Қытайдың барлық мемлекеттермен серіктестігі
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті
Базарбай Әкежан Қайратұлы
АҚШ пен ҚХР арасындағы сауда - экономикалық мәселелер
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B020200 - Халықаралық қатынастар мамандығы
Нұр-Сұлтан 2020 ж.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті
Қорғауға рұқсат етілді
Кафедра меңгерушісі
___________ Д. К. Ахмедьянова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
АҚШ пен ҚХР арасындағы сауда - экономикалық мәселелер
Мамандық B020200 - Халықаралық қатынастар
Орындаған: Ә.Қ. Базарбай
Ғылыми жетекшісі: Ә.А. Турунтаева
т.ғ.қ., доцент
Нұр-Сұлтан 2020 ж.
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Евразийский национальный университет имени Л. Н. Гумилева
Допущен к защите
Заведующий кафедрой
_____________ Д. К. Ахмедьянова
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
На тему: Торгово-экономические проблемы между США и КНР
по специальности 5B020200 - Международные отношения
Выполнил: А.К. Базарбай
Научный руководитель: А.А. Турунтаева
к.н.н., доцент
Нур-Султан 2020 г.
Munustry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan
L. N. Gumilyov Eurasian National University
Admitted to presentation
Head of the department
___________ D. K. Akhmedyanova
Diploma work
Theme: Trade and economic problems between USA and China
Speciality 5B020200 - International Relations
Written by: A.K. Bazarbay
Scientist advisor: A.A. Turuntaeva
Associate professor
Nur-Sultan 2020
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 АҚШ-Қытай екіжақты экономикалық қарым-қатынастардың теориялық аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
0.1 ҚХР-мен экономикалық қатынастырдың даму проблемасы американдық зерттеу объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
0.2 Ашықтық саясатының теориялық тұжырымдамасы мен ҚХР-ның экономикалық дамуының алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1 Халықаралық қатынастар жүйесіндегі Америка және Қытайдың сауда-экономикалық ынтымақтастығының жаһандық аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... .19
0.1 Америка Құрама Штаттары мен Қытай Халық Республикасы арасындағы экономикалық карым-қатынастың эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..19
0.2 АҚШ - ҚХР сауда қатынастарының құрылымы мен динамикасы ... ... ... ... ..27
1 Қазіргі кезеңдегі АҚШ-ҚХР-сы арасындағы сауда соғыстарынң әлем экономикасына зардабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3.1 Америка-Қытай арасындағы сауда-экономикалық қатынастарындағы мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.2 АҚШ-ҚХР сауда-экономикалық соғысының әлем елдеріне кері әсері ... ... ...41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Заманауи экономикалық даму жаһандану жағдайында өтіп жатыр. Сыртқы экономикалық алмасулар және капиталдың жылжуы жаһандану жағдайында өңдірістік процесстің ажырамас бөлігіне айналды. Әлем экономикасында интеграциялық прцесстер маңызды рөл атқаруда. Мемелекеттердің сырты экономикалық жағдайлары бір - бірімен тығыз байланысқа түсуде. Жаһандану жағдайында жеке мемлекеттердің бәсекеге қабілеті заманауи экономикалық процесттерде қатысу деңгейімен тікелей байланысты болып келеді. Жаһандану кезеніңде мемлекеттердің бір - бірімен экономикалық тәуелділігі жоғары деңгейде болып келеді, сондықтан мемлекеттер арасындағы экономикалық қатынастардың өзгерісі әлем экономикасына өзінің әсерін тигізеді, әсіресе дүниежүзілік шаруашылықта алатын орны қаншалықты маңызды болса, тигізетін әсері де соншалықты зор болады. АҚШ пен ҚХР арасындағы сауда - экономикалық қатынастар бүгінгі таңда әлем экономикасында алатын орны ерекше. Себебі, Дүниежүзілік Сауда Ұйымының жасаған 2018 жылдың қорытындысы бойынша, әлемдегі тауарлардың жетекшісі Қытай болса, коммерциялық қызметтерді көрсетуден көшбасшысы АҚШ болып табылды. Сондықтан, әлемнің екі ірі экономикасының арасындағы келіспеушіліктер дүниежүзілік саудаға өз әсерін тигізіп жатыр.
Жаһандық кезеңде екіжақты қатынастардың шиеленісуіне алып келген сауда соғысы қос мемлекетке шығындар әкелуде. Қарама - қайшылықтар екіжақты болып табылғанымен, әлем елдеріне тигізетін кері әсері көп. Зерттеуде екіжақты сауда - экономикалық қатынастардың тарихына талдау жасау арқылы, 2018 жылы Д. Трамптың Қытаймен жүргізіп жатқан саясаты қаншалықты сәтті екендігі және сауда соғысынан көбірек зардап шеккен тарапты анықталды, әлем экономикасына тигізер кері әсері және сауда соғысынан көбірек ұтқан мемлекеттер анықталды.
Тақырыптың өзектілігі. Зерттеу қазіргі таңда АҚШ пен ҚХР арасындағы сауда соғысына, оның дүниежүзілік шаруашылыққа тигізер кері әсерінің мөлшерін анықтауға бағытталған. Америкада Д. Трамптың әкімшілігі билікке келгеннен кейін, АҚШ-тың сыртқы экономикалық саячсаты үллкен өзгерістерге ұшырады. Егер 21 ғасырға дейін Америка интеграциялық процесстерге белсенді қатысып, сыртқы экономикалық қатынастарды нығайтуға бағытталған саясатты жүргізсе, қазіргі таңда мемлекеттің толыққанды протекционизм саясатына ауысқандығын байқауға болады. Ал, Қытайдың мысалында бұл жағдай керісінше өткен, егер ҚХР алғаш құрылған кезде, мемлекет шетел инвесторлары үшін толыққанды жабық мемлекет болатын болса, қазіргі таңда ҚХР жаһандық интеграциялық жобаның бастамашысы болып табылады (Ұлы Жібек жолы жобасы). Осыдан зерттеу жұмысының өзектілігі қос мемлекеттің жүргізіп жатқан сыртқы экономикалық саясаттарының әлемдік қауымдастықта қаншалықты деңгейде әсерін тигізетіндігін анықтау болып табылады.
Зерттеудің пәні - АҚШ пен ҚХР-ның арасындағы сауда - экономикалық қатынастарының әлем экономикасына тигізер әсері.
Зерттеудің нысаны - АҚШ пен ҚХР арасындағы сауда - кономикалық қатынастарының тарихы, сауда соғысы барысында қос тараптың қабылдаған шешімдері және олардың дүниежүзілік саудаға тигізген кері әсері.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысын жазу барысында екіжақты сауда - экономикалық қарым - қатынастардың 1950 жылдан, қазіргі кезде болып жатқан сауда соғысына дейінгі аралық зерттелді.
Зерттеудің теориялық - әдістемелік (әдіснамалық) негізі. Зерттеу жұмысында АҚШ-тың Қытаймен сыртқы экономикалыөқ қатынасының теориялық негізін, ҚХР-ның ашықтық сыртқы саясатының қалыптасуынң теориялық негізін және екіжақты сауда - кономикалық қатынастарды зерттеген ғалымдардың еңбектеріне негізделді. Зерттеу барысында, түрлі ғылыми жәгне жалпы ғылымдық әдістер қолданылды: экономикалық статистикалық жинақтау мен талдау.
Дипломдық жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі. Диплом жұмысының теориялық және ақпараттық базасын шетелдік зерттеушілер мен сарапшылардың жұмысы арқылы құрылды. Екіжақты экономикалық қатынастардың даму процесі мен сауда соғысының әсерін зерттеу үшін шетелдік ғалымдардың еңбектері мен мақалалары қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында сауда соғысынан зардап шеккен тарап пен сауда соғысы жағдайында экономикалық жағдайы өзгерген мемлекеттер анықталды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы. Мемлекеттердің сыртқы экономикалық саудасының даму жолдарын зерттелуі.
Зерттеудің дерек көздері: Дипломдық жұмысты зерттеу барысында екіжақты келісім шарттар (Шанхай коммюникесі) мен шетелдік авторлардың (ағылшын, қытай, орыс) зерттеу жұмыстары пайдаланды. Ағылшын ғалымдары: Г. Киссенджер, Б. Ноутон, Г. Сегал, М. Пирсон, Р. Бернштейн, Х. Мимро, Р. Ларди, Х. Хардинг. Қытай ғалымдары: У Цзинлянь, Линь Ифу, Цай Фан, Ли Чжоу, Цао Вэньчжэнь, Тао Ванг. Орыс ғалымдары: В. Портяков, А. Нагорный, А. Парканский. ДСҰ, БҰҰ сияқты халықаралық ұйымдардың қорытынды құжаттары және РИА және BBC сияқты шетелдік БАК-рінің ақпарат көздері алынды.
Зерттеу жұимысының құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдалынған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АҚШ-Қытай екіжақты экономикалық қарым-қатынастардың теориялық аспектісі
1.1 ҚХР-мен экономикалық қатынастырдың даму проблемасы американдық зерттеу объктісі ретінде
Әлем экономикасында болып жатқан жаңалықтар әлем шаруашылығына көпетеген өзгерістер әкеледі. Ол өз кезегінде болып жатқан өзгерістерді қарастыруды және талдауды қажет етеді. Әлем шаруашылығының кез келген шиеленіскен проблематикасына талдау жасаған кезде тұжырымдамалардың біреуіне немесе тұжырымдамалардың бірігуін пайдалануға тура келеді. Қарастырылып отырған мәселеде сол тұжырымдамаларды қайта қарастыру мен теория ретінде іс жүзінде пайдалану қарастырылуда. АҚШ пен ҚХР-сы арасындағы экономикалық қатынастар көптеген факторлардың әсерінен дамитын қиын және қарама-қайшы жүйе болып табылады. Оған мемлекеттердің экономикалық даму деңгейі, олардың экономикалық моделінің әркелкілігі, Қытайдың ашықтық саясатына өтудегі жасалған реформалар, сыртқы және ішкі факторларлар және т.б. жатады. Проблеманы зерттегеннен бұрын, қос мемлекеттің экономикалық серіктестіктің қалыптасуының теориялық аспектісін қарастырған жөн.
АҚШ-тың Қытаймен экономикалық қатынасының дамуы. Биполярлық жүйенің ыдырауына алып келген Қырғи-қабақ соғысының аяқталуы, әлемдегі болып жатқан өзгерістердің қарқындылығы, әлемдік экономикадағы Қытайдың рөлі американдық зерттеушілердің екіжақты қарым-қатынастың концептуалды негізін зерттеуге негіз салған болатын. Қытай мәселесімен айналысатын американдық мамандардың зерттеулері АҚШ-тың сыртқы саяси және сыртқы экономикалық қызметін қалыптастыруға және қай салада Қытайды серіктес, бәсекелес немесе қарсылас ретінде анықтауға бағытталған. Әлемде жаңа күштің пайда болуы өзімен бірге экономикалық мүмкіндіктерді және сонымен қоса саяси қауіптерді алып келеді. Егер Қытай халықаралық жүйедегі сенімді серіктеске айналмаса, Құрама Штаттарға глобалды, аймақтық және екіжақты мәселелрді шешідегі көптеген қиындық туындайды. Қырғи-қабақ соғысының кесірінен кейінге қалдырған ішкі мәслелерді шешуді қиындатады және мемлекет Қытай сияқты қарсыласқа тап болуы мүмкін.[1] Америка Ассамблеяның президенті Д. Шарптың мәлімдемесінде пайдаланған бұл тұжырымдама Қытаймен серіктестіктегіне бағытталған американдық зерттеулердің рөлі мен маныздылығын айқындайды.
Америкада осындай мәселер негізінен академиялық орталықтарда, қоғамдық және федералдық мекемелерде зерттеледі. Ал Қытайдың халықаралық шаруашылқтың субъектісі ретінде аналитикалық жұмыстардың көбісі зерртеу орталығы бар және зерттеу жұмыстары жүргізілетін университет орталықтарында жасалады (Принстон, Гарвард, Стэнфорд, Колумбиялық университет және т.б.). Қытайдың әлем экономикасындағы ықпалын көрсету үшін және мемлекеттің құрылымын анықтау мақсатымен АҚШ пен ҚХР-дың қарым-қатынастары тарих, философия, әлеуметтану, Қытайдың саясаты пәндерімен қатар оқытылады.
Ғылыми әдебиетте американдық синологияның негізгі дәстүрлі екі мектебі қалыптасқан болатын. Олар: консерваттық және либералдық. Консерваторлар әлеуметтік және саяси шиеленістерді күшпен шешуді жақтаса, либералдар диалог пен экономикалық дамудың жеделдетудің жақтаушылары болып табылады. Бұл айырмашылықтар көптеген жылдар бойы сақталған және америка-қытай қатынастардың дамуына әсерін тигізген. Бұл айырмашылықтар соғыстан кейінгі кезеңде айқындала бастады. Гоминьданның ҚКП-мен қарсыласу жағдайында либералдар Қытайдың ықпалды күштермен қарым-қатынастарды қолдаған, экономикалық қатынастарды қоса, ал консерваттар ҚКП-мен қарсыласуды жөн көрген. Нәтижесінде екі әлеуметтік жүйеінің қарсыласуы жағдайында және қытай факторы АҚШ-тың саяси және экономикалық позициясының тұрақсыздануына алып келген болатын. Осы кезеңде американдық зерттеушілерде идеологиялық бағыты дами бастады.
ҚХР-ның реформаға бағыт алуы, ашықтық саясатына көшу және экономиканың көпдеңгейлілігі көзқарастың түпкілікті жойылуына алып келді. Қазіргі уақытта мемлекеттің Қытайға қатысты сыртқы саясаты тек ұлттық қызығушылыққа негізделеді. Әсіресе Қытайдың экономикалық дамуы, оның АҚШ-тың ұлттық қызығушылықтарына және екіжақты қатынастарға әсеріне көп көңіл бөлінуде.
Қытайдың экономикалық дамуының проблемаларының дисскусиялық тұжырмдамалардың ішінен, американдық зерттеулер бойынша, негізгі екі мәселені бөліп алуға болады.
Біріншісі халықаралық еңбек бөлінісіне негізделген дамушы концепциясы. Бұл концепция бойынша америка және басқа дамыған мемлекеттердің экономикалық дамуы халықаралық еңбек бөлінісіне әсерін тигізіп, дүниежүзілік шаруашылыққа өзгерістер әкелуде. Сөйтіп АҚШ Тынық мұхиты аймағындағы жаңа индустриалды елдерге өзнің ескірген технологиясын көшіреді. Олар өз кезінде өндірістік тежеулерді қысқарту мақсатында ауқымды көлемдегі өндірісті Қытайға және Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттеріне жібереді.
Американдық ғалымдар соғыстан кейіңнен кейін халықаралық еңбек бөлінісінің дамуын үш кезеңге бөліп қарастырады.
* алғашқы кезең 60-шы жылдардың ортасына дейін созылған. Алғашқы кезеңде Жапонияның жеделдетілген экспортқа бағытталған индустриалдандыру және АҚШ экономикасының құрылымдық өзгерістер болып жатты. Нәтижесінде жұмыс күшін қажет ететін өңдірістердің барлығы Оңтүстік-Шығыс Азия аймағындағы ыңғайлы географиялық орны және арзан жұмыс күші бар Жаңа индустриалды мемлекеттерге көшірілген болатын.
* екінші кезең 70-ші жылдардың басындағы мұңайдың қымбаттауынан басталады (1973 жылы болған Мұңай дағдарысы немесе Мұңай эмбаргосы. Мұңайдың бағасы баррель үшін $3-дан $12-ға дейін өскен). Бұл кезеңде АҚШ техниканы қажет ететін салалрға көше бастады. Жаңа индустриалды мемлекеттер де кеме жасау, мұңай өндіру, химия өндірісі сияқты салаларды дамыған мемлекеттер сияқты дамытуға кіріскен болатын.
* үшінші кезең 80-шы жыллдары басталып қазіргі уақытқа дейін созылып жатыр. Бұл кезең АҚШ-тың өңдіріс саласына ғылымды көптеп енгізумен ерекшеленеді. Жаңа индустриалды мемлекеттер өзінің электрондық құрылғылары мен информатика саласын реттей бастады. Еңбекті көп қажет ететін, құрастырушы өндірістің көбі Қытай мен АСЕАН мемлекеттеріне ығыса бастады.[2]
Қытаймен экономикалық қатынастардың осындай концепцисы АҚШ-тың әлемдегі көшбасшылыққа және Қытайдың экономикалық дамуы деңгейінгі бақылауға бағытталғандығы көрінді. Алайда, бүл концепция Қытайдың экономикалық, әлеуметтік және мәдени ерекшеліктерін ескермейді.
Сондықтан Қытайға арналған американдық зерттеулерде екінші тарихи немесе өркениетті даму концепция қалыптасқан. Бұл концепция Қытай өркениетінің ерекшеліктерін түсіндіреді.
Американдық ғалымдардың бір тобы қытайлық этноцентризм ұғымын пайдалана отырып, Қытайдың экономикалық саясатын, тарихына сүйене отырып, ежелден қалыптасқанын дәлелдейді. Тұжырымдаманың негізі ретінде Қытай мемлекетінің ежелгі ғасырлардағы өркениеттің орталығы ретінде көрші мемлекеттермен жүргізген саясатын қарастырады. Ғалымдар тұжырымдаманың қорытындысы ретінде Қытайдың экономикалық әлеуетінің өсуі әлемдегі үстемдікке алып келетін болжамды келтіреді.[3]
Осыған тағы қосымша ретінде, Қытайдың экономикалық және әскери ауқатының өсуі Қытайдың Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттеріне ықпалы күшейіп, нәтижесінде Американың Азиядағы ықпалын ығыстыру ықтималдылығын келтіреді. Қытайдың басты мақсаты - Американы Азиядан ығыстырып, өзінің үстемдігін қайта келтіру, - деп жпзпды С. Харрисон.[4]
Американдық синолог Дж. Фэрбэнкпен ұсынған үшінші тұжырымдама қытайлық және американдық көзқарастарын бәсекелесуші емес, керісінше, бір-бірін толықтыратын көзқарас ретінде қарастырады. АҚШ-тың атақты дипломаты Г.Киссинджер бұл тұжырымдаманың жақтаушысы болған. Өзінің Дипломатия еңбегңнде ол былай деп жазады: Ежелден өз аймағында үстемдікке иеленетін Қытайдың аймақта өзінің институттары мен өзінің ішкі саясатын жүргізу сыртынан жек көрінішті көрінеді... Американың Қытаймен келісімдерге отыруға деген табандылығы Қытайда қоғамды американдық құндылықтарға қарау өзгерту қадамы ретінде қарастырылады және Америка тарапынан кемсіту және жауапсыздық болып қарастырлады.[5] Өзара диалог пен ынтымақтастық, Г. Киссинджердің пікірінше, Америка-Қытай қарым-қатынастарының кілті болып табылады.
Американдық зерттеушілердің арасында өркениет теориясының танымалдылығына қарамастан, Қытаймен экономикалық серіктестік мәселесін зерттеуде және халықаралық аренада күштердің саяси тұрғыдан зерттеулер де орын алады.
АҚШ-тың ғылыми топтар арасында бұл даулы мәселе болып табылады. Оның негізінде КСРО ыдырығаннан кейін халықаралық аренада АҚШ үшін ҚХР-дың экономикалық өркендеуі жаңа қарсылас ретінде қарастырылады. Бұндай қарсыластықтың негізінде әлеуметтік немесе өркениеттік ерекшеліктерге емес, тек саяси-экономикалық қызығушылықтарға негізделеді. Эксперттердің көбісінің келесі мәселелер бойынша ортақ пікірге келеді:
oo экономикасы ірі мемлекеттердің алдыңғы қатарлы мемлекеттердің бірі болып табылатын Қытай экономикасы XXI ғасырда экономикасы ең ірі мемлекетке айналуы мүмкін.
oo Қытай АҚШ-ты Жапония, Мексика, Канада және Ресейге қарағанда көбірек қызықтыруы мүмкін. Басты мәселе Қытайдың дамуы АҚШ қызығушылықтары үшін оң немесе теріс әсерін тигізуде болып тұр.
oo АҚШ-тың ішінде Қытайға қатысты американдық ұзақ мерзімді қызығушылықтардың болмауы.
oo АҚШ-тың Қытайға қатысты саясаты АҚШ-тың қызығушылықтарын жылжытуға бағытталған жалпы стратегияның бөлігі ретінде емесе, тек белгілі жағдайларға қатысты жауапты қадамы ретінде ғана болуы.
oo АҚШ-тың шектелген топтарында Қытай серіктеске қарағанда, қарсылас ретінде қарастырылады.
Стэнфорд университетінің Азия-тынықмұхит зертеу орталығының профессоры М. Оксенбергтың классификациясына сәйкес Америка-қытай қатынастырдың дамуының зерттейтін 6 саяси мектебі бар. Олардың ішінде М. Оксенберг аккомодайлық мектеп пен қарсылық мектептерін ерекшелейді. Аккомодайлық мектептін өкілдері Қытайдың жаңа халықаралық жүйені қалыптастыру құқығын қолдайды. Ал, қарсыластық мектептің өкілдері Қытайға халықаралық жүйені өзгертуге жол бермеу Құрама Штаттарға Қытайдың экономикалық дамуына жол бермеуді көздейді. Жоғарыда аталған 6 мектептің ішінде өтпелі мектептер де бар және олардың толық тізімі келесіні құрайды:
* қолдаушы реалистер;
* қолдаушы неолибералистер;
* қолдаушы идеологтар;
* экономикалық ұлтшылдар;
* қарсылас реалистер;
* қарсылас идеологтар.[6]
Көзқарастардың арасындағы басты айырмашылық олардың АҚШ-тың Қытайға қарсы ұстанатын саясатына негізделген. Көзқарастардың ішінде бір мектеп өкілдері екіжақты қарым-қатынаста шешуші рөл ойнайтын мемлекеттің әскери күшіне негізделеді, бір мектеп өкілдері экономика мен технологиялық даму екіжақты қарым-қатынаста басымдық береді деген тұжырымдамаға негізделеді, ал үшінші мектеп өкілдері әр түрлі тәсілдерді қосып, ортақ бір бағытқа бағытталуды қолдайды.
М. Оксенбергтың экономикалық аспектіге қатысты зерттеулері зерттеуімнің негізі болып табылады. Кейбір ғалымдардың пікірінше, әлемде әскери күштің маңыздылығы азайып, оның орнына халықаралық сауда, қаржы секторының және экономикалық бәсекелестіктің маңызы артуда. Маңызды шешімдердің қабылдануы көбісі ұлттық қызығушылықтарға емес, трансұлттық корпорациялардың ықпалына, халықаралық ұйымдардың, үкіметтік емес ұйымдардың шешімдерге негізделген. Екіжақты қатынастардың экономикалық аспектісіне негізделетін зерттеушілер 2 топқа бөлінеді:
* неолибералдар - экономикалық тәуелділіккті қолдайтындар;
* экономикалық ұлтшылдар - ұлттық қызығушылықтарды сақтау мақсатында АҚШ-тың экономикалық басымдылығын пайдалануды қолдайтындар.
Неолибералдар экономикалық ашықтық саясатына негізделеді. Яғни, тауар, қызмет және капиталдың қозғалысына минималды кедергілерді орнату. Бұл қадамадар неолибералисттердің ойынша тек Американың экономикасының ғана емес жалып әлем экономикасының дамуына алып келеді. Оның үстіне жаңа технологиялардың , телекоммуникация жүйесінің және көлік жүйесінің дамуы халықаралық сауданы және қаржы секторын одан сайын жеделдетіреді. Қытайдың дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциясы экономикасының ашылуына алып келеді және оның ішкі шаруашылықтың өзгерісіне алып келеді. ҚХР-дың өзгерісінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін Қытай шетелдік тікелей инвестицияларға ашық болуы қажет. Қазіргі кезде Қытай халықаралық байланыстардан барынша пайда ұтып алғысы келеді және қытай экономикасына немесе ұлттық бостандыққа зиян тигізетін интеграцияның элементтерінен аулақ болғысы келеді,- деп М. Пирсон жазады.[7]
Экономикалық ұлтшылдар немесе оқшаланушылардың ойынша экономикалық тәуелділік АҚШ экономикасы үшін ешқандай пайда әкелмейді. Олардың пікірінше американдық экономиканың қуаты өте жоғары және қарсыластармен санаспауға жеткілікті деп санайды. Сол себепті қарсыласудан бас тартпай, экономикалық санкцияны қолданудан қорықпау қажет. Америка Қытай нарығына қарағанда Қытай Американың нарығына тәуелді деп санайды. Сондықтан Қытайдың сыртқы экономикалық практикасын өзгерту үшін экономикалық күш-жігерді толық пайдалану қажет.
М. Оксенберг идеология мектебінің зерттеулерінің негізгі позицияларын мәдениет мәдениетке негізделетіндігін анықтаған. Идеолгиялық көзқарастан қарағанда АҚШ Қытайдың идеологиясын толық зерттеп және соған сәйкес сыртқы экономикалық бағытын реттеу қажет деп есептейді. Ғаолымдар негізгі құндылықтар бойынша Қытаймен стратегиялық диалогтын қажеттілігін түсіндіреді. Бұндай диалог ұзақ уақыт пен кіш-жігерді қажет етеді, алайда нәтижесінде АҚШ Қытаймен толық өзара түсіністікке және дауларды толыққанды шешілуіне ие болады. Мысал ретінде, Р. Никсон мен Г. Киссенджердің 70-жылдардың соңындағы екіжақты қатынастарды ретке келтіру мен дипломатиялық қатынастардың орнату әрекетін келтіреді.
Халықаралық экономикада Қытай позицияларының, оның ішінде АҚШ пен ҚХР қатынастарындың, дамуын зерттейтін ғалымдардың бір бөлігі Қытайдың экономикалық тұрғыдан күшеюін агрессия ретінде қараастырады және бұндай даму болашақта қарсыластыққа алып келуі мүмкін деп санайды. Сондықтан Р. Бернштейн мен Р. Манроның пікірі бойынша Аймақтық гегмон деңгейіне жеткізбеу үшін АҚШ Қытайға қарсы тежеу саясатын ұстануы қажет.[8]
Қытайдың экономикасы бойынша танымал зерттеуші, неолибералист Н. Ларди мүлдем басқа көзқарас ұстанады. Оның Қытайдың аяқталмаған экономикалық эволюциясы атты монографиясында Қытайдың экономикалық дамуының жоғары қарқынын XXI ғасырдың алғашқы екі онжылдыққа дейін әсірілеудің ешқандай қажеті жоқ екендігін айтады. Оның пікірінше, Қытайды зерттеуші мамандар Қытай экономикасының динамикасына көп көңіл бөледі. Нәтижесінде олар мемлекеттің ішкі құрылымдық проблемаларды ескермейді, ал ол, Қытайдың дүниежүзілік экономикадағы позицияларының нығаюына кедергі болады деп есептейді. Ішкіпроблемаларына Н Ларди келесілерді жатқыззады:
oo демографиялық қысым мәселесі;
oo энергетикалық кешеннің артта қалуы;
oo мемелкеттік және банктік секторды реформалаудағы қиындықтар.
2020 жылға қарай Қытайдың ЖІӨ-нің жан басына шаққандағы көрсеткіші Португалиядан аз болады, ал АҚШ-қа қарағанда екі есе аз болады. Қытайдың экономикалық даму қарқыны 5%-дан аспайды деп болжамдайды Н. Ларди. Лардидын пікірінше Қытайдың аймақтағы тежеу саясатын қолдану үшін Құрама Штаттарға мемлекеттің ішкі экономикалық реформаларға араласу қажет, әсіресе мемлекеттік сектор реформаларына. Ұзақ мерзімді перспективада бұл Қытай экономикасына нарықтық қатынастарды ендіреді және мемлекет ішінде АҚШ қызығушылықтарына сай институттарды орнатуға мүмкіндік береді. Мемлекеттің ішіндегі реформалар Қытайдың дүниежүзілік шаруашылыққажәне халықаралық ұйымдармен интеграциясына алып келеді деп санайды Н. Ларди.[9]
Қытаймен экономикалық қатынастардың дамуына деген тұжырымдамалардың серіктестікке немесе қарсыласуға бағытталғандығына қарамастан, концепциялардың барлығы АҚШ-тың Қытайға қатысты саясатын іске асыруға және халықаралық экономикада алдыңғы позицияларды сақтауға бағытталған. Екіжақты экономикалық қарым-қатынастар шеңберінде тараптардың ұлттық мүдделерінің сай келмеу себебінен қарсыласудың мүмкіндігі туады.
Қазіргі таңда, қос мемлекеттің сауда - экономикалық қатынастары сауда соғысы жағдайында. Сауда соғысы - шетел нарығына әсер ету немесе ұлттық экономиканы экономикалық кірігуден, импорттың бәсекелестікке қабілетін төмендетуге бағытталған, импорттық баж салығын қолдану арқылы жүргізілетін екі немесе одан да көп мемлекеттер арасында қарсыласу жағдайы. Сауда соғысының мақсаты: халықаралық нарықта бәсекелес мемлекеттермен күресу арқылы, ұлттық экономиканның қызығушылықтарын қамтамасыз ету.
Сауда соғысын жүрізудің бірнеше түрі бар:
* шабуылдық - экономикалық субъект өзінің тауарларын сатуда пайдасының көлемін арттыру. Бұл тактика шетел нарығынан басқа бәсекелестерді ығыстыру үшін жасалады.
* қорғаныс - экономикалық субъектің шетел нвесторларға шектеулер орнату арқылы, ішкі нарықтың жағдайын реттеу. Мемлекет өзінің көшбасшы салаларының позицияларын қорғау үшін бұл тактика қолданылады.
Сауда соғысының тактикаларын іске асыру тәсілдері 1 кестеде көрсетілген.
1 кесте
Тактикаларды іске асыру тәсілдері [10]
Шабуылдық сауда соғысы
Қорғаныс сауда соғысы
Экспорттық кеден тарифтерді төмендету
Импорттық кеден тарифтерді көтеру
Экспорттық квоталарды арттыру
Импорттық квоталарды төмендету
Демпингтік бағаларды қолдану
Тарифтік емес шектеулерді еңгізу
Экономикалық блокада және эмбарго
Техникалық тосқауылдарды еңгізу
Д. Трамптың қазіргі таңда, қолданып жатқан тактикасы қорғаныс болып табылады.
1.2 Ашықтық саясатының теориялық тұжырымдамасы мен ҚХР-ның экономикалық дамуының алғышарттары
Қытайда реформалар өткеннен кейін және Қытай экономикасының ашықтық саясатына өткеннен кейін мемлекеттің дүниежүзілік шаруашылықта алатын орны ғылыми ортада даулы мәселе болды. Реформа уақытында экономикалық даму мемлекеттің даму ерекшелігін ескере отырып шет мемлекеттердің тәжірибесіне сүйеніп жүргізіле бастады. Дүниежүзілік шаруашылықпен серіктесік Қытай экономистарына мемлекеттің жалпы әлеуметтік-экономикалық дамуына жаңа теориялық негіздер еңгізуге мүмкіндік берді.
Реформалардың алғашқы кезенінде (70-ші жылдардың соңы және 80-ші жылдардың басы) елдің экономикасының тұйықталуына алып келген өз күшіне сену тұжырымдамасының сынға алынды. Осы кезеңде экономистардың бір бөлігі мемлекеттің халықаралық аренада алатын орнын марксисттік көзқарастан зерттеген және оны жаңа қалыптасқан жағдайға пайдалануды көздеген болатын. Зерттеулердің негізі ретінде олар В.И. Лениннің сыртқы экономикалық байланыстар мен шетел капиталын пайдалану жөнінде пікірін пайдаланған. Олар дүниежүзілік шаруашылықта артта қалу жағдайында шетел монополияларымен серіктестікке бағытталған саясатты пайдалану арқылы мемлекеттің экономикалық дамуын жеделдіруге болады деп есептеген. Маркстың теориясына негілделсек, кеңестік мемлекет капитализмнің мықты жақтарын өзіне сіңіріп және оены пайдалана білді., - деп есептейді Цао Юйхуа мен Фу Лицзян. Оған қоса Дян Сяопиннің өзі мемлекеттің артта қалушылығын және алдағы экономикалық даму стртегиясын құруда мемлекет өндірістік салаға негізделу қажеттілігін атап өткен болатын.
80-ші жылдары Қытайдың басшыларының бастауымен экономикалық дисскусия ұйымдастырылған болатын. Дисскусия барысында мемлекет экономикасының модернизайциялау және реформалау ісі қарастырылып, ашықтық саясатын еңдіру бойынша алғашқы нәтижелері талқыланған болатын. Аталған дисскусияда Қытайдың көрнекті экономистері - Сюэ Муцяо, Сень Эфан, Лю Гогуан, Ли Инин, У. Цзинлянь, Ма Хун және т.б. өздерінің даму концепцияларын ұсынған болатын. Мемлекеттің ішкі қаржыландырудың дефициты және жаңа технологиялардың жетіспеушілігі жағдайында мемлекеттің дамыған мемлекеттермен серіктестігі мемлекеттің экономикалық дамуының басты бағыты ретінде қарастырылған болатын. Ал мемлекетті халықаралық еңбек бөлінісінде қатысуына қарсы және ішкі күштердің есебінен дамуды жақтайтын көзқарастар қате болып есептелінді. Бұл бойынша У. Цзинлянь былай деп жазады: Миллиардаған халқы бар Қытай мемлекеті үшін өз күшіне бағытталған концепцияны ұстану қалыпты жағдай болып көрінеді. Алайда, тұйықталу саясатының, алғашқы нұсқасына негізделсек, мемлекетті өз-өзін толыққанды қаржымен, техникамен және құрылғымен қамтамасыз етуге мәжбүрлейді, ал бұл өз кезегінде, мемлекеттің өңдірісі, техникалық прогресіне және мемлекеттің дамуына кедергі болды. Жаңа стартегия ашықтық саясатын, сыртқы сауданы, шетел капиталын және технологияларды пайдалану арқылы мемлекеттің ішкі күштеріне тірек арту қабілетіне жетуге бағытталған.[11]
Саяси классиктардың еңбектерін сараптай келе, қытайлық ғалымдар үлкен секіріс идеясы дамудың бағыты ретінде меркантилстердің еңбегінде кездесетнің анықтаған. Меркантилистердің идеясы, қытайда қалыптасқан сияқты, халық санының артықшылығына емес, белгілі салаларға қатысты протекционистік саясат пен дискриминация жүргізуге негізделеді. Одан бөлек неміс ғылыми мектептің еңбектеріден концепцияның жаңа түрі табылған болатын. Қуып жету және озып кету деп аталған концепцияның мәні негізінен бастапқы өнімді сыртқа шығаратын және экономикалық даму тұрғысынан арттағы, бәсекелестік деңгейі төмен мемлекет үшін еркін сауданы еңгізу мүмкін мемлекет тиімсіз болып табылады. Жоғарыда аталған тұжырымдамалар Өз күшіне сену саясатын қолдайтын экономисттардың негізі ретінде саналады. Қуып жету саясаты әрқашан сыртқы сауда саясатын тежеуді талап етеді.[12]
Ғылыми дисскусиялар арасында социализм саясатына қарсы болғандар да болды. Олардың пікірі бойынша, Қытай социализмнен мүмкіндігінше тез арада құтылып, мемлекетте капиталистік қатынастарды орнатумен халықаралық интеграцияға көшу қажет деп есептеген. В.Я. Портяков өз еңбегінде: Капиталистік қатынастарға көшкен Тайвань, Гонконг және жартылай капиталистік қатынастаарды орнатқан Сингапур Қытай халқына әрқашан мысал ретінде тұрады, - деп бұл концепцияны жақтаушыларын сипаттайды.[13]
Қытайдың экономикалық саясатының концептуалды негізі ретінде ғалымдар марксизмнің теориялық және әдістемелік бөлігі алынған болатын. Мемлекетке шетел капиталын тарту мәселесімен қатар, өзекті болып жеке сектордың құрылымдық жүйесін қалыптастыру мәселесі зерттеле басталды. Ғалымдар оны кеңестік Қытай экономикасына қосымша стимул ретінде қарастырған болатын. Мемлекеттің дамуын зерттеу жұмыстары екі сұраққа негізделіп жүргізілген болатын. Артта қалушылықтың себебі неде? және Оны жою жолдары қандай?. Экономикалық артта қалуды ғалымдар тарихи тұрғыдан Батыс және Шығыс мемлекеттерімен біркелкі қарым-қатынастардың дамуының әсері ретінде қарастырса, әлемдік шаруашылықтың дамыған мемлекеттерімен серіктестікке түсудің концепциясын жасау ғалымдар үшін басты мәселе болып табылды.
90-шы жылдардың соңына қарай ғалымдар Қытайдың халықаралық еңбек бөлінісінде өзінің орнын табу мақсатында, біржақты тәуелділікті болдырмау және теңдік тұжырымдамасын іске асыру мақсатында қытайлық зерттеушілілер сыртқы экономикалық қызметті либерализациялауға көшіру жолдарын іздестіре бастады. Яғни, мемлекетке қажетті шетел ивестицияларын пайдалану мәселесіне көп көңіл бөлінді. Ғалымдар шетел инвестицияларын қатан мемлекеттік бақылауды орнатуды қалады. Себебі, төменгі бәсекелестік жағдайында мемлекеттің шетел капиталын реттуде белсенді араласуы мемлекеттік өңдірішілерді қорғау шарасы болып табылады деп есептеген. Оны іске асыру үшін мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметінің орталықтанған жүйесін қалыптастыру қажеттілігі туындайды. Бұндай жағдайда, зерттеушілер дамыған мемлекеттермен серіктестікке түскен жағдайда, үкіметтен жеңілдіктер мен льготалардың әділ жүйесін қалыптастыруды талап етті.
1990-2000 жылдар аралығында халықаралық экономикадағы глобализациялық процесстер Қытай ғалымдарын мемлекеттің экономикалық концепциясына тағы да дисскусияға әкелген болатын. Дисскусияның басты мәселесі ретінде интегпрация жағдайында ұлттық қызығушылықтарын қорғау мәселесін талқыланған болатын.
Қытайдың жаһандануға қатысты тұжырымдамасы: саяси және экономикалық болып бөлінген.
Жаһанданудың саяси тұжырымдамасы мемлекеттің саяси жүйесін өзгерту арқылы, қажет болса АҚШ-тың көмегімен, мемлекеттің тұрақты дамуына алып келетін тұжырымдама болып табылады. Қытай билеушілерінің ойынша жаһанданудың кез келген концепциясы Қытайдың ұлттық ерекшеліктері ескерілуі тиіс деп есептеген. Ескерілмеген жағдайда мемлекеттің саяси-әлеуметтік жағдайына тұрақсыздық алып келеді деп санайды. Бұл концепция бойынша Дэн Сяопин былай деген: Батыс мемлекеттеріндегі үш билік жүйесінің болуы - үш үкіметтің болуын білдіреді және ол Қытай мемлекетінің тұрқтылығына зиян тигізеді
Мемлекеттің экономикалық концепциясы Қытайдың соғыстан кейінгі кезеңде (Мао Цзедунның билік еткен кезеңде) жүргізілген саясатта қалыптасқан. Экономисттар мемлекеттің тұрақты дамуын тек саяси құралдар арқылы ғана емес, экономиканы дамытудың арқасында да мемлекеттің тұрақты дамуына жетуге болатындығын анықтаған болатын. Мұндай жаһанадану өндірісті интернационализациялауға бағытталған болатын.[14]
Өзекті мәселе болып мемлекеттік экономика саясатының басымдылықтары, сыртқы экономикалық қатынастардың либерализациялау дәрежесі және экономиканың дамуына шетел инвестициясының мәні болып қала берді. Нәтижесінде, Қытайдың ДСҰ-на кіру процесі ұзақ мерзімге созылды. Өйткені, ұйымға мүше болу тарифтердің азаюына және шетел инвесторлары үшін бұрын сонды толық немесе жартылыай тыйым салынған экономикалық секторлардың ашылуына алып келеді.
Пекин университетінің профессоры Юн Ванның зерттеуі бойынша экономикалық ұлтшылдар Қытайдың ДСҰ-на кіруімен сыртқы экономикалық байланыстарға қатысты протекционисттік саясатты күшейту идеясын қолдаған болатын.[15] Олардың жаһандануға қатысты идеяларына сараптама жасау арқылы ғалымдардың көзқарастарын былай жүйелеуге болады:
* орталықтанған экономикалық және саяси билікті бұзылады;
* экономиканың басты позициялары ТҰК-дың қолына өтеді.
Сондықтан мемлекеттің шетел инвесторларымен бәсекелестікке түсу қабілеті болмағандықтан, инвесторлардың позициялары мемлекет тарапынан шектелуі тиіс деп есептейді.
Либералды экономисттардың жаһандануға қатысты көзқарастары келесідей болды:
* шетел компанияларымен бәсекелестік қытай экономикасының дамуына үлкен мүмкіндік береді;
* экономиканың бәсекеге қабілетсіздігі уақытша құбылыс;
* инвестициялар экономиканың белсенділігін арттырады;
* инвесторлар мемлекетке жаңа технологияларды еңгізуімен, мемлекетті жаңа технологиялық деңгейге көтереді.
Ұлттық экономиканың қорғаны ретінде қытайлық кәсіпорындардың үлесі жоғары болуын талап етеді (50% және одан көп).
Дебаттардың алғашқы раунды 90-шы жылдардың басында өткен болатын. Мемлекетте шетел капиталының қатысуымен құрылған кәсіпорындардың саны күрт осіп, қытай нарығының кейбір бөлігін жаулаған болатын. Олар негізінен автомобиль құрастыру, электроника, фармацевтика, көлік құрастыру салаларында көптеп шұғырланған болатын. ҚКП- ның 15-ші съезді (1997 жылдың қыркүйегі) инвесторорлар үшін шектелетін салалар тізімін бекітті. Сыртқы инвестициялар үшін тыйым салынған салалар тізімі сонымен бірге нашар дамыған аймақтарға инвестициялар үшін берілетін сыйақының түрлерін де қамтыды. Қытай үкіметі мемлекеттің міндетті түрде жаһандану процесіне түстіндігін біле тұра, процесстің артықшылықтарын барынша пайдалануға және тигізер зиянын барынша азайтуға тырысты. Ғалымдардың пікірінше, экономикалық жаһанданудың Қытай мемлекеті үшін тигізер артықшылықтары:
* Қытайдың барлық мемлекеттермен серіктестігі;
* мемлекеттік өкілдердің халықаралық сауданың жаңа ережелерін құруға құқық алуы;
* мемлекеттік мекемелердің бәсекеге қабілетінің артуы;
* Қытай тауарларының экспорттына кедергілерлердің азаюы.
Ал мемлекетке тигізер зияны ретінде:
* ішкі нарықтан шетел тауарларының отанық тауарларды ығыстыруы;
* ішкі және жағалауға жақын аймақтардың әркелкі дамуы;
* жұмыссыздықтың көбеюі;
* ғұламалардың жылыстауының күшеюі.
Қытай 2001 жылы ДСҰ-ның құрамына кірді және өзіне мынандай міндеттемелерді алды:
* ішкі заңнамалық жүйені халықаралық нормаға негізделіп, сәйкестендіру;
* ДСҰ-ның демпингқа қарсы қағидаттарын сақтауға;
* экономикалық саясаттың ашықтығын қамтамасыз ету;
* ұйымның мемлекеттік сауда бойынша ережксін сақтауға;
* үш жылға компаниялардың өзінің сыртқы экономикалық қызметін жүргізуге рұқсат беру;
2 Халықаралық қатынстар жүйесіндегі Америка мен Қытайдың сауда-экономикалық ынтымақтастығының жаһандық аспектісі
2.1 Америка Құрама Штаттары мен Қытай Халық Республикасы арасындағы экономикалық қарым-қатынастың эволюциясы
Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейі, қытай-америкалық экономикалық қатынастар 70-ші жылдардан кейін дамыған болатын. Оның себебі, екіжақты саяси қатынастардың жағдайы, Қытай үкіметінің сыртқы және ішкі саяси бағыты болды. 50-60 жылдар аралығында АҚШ-тың Қытайға қатысты тежеу және оқшаулану саясатын ұстануымен екіжақты сауда қатынастар үзілген болатын. Эмбаргоның кезеңінде ҚХР-ның Батыс мемлекеттерімен сауда қатынастары да күрт қысқарған болатын. Мемлекеттің сыртқы экономикалық қатынастарда басты серіктесі КСРО болды. КСРО Қытайға техникалық-экономикалық көмек көрету арқасында, мемлекеттің маңызды салаларын қалыптастыруда үлкен рөл ойнады. 1960-шы жылдары КСРО-мен экономикалық қатынастар қысқарған болатын.
ҚХР мен АҚШ сауда қатынастары 1971 жылға дейін толық тоқталыған болатын. Екіжақты қарым-қатынастар АҚШ президенті Р. Никсонның Қытайға іс-сапары кезінде 1972 жылдың 28 ақпанында жасалған Шанхай коммюникесінен қайта жандана бастайды. АҚШ тарапынан Қытайға экономикалық жақындасу үдерісі Мао Цзедунның қайтыс болуынан (1976 жылдан) басталады. ҚХР-да өндіріс, ғылыми-техникалық және әскери-технологиялық салаларды дамытуға зор үлесін қосады.
Екіжақты қатынастардың тарихына талдау жасасақ 1970 пен 1983 жылдар аралығындағы қатынастарды 3 негізгі кезеңге бөлуге болады.
* алғашқы кезең 1970-1978 ж.-ды қамтыды. Бұл кезеңді экономикалық қатынастардың қатынастардың қалыпқа келуінің алғашқы кезеңі деп сипаттауға болады.
* екінші кезеңде (1979-1981 ж.) қатынастардың тұрақтануы.
* үшінші кезең (1981-1983 ж.) қатынастардың қайта қарастырылуы және олардың бәсендеуімен сипатталады.
Алғашқы кезең сауда-экономикалық және ғылыми-техникалық байланыстардың бастапқы қатынастарымен ерекшеленеді. Тауар айналымы 1 млрд. АҚШ долл.-дың көлемінде болды. Американдық ғалымдар Қытайға қысқа мерзімді іс-сапарар орын алған. Сауда қатынасының қарқыны тек өсе бастады. 1972-1974 жылдар аралығында нөлден 930 млн. АҚШ долл.-на дейін өсті.1972 жылы ҚХР-сы АҚШ-тан сатып алу үлесі 2,3%-ды құрады, 1973 ж. - 13,8%, ал 1974 ж. - 10,8%-ды құрады. Құрама Штаттарға Қытайдың экспорт үлесі де артқан: 1972 ж. - 1%, 1973 ж. - 1,3%, 1974 ж. - 1,8%. Көрсеткіштердің негізгі бөлігін Р. Никсонның алғаш Қытайға іс-сапарында сатылған ғарыштық байланыстың жерүсті станциялар құрады. Қытай АҚШ-қа шыбықтар мен тағам қоспаларын экспорттады.
Осы кезеңде сауданың ұлғаюы қатынстардың көлік, байланыс және қаржы секторларларында жандануымен болды. 1973 жылдың сәуірінде Қытайдан Америкаға алғаш жүк кемесі шыққан болатын. 70-ші жылдардың ортасына қарай су көлігімен тікелей тауар тасымалдау үшін 30 американдық және 7 қытайлық порттар қолданылды. Оның үстіне үшінші мемлекеттердің порттары арқылы да тауарлар тасымалдана берді. Мысалы Кобэ (Жапония) және Гонконг арқылы.
1973 ж. жазында Пекинде Chase Manhattan bank-пен тікелей банктік қатынстар бойынша келісімге қол қойылды. 1975 ж. Күзде Қытай Банкі Bank of America, First national bank of Chicago және Manufacturing Hanover Trust банктармен да келісім шартқа отырған және нәтижесінде 1980 ж. Қытай Банкі американдық 48 ірі банктерімен келісім-шартқа отырған.
Сауданың құбылмалдылығы белгілі себептердің орын алуымен түсіндіріледі. Біріншіден, ҚХР-ның экономикалық дамудың ішкі саяси келіспеушіліктер. Екіншіден, Қытай билеушілерінің кредит алу мүмкіндігнен және экономикалық серіктестіктен бас тартуы.
Американ-қытай саудасының тауарлық құрылымы өзгеріссіз қала берді. АҚШ-қа Қытайдан жеңіл өнеркәсіп және қолөнеер бұйымдары сияқты негізінен дайын өнімдер экспортталды. Ауылшаруашылық өнімдері: шыбықтар, жүн, шай, жемістер, көкөністер және мақта да тасымалданды. Ақырындап түсті металлдар импорты басталады. АҚШ ҚХР-на дайын өнімдерден көлік және құрылғыларды экспорттады. Экспорт негізінен бір реттік келісімдер арқылы жасалынды. 1972 - 1975 ж. Қытай Американың Boeing компаниясынан 10 авиалайнер және Kellog компаниясынан жасанды тыңайтқыштар өндіретін 8 зауыт сатып алды. 70-ші жылдардың екінші жартысынан бастап, амеркиандық экспорт көлік пен құралдар тасымалдауға шұғырлана бастады. Америка көбінесе көлік және энергетикалық құралдар, құрылыс техникасы, мұңай шығарушы және мұңай өңдеуші және тау - кең өнеркәсібінің жеке салаларының техникасы, химиялық тауарлар, електронды - есптеуіш техникасы және байланыс құралдары, түсті және қара металлургия өнімдерін тасымалдады. Тасымалдаумен трансұлттық компаниялар айналысты.
Екінші кезең АҚШ пен ҚХР арасында толық дипломатиялық қатынастардың орнатылуымен басталды. 1979 жылы екіжақты сауда көлемінің ұлғаюы байқалады. Сауда айналымы екі еселенген қарқынмен дамыды. Екіжақты сауда - экономикалық қатынастардың құқықтық базасын құраған 10-нан астам құжаттар мен протоколдарға қол қойылды. Қатынастардың жақсаруы қос мемлекетте орын алған ішкі саяси өзгерістер себеп болды.
Қытайда 1978 жылы жаңа басшылықтың билікке келді. Үкімет Модернизациянвың төрт кезеңі бағдарламасын қабылдай отырып, АҚШ-пен экономикалық және ғылыми - техникалық серіктестікке түсу арқылы бағдарламаның іске асу жолы реттінде қарастырылды. Өйткені Құрама Штаттармен экономикалық жақындасу басталмай, батыс елдерінің ҚХР-мен кеңейтілген экономикалық және ғылыми - технологиялық серіктестікке бармайтындығын Пекин билігі түсінген болатын.
АҚШ-тың билігінде да осы кезеңде алпауыт өзгерістер орын алды. Зб. Бжезинскийдің бастауымен АҚШ-тың саяси билігінде кеңестік жүйеге қарсы саясатты күшейді. АҚШ-тың сыртқы саясаты Қытаймен сауда - экономикалық байланыстарды кеңейту арқылы, Қытайдағы әлеуметтік құрылымды өзгертуге және әлемдегі күштер балансын өзгертуге бағытталған.
АҚШ Қытайға жасалатын іс-сапарлар санын кюбейте бастады. Бжезинскийдің сауатты жүргізген сыртқы саясатының арқасында ҚХР-на үлкен көлемді экономикалық және ғылыми-техникалық көмек көрсетіледі деген көзқарас пайда болды. Шын мәнісінде, АҚШ-тың ҚХР-на жақындасу мөлшері АҚШ-тың серіктестіктен ұтатын коммерциялық және саяси пайдасымен анықталатын болатын. Қытай үкіметі, өз кезегінде, американдық серіктестікті жоғары бағалап, Шетел инвестициялары туралы заңды қабылдады. Жоғарыда көрсетілгендей, заң инвесторларға үкіметпен рұқсат етілген салалрға инвестиция салуға мүмкіндік алды.
Экономикалық тұрғыда, 1978 жылдан бастап тауар айналымы ұлғая берді. Өткен жылмен салыстырғанда жалпы тауар айналымның мөлшері 3 есе өсті. Әсіресе ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорты кюбейді. Қытай импортындағы АҚШ-тың үлесі 8,1%-ды құрады. АҚШ экспорты 5 есе өсіп, 800 млн. АҚШ долл.-ды құрады. Оның 573 млн. АҚШ долл. немесе 71,6% ауыл шаруашылығы өнімдеріне тиесілі, оның ішінде бидай (250 млн. АҚШ долл.), мақта (157 млн. АҚШ долл.), жүгері (112 млн. АҚШ долл.), соя майы (26 млн. АҚШ долл.), соя бобы (15 млн. АҚШ долл.) құрады.
АҚШ-тың Қытайға өңдеуші өңдіріс құрылғыларының экспорты өткен жылға қарағанда 2 есе өскен болатын. Экспорттың құрамы келесіден тұрды:
1. мұңай мен газ шығару құрылғылары - 47 млн. АҚШ долл.
2. бақылау - өлшеу құралдары - 12 млн. АҚШ долл.
3. жүгері тасымалдайтын жүк көліктері мен дизель қозғалтқыштары - 6 және 5 млн. АҚШ долл.
Одан бөлек, азот тыңайтқыштары (35 млн. АҚШ долл.), ауыл шаруашылығына қажет химикаттар (10 млн. АҚШ долл.), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті
Базарбай Әкежан Қайратұлы
АҚШ пен ҚХР арасындағы сауда - экономикалық мәселелер
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B020200 - Халықаралық қатынастар мамандығы
Нұр-Сұлтан 2020 ж.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті
Қорғауға рұқсат етілді
Кафедра меңгерушісі
___________ Д. К. Ахмедьянова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
АҚШ пен ҚХР арасындағы сауда - экономикалық мәселелер
Мамандық B020200 - Халықаралық қатынастар
Орындаған: Ә.Қ. Базарбай
Ғылыми жетекшісі: Ә.А. Турунтаева
т.ғ.қ., доцент
Нұр-Сұлтан 2020 ж.
Министерство образования и науки Республики Казахстан
Евразийский национальный университет имени Л. Н. Гумилева
Допущен к защите
Заведующий кафедрой
_____________ Д. К. Ахмедьянова
ДИПЛОМНАЯ РАБОТА
На тему: Торгово-экономические проблемы между США и КНР
по специальности 5B020200 - Международные отношения
Выполнил: А.К. Базарбай
Научный руководитель: А.А. Турунтаева
к.н.н., доцент
Нур-Султан 2020 г.
Munustry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan
L. N. Gumilyov Eurasian National University
Admitted to presentation
Head of the department
___________ D. K. Akhmedyanova
Diploma work
Theme: Trade and economic problems between USA and China
Speciality 5B020200 - International Relations
Written by: A.K. Bazarbay
Scientist advisor: A.A. Turuntaeva
Associate professor
Nur-Sultan 2020
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1 АҚШ-Қытай екіжақты экономикалық қарым-қатынастардың теориялық аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
0.1 ҚХР-мен экономикалық қатынастырдың даму проблемасы американдық зерттеу объектісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
0.2 Ашықтық саясатының теориялық тұжырымдамасы мен ҚХР-ның экономикалық дамуының алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1 Халықаралық қатынастар жүйесіндегі Америка және Қытайдың сауда-экономикалық ынтымақтастығының жаһандық аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... .19
0.1 Америка Құрама Штаттары мен Қытай Халық Республикасы арасындағы экономикалық карым-қатынастың эволюциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..19
0.2 АҚШ - ҚХР сауда қатынастарының құрылымы мен динамикасы ... ... ... ... ..27
1 Қазіргі кезеңдегі АҚШ-ҚХР-сы арасындағы сауда соғыстарынң әлем экономикасына зардабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3.1 Америка-Қытай арасындағы сауда-экономикалық қатынастарындағы мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.2 АҚШ-ҚХР сауда-экономикалық соғысының әлем елдеріне кері әсері ... ... ...41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Кіріспе
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Заманауи экономикалық даму жаһандану жағдайында өтіп жатыр. Сыртқы экономикалық алмасулар және капиталдың жылжуы жаһандану жағдайында өңдірістік процесстің ажырамас бөлігіне айналды. Әлем экономикасында интеграциялық прцесстер маңызды рөл атқаруда. Мемелекеттердің сырты экономикалық жағдайлары бір - бірімен тығыз байланысқа түсуде. Жаһандану жағдайында жеке мемлекеттердің бәсекеге қабілеті заманауи экономикалық процесттерде қатысу деңгейімен тікелей байланысты болып келеді. Жаһандану кезеніңде мемлекеттердің бір - бірімен экономикалық тәуелділігі жоғары деңгейде болып келеді, сондықтан мемлекеттер арасындағы экономикалық қатынастардың өзгерісі әлем экономикасына өзінің әсерін тигізеді, әсіресе дүниежүзілік шаруашылықта алатын орны қаншалықты маңызды болса, тигізетін әсері де соншалықты зор болады. АҚШ пен ҚХР арасындағы сауда - экономикалық қатынастар бүгінгі таңда әлем экономикасында алатын орны ерекше. Себебі, Дүниежүзілік Сауда Ұйымының жасаған 2018 жылдың қорытындысы бойынша, әлемдегі тауарлардың жетекшісі Қытай болса, коммерциялық қызметтерді көрсетуден көшбасшысы АҚШ болып табылды. Сондықтан, әлемнің екі ірі экономикасының арасындағы келіспеушіліктер дүниежүзілік саудаға өз әсерін тигізіп жатыр.
Жаһандық кезеңде екіжақты қатынастардың шиеленісуіне алып келген сауда соғысы қос мемлекетке шығындар әкелуде. Қарама - қайшылықтар екіжақты болып табылғанымен, әлем елдеріне тигізетін кері әсері көп. Зерттеуде екіжақты сауда - экономикалық қатынастардың тарихына талдау жасау арқылы, 2018 жылы Д. Трамптың Қытаймен жүргізіп жатқан саясаты қаншалықты сәтті екендігі және сауда соғысынан көбірек зардап шеккен тарапты анықталды, әлем экономикасына тигізер кері әсері және сауда соғысынан көбірек ұтқан мемлекеттер анықталды.
Тақырыптың өзектілігі. Зерттеу қазіргі таңда АҚШ пен ҚХР арасындағы сауда соғысына, оның дүниежүзілік шаруашылыққа тигізер кері әсерінің мөлшерін анықтауға бағытталған. Америкада Д. Трамптың әкімшілігі билікке келгеннен кейін, АҚШ-тың сыртқы экономикалық саячсаты үллкен өзгерістерге ұшырады. Егер 21 ғасырға дейін Америка интеграциялық процесстерге белсенді қатысып, сыртқы экономикалық қатынастарды нығайтуға бағытталған саясатты жүргізсе, қазіргі таңда мемлекеттің толыққанды протекционизм саясатына ауысқандығын байқауға болады. Ал, Қытайдың мысалында бұл жағдай керісінше өткен, егер ҚХР алғаш құрылған кезде, мемлекет шетел инвесторлары үшін толыққанды жабық мемлекет болатын болса, қазіргі таңда ҚХР жаһандық интеграциялық жобаның бастамашысы болып табылады (Ұлы Жібек жолы жобасы). Осыдан зерттеу жұмысының өзектілігі қос мемлекеттің жүргізіп жатқан сыртқы экономикалық саясаттарының әлемдік қауымдастықта қаншалықты деңгейде әсерін тигізетіндігін анықтау болып табылады.
Зерттеудің пәні - АҚШ пен ҚХР-ның арасындағы сауда - экономикалық қатынастарының әлем экономикасына тигізер әсері.
Зерттеудің нысаны - АҚШ пен ҚХР арасындағы сауда - кономикалық қатынастарының тарихы, сауда соғысы барысында қос тараптың қабылдаған шешімдері және олардың дүниежүзілік саудаға тигізген кері әсері.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері. Зерттеу жұмысын жазу барысында екіжақты сауда - экономикалық қарым - қатынастардың 1950 жылдан, қазіргі кезде болып жатқан сауда соғысына дейінгі аралық зерттелді.
Зерттеудің теориялық - әдістемелік (әдіснамалық) негізі. Зерттеу жұмысында АҚШ-тың Қытаймен сыртқы экономикалыөқ қатынасының теориялық негізін, ҚХР-ның ашықтық сыртқы саясатының қалыптасуынң теориялық негізін және екіжақты сауда - кономикалық қатынастарды зерттеген ғалымдардың еңбектеріне негізделді. Зерттеу барысында, түрлі ғылыми жәгне жалпы ғылымдық әдістер қолданылды: экономикалық статистикалық жинақтау мен талдау.
Дипломдық жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі. Диплом жұмысының теориялық және ақпараттық базасын шетелдік зерттеушілер мен сарапшылардың жұмысы арқылы құрылды. Екіжақты экономикалық қатынастардың даму процесі мен сауда соғысының әсерін зерттеу үшін шетелдік ғалымдардың еңбектері мен мақалалары қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысында сауда соғысынан зардап шеккен тарап пен сауда соғысы жағдайында экономикалық жағдайы өзгерген мемлекеттер анықталды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы. Мемлекеттердің сыртқы экономикалық саудасының даму жолдарын зерттелуі.
Зерттеудің дерек көздері: Дипломдық жұмысты зерттеу барысында екіжақты келісім шарттар (Шанхай коммюникесі) мен шетелдік авторлардың (ағылшын, қытай, орыс) зерттеу жұмыстары пайдаланды. Ағылшын ғалымдары: Г. Киссенджер, Б. Ноутон, Г. Сегал, М. Пирсон, Р. Бернштейн, Х. Мимро, Р. Ларди, Х. Хардинг. Қытай ғалымдары: У Цзинлянь, Линь Ифу, Цай Фан, Ли Чжоу, Цао Вэньчжэнь, Тао Ванг. Орыс ғалымдары: В. Портяков, А. Нагорный, А. Парканский. ДСҰ, БҰҰ сияқты халықаралық ұйымдардың қорытынды құжаттары және РИА және BBC сияқты шетелдік БАК-рінің ақпарат көздері алынды.
Зерттеу жұимысының құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдалынған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АҚШ-Қытай екіжақты экономикалық қарым-қатынастардың теориялық аспектісі
1.1 ҚХР-мен экономикалық қатынастырдың даму проблемасы американдық зерттеу объктісі ретінде
Әлем экономикасында болып жатқан жаңалықтар әлем шаруашылығына көпетеген өзгерістер әкеледі. Ол өз кезегінде болып жатқан өзгерістерді қарастыруды және талдауды қажет етеді. Әлем шаруашылығының кез келген шиеленіскен проблематикасына талдау жасаған кезде тұжырымдамалардың біреуіне немесе тұжырымдамалардың бірігуін пайдалануға тура келеді. Қарастырылып отырған мәселеде сол тұжырымдамаларды қайта қарастыру мен теория ретінде іс жүзінде пайдалану қарастырылуда. АҚШ пен ҚХР-сы арасындағы экономикалық қатынастар көптеген факторлардың әсерінен дамитын қиын және қарама-қайшы жүйе болып табылады. Оған мемлекеттердің экономикалық даму деңгейі, олардың экономикалық моделінің әркелкілігі, Қытайдың ашықтық саясатына өтудегі жасалған реформалар, сыртқы және ішкі факторларлар және т.б. жатады. Проблеманы зерттегеннен бұрын, қос мемлекеттің экономикалық серіктестіктің қалыптасуының теориялық аспектісін қарастырған жөн.
АҚШ-тың Қытаймен экономикалық қатынасының дамуы. Биполярлық жүйенің ыдырауына алып келген Қырғи-қабақ соғысының аяқталуы, әлемдегі болып жатқан өзгерістердің қарқындылығы, әлемдік экономикадағы Қытайдың рөлі американдық зерттеушілердің екіжақты қарым-қатынастың концептуалды негізін зерттеуге негіз салған болатын. Қытай мәселесімен айналысатын американдық мамандардың зерттеулері АҚШ-тың сыртқы саяси және сыртқы экономикалық қызметін қалыптастыруға және қай салада Қытайды серіктес, бәсекелес немесе қарсылас ретінде анықтауға бағытталған. Әлемде жаңа күштің пайда болуы өзімен бірге экономикалық мүмкіндіктерді және сонымен қоса саяси қауіптерді алып келеді. Егер Қытай халықаралық жүйедегі сенімді серіктеске айналмаса, Құрама Штаттарға глобалды, аймақтық және екіжақты мәселелрді шешідегі көптеген қиындық туындайды. Қырғи-қабақ соғысының кесірінен кейінге қалдырған ішкі мәслелерді шешуді қиындатады және мемлекет Қытай сияқты қарсыласқа тап болуы мүмкін.[1] Америка Ассамблеяның президенті Д. Шарптың мәлімдемесінде пайдаланған бұл тұжырымдама Қытаймен серіктестіктегіне бағытталған американдық зерттеулердің рөлі мен маныздылығын айқындайды.
Америкада осындай мәселер негізінен академиялық орталықтарда, қоғамдық және федералдық мекемелерде зерттеледі. Ал Қытайдың халықаралық шаруашылқтың субъектісі ретінде аналитикалық жұмыстардың көбісі зерртеу орталығы бар және зерттеу жұмыстары жүргізілетін университет орталықтарында жасалады (Принстон, Гарвард, Стэнфорд, Колумбиялық университет және т.б.). Қытайдың әлем экономикасындағы ықпалын көрсету үшін және мемлекеттің құрылымын анықтау мақсатымен АҚШ пен ҚХР-дың қарым-қатынастары тарих, философия, әлеуметтану, Қытайдың саясаты пәндерімен қатар оқытылады.
Ғылыми әдебиетте американдық синологияның негізгі дәстүрлі екі мектебі қалыптасқан болатын. Олар: консерваттық және либералдық. Консерваторлар әлеуметтік және саяси шиеленістерді күшпен шешуді жақтаса, либералдар диалог пен экономикалық дамудың жеделдетудің жақтаушылары болып табылады. Бұл айырмашылықтар көптеген жылдар бойы сақталған және америка-қытай қатынастардың дамуына әсерін тигізген. Бұл айырмашылықтар соғыстан кейінгі кезеңде айқындала бастады. Гоминьданның ҚКП-мен қарсыласу жағдайында либералдар Қытайдың ықпалды күштермен қарым-қатынастарды қолдаған, экономикалық қатынастарды қоса, ал консерваттар ҚКП-мен қарсыласуды жөн көрген. Нәтижесінде екі әлеуметтік жүйеінің қарсыласуы жағдайында және қытай факторы АҚШ-тың саяси және экономикалық позициясының тұрақсыздануына алып келген болатын. Осы кезеңде американдық зерттеушілерде идеологиялық бағыты дами бастады.
ҚХР-ның реформаға бағыт алуы, ашықтық саясатына көшу және экономиканың көпдеңгейлілігі көзқарастың түпкілікті жойылуына алып келді. Қазіргі уақытта мемлекеттің Қытайға қатысты сыртқы саясаты тек ұлттық қызығушылыққа негізделеді. Әсіресе Қытайдың экономикалық дамуы, оның АҚШ-тың ұлттық қызығушылықтарына және екіжақты қатынастарға әсеріне көп көңіл бөлінуде.
Қытайдың экономикалық дамуының проблемаларының дисскусиялық тұжырмдамалардың ішінен, американдық зерттеулер бойынша, негізгі екі мәселені бөліп алуға болады.
Біріншісі халықаралық еңбек бөлінісіне негізделген дамушы концепциясы. Бұл концепция бойынша америка және басқа дамыған мемлекеттердің экономикалық дамуы халықаралық еңбек бөлінісіне әсерін тигізіп, дүниежүзілік шаруашылыққа өзгерістер әкелуде. Сөйтіп АҚШ Тынық мұхиты аймағындағы жаңа индустриалды елдерге өзнің ескірген технологиясын көшіреді. Олар өз кезінде өндірістік тежеулерді қысқарту мақсатында ауқымды көлемдегі өндірісті Қытайға және Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттеріне жібереді.
Американдық ғалымдар соғыстан кейіңнен кейін халықаралық еңбек бөлінісінің дамуын үш кезеңге бөліп қарастырады.
* алғашқы кезең 60-шы жылдардың ортасына дейін созылған. Алғашқы кезеңде Жапонияның жеделдетілген экспортқа бағытталған индустриалдандыру және АҚШ экономикасының құрылымдық өзгерістер болып жатты. Нәтижесінде жұмыс күшін қажет ететін өңдірістердің барлығы Оңтүстік-Шығыс Азия аймағындағы ыңғайлы географиялық орны және арзан жұмыс күші бар Жаңа индустриалды мемлекеттерге көшірілген болатын.
* екінші кезең 70-ші жылдардың басындағы мұңайдың қымбаттауынан басталады (1973 жылы болған Мұңай дағдарысы немесе Мұңай эмбаргосы. Мұңайдың бағасы баррель үшін $3-дан $12-ға дейін өскен). Бұл кезеңде АҚШ техниканы қажет ететін салалрға көше бастады. Жаңа индустриалды мемлекеттер де кеме жасау, мұңай өндіру, химия өндірісі сияқты салаларды дамыған мемлекеттер сияқты дамытуға кіріскен болатын.
* үшінші кезең 80-шы жыллдары басталып қазіргі уақытқа дейін созылып жатыр. Бұл кезең АҚШ-тың өңдіріс саласына ғылымды көптеп енгізумен ерекшеленеді. Жаңа индустриалды мемлекеттер өзінің электрондық құрылғылары мен информатика саласын реттей бастады. Еңбекті көп қажет ететін, құрастырушы өндірістің көбі Қытай мен АСЕАН мемлекеттеріне ығыса бастады.[2]
Қытаймен экономикалық қатынастардың осындай концепцисы АҚШ-тың әлемдегі көшбасшылыққа және Қытайдың экономикалық дамуы деңгейінгі бақылауға бағытталғандығы көрінді. Алайда, бүл концепция Қытайдың экономикалық, әлеуметтік және мәдени ерекшеліктерін ескермейді.
Сондықтан Қытайға арналған американдық зерттеулерде екінші тарихи немесе өркениетті даму концепция қалыптасқан. Бұл концепция Қытай өркениетінің ерекшеліктерін түсіндіреді.
Американдық ғалымдардың бір тобы қытайлық этноцентризм ұғымын пайдалана отырып, Қытайдың экономикалық саясатын, тарихына сүйене отырып, ежелден қалыптасқанын дәлелдейді. Тұжырымдаманың негізі ретінде Қытай мемлекетінің ежелгі ғасырлардағы өркениеттің орталығы ретінде көрші мемлекеттермен жүргізген саясатын қарастырады. Ғалымдар тұжырымдаманың қорытындысы ретінде Қытайдың экономикалық әлеуетінің өсуі әлемдегі үстемдікке алып келетін болжамды келтіреді.[3]
Осыған тағы қосымша ретінде, Қытайдың экономикалық және әскери ауқатының өсуі Қытайдың Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттеріне ықпалы күшейіп, нәтижесінде Американың Азиядағы ықпалын ығыстыру ықтималдылығын келтіреді. Қытайдың басты мақсаты - Американы Азиядан ығыстырып, өзінің үстемдігін қайта келтіру, - деп жпзпды С. Харрисон.[4]
Американдық синолог Дж. Фэрбэнкпен ұсынған үшінші тұжырымдама қытайлық және американдық көзқарастарын бәсекелесуші емес, керісінше, бір-бірін толықтыратын көзқарас ретінде қарастырады. АҚШ-тың атақты дипломаты Г.Киссинджер бұл тұжырымдаманың жақтаушысы болған. Өзінің Дипломатия еңбегңнде ол былай деп жазады: Ежелден өз аймағында үстемдікке иеленетін Қытайдың аймақта өзінің институттары мен өзінің ішкі саясатын жүргізу сыртынан жек көрінішті көрінеді... Американың Қытаймен келісімдерге отыруға деген табандылығы Қытайда қоғамды американдық құндылықтарға қарау өзгерту қадамы ретінде қарастырылады және Америка тарапынан кемсіту және жауапсыздық болып қарастырлады.[5] Өзара диалог пен ынтымақтастық, Г. Киссинджердің пікірінше, Америка-Қытай қарым-қатынастарының кілті болып табылады.
Американдық зерттеушілердің арасында өркениет теориясының танымалдылығына қарамастан, Қытаймен экономикалық серіктестік мәселесін зерттеуде және халықаралық аренада күштердің саяси тұрғыдан зерттеулер де орын алады.
АҚШ-тың ғылыми топтар арасында бұл даулы мәселе болып табылады. Оның негізінде КСРО ыдырығаннан кейін халықаралық аренада АҚШ үшін ҚХР-дың экономикалық өркендеуі жаңа қарсылас ретінде қарастырылады. Бұндай қарсыластықтың негізінде әлеуметтік немесе өркениеттік ерекшеліктерге емес, тек саяси-экономикалық қызығушылықтарға негізделеді. Эксперттердің көбісінің келесі мәселелер бойынша ортақ пікірге келеді:
oo экономикасы ірі мемлекеттердің алдыңғы қатарлы мемлекеттердің бірі болып табылатын Қытай экономикасы XXI ғасырда экономикасы ең ірі мемлекетке айналуы мүмкін.
oo Қытай АҚШ-ты Жапония, Мексика, Канада және Ресейге қарағанда көбірек қызықтыруы мүмкін. Басты мәселе Қытайдың дамуы АҚШ қызығушылықтары үшін оң немесе теріс әсерін тигізуде болып тұр.
oo АҚШ-тың ішінде Қытайға қатысты американдық ұзақ мерзімді қызығушылықтардың болмауы.
oo АҚШ-тың Қытайға қатысты саясаты АҚШ-тың қызығушылықтарын жылжытуға бағытталған жалпы стратегияның бөлігі ретінде емесе, тек белгілі жағдайларға қатысты жауапты қадамы ретінде ғана болуы.
oo АҚШ-тың шектелген топтарында Қытай серіктеске қарағанда, қарсылас ретінде қарастырылады.
Стэнфорд университетінің Азия-тынықмұхит зертеу орталығының профессоры М. Оксенбергтың классификациясына сәйкес Америка-қытай қатынастырдың дамуының зерттейтін 6 саяси мектебі бар. Олардың ішінде М. Оксенберг аккомодайлық мектеп пен қарсылық мектептерін ерекшелейді. Аккомодайлық мектептін өкілдері Қытайдың жаңа халықаралық жүйені қалыптастыру құқығын қолдайды. Ал, қарсыластық мектептің өкілдері Қытайға халықаралық жүйені өзгертуге жол бермеу Құрама Штаттарға Қытайдың экономикалық дамуына жол бермеуді көздейді. Жоғарыда аталған 6 мектептің ішінде өтпелі мектептер де бар және олардың толық тізімі келесіні құрайды:
* қолдаушы реалистер;
* қолдаушы неолибералистер;
* қолдаушы идеологтар;
* экономикалық ұлтшылдар;
* қарсылас реалистер;
* қарсылас идеологтар.[6]
Көзқарастардың арасындағы басты айырмашылық олардың АҚШ-тың Қытайға қарсы ұстанатын саясатына негізделген. Көзқарастардың ішінде бір мектеп өкілдері екіжақты қарым-қатынаста шешуші рөл ойнайтын мемлекеттің әскери күшіне негізделеді, бір мектеп өкілдері экономика мен технологиялық даму екіжақты қарым-қатынаста басымдық береді деген тұжырымдамаға негізделеді, ал үшінші мектеп өкілдері әр түрлі тәсілдерді қосып, ортақ бір бағытқа бағытталуды қолдайды.
М. Оксенбергтың экономикалық аспектіге қатысты зерттеулері зерттеуімнің негізі болып табылады. Кейбір ғалымдардың пікірінше, әлемде әскери күштің маңыздылығы азайып, оның орнына халықаралық сауда, қаржы секторының және экономикалық бәсекелестіктің маңызы артуда. Маңызды шешімдердің қабылдануы көбісі ұлттық қызығушылықтарға емес, трансұлттық корпорациялардың ықпалына, халықаралық ұйымдардың, үкіметтік емес ұйымдардың шешімдерге негізделген. Екіжақты қатынастардың экономикалық аспектісіне негізделетін зерттеушілер 2 топқа бөлінеді:
* неолибералдар - экономикалық тәуелділіккті қолдайтындар;
* экономикалық ұлтшылдар - ұлттық қызығушылықтарды сақтау мақсатында АҚШ-тың экономикалық басымдылығын пайдалануды қолдайтындар.
Неолибералдар экономикалық ашықтық саясатына негізделеді. Яғни, тауар, қызмет және капиталдың қозғалысына минималды кедергілерді орнату. Бұл қадамадар неолибералисттердің ойынша тек Американың экономикасының ғана емес жалып әлем экономикасының дамуына алып келеді. Оның үстіне жаңа технологиялардың , телекоммуникация жүйесінің және көлік жүйесінің дамуы халықаралық сауданы және қаржы секторын одан сайын жеделдетіреді. Қытайдың дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциясы экономикасының ашылуына алып келеді және оның ішкі шаруашылықтың өзгерісіне алып келеді. ҚХР-дың өзгерісінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін Қытай шетелдік тікелей инвестицияларға ашық болуы қажет. Қазіргі кезде Қытай халықаралық байланыстардан барынша пайда ұтып алғысы келеді және қытай экономикасына немесе ұлттық бостандыққа зиян тигізетін интеграцияның элементтерінен аулақ болғысы келеді,- деп М. Пирсон жазады.[7]
Экономикалық ұлтшылдар немесе оқшаланушылардың ойынша экономикалық тәуелділік АҚШ экономикасы үшін ешқандай пайда әкелмейді. Олардың пікірінше американдық экономиканың қуаты өте жоғары және қарсыластармен санаспауға жеткілікті деп санайды. Сол себепті қарсыласудан бас тартпай, экономикалық санкцияны қолданудан қорықпау қажет. Америка Қытай нарығына қарағанда Қытай Американың нарығына тәуелді деп санайды. Сондықтан Қытайдың сыртқы экономикалық практикасын өзгерту үшін экономикалық күш-жігерді толық пайдалану қажет.
М. Оксенберг идеология мектебінің зерттеулерінің негізгі позицияларын мәдениет мәдениетке негізделетіндігін анықтаған. Идеолгиялық көзқарастан қарағанда АҚШ Қытайдың идеологиясын толық зерттеп және соған сәйкес сыртқы экономикалық бағытын реттеу қажет деп есептейді. Ғаолымдар негізгі құндылықтар бойынша Қытаймен стратегиялық диалогтын қажеттілігін түсіндіреді. Бұндай диалог ұзақ уақыт пен кіш-жігерді қажет етеді, алайда нәтижесінде АҚШ Қытаймен толық өзара түсіністікке және дауларды толыққанды шешілуіне ие болады. Мысал ретінде, Р. Никсон мен Г. Киссенджердің 70-жылдардың соңындағы екіжақты қатынастарды ретке келтіру мен дипломатиялық қатынастардың орнату әрекетін келтіреді.
Халықаралық экономикада Қытай позицияларының, оның ішінде АҚШ пен ҚХР қатынастарындың, дамуын зерттейтін ғалымдардың бір бөлігі Қытайдың экономикалық тұрғыдан күшеюін агрессия ретінде қараастырады және бұндай даму болашақта қарсыластыққа алып келуі мүмкін деп санайды. Сондықтан Р. Бернштейн мен Р. Манроның пікірі бойынша Аймақтық гегмон деңгейіне жеткізбеу үшін АҚШ Қытайға қарсы тежеу саясатын ұстануы қажет.[8]
Қытайдың экономикасы бойынша танымал зерттеуші, неолибералист Н. Ларди мүлдем басқа көзқарас ұстанады. Оның Қытайдың аяқталмаған экономикалық эволюциясы атты монографиясында Қытайдың экономикалық дамуының жоғары қарқынын XXI ғасырдың алғашқы екі онжылдыққа дейін әсірілеудің ешқандай қажеті жоқ екендігін айтады. Оның пікірінше, Қытайды зерттеуші мамандар Қытай экономикасының динамикасына көп көңіл бөледі. Нәтижесінде олар мемлекеттің ішкі құрылымдық проблемаларды ескермейді, ал ол, Қытайдың дүниежүзілік экономикадағы позицияларының нығаюына кедергі болады деп есептейді. Ішкіпроблемаларына Н Ларди келесілерді жатқыззады:
oo демографиялық қысым мәселесі;
oo энергетикалық кешеннің артта қалуы;
oo мемелкеттік және банктік секторды реформалаудағы қиындықтар.
2020 жылға қарай Қытайдың ЖІӨ-нің жан басына шаққандағы көрсеткіші Португалиядан аз болады, ал АҚШ-қа қарағанда екі есе аз болады. Қытайдың экономикалық даму қарқыны 5%-дан аспайды деп болжамдайды Н. Ларди. Лардидын пікірінше Қытайдың аймақтағы тежеу саясатын қолдану үшін Құрама Штаттарға мемлекеттің ішкі экономикалық реформаларға араласу қажет, әсіресе мемлекеттік сектор реформаларына. Ұзақ мерзімді перспективада бұл Қытай экономикасына нарықтық қатынастарды ендіреді және мемлекет ішінде АҚШ қызығушылықтарына сай институттарды орнатуға мүмкіндік береді. Мемлекеттің ішіндегі реформалар Қытайдың дүниежүзілік шаруашылыққажәне халықаралық ұйымдармен интеграциясына алып келеді деп санайды Н. Ларди.[9]
Қытаймен экономикалық қатынастардың дамуына деген тұжырымдамалардың серіктестікке немесе қарсыласуға бағытталғандығына қарамастан, концепциялардың барлығы АҚШ-тың Қытайға қатысты саясатын іске асыруға және халықаралық экономикада алдыңғы позицияларды сақтауға бағытталған. Екіжақты экономикалық қарым-қатынастар шеңберінде тараптардың ұлттық мүдделерінің сай келмеу себебінен қарсыласудың мүмкіндігі туады.
Қазіргі таңда, қос мемлекеттің сауда - экономикалық қатынастары сауда соғысы жағдайында. Сауда соғысы - шетел нарығына әсер ету немесе ұлттық экономиканы экономикалық кірігуден, импорттың бәсекелестікке қабілетін төмендетуге бағытталған, импорттық баж салығын қолдану арқылы жүргізілетін екі немесе одан да көп мемлекеттер арасында қарсыласу жағдайы. Сауда соғысының мақсаты: халықаралық нарықта бәсекелес мемлекеттермен күресу арқылы, ұлттық экономиканның қызығушылықтарын қамтамасыз ету.
Сауда соғысын жүрізудің бірнеше түрі бар:
* шабуылдық - экономикалық субъект өзінің тауарларын сатуда пайдасының көлемін арттыру. Бұл тактика шетел нарығынан басқа бәсекелестерді ығыстыру үшін жасалады.
* қорғаныс - экономикалық субъектің шетел нвесторларға шектеулер орнату арқылы, ішкі нарықтың жағдайын реттеу. Мемлекет өзінің көшбасшы салаларының позицияларын қорғау үшін бұл тактика қолданылады.
Сауда соғысының тактикаларын іске асыру тәсілдері 1 кестеде көрсетілген.
1 кесте
Тактикаларды іске асыру тәсілдері [10]
Шабуылдық сауда соғысы
Қорғаныс сауда соғысы
Экспорттық кеден тарифтерді төмендету
Импорттық кеден тарифтерді көтеру
Экспорттық квоталарды арттыру
Импорттық квоталарды төмендету
Демпингтік бағаларды қолдану
Тарифтік емес шектеулерді еңгізу
Экономикалық блокада және эмбарго
Техникалық тосқауылдарды еңгізу
Д. Трамптың қазіргі таңда, қолданып жатқан тактикасы қорғаныс болып табылады.
1.2 Ашықтық саясатының теориялық тұжырымдамасы мен ҚХР-ның экономикалық дамуының алғышарттары
Қытайда реформалар өткеннен кейін және Қытай экономикасының ашықтық саясатына өткеннен кейін мемлекеттің дүниежүзілік шаруашылықта алатын орны ғылыми ортада даулы мәселе болды. Реформа уақытында экономикалық даму мемлекеттің даму ерекшелігін ескере отырып шет мемлекеттердің тәжірибесіне сүйеніп жүргізіле бастады. Дүниежүзілік шаруашылықпен серіктесік Қытай экономистарына мемлекеттің жалпы әлеуметтік-экономикалық дамуына жаңа теориялық негіздер еңгізуге мүмкіндік берді.
Реформалардың алғашқы кезенінде (70-ші жылдардың соңы және 80-ші жылдардың басы) елдің экономикасының тұйықталуына алып келген өз күшіне сену тұжырымдамасының сынға алынды. Осы кезеңде экономистардың бір бөлігі мемлекеттің халықаралық аренада алатын орнын марксисттік көзқарастан зерттеген және оны жаңа қалыптасқан жағдайға пайдалануды көздеген болатын. Зерттеулердің негізі ретінде олар В.И. Лениннің сыртқы экономикалық байланыстар мен шетел капиталын пайдалану жөнінде пікірін пайдаланған. Олар дүниежүзілік шаруашылықта артта қалу жағдайында шетел монополияларымен серіктестікке бағытталған саясатты пайдалану арқылы мемлекеттің экономикалық дамуын жеделдіруге болады деп есептеген. Маркстың теориясына негілделсек, кеңестік мемлекет капитализмнің мықты жақтарын өзіне сіңіріп және оены пайдалана білді., - деп есептейді Цао Юйхуа мен Фу Лицзян. Оған қоса Дян Сяопиннің өзі мемлекеттің артта қалушылығын және алдағы экономикалық даму стртегиясын құруда мемлекет өндірістік салаға негізделу қажеттілігін атап өткен болатын.
80-ші жылдары Қытайдың басшыларының бастауымен экономикалық дисскусия ұйымдастырылған болатын. Дисскусия барысында мемлекет экономикасының модернизайциялау және реформалау ісі қарастырылып, ашықтық саясатын еңдіру бойынша алғашқы нәтижелері талқыланған болатын. Аталған дисскусияда Қытайдың көрнекті экономистері - Сюэ Муцяо, Сень Эфан, Лю Гогуан, Ли Инин, У. Цзинлянь, Ма Хун және т.б. өздерінің даму концепцияларын ұсынған болатын. Мемлекеттің ішкі қаржыландырудың дефициты және жаңа технологиялардың жетіспеушілігі жағдайында мемлекеттің дамыған мемлекеттермен серіктестігі мемлекеттің экономикалық дамуының басты бағыты ретінде қарастырылған болатын. Ал мемлекетті халықаралық еңбек бөлінісінде қатысуына қарсы және ішкі күштердің есебінен дамуды жақтайтын көзқарастар қате болып есептелінді. Бұл бойынша У. Цзинлянь былай деп жазады: Миллиардаған халқы бар Қытай мемлекеті үшін өз күшіне бағытталған концепцияны ұстану қалыпты жағдай болып көрінеді. Алайда, тұйықталу саясатының, алғашқы нұсқасына негізделсек, мемлекетті өз-өзін толыққанды қаржымен, техникамен және құрылғымен қамтамасыз етуге мәжбүрлейді, ал бұл өз кезегінде, мемлекеттің өңдірісі, техникалық прогресіне және мемлекеттің дамуына кедергі болды. Жаңа стартегия ашықтық саясатын, сыртқы сауданы, шетел капиталын және технологияларды пайдалану арқылы мемлекеттің ішкі күштеріне тірек арту қабілетіне жетуге бағытталған.[11]
Саяси классиктардың еңбектерін сараптай келе, қытайлық ғалымдар үлкен секіріс идеясы дамудың бағыты ретінде меркантилстердің еңбегінде кездесетнің анықтаған. Меркантилистердің идеясы, қытайда қалыптасқан сияқты, халық санының артықшылығына емес, белгілі салаларға қатысты протекционистік саясат пен дискриминация жүргізуге негізделеді. Одан бөлек неміс ғылыми мектептің еңбектеріден концепцияның жаңа түрі табылған болатын. Қуып жету және озып кету деп аталған концепцияның мәні негізінен бастапқы өнімді сыртқа шығаратын және экономикалық даму тұрғысынан арттағы, бәсекелестік деңгейі төмен мемлекет үшін еркін сауданы еңгізу мүмкін мемлекет тиімсіз болып табылады. Жоғарыда аталған тұжырымдамалар Өз күшіне сену саясатын қолдайтын экономисттардың негізі ретінде саналады. Қуып жету саясаты әрқашан сыртқы сауда саясатын тежеуді талап етеді.[12]
Ғылыми дисскусиялар арасында социализм саясатына қарсы болғандар да болды. Олардың пікірі бойынша, Қытай социализмнен мүмкіндігінше тез арада құтылып, мемлекетте капиталистік қатынастарды орнатумен халықаралық интеграцияға көшу қажет деп есептеген. В.Я. Портяков өз еңбегінде: Капиталистік қатынастарға көшкен Тайвань, Гонконг және жартылай капиталистік қатынастаарды орнатқан Сингапур Қытай халқына әрқашан мысал ретінде тұрады, - деп бұл концепцияны жақтаушыларын сипаттайды.[13]
Қытайдың экономикалық саясатының концептуалды негізі ретінде ғалымдар марксизмнің теориялық және әдістемелік бөлігі алынған болатын. Мемлекетке шетел капиталын тарту мәселесімен қатар, өзекті болып жеке сектордың құрылымдық жүйесін қалыптастыру мәселесі зерттеле басталды. Ғалымдар оны кеңестік Қытай экономикасына қосымша стимул ретінде қарастырған болатын. Мемлекеттің дамуын зерттеу жұмыстары екі сұраққа негізделіп жүргізілген болатын. Артта қалушылықтың себебі неде? және Оны жою жолдары қандай?. Экономикалық артта қалуды ғалымдар тарихи тұрғыдан Батыс және Шығыс мемлекеттерімен біркелкі қарым-қатынастардың дамуының әсері ретінде қарастырса, әлемдік шаруашылықтың дамыған мемлекеттерімен серіктестікке түсудің концепциясын жасау ғалымдар үшін басты мәселе болып табылды.
90-шы жылдардың соңына қарай ғалымдар Қытайдың халықаралық еңбек бөлінісінде өзінің орнын табу мақсатында, біржақты тәуелділікті болдырмау және теңдік тұжырымдамасын іске асыру мақсатында қытайлық зерттеушілілер сыртқы экономикалық қызметті либерализациялауға көшіру жолдарын іздестіре бастады. Яғни, мемлекетке қажетті шетел ивестицияларын пайдалану мәселесіне көп көңіл бөлінді. Ғалымдар шетел инвестицияларын қатан мемлекеттік бақылауды орнатуды қалады. Себебі, төменгі бәсекелестік жағдайында мемлекеттің шетел капиталын реттуде белсенді араласуы мемлекеттік өңдірішілерді қорғау шарасы болып табылады деп есептеген. Оны іске асыру үшін мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметінің орталықтанған жүйесін қалыптастыру қажеттілігі туындайды. Бұндай жағдайда, зерттеушілер дамыған мемлекеттермен серіктестікке түскен жағдайда, үкіметтен жеңілдіктер мен льготалардың әділ жүйесін қалыптастыруды талап етті.
1990-2000 жылдар аралығында халықаралық экономикадағы глобализациялық процесстер Қытай ғалымдарын мемлекеттің экономикалық концепциясына тағы да дисскусияға әкелген болатын. Дисскусияның басты мәселесі ретінде интегпрация жағдайында ұлттық қызығушылықтарын қорғау мәселесін талқыланған болатын.
Қытайдың жаһандануға қатысты тұжырымдамасы: саяси және экономикалық болып бөлінген.
Жаһанданудың саяси тұжырымдамасы мемлекеттің саяси жүйесін өзгерту арқылы, қажет болса АҚШ-тың көмегімен, мемлекеттің тұрақты дамуына алып келетін тұжырымдама болып табылады. Қытай билеушілерінің ойынша жаһанданудың кез келген концепциясы Қытайдың ұлттық ерекшеліктері ескерілуі тиіс деп есептеген. Ескерілмеген жағдайда мемлекеттің саяси-әлеуметтік жағдайына тұрақсыздық алып келеді деп санайды. Бұл концепция бойынша Дэн Сяопин былай деген: Батыс мемлекеттеріндегі үш билік жүйесінің болуы - үш үкіметтің болуын білдіреді және ол Қытай мемлекетінің тұрқтылығына зиян тигізеді
Мемлекеттің экономикалық концепциясы Қытайдың соғыстан кейінгі кезеңде (Мао Цзедунның билік еткен кезеңде) жүргізілген саясатта қалыптасқан. Экономисттар мемлекеттің тұрақты дамуын тек саяси құралдар арқылы ғана емес, экономиканы дамытудың арқасында да мемлекеттің тұрақты дамуына жетуге болатындығын анықтаған болатын. Мұндай жаһанадану өндірісті интернационализациялауға бағытталған болатын.[14]
Өзекті мәселе болып мемлекеттік экономика саясатының басымдылықтары, сыртқы экономикалық қатынастардың либерализациялау дәрежесі және экономиканың дамуына шетел инвестициясының мәні болып қала берді. Нәтижесінде, Қытайдың ДСҰ-на кіру процесі ұзақ мерзімге созылды. Өйткені, ұйымға мүше болу тарифтердің азаюына және шетел инвесторлары үшін бұрын сонды толық немесе жартылыай тыйым салынған экономикалық секторлардың ашылуына алып келеді.
Пекин университетінің профессоры Юн Ванның зерттеуі бойынша экономикалық ұлтшылдар Қытайдың ДСҰ-на кіруімен сыртқы экономикалық байланыстарға қатысты протекционисттік саясатты күшейту идеясын қолдаған болатын.[15] Олардың жаһандануға қатысты идеяларына сараптама жасау арқылы ғалымдардың көзқарастарын былай жүйелеуге болады:
* орталықтанған экономикалық және саяси билікті бұзылады;
* экономиканың басты позициялары ТҰК-дың қолына өтеді.
Сондықтан мемлекеттің шетел инвесторларымен бәсекелестікке түсу қабілеті болмағандықтан, инвесторлардың позициялары мемлекет тарапынан шектелуі тиіс деп есептейді.
Либералды экономисттардың жаһандануға қатысты көзқарастары келесідей болды:
* шетел компанияларымен бәсекелестік қытай экономикасының дамуына үлкен мүмкіндік береді;
* экономиканың бәсекеге қабілетсіздігі уақытша құбылыс;
* инвестициялар экономиканың белсенділігін арттырады;
* инвесторлар мемлекетке жаңа технологияларды еңгізуімен, мемлекетті жаңа технологиялық деңгейге көтереді.
Ұлттық экономиканың қорғаны ретінде қытайлық кәсіпорындардың үлесі жоғары болуын талап етеді (50% және одан көп).
Дебаттардың алғашқы раунды 90-шы жылдардың басында өткен болатын. Мемлекетте шетел капиталының қатысуымен құрылған кәсіпорындардың саны күрт осіп, қытай нарығының кейбір бөлігін жаулаған болатын. Олар негізінен автомобиль құрастыру, электроника, фармацевтика, көлік құрастыру салаларында көптеп шұғырланған болатын. ҚКП- ның 15-ші съезді (1997 жылдың қыркүйегі) инвесторорлар үшін шектелетін салалар тізімін бекітті. Сыртқы инвестициялар үшін тыйым салынған салалар тізімі сонымен бірге нашар дамыған аймақтарға инвестициялар үшін берілетін сыйақының түрлерін де қамтыды. Қытай үкіметі мемлекеттің міндетті түрде жаһандану процесіне түстіндігін біле тұра, процесстің артықшылықтарын барынша пайдалануға және тигізер зиянын барынша азайтуға тырысты. Ғалымдардың пікірінше, экономикалық жаһанданудың Қытай мемлекеті үшін тигізер артықшылықтары:
* Қытайдың барлық мемлекеттермен серіктестігі;
* мемлекеттік өкілдердің халықаралық сауданың жаңа ережелерін құруға құқық алуы;
* мемлекеттік мекемелердің бәсекеге қабілетінің артуы;
* Қытай тауарларының экспорттына кедергілерлердің азаюы.
Ал мемлекетке тигізер зияны ретінде:
* ішкі нарықтан шетел тауарларының отанық тауарларды ығыстыруы;
* ішкі және жағалауға жақын аймақтардың әркелкі дамуы;
* жұмыссыздықтың көбеюі;
* ғұламалардың жылыстауының күшеюі.
Қытай 2001 жылы ДСҰ-ның құрамына кірді және өзіне мынандай міндеттемелерді алды:
* ішкі заңнамалық жүйені халықаралық нормаға негізделіп, сәйкестендіру;
* ДСҰ-ның демпингқа қарсы қағидаттарын сақтауға;
* экономикалық саясаттың ашықтығын қамтамасыз ету;
* ұйымның мемлекеттік сауда бойынша ережксін сақтауға;
* үш жылға компаниялардың өзінің сыртқы экономикалық қызметін жүргізуге рұқсат беру;
2 Халықаралық қатынстар жүйесіндегі Америка мен Қытайдың сауда-экономикалық ынтымақтастығының жаһандық аспектісі
2.1 Америка Құрама Штаттары мен Қытай Халық Республикасы арасындағы экономикалық қарым-қатынастың эволюциясы
Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейі, қытай-америкалық экономикалық қатынастар 70-ші жылдардан кейін дамыған болатын. Оның себебі, екіжақты саяси қатынастардың жағдайы, Қытай үкіметінің сыртқы және ішкі саяси бағыты болды. 50-60 жылдар аралығында АҚШ-тың Қытайға қатысты тежеу және оқшаулану саясатын ұстануымен екіжақты сауда қатынастар үзілген болатын. Эмбаргоның кезеңінде ҚХР-ның Батыс мемлекеттерімен сауда қатынастары да күрт қысқарған болатын. Мемлекеттің сыртқы экономикалық қатынастарда басты серіктесі КСРО болды. КСРО Қытайға техникалық-экономикалық көмек көрету арқасында, мемлекеттің маңызды салаларын қалыптастыруда үлкен рөл ойнады. 1960-шы жылдары КСРО-мен экономикалық қатынастар қысқарған болатын.
ҚХР мен АҚШ сауда қатынастары 1971 жылға дейін толық тоқталыған болатын. Екіжақты қарым-қатынастар АҚШ президенті Р. Никсонның Қытайға іс-сапары кезінде 1972 жылдың 28 ақпанында жасалған Шанхай коммюникесінен қайта жандана бастайды. АҚШ тарапынан Қытайға экономикалық жақындасу үдерісі Мао Цзедунның қайтыс болуынан (1976 жылдан) басталады. ҚХР-да өндіріс, ғылыми-техникалық және әскери-технологиялық салаларды дамытуға зор үлесін қосады.
Екіжақты қатынастардың тарихына талдау жасасақ 1970 пен 1983 жылдар аралығындағы қатынастарды 3 негізгі кезеңге бөлуге болады.
* алғашқы кезең 1970-1978 ж.-ды қамтыды. Бұл кезеңді экономикалық қатынастардың қатынастардың қалыпқа келуінің алғашқы кезеңі деп сипаттауға болады.
* екінші кезеңде (1979-1981 ж.) қатынастардың тұрақтануы.
* үшінші кезең (1981-1983 ж.) қатынастардың қайта қарастырылуы және олардың бәсендеуімен сипатталады.
Алғашқы кезең сауда-экономикалық және ғылыми-техникалық байланыстардың бастапқы қатынастарымен ерекшеленеді. Тауар айналымы 1 млрд. АҚШ долл.-дың көлемінде болды. Американдық ғалымдар Қытайға қысқа мерзімді іс-сапарар орын алған. Сауда қатынасының қарқыны тек өсе бастады. 1972-1974 жылдар аралығында нөлден 930 млн. АҚШ долл.-на дейін өсті.1972 жылы ҚХР-сы АҚШ-тан сатып алу үлесі 2,3%-ды құрады, 1973 ж. - 13,8%, ал 1974 ж. - 10,8%-ды құрады. Құрама Штаттарға Қытайдың экспорт үлесі де артқан: 1972 ж. - 1%, 1973 ж. - 1,3%, 1974 ж. - 1,8%. Көрсеткіштердің негізгі бөлігін Р. Никсонның алғаш Қытайға іс-сапарында сатылған ғарыштық байланыстың жерүсті станциялар құрады. Қытай АҚШ-қа шыбықтар мен тағам қоспаларын экспорттады.
Осы кезеңде сауданың ұлғаюы қатынстардың көлік, байланыс және қаржы секторларларында жандануымен болды. 1973 жылдың сәуірінде Қытайдан Америкаға алғаш жүк кемесі шыққан болатын. 70-ші жылдардың ортасына қарай су көлігімен тікелей тауар тасымалдау үшін 30 американдық және 7 қытайлық порттар қолданылды. Оның үстіне үшінші мемлекеттердің порттары арқылы да тауарлар тасымалдана берді. Мысалы Кобэ (Жапония) және Гонконг арқылы.
1973 ж. жазында Пекинде Chase Manhattan bank-пен тікелей банктік қатынстар бойынша келісімге қол қойылды. 1975 ж. Күзде Қытай Банкі Bank of America, First national bank of Chicago және Manufacturing Hanover Trust банктармен да келісім шартқа отырған және нәтижесінде 1980 ж. Қытай Банкі американдық 48 ірі банктерімен келісім-шартқа отырған.
Сауданың құбылмалдылығы белгілі себептердің орын алуымен түсіндіріледі. Біріншіден, ҚХР-ның экономикалық дамудың ішкі саяси келіспеушіліктер. Екіншіден, Қытай билеушілерінің кредит алу мүмкіндігнен және экономикалық серіктестіктен бас тартуы.
Американ-қытай саудасының тауарлық құрылымы өзгеріссіз қала берді. АҚШ-қа Қытайдан жеңіл өнеркәсіп және қолөнеер бұйымдары сияқты негізінен дайын өнімдер экспортталды. Ауылшаруашылық өнімдері: шыбықтар, жүн, шай, жемістер, көкөністер және мақта да тасымалданды. Ақырындап түсті металлдар импорты басталады. АҚШ ҚХР-на дайын өнімдерден көлік және құрылғыларды экспорттады. Экспорт негізінен бір реттік келісімдер арқылы жасалынды. 1972 - 1975 ж. Қытай Американың Boeing компаниясынан 10 авиалайнер және Kellog компаниясынан жасанды тыңайтқыштар өндіретін 8 зауыт сатып алды. 70-ші жылдардың екінші жартысынан бастап, амеркиандық экспорт көлік пен құралдар тасымалдауға шұғырлана бастады. Америка көбінесе көлік және энергетикалық құралдар, құрылыс техникасы, мұңай шығарушы және мұңай өңдеуші және тау - кең өнеркәсібінің жеке салаларының техникасы, химиялық тауарлар, електронды - есптеуіш техникасы және байланыс құралдары, түсті және қара металлургия өнімдерін тасымалдады. Тасымалдаумен трансұлттық компаниялар айналысты.
Екінші кезең АҚШ пен ҚХР арасында толық дипломатиялық қатынастардың орнатылуымен басталды. 1979 жылы екіжақты сауда көлемінің ұлғаюы байқалады. Сауда айналымы екі еселенген қарқынмен дамыды. Екіжақты сауда - экономикалық қатынастардың құқықтық базасын құраған 10-нан астам құжаттар мен протоколдарға қол қойылды. Қатынастардың жақсаруы қос мемлекетте орын алған ішкі саяси өзгерістер себеп болды.
Қытайда 1978 жылы жаңа басшылықтың билікке келді. Үкімет Модернизациянвың төрт кезеңі бағдарламасын қабылдай отырып, АҚШ-пен экономикалық және ғылыми - техникалық серіктестікке түсу арқылы бағдарламаның іске асу жолы реттінде қарастырылды. Өйткені Құрама Штаттармен экономикалық жақындасу басталмай, батыс елдерінің ҚХР-мен кеңейтілген экономикалық және ғылыми - технологиялық серіктестікке бармайтындығын Пекин билігі түсінген болатын.
АҚШ-тың билігінде да осы кезеңде алпауыт өзгерістер орын алды. Зб. Бжезинскийдің бастауымен АҚШ-тың саяси билігінде кеңестік жүйеге қарсы саясатты күшейді. АҚШ-тың сыртқы саясаты Қытаймен сауда - экономикалық байланыстарды кеңейту арқылы, Қытайдағы әлеуметтік құрылымды өзгертуге және әлемдегі күштер балансын өзгертуге бағытталған.
АҚШ Қытайға жасалатын іс-сапарлар санын кюбейте бастады. Бжезинскийдің сауатты жүргізген сыртқы саясатының арқасында ҚХР-на үлкен көлемді экономикалық және ғылыми-техникалық көмек көрсетіледі деген көзқарас пайда болды. Шын мәнісінде, АҚШ-тың ҚХР-на жақындасу мөлшері АҚШ-тың серіктестіктен ұтатын коммерциялық және саяси пайдасымен анықталатын болатын. Қытай үкіметі, өз кезегінде, американдық серіктестікті жоғары бағалап, Шетел инвестициялары туралы заңды қабылдады. Жоғарыда көрсетілгендей, заң инвесторларға үкіметпен рұқсат етілген салалрға инвестиция салуға мүмкіндік алды.
Экономикалық тұрғыда, 1978 жылдан бастап тауар айналымы ұлғая берді. Өткен жылмен салыстырғанда жалпы тауар айналымның мөлшері 3 есе өсті. Әсіресе ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорты кюбейді. Қытай импортындағы АҚШ-тың үлесі 8,1%-ды құрады. АҚШ экспорты 5 есе өсіп, 800 млн. АҚШ долл.-ды құрады. Оның 573 млн. АҚШ долл. немесе 71,6% ауыл шаруашылығы өнімдеріне тиесілі, оның ішінде бидай (250 млн. АҚШ долл.), мақта (157 млн. АҚШ долл.), жүгері (112 млн. АҚШ долл.), соя майы (26 млн. АҚШ долл.), соя бобы (15 млн. АҚШ долл.) құрады.
АҚШ-тың Қытайға өңдеуші өңдіріс құрылғыларының экспорты өткен жылға қарағанда 2 есе өскен болатын. Экспорттың құрамы келесіден тұрды:
1. мұңай мен газ шығару құрылғылары - 47 млн. АҚШ долл.
2. бақылау - өлшеу құралдары - 12 млн. АҚШ долл.
3. жүгері тасымалдайтын жүк көліктері мен дизель қозғалтқыштары - 6 және 5 млн. АҚШ долл.
Одан бөлек, азот тыңайтқыштары (35 млн. АҚШ долл.), ауыл шаруашылығына қажет химикаттар (10 млн. АҚШ долл.), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz