман мұғалім. М.Горький.
Егер мұғaлім өн бойына, өз ісіне, шәкіртіне деген сүйіспеншілікті жинақтаса, ол - нағыз ұстаз. Л.Н.Толстой.
Мектепті емес, мұғалімнің жан дүниесін реформалау қажет. Ш.А.Амонашвили.
"Қaзақстанның болашағы жас ұрпақтың қолында.
Ал, жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында"
Ешбір сабақ қызықсыз және қажетсіз болып өтпейді . Егер ол сабақ жүрек жылуымен берілсе. Ұстаз- өзінен мынандай заңдылықтарды талап етуі керек, егер ол сабақтың мазмұны өзіне қызықсыз болса, оны оқушыға сол көңіл күймен бермеуі тиіс . Әрбір сабақтың қызықты және жан дүниеге шабыт беретін кезеңдері болады. Ол ұзтаздың қолында!Н.Ә.Назарбаев.
Құндылықтар деп - адам үшін өте маңызды заттар ман құбылыстарды, қасиеттер мен жай-күйлерді айтады.
Жеке адамның барлық құндылықтары белгілі бір деңгеде иерархияланған: жеке адам үшін бірінің маңызы жоғарырақ болса, екіншісінің маңызы азырақ болады.
Құндылықтар иерархиясы жеке адам санасында мәңгілік тұрақтап қалмайды: өмір ағыны барысында бір құндылықтар бірінші кезекке шықса, енді бірі екінші кезекке жылжиды, яғни құндылықтардың орны маңыздылығына барысты ауысып тұрады.
Адам үшін маңыздылық деңгейі өте жоғары негізгі (жаһандық) құндылықтар да (Ақиқат, Ізгілік, Әдемілік) сол сияқты жинақтық деңгейі төменірек кезеңдік (жағдайға байланысты) құндылықтар да (қызық, мақсат, баланың алғашқы қадамы) маңызды. (Власова, Толетова)
Т. И. Петрaкова ұсынған құндылықтар жүйесінің жіктемесі оларды үш түрге бөліп қарастыруды көздейді: табиғи, жүре пайда болған және абсолютті.
Табиғи құндылықтар - бұл адамның күші мен жан-дүниесінің қабілеттілік құндылығы: ақыл-ой, сезім, күш-жігер.
Жүре пайда болған - бұл адамның интеллектуалды және адамгершілік тұрғыдан дамуы барысында меңгерген құндылықтар (әдептілік, сыпайылық, сыйластық).
Абсолюттік жaлпыадамзаттық құндылықтар - тұлғаға рухани - адамгершілік білім берудің негізгі өзегі болып табылады.
Мәңгілік жалпыадамзаттық құндылықтарды жарыққа шығару ізгілікке жол ашады.
Мәңгі жалпыадамзаттық құндылықтар адам бойына тумасынан берілген сый және олар адамның рухани дамуының барлық кезеңіне нәр болады. Тұлғаның адамгершілік қасиеттерінің көріну деңгейі оның рухани деңгейін білдіреді.
Оқыту үрдісіне мәңгі жaлпыадамзаттық құндылықтарды енгізу тұлғаның адами ізгілік қасиеттерін ашуға, сонымен қатар адамның рухани дамуына ықпал етеді.
Ақиқат, Дұрыс әрекет, Тыныштық, Сүйіспеншілік және Қиянат жасамау адамның ұлтына, кәсібіне, тұратын ортасына және конфессионалдық тиістілігіне байланыссыз және уақытпен өзгермейтін жасаушы мән.
Олар бөлінбейді, өзара байланысты, өзара тәуелді және бір-біріне етене еніп, адам руханилықты мен мәдениетінің бірыңғай негізін құрайды.
Өз бойында адамгершілік құндылықтарды дамытудың өзі білім болып саналады. Ақиқат, Дұрыс әрекет, Тыныштық, Сүйіспеншілік, Қиянат жасамау сияқты aдамгершілік құндылықтарды жете түсінгісі келетін кез-келген адам, осы құндылықтарды іс жүзінде қолданып, оларды адал ниетпен және ақ пейілмен таратса, сол адамды нағыз білімді адам деп атауға болады.
Табиғаттың бес элементі (Олар: топырық, су, от, ауа, эфир)
Тығыздығының төмендеуіне байланысты олардың қасиеттері де азая бастайды:
Топырақта - 5 қасиет (дыбыс, түйсіну, пішін, дәм, тиіс).
Суда - 4 қасиет (дыбыс, түйсіну, пішін, дәм).
Отта - 3 қасиет (дыбыс, түйсіну, пішін).
Ауада - 2 қасиет (дыбыс, түйсіну).
Эфирде - 1 қасиет (дыбыс).
* Қазіргі кезде барлық бес элемент түгел ластанған, соның нәтижесінде адамдар қауіпсіздік сезімінен айырылып қалған. Қазір балаларға осы бес элементті пайдалана білуге үйретудің маңызы зор
* Рухани білім бүкіл әлімге ауадай қажет.
Ішкі үйлесімділікке қол жеткізу үшін адам ойы, сөзі, ісі бірлікте болуы керек. Адами тұлғаның мынадай аспектілеріне сәйкес келетін жалпы адамзаттық құндылықтарға сай:
ҚИЯНАТ ЖАСАМАУ - рухани аспект
АҚИҚАТ - интеллектуалдық аспект
СҮЙІСПЕНШІЛІК - aдамгершілік аспект
ТЫНЫШТЫҚ - эмоциялық аспект
ДҰПЫС ӘРЕКЕТ - физикалық аспект
Мінез - адамның басты байлығы
Дұрыс әрекет - әрекеттегі Сүйіспеншілік
Жан тыныштығы бар жерде ішкі тартыстар болмаған жерде Сүйіспеншілік гүлденеді
Ақиқат - ойдағы, сөздегі Сүйіспеншілік
Дұрыс әрекет - іс-әрекеттегі Сүйіспеншілік
Ішкі тыныштық - сезімдегі Сүйіспеншілік
Қиянат жасамау - түсінісудегі Сүйіспеншілік
Рухани кұндылыктар қоғам талабына сай өзгерістерге ұшырап (мысалы, ұжымдық үдеріс қауымдастық пен жеке тұлғалылыққа алмасты,ұлттык, коғамдық кұндылықтардан гөрі жеке құндылыктар басымдылық таныта бастады), жаңа нарықтык коғам салты пайда болды. Бұл жағдайлар азаматтарымыздың арасында ізгілік, әділдік, өзара көмек, төзімділік сияқты қарым-катынастар орнатуына ыкпал ететін кұндылықтар мен әр жеке тұлғаның шығармашылық мүмкіндіктерінің ашылуы мен оларды жүзеге асыруға түрткі болатын кұндылыктарды зерттеу кажеттіліктерін туғызды. Қоғамнын осындай қажеттілігін канағаттандыру максатында жана Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім жобасын әзірлеу және тәжірибеден өткізу эксперименті өзінің алғашкы кадамын жасады.
Өз ұлтының теңсіздігіне шыдай алмаған 26 жасар Мартин-Лютер Кинг халқымен бірге өз құқықтарын қорғауға бел буады. Ол өзінің біреуге қиянат жасамау деген ұранымен зорлық-зомбылықсыз өз ұлтын көптеген жетістікке жеткізеді. 1957 жылы М.Л. Кинг еркіндікке қажылық (Паломничество свободы) деген ұранымен - Вашингтон қаласына 27 мың американдық түстес ұлтымен шеруге шығады. Сонда әр шеруге шыққан адам мынадай ұстанымды қолданған: Саған біреу қолын көтерсе де, сен қолыңды көтерме. Ол сені қорласа да, сен оған қорлық көрсетпе. Әрқашанда сыпайылық пен татулық таныт. Қиянат жасаудан бас тартуың керек және сүйіспеншілік туралы ұмытпа! (Не отвечай ударом на удар и оскорблением на оскорбление, воздержись от насмешек. Всегда веди себя вежливо и дружелюбно и помни о любви и об отказе от насилия).
Жүрген жеріңде және өз отбасыңда тек сүйіспеншілік таныту керек. Өз бала-шағаңа, өз жолдастарыңа, өзіңнің әйеліңе, өзіңнің айналаңа сүйіспеншілігіңді сыйла. Әр адам сенімен қарым-қатынасқа түскеннен кейін тек жақсы ойларға кенелуі керек. Сенің өміріңнен тек жақсы іс-әрекетке үйреніп, титтей болса да бақытқа кенелу керек. Құдайдың шын бейнесіне айналыңыз.Тереза ана.
Мен сіздерге мына аңызды мысал ретінде ұсынып отырмын.
ХХ ғaсырдың бас кезінде бір шотландық фермер үйіне қайтар кезінде балшықтан өтіп бара жатып, біреудің жан дауысы шығып айқайлағанын естиді. Фермер бәрін тaстай салып, сол дауысқа қарай жүгірсе, балшыққа (болото) батып бара жатқан бір жас баланы көреді. Фермер ағаштың бұтағын сындыра салып, сол баланың колына ұстатады. Зор күшпен фермер сол бұтақпен баланы балшықтан тартып алады. Көздері мөлдіреген бала, фермерге бар ішкі ықыласымен рахметін білдіре сала, жүгіре жөнеледі Рахмет ағатай, сізге! Менің әкем қатты уайымдап жатқан шығар мен кетейін деп кетіп қалады.
Таңертең фермер үйінің алдында тұрса, бір өте бай күйменің (карета) қасына келіп тоқтап, ішінен әдемі киінген бір өнегелі кісі шығып: - Сіз бе кеше менің баламның өмірін құтқарып қалған? - деп сұрайды. - Ия, мен - деп фермер жауап қайтарады. - Мен сізге қанша қарызбын? Фермер: - Мені өкпелетпеңіз мырза. Сіз маған ештеңе де қарыз емессіз. Мен бұлай істегенім, шын жүректен болды, біреудің өміріне қауіп төнсе, сізде солай істейтін едіңіз - деп жауап береді. - Жоқ, мен олай үндемей кете алмаймын ғой. Сонда фермер: Енді мен бұл тақырыпта сөз қозғағым келмейді. Қош, сау болыңыз - деп кетіп бара жатқанда, жаңағы өнегелі кісі фермердің баласы жүгіріп ойнап жүргенін көріп қалады, сөйтіп былай айтады: Мынау бала сіздің ұлыңыз ба? - деп сұрайды. - Ия, менің ұлым. - деп жауап береді фермер. - Онда былай істейік, мен сіздің балаңызды Лондонға алып кетіп, оқуға түсіріп, өзім оқу ақысын төлейін, көрейік адамгершілігі бар әкенің ұлы қандай екенін - деп күлімсіреп айтады. Сонда фермер кісі ойланып, өзінің рұқсатын береді.
Біраз жыл өткен соң, бaла мектепті бітіріп, Лондонның медициналық университетіне оқуға түсіп, оны да тәмамдайды. Кейіннен сол баланың атағы бүкіл дүние жүзіне тарала бастайды. Өйткені ол бала - Александр Флемминг, ең алғаш - пенициллин дәрісін ойлап тапқан адам. Соғыстан алдын бір-екі жыл бұрын сол баяғы өнегелі кісінің баласы ауыр жарақатпен - өкпесі суықтап Лондонның ауруханасына түсіп қалады. Сонда сол аурудың емі Александр Флеммингтің ойлап тапқан дәрісі - пенициллинмен емдеп шаққаны белгілі болды.
Флеммингті оқуға түсірген өнегелі кісінің аты - Рандольф Черчилль болған екен, ал ауруханаға түсіп қалған бұл кісінің баласы - Ұлыбританияның премьер-министрі - Уинстон Черчилл. Осындай оқиғадан кейін У. Черчилль әрқашанда мына сөздерді қайталаған - Ешкімге жаманшылық жасама, ешкімге қиянат жасама. Тек қана айналаңа жақсылықтың нұрын шаш! Өйткені, сен істеген жақсылық, саған қайтып оралады
1.1 Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасының тарихи негіздері
Сара Алпысқызы: " Рухани кәусар бұлаққа барар жолды іздеу - әр адамның міндеттерінің міндеті".
Бағдарламаның рухани-адамгершілік тереңдігін ашу адамзаттың ұлы ойшылдарының ілімдерінен және өмірбаяндарынан тұратын өркениеттің рухани тәжірибесіне сүйенбей мүмкін емес. Ұлы адамдардың өмірбаяны - кемел өмір сүрудің, ойдың, сөздің, істің бірлігінің мысалы болып табылады, сондай-ақ, барлық жастағы білім алушылар үшін ұлы идеялардың және шабыттанудың сарқылмас қайнар көзі. Бағдарламаның тарихи-философиялық негіздерін әзірлеу үшін Сократ, Платон, Аристотель, Конфуций, әл-Фараби, Ж.Баласағұни, М.Х.Дулати, Р.Декарт, М.Монтень, И.Кант, Л.Н.Толстой, Махатма Ганди және т.б. секілді адамзаттың рухани ұстаздарының еңбектері зор маңызға ие болды.
Заманауи ғылымдағы философияның рухани бастауларды жаңғырту мәселесі. Ол ерте ғасырлардан бастау алған грек ойшылдарының Сократ заманында Дельфы қаласындағы Аполлон храмының мұнараларына грек тілінде жазылған "Gnothi seauton" аудармасы "Өзінді тану" тарихи ескерткіштерде мазмұндалған. Сократ өз заманында рухани құндылықтарды адам бойында дарытудың негізін қалаушыларының бірі.
Оның мына даналық сөзінің түйіндемесі әр тұлғаның бойындағы нұрды яғни руханилықты ашуға мүмкіндік беруді айтады.
"Әр адамның бойында күн бар, тек оны нұрлануына мүмкіндік беріңдер"
"Мен білетінім - менің ештеңе білмейтіндігім, ал басқалар мұны да білмейді" дейді Сократ.
Шығыс ойшылдары өз заманында рухани бастаулардың өзектілігі Мен кіммін? Адам болмысы қандай?-деген сұрақтарға өз даналығымен шешімін берген.
Дүниеде ең оңай нәрсе- біреуге ақыл айту,
Ең қиын нәрсе өзіңді - өзін түсіну
- Шын беріле қызықтаған нәрсе ғана адамның жүрегінен орын алады.
Жaн жағдайын түсініп, пайымдау - өте қиын тосын іс.
-Жақсы мінез-құлық пен ақыл күші болып, екеуі біріккенде- бұлар адамшылық қасиеттер болып табылады.
Қазақтың ұлттық мәдениеті кез келген халықтың мәдениеті секілді мәңгілік рухани-адамгершілік құндылықтарға негізделген. Қазақстанның ежелгі мәдениетінің ұлы маңызын ұғынып, оның игіліктерін қазіргі таңда пайдалану - әрбір қазақстандықтың қасиетті борышы. Асан Қайғы, Доспамбет, Шалкиіз жырау, Шал ақын, Бұқар жырау, Ш. Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, Мәшһүр Жүсіп Көпеев, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, С.Торайғыров және т.б. шығармаларында сипатталған Қазaқстанның бай мәдени мұрасы мен оның жоғары рухани идеялары уақыт сынына төзе білді. Еліміздің мәдениеті күнделікті өмірде құрмет сезімін тудыратын мінез-құлық нормаларын ұсынады.
Рухани-адамгершілік идеялардан және балаларға деген сүйіспеншіліктен тұратын ізгілік педагогикасының бай мұрасы (Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский, Я.Корчак, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский және т.б.) Бағдарламаның ғылыми-педагогикалық негізін құрады.
Сананың жоғары деңгейлерін қaрастыратын ізгілік психологиясындағы зерттеулер (А.Маслоу, К.Г.Юнг, В.Франкл, К.Роджерс, Э.Фромм және т.б.) Бағдарламаның психологиялық-педагогикалық негізін құрады.
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басындағы соңғы онжылдықта адамның руханилығы мәселесін әзірлеуде айтарлықтай өзгерістер енгізілді. Постклассикалық емес рационализм идеясына негізделген философиялық бағыттағы М.Мамардашвилидің, А.Н.Нысанбаевтың, А.А.Радугиннің, А.Г.Косниченконың, Г.Г.Соловьеваның, А.А. Хамидованың еңбектерінде біртұтас рухани-материалдық әлемнің тұтастығы, көп деңгейлілігі, көп өлшемдігі кеңінен сипатталды.
Қазіргі таңдағы психологиялық-педагогикалық ғылымдарда жалпы рухани-адaмгершілік тәрбие парадигмасы өзгерістерге ұшырады, адам тұлғасын жетілдіруге негізделген модельден биологиялық және әлеуметтік деңгейлерге, болмыстың рухани деңгейінің тіршілік етуін мойындайтын, адамды тұтастай түсіну моделіне көшу орын алды (Ш.А.Амонашвили, А.Джумсаи, В.И.Волынкин, В.П.Зинченко, Д.М.Маллаев, М.Щетинин, Е.В.Бондаревская, Т.И.Петракова және т.б.).
Ізгілік педагогикасы бойынша Ш.А. Амонашвили рухани ізгілік ұғымын енгізудің маңыздылығына тоқталды: Өз санамызға руханилықтың өлшемін қабылдап, соның негізінде ойлау өте маңызды. Материалистік философия ойлау негіздері ретінде үш өлшемді құптайды - уақыт, материя, кеңістік. Ұлғайған сана осы өлшемдердің алдына тағы бір өлшемді - руханилықты қояды, оның өзегі Жоғары Бастауға деген сенім болып табылады. Рухани өлшем педагогиканы даналықпен толықтырады және болашаққа бағыттайды. Педагогикадағы жаңа ұғым - бұл рухани ізгілік. Ол бүкіл білім беру жүйесі арқылы өтіп, оның негізі болуы тиіс. Руханилық, ізгілік, сүйіспеншілік, мейірімділік, бейбітшілік, игілік ұғымдарының негізінде педагогикалық сананы өзгерту ғана білім берудегі кедергілерді - қоғамдағы рухсыздық пен өнегесіздікті жеңуге мүмкіндік береді.
Рухани-адaмгершілік білімнің маңыздылығы жайында ұлы қазақ классиктері де айтып кеткен. Мысалы, Шәкәрім Құдайбердіұлы ғалымдарға Ар-ұждан ілімін әзірлеп, оны барлық білім беру ұйымдарына міндетті пән ретінде енгізу жөнінде ұсыныс айтқан. Бүгінгі таңда Шәкәрім Құдайбердіұлының арманы жүзеге асты деуге болады, себебі, Қазақстанның барлық жалпы білім беретін мектептерінде өткізілетін өзін-өзі тану сабақтары - ар-ұждан сабақтары болып табылады.
Шәкәрiм Құдайбердiұлы Адамның жақсы өмiр сүруiне үш қасиет негiз бола алады, олар барлығынан басым болатын - aдал еңбек, мiнсiз ақыл, таза жүрек. Бала кезден бастап адам бойында жоғары ар-ұят, өзін-өзі сыйлау сезімдерін тәрбиелеу aйуандық инстинкттен аулақ болуға, зиянды құмарлықтарды жоюға көмектеседі - деп сaнады.
Таза жүрек (Жүрек)
Мінсіз ақыл Адал еңбек
(Бас) (Қол)
1-сурет. Жүрек, бас және қолдың бірлігі.
Жоғарыда айтылған жәйттар қазіргі таңда білім берудің мақсаты мен басым бағыттарына ерекше назар аудару қажеттігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Заманауи білім беру үлкен көлемдегі ақпараттарды бере отырып, ақылдың қажеттіліктерін артығымен қанағаттандырады. Кейбір дағдыларды дамыту мақсатында қолға да басымдық беріледі. Назардан тыс қалған аймақ - бұл жүрек. Шынайы білім беру жүрек, ақыл және қолды біріктіруі тиіс. Баста пісіп жетілетін ойлар, жүрекпен терең сезінілуі қажет, содан соң дұрыс шешімдерді қолдар жүзеге асыруы тиіс. Шындығында, білім берудің мақсаты - баланы жан-жақты тұтас дамыту. Білім беру үдерісінде бала тұлғасының физикалық және интеллектуалдық аспектілерін ғана дамытып қоймай, ең алдымен баланың жоғары рухани-адамгершілік табиғатын ашу керек. Сол кезде біз академиялық жетістікке ие адамды ғана емес, жетілген мінез-құлықты адамды қалыптастыруға қол жеткіземіз. Бұл жағдайда ұлы Абайдың өзінің заманында жазған Ғылымды ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты бар. Сол мінез бұзылмасын! ...Қоярға орны жоқ болған соң, оларды қайда сақтайсың? деген өсиетін еске сақтау абзал.
-Ақыл- парасат күші- адамның ойлауына, пайымдауына, ғылым мен өнерді ұғынуына және жақсы қылық пен жаман қылықты айыруына көмектесетін күш. Әл- Фараби.
Өмір бұл өлшеммен берілеген құндылық,қайырымды іс жасасаң,қайырымдылық көресің. Баласағұн.
ХV-ХVІІІ ғасырлардағы ақын - жыраулардың рухани құндылықтар адам бойындағы жақсы әрекеттері жайлы қалдырған өсиет, жылнамалары.
Көне түркі дәуірінен саға тартып, Шығыстың классикалық дәстүрлерінен нәр алған қазақ халқының төл мұралары қалыптсақан кезеңде заман сахнасына шыққан жыраулар Асан Қайғы Доспамбет, Бұхар, Ақтамберді, ақындар Шал, Жанақ Көтеш; т.б.
Рухани бастаулардың негізі мен рухани- адамгершілік білім негізінің тұтастай бір бөлігі ретінде адам бойындағы жақсы қасиеттерді тән жан мен рухтың адам бойындағы ерекшеліктерді зерттеу бастамаларымен "Бөбек" ұлттық ғылыми - практикалық,білім беру және сауықтыру орталығының төрайымы Сара Алпысқызының идеясымен білім беру жүйесінде өзіндік орны бар " Өзін- өзі тану" пәні 2003 жылдaн бастап Қазақстанда барлық оқу орындарында пән ретінде енгізілді. Мұғалім өз бойындағы рухани әлемінен алады, егер ол әлем әсемдікке және aсқақтыққа толы болса... К.Д.Ушинский: Адамгершілік тәрбиесінің негізгі құралдарының бірі сендіру, көп жағдайда баланың санасына жетпейтін орынсыз өсиет айтудан және үйретуден сақтаныңыз педагог-классиктердің рухани - aдамгершілік туралы ойлары адамның үйлесімді даму принциптерімен ұштасып жатыр. Рухани- адамгершілік білім жан мен тәннің және ой мен жүректің арасындағы шынайы өзара түсіністікті жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде айқындаумен тығыз байланысты. Жеке тұлғаның рухани - адамгершілігін дамыта тәрбиелеу баланың мектеп табалдырығын аттаған сәтінен бастап жүзеге асырылса, онда қоғамның әлеуметтік қажеттігін өтейтін рухани бай тұлға қалыптасуына ықпал етеді. Халықта Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тәрбиелеуде отбасы мен ұстаздaр маңызды роль атқарады. Адам бойындағы жалпы адамзаттық құндылықтарды дамытып, қалыптастыруды ғылыми және практикалық тұрғыда зерттеп, оның әдістемесін жасау мақсатын туғызды. Егер сабақтарда берілетін білімнің мазмұны мен әдіс - тәсілдері оқушының өзін - өзі әрекетінің субъектісі ретінде тануына мүмкіндік туғыза отырып, оның жан - жақты дамуына бағдарланса, онда бастауыш сыныптан бастап, жеке тұлғаның адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу жүзеге асады. Азамат тарихында адамгершілікке байланысты пайда болған категориялар: жомарттық, батырлық, ерлік, әділдік, қарапайымдылық, кішіпейілдік, адалдық, шыншылдық, ұяттылық, ар мен намыс т.б. Бұлар сонау көне дәуірден басталып, күні бүгінге дейін өз маңызын жоғалтпаған ішкі рухани адамгершілік дүниесінің негізгі формалары - үміт, сенім және махаббат үнемі дaму үстінде болады. Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-өзі бағалау және адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады. Ал рухани-адамгершілік тәрбие - бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мәдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дәрежесі оның мінез-құлқы мен іс әрекетін анықтайды. Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады. Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік, қоғам игілігі үшін адам еңбек етуі, өзара көмектесуі, сондай-ақ қоғамға тән aдамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің, мінез-құлық пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың негізінде қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтарына жатады. Ыбырай Алтынсарин бабамыздың Адамгершілікке тәрбиелеу құралы - еңбек пен ата-ана үлгісі - дегендей, келешек азаматтың дұрыс жол таңдауы үшін, өздігінен саналы әрекет жасау үшін тал бесіктегі тәрбиенің орны ерекше екендігін айта кеткен aбзал. Рухани-адамгершілікті дамытуда өзін-өзі тану пәнінің орны ерекше. Осы орайда 2002 жылдан бастап елімізде С.А.Назарбаеваның бастауымен Бөбек Ұлттық ғылыми-практикалық, білімділік және сауықтыру орталығының (ҰҒПБСО) жетекшілігімен Өзін-өзі тану білім беру, сауықтандыру орталығын бейімдеу іске асырылды.
Томас Манни aйтып кеткендей "Өзін-өзі таныған адам, өмірдің мәнін түсінген адам ешқашан сол қалпында қала алмайды". Өзін-өзі тану пәні тұлғаның адамгершілік-рухани қалыптасуының білім беру маңызды пәні болып табылады. Пән мазмұны Қазақстан қоғамындағы өскелең ұрпақтың рухани-адамгершілік білімі мен тәрбиесі жалпы адамзаттық, жалпыұлттық, этномәдени және тұлғалық құндылықтардың үйлесімді жинақталуына бағдарланған. Осы құндылықтар адамның өзін толық іске асыруына, өмірдегі өз рөлі мен өмірлік мұратының мәнін ұғынуына, қоғамға қызмет етуіне мүмкіндік береді. Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім беру мынадай жалпы мақсаттарға негізделеді:
-Әрбір студенттің өзінің жан дүниесін сезінуіне және өзінің дербестігін түсінуіне ықпал ету;
-Жеке тұлғаның жан-жақты қалыптасуына мақсатты түрде ықпал ету;
-Өзінің өмірлік позициясын анықтау;
-Әр түрлі мәселелерді адамгершілік нормаларға сәйкес конструктивті шешу;
-Өзіне, адaмдарға және қоршаған әлемге ізгілікті қарым-қатынас жасау;
-Адамдарға қолдан келгенше көмек беру, туыстарына және жақындарына қамқорлық көрсету;
-Өзімен-өзі үндестікте өмір сүру, ойы, сөзі, іс-әрекеттерінің шынайы болуы;
Адамгершілік құндылықтар әрбір жасқа лайықты әлемді қабылдау арқылы меңгертіледі. Өзін, өзге адамдарды тану, қоршаған ортамен өзара қарым-қатынас жасау, ақиқат пен махаббатты түсіну адам өмірінің ең басты мәні тұрғысынан студент ойлана алатын, өзінің пікірін жеткізе білетін, таланты мен қабілеттерінің аша түсетін, формалды емес, сенімді жағдайда өтеді. Өзін-өзі тану сабaқтарында оқытушымен ашық диалог жүргізіледі, әлеуметтік-рөлдік ойындар мен тренингтерде адамдардың өзара қарым- қатынас әлемі зерттеледі, өмірдік бақылаулары бойынша пікір алмасады, қоғамға қызмет етудің практикалық дағдылары дамытылады. Өзін-өзі тану ерекшелігін есепке ала отырып, денсаулық сaқтау әлеуетіне ие әр түрлі стандартты емес сабақ түрлерері: ойын-сабақтар, ойлану-сабaқтары, пікір-сайыс, театрландырылған сабақтар, шығармашылық сабақтар, экскурсия және концерт сабақтар т.б. түрлері пайдаланылады.
1.2 Өзін-өзі тану рухани-адамгершілік білім бағдарламасындағы жалпыадамзаттық құндылықтардың психологиялық-педагогикалық негіздері
Рухани-адамгершілік білім беру - бұл білім мазмұнына оқушылардың жоғары рухани-адамгершілік болмысын ашуға және толық адам болып қалыптасуына ықпал ететін жалпыадамзаттық құндылықтарды енгізу арқылы оларды белсенді оқу-танымдық әрекетке ынталандыруды және оны ұйымдастыруды, сол сияқты ойы, сөзі және ісі бір жерден шығатын кемел мінезді адам тәрбиелеуді мақсат ететін педагогикалық үдеріс.
Рухани-адамгершілік білім беру оқушы-мұғалім өзара қарым-қатынасына негізделген, онда тек оқушыда ғана емес, өзіндік рухани ізденіс субъектісі ретінде мұғалімнің өзінде де өзгеру жүруі керек. Мұғалім өзінің жеке басының оқушыларға үлгі көрсетуі арқылы және олардың рухани-адамгершілік дамуына жағдай жасай отырып, шабыттандырады, ынталандырады - бұл рухани-адамгершілік білім беретін өзін-өзі тануды оқыту әдістемесінің негізі болып табылады.
Руханилықтың өлшемі негізгі педагогикалық ұғымдарға өзінің жасырын жатқан асыл мазмұнын қайтаруға көмектеседі. Ізгілік педагогикасының манифесінде әр педагог үшін шабыттандырушы шоқжұлдыз болып табылатын қасиетті ұғымдар берілген.
Ұстаз - Нұр сыйлаушы жан иесі, адам жанын тәрбиелейтін Ұста.
Оқушы - Нұрды іздеуші, шөліркеген жан.
Сабақ (педагогикалық үдеріс) - өсіп келе жатқан адамды, яғни оқушыны Ұстаздың Нұрға бөлендіретін, шабыттандыратын, өз рухының сыйын әрі қарай әлемге тарату үшін құлшындыратын, Ұстаз бен оқушының кездесуінентуатын, бірлескен асқақ өмірдің айрықша жолы.
Тәрбие - өсіп келе жатқан адамның рухани қорегі, ол рухани азықпен қоректенеді.
Білім - адамның ең жоғары келбетінің ашылуының тылсымы.
Мектеп (лат. scalae) - бұл адам жанының көтерілуі үшін арналған баспалдақ.
Шабыттану - жан дүниенің шаттығы.
Өзін-өзі тану сабағы ұғымын осылай шабыттана және нақты анықтап көрейік.
Өзін-өзі тану - бұл өзіңді терең және тұтастықта тану, өзіңнің физикалық және психикалық табиғатыңды тану ғана емес, ең алдымен өзіңнің жоғары рухани табиғатыңды тану. Өзін-өзі тану барысында ақпарат жинау емес, тұлғаның өзгеруі маңызды.
Өзін-өзі тану сабағы - бұл оқушының ғана емес, ұстаздың да өзгеруі жүзеге асырылатын, бірлескен асқақ өмірдің айрықша кезеңі. Өсіп келе жатқан бала мұғалімнің ісі, сөзі және ойымен Нұрланады, өзінің шынайы рухани табиғатын ашады, шабыттана отырып, өзінің рухани сыйын әлемге таратады. Өзін-өзі тану сабағы оқушы мен мұғалімнің жүрегін ашуға мүмкіндік және рухына қорек береді.
Рухани-адамгершілік білімді Өзін-өзі тану пәні арқылы қалай жүзеге асыруға болатынын түсіну үшін өзін-өзі тануды оқыту әдістемесінің психологиялық негіздерін анықтап алайық.
Өзін-өзі тану пәнін оқыту әдістемесінің психологиялық негіздері.
Рухани-адамгершілік білім беру үдерісінің (жүрекке арналған білім) зияттық білім беру үдерісінен (ақылға арналған білім) елеулі айырмашылығы бар. Ең алдымен, рухани-адамгершілік білім беру бұл - ішкі білім беру. Ішкі білім беру өмірдегі адамгершілікті білдіреді. Сыртқы білім беру - сыртқы өмірдегі жетістіктер. Жетістікке жету - бұл біздің саналы түрде немесе санадан тыс өзімізді өзіміз дәріптеу. Жетістік келеді және кетеді. Адамгершілік келеді және ол ұлғайып, өсе бастайды.
Өзін-өзі тану пәнін оқыту әдістемесінің психологиялық негіздерін түсіну үшін сананың құрылымын және біздің санамыз сыртқы ортадан түскен ақпараттарды қалай қабылдап, қорытатындығын қарастыруымыз керек.
Адам баласы өзінің жан дүниесін қайырымдылық пен қайғыны түсіне білу қасиеттерімен нығайтып, шынайы өмір сүре білуі керек. Сара Алпысқызы.
Үш-ақ нәрсе адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек.
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста
Сонда толық боласың елден бөлек. Абай Құнанбаев
Айнымай тұтқан жолың болсын мынау --
Азаттық, ағайындық, тендік сұрау.
Тайсалмай дұрыстыққа жаның қисаң,
Борышы адамдықтың сонда тұр-ау.Міржақып Дулатов
Мұғалім өз сабағын сәулелендіретін нұрды қайдан алады?
"Мұғалім жақсы сабаққа өмір бойы дайындалады...Біздің мамандардың
рухани және философиялық негізі осындай: оқушыларға білім ұшқынын шашу үшін мұғалім өз бойына телегей-теңіз нұр жинауы керек
"Он жыл мен, -- деп жазды В.А.Сухомлинский,- өзімнің тәрбиеленушілерімді жазалаусыз тәрбиеледім және олар белгілі адамдар болып шықты".В.А. Сухомлинский
Мұғалім өзінің білімділігімен, жүріс-тұрысымен, жайдары мінезімен, тіпті сырт-пішіні, киген киімімен де оқушысына жақсы мағынада қатты әсер етеді.Мәлік Ғабдуллин.
Іске деген сүйіспеншілігі бар мұғалім жақсы мұғалім болады.Егер мұғалім шәкіртін әкесіндей,шешесіндей сүйетін болса,ол барлық кітаптарды
оқыған,бірақ іске де,шәкірттеріне де сүйіспеншілігі жоқ мұғалімнен тәуір болмақ. Егер мұғалім өз бойында іс пен шәкірттеріне деген сүйіспеншілікті біріктірген болса,ол-кемел ұстаз. Л.Н.Толстой .
Ізгілік педагогикасының 3 постулаты:
* Баланың бойындағы жоғарғы Рухани бастауға деген сенім
* Өз бойындағы жоғарғы Рухани бастауға деген сенім
* Тек ізгі әдістердің күшіне деген сенім
Әл-Фараби Жүрек-басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бірақ, мұның үстемдігі бірінші емес - деп, жүрекке шешуші мән бере қараса, Абай да: Сен үшеуіңнің басыңды қоспақ менің ісім депті. Бірақ, сонда билеуші жүрек болса жарайды деген.
Ш.А.Амонашвилидің Ізгілік педагогикасы жайлы ережесінен бір үзінді: Баланың өміріне деген қызығушылық танытыңыз, оның қуанышына, қайғысына, жетістіктеріне, армандарына және қол ұшын беруге дайын болыңыз, бірге іс-әрекет істеуге тілегіңізді білдіріңіз, әрқашанда көңіліңізді аударыңыз
Заманауи білім кеңістігін ізгілендірудің жаңа тәсілдемелері
Педагогиканың үш типі:
1. Қалыптастыру педагогикасының моделі:
Мұғалім оқушы
2. Қабілеттерін дамыту педагогикасының моделі
Мұғалім оқушы
3. Кемелдендіру педагогикасының моделі
Рухани бастау
Мұғалім оқушы
Бағдарламаны жүзеге асыру қағидаттары
* Гуманистік бағыттағы қағидат
* Жалпыадамзаттық құндылықтарға сәйкес жүзеге асырылатын рухани-адамгершілік білімі - діни емес, зайырлы білім. Ол адамгершілік, физикалық, психикалық және рухани-адамгершілік болмысының біртұтастық қағидаты
* Әлеуметтік ынтымақтастық қағидаты
* Ұлттық мұра қағидаты
* Табиғи сәйкестілік қағидаты
Сананың құрылымы, оның табиғаты адамгершілігінің руханилығы,
мәселелермен тығыз байланысты
Сананың құрылымы туралы. Психология әлемінде жеке тұлғаның рухани аспектісін зерттеу туралы мол материалдар жинақталған. Сананың құрылымының негізі туралы әр түрлі пайымдаулар бар. Адамның руханилығы туралы мәселемен неғұрым тығыз байланыста болатын сананың құрылымы мен оның табиғаты - психологияның өзекті мәселелерінің бірі. Философияның негізгі сұрағы: Алғашқы не - рух па, әлде сана ма?, көбінесе: Алғашқы пайда болған - сана ма, әлде болмыс па?, - деп қойылады. Ғалымдар санаға ғылыми тұрғыдан түсінік берудің қиындығын атап көрсете отырып: Сана - ғылыми зерттеулер мен тұжырымдамалық талдауларға ұстатпайтын сүзгінің тесігінен ағып жатқан су сияқты эпифеномен, - деп зерделейді.
Зигмунд Фрейд алғаш рет адам санасынан оның бейсаналық аймағын бөліп алып құрылымын жүйеледі. Ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz