Мемлекеттің әлеуметтік қызметтері
Мемлекет және құқық теориясы және тарихы
Диплом (Бітіру) жұмысы
Мемлекеттің әлеуметтік қызметтері
Мазмұны
Кіріспе
1. Қазіргі кездегі мемлекеттің түсінігі,мәні және мемлекеттің функциясы
1.1 Әлеуметтік мемлекет ұғымы
1.2 Қазіргі кездегі мемлекеттің түсінігі, мәні, және әлеуметтік тағайыны
1.3 Мемлекет функциясының теориялық негіздері
2 Мемлекеттің әлеуметтік қызметі
2.1 Мемлекеттің әлеуметтік қызметтері, түсінігі
2.2 Мемлекеттің әлеуметтік қызметтерінің түрлері
2.3 Мемлекеттің әлеуметтік қызметтерінің қоғамдағы маңызы
3 Қорытынды
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста қазіргі кезеңдегі
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қызметтің жалпы теориялық негіздері,
мен үрдістерде алатын орны теориялық-әдіснамалық тұрғыдан зерттеліп,
талдауға ұмтылыс жасалды. Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік қызметтің, әлеуметтік проблемалардың деңгейін айқындауға, оларды
шешудің жолдары мен негізгі бағыттарын анықтауға салмақты мән берілді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда өркениетті даму жолына
түскен мемлекеттердің қызметтері саласында әлеуметтік қызметтері маңызды
жүзеге асыруда. Бұл қызметтердің ішіндегі ең күрделісі әрі өте байыптылықты
қажет ететін бағыты әлеуметтік саладағы қызметтер болып табылады. Өйткені,
біріншіден, әлеуметтік мәселе адамдардың өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне
тікелей қатысты болғандықтан үнемі күн тәртібінде тұрады; екіншіден,
мемлекеттің әлеуметтік қызметтері әрқашан халықтың назарында болып, оның
талқысы мен сынына түсіп отырады. Сондықтан да әлеуметтік қызметтер
мемлекеттілікті орнықтыру мен мемлекетті басқаруда аса маңызды орын алады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттілігінің негізгі бағыттарының бірі
- әлеуметтік мемлекет құру. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы
бойынша біздің еліміз әлеуметтік мемлекет деп жарияланған. Сонымен қатар,
мемлекетіміздің басты Стратегиялық құжаты - Қазақстан-2030
бағдарламасында елімізді әлеуметтік мемлекетке айналдыру мәселесі басым
бағыттардың бірі ретінде атап көрсетіледі. Бұл әлеуметтік мемлекет
қалыптастыруды басты нысан етіп алған билік өзінің саяси жауапкершілігін
сезінетінін дәлелдейді. Бір қарағанда, әлеуметтік мемлекет немесе
әлеуметтік қызмет деген мәселелердің күрделілігі байқалмай, түсінікті болып
көрінгенімен, оның ішкі мәнін кез келген қарапайым адамның түсіндіріп беруі
екіталай. Себебі, ұсынылған идея қоғамдық санада, халықтың күнделікті
өмірінде өте қарапайым деңгейде тараған. Қалай дегенмен де, бұқара халық
белгілі бір дәрежеде әлеуметтік мемлекет дегеніміз не, оның қасиеті,
негізгі белгілері, өзіне тән ерекшеліктері, қызметі туралы нақты білуі
қажет. Сондықтан, әлеуметтік мемлекет мәселесін барлық қырынан зерттеп
қарастыру, оның мәні мен мазмұнын ашып көрсету теориялық және қолданбалық
жағынан көкейкесті әрі маңызды мәселелердің бірі екендігі ешбір дау
тудырмасы анық. Қазіргі кезеңде Қазақстанның мемлекеттік басқару
тәжірибесінде қоғамның сұраныстары мен талаптарына жауап бере алатын
мемлекеттің әлеуметтік қызметті орнықтыру саясаты жүзеге асырылуда. Ал
өркениетті елдерде әлеуметтік мемлекет үлгісі жасалып, соған көшу үрдісі
жүзеге асырылып жатқанда бұл мәселенің біздің еліміз үшін өзектілігі зор.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік қызметі мен әлеуметтік мемлекет
құруының ғылыми-теориялық тұжырымдамасы және оның негізгі бағыттары мен
жүзеге асырылу жолдары ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен жыл
сайынғы халыққа Жолдауларында да ерекше атап көрсетіледі. Президенттің жыл
сайынғы Жолдауларында әлеуметтік қызметтің мемлекеттік саясаттағы орны мен
ролі қаншалықты дәрежеде екендігінен нақты мәліметтер беріледі.
Тақырыптың жаңашылдығы: әлеуметтік жұмыс саласының қоғамдағы орны, оның
ерекшеліктері анықталады, халықты әлеуметтік қорғау саласы ерекшеліктері,
әдістемелік амалдар жүйеленген.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Әлеуметтік мемлекет құру
жолындағы мемлекеттің әлеуметтік қызметтеріне талдау жасай отырып, оның
мәні мен мазмұнын ашып көрсету дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып
табылады. Сонымен қатар әлеуметтік қызметтеді жүзеге асырушы мемлекеттік
органдардың қоғамда алатын анықтау да қажеттілік болып табылады. Осы
мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу көзделіп отыр:
1 мемлекеттегі әлеуметтік қызметтердің теориялық әдіснамалық негізін
зерттеу;
2 әлеуметтік мемлекет құру жағдайында мемлекеттің әлеуметтік қызметтердің
үлгілеріне талдау жасау;
3 мемлекеттің әлеуметтік қызметердің негізгі бағыттарының теориялық
мәселелерін анықтау;
4 әлеуметтік қызметтердің құқықтық негіздерін сараптау және осы
қызметтерді жүзеге асыруда заңнамалардың атқаратын қызметін ашып көрсету;
5 қазіргі кезеңдегі мемлекеттің әлеуметтік қызметтердің деңгейін анықтау
және олардың негізгі бағыттарын айқындау;
6 мемлекеттің әлеуметтік қызметтерін жетілдіруінің басым бағыттарын
көрсету. Әлеуметтік жұмыстың Қазақстанда жеке бір сала болып қалыптасуына
көңіл аудара отырып, осы жұмыстың басты мақсаты етіп алдым.
Тақырыптың дерек көздері.
Тақырыптың зерттеу көздеріне негіз болған теориялық және нақтылы фактілерге
негізделген ғылыми зерттеулер. Дипломдық жұмыста негізінен төмендегідей
нормативтік актілер мен басқа да ресми құжаттар пайдаланылды.
Қазақстандағы әлеуметтік қызметті талдауға негіз бола алатын
Қазақстан Республикасының осы бағыттағы қабылданған заңдары мен нормативтік
актілері. 1991 жылы қабылданған Халықты еңбекпен қамту туралы алғашқы
Заңы, Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 5 сәуірдегі Қазақстан
Республикасында арнайы мемлекеттік жәрдемақы туралы Заңдарына және
Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарғыларына, Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулыларына (
мәселен Қазақстан Республикасы Үкіметінің жылғы 27 маусымдағы № 886
қаулысымен мақұлданған), Қазақстан Республикасының Халықты әлеуметтік
қорғау тұжырымдамасы сияқты нормативтік актілеріне сүйенеді. Аталған
заңнамаларға енгізілген қосымшалар мен түзетулер де дипломдық жұмыста
қолданылды. Сонымен қатар зерттеуде елдің Стратегиялық даму бағдарламалары
мен Қазақстан Республикасының Президентінің еңбектері мен халыққа жолдаған
Жолдаулары жетекшілік қызмет атқарды.Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік
қызметтерге талдау жасау негізінде мынандай жаңа нәтижелерге қол
жеткізілді:
- Қазақстан Республикасында әлеуметтік қызметтер жалпы қоғамның
әлеуметтік даму үлгісіне емес, көп жағдайда әлеуметтік көмекті
қажет ететін қоғам мүшелеріне көмек көрсету үлгісі ретінде жүзеге
асырылып отырғаны айқындалады;
- әлеуметтік қызметтің негізгі қағидалары, бағыт-бағдарлары және даму
жолдары нақтыланып, айқындалып көрсетіледі;
- әлеуметтік қызметтің мәні мен мағынасы, қоғам дамуындағы орны мен
рөлі теориялық-әдіснамалық тұрғыдан зерттеледі;
- Қазақстанның әлеуметтік қызметті реттеуге бағытталған заңнамалық
және құқықтық нормаларын саяси талдау арқылы саяси институттардың
саяси үрдістерге қатысу жолдары нақтыланады;;
- Қазақстан Республикасының әлеуметтік қызметтерінің бағыт-бағдарын,
ерекшеліктерін, ұстанымдарын, даму жолдарын және келешегін сараптау
арқылы әлеуметтік қызметтің орны мен рөлі маңызы ретінде
негізделеді;
Дипломдық жұмыстың негізгі мазмұны, қағидалары мен қорытындылары автордың
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында көрсеткен Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті
елдердің қатарына енуінің негізгі басымдықтарын жүзеге асырудың жолдары
атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (21 сәуір, 2006 жыл))
мақалалары жарық көрген. Дипломдық жұмыста қамтылған зерттеу материалдары
теориялық-әдіснамалық және методикалық құралдар ретінде жоғарғы оқу
орындарында қолданылады.
1.1 Әлеуметтік мемлекет ұғымы
Әлеуметтік мемлекеттің басты тұжырымдамасының негізі - өте ертеде пайда
болған әлеуметтік саясатқа келіп тіреледі. Ертеде көптеген билеушілер,
мысалы, Рим цезарлары жағдайы өте төмен адамдарға нан тарату мен ойын-
сауықтар ұйымдастыру арқылы қамқорлық жасаған.
XIX ғасырдың екінші жартысында әлеуметтік мемлекет
ұғымын алғаш рет ұсынған неміс ғалымы Лоренц Фон Штайнер болды. Ол
әлеуметтік мемлекет өз азаматтарын экономикалық және қоғамдық дамуға
дағдыландырып, үйретуге міндетті, себебі, бірінің дамуы – екіншісінің
дамуына шарт болуы қажет, әлеуметтік мемлекеттің негізгі мәні де осы болып
табылады деп көрсеткен. Әлеуметтік мемлекет деген ұғымның пайда болуы
полициялық мемлекеттен, қоғамдық келісім мемлекетінен және мемлекеттің
биліктің ең жоғарғы формасы ретіндегі мемлекеттен әлеуметтік қызметтерді
жүзеге асырушы мемлекетке өтуін көрсетеді. 1930 жылы
неміс ғалымы Герман Геллер әлеуметтік-саяси әдебиетке әлеуметтік құқықтық
мемлекет ұғымын ендірді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бірқатар Батыс
Еуропалық мемлекеттердің Конституциясында әлеуметтік мемлекет формуласы
жазылған еді. XX ғасырдың 60 жылдары шамасында алғашқы әлеуметтік
мемлекеттер, мысалы, Францияда, Германияда, Швецарияда және Англияда, т.б.
елдерде құрыла ьастады. Олардың негізгі өмір сүру шарты – қоғамдағы жағдайы
нашар топты қолдау үшін халықтық табыстың белгілі бір бөлігін бөле алатын
экономикалық дамудың ең жоғарғы деңгейі болып табылады.
Әлеуметтік мемлекет дегеніміз – барлық байлығын, ішкі мүліктерін ұстанып
отырған саяси және экономикалық қағидаларын ел тұрғындарының тұрмысын
жақсартуға, қоршаған ортаны қорғауға, білім алуға керек мүмкіндік жасауға,
денсаулық сақтау жүйесін жоғары деңгейде қалыптастыруға жұмсап отырған
мемлекет.
Адам баласының сонау Аристотельден бастап ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан
көкейкесті арманы болғанымен, мемлекеттік дамудың әлеуметтік басымдылығы
өткен ғасырдың алпысыншы және жетпісінші жылдары ғана кейбір елдерде
қалыптаса бастады. Кейін бұл алдыңғы қатарлы елдердің экономикалық дамуының
негізгі басымдылығы тұрақты бағыты болды. Соның арқасында тұрмыс дәрежелері
қатты өсті. Адам капиталы, адам дамуының индексі деген ұғымдар әлем
елдерінде, мемлекетаралық салыстырғанда кеңінен қолданыла бастады.
Әлеуметтік мемлекет - әр
азаматтың жақсы ортада тіршілік етуіне, әлеуметтік жағынан қорғалуына,
таланттары мен шеберліктерін толық дамыту үшін барлық азаматтарға мүмкіндік
жасайтын мемлекеттік биліктің формасы болып табылады. Мұндай мемлекет адам
мен қоғамға қызмет етеді және әлеуметтік әділеттілік, әлеуметтік бітім мен
әлеуметтік келісім принциптеріне негізделген адамдар арасында жаңа типті
байланыстарды қалыптастырады.
Әлеуметтік мемлекеттің басты идеясы – гуманизм принциптері негізінде қоғам
өмірін саяси саяси және құқықтық жағынан жетілдіру, кешенді қызметін жүзеге
асыру, азаматтық қоғам дамуына жағдай жасау... Бүгінгі таңда әлеуметтік
мемлекеттің мәні туралы ғылыми зерттеулерде әртүрлі тұжырымдама жасалынған.
Ғалымдардың мемлекет туралы берген анықтамаларында бұл - әрбір азаматтың
лайықты өмір сүруіне, өндірісті басқаруға, азаматтарды әлеуметтік жағынан
қорғауға ұмтылған мемлекет. Әлеуметтік мемлекет - әр азаматтың жақсы ортада
тіршілік етуіне, әлеуметтік жағынан қорғалуына, таланттары мен
шеберліктерін толық дамыту үшін барлық азаматтарға мүмкіндік жасайтын
мемлекеттік биліктің формасы болып табылады. Мұндай мемлекет адам мен
қоғамға қызмет етеді және әлеуметтік әділеттілік, әлеуметтік бітім мен
әлеуметтік келісім принциптеріне негізделген адамдар арасында жаңа типті
байланыстарды қалыптастырады.
Әлеуметтік
мемлекетттің мәні мемлекеттің әлеуметтік қызметтерінен көрінеді. Бірінші
белгісіне - әлеуметтік саясатты жүзеге асырудағы құқықтық табиғаты,
мемлекеттің әлеуметтік процестерді бақылау және бағыттау міндеті жатады,
екінші - әлеуметтік сақтандыру жүйесінің жасақталуын айтуға болады, үшінші
– бюджеттік-әлеуметтік төлемдер, төртінші - әлеуметтік қамсыздандыруды,
жұмыспен және мемлекеттік қорғауды қамтамасыз ететін мемлекеттк жүйенің
болуы саяды, бесінші – қоғамның әрбір мүшесіне мемлекеттің әлеуметтік
қолдау көрсетуіне жатады, алтыншы - өз азаматтарының әл-ауқатының жоғары
денгейі үшін, жауапкершілігін арттырумен сабақтасқан.
Ерекше айтатын жағдай, халықтың тіршідік ету деңгейінің жоғары болуы -
әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілмеген жағдайда адам құқығы мен
бостандығының құрылымы өзгереді, адамдардың саяси белсенділігі төмендейді,
мемлекетке сенімсіздік пайда болады, саясатқа селқостығы ұлғаяды, құқық пен
бостандықтың заңды кепілдіктері әрқашан мүмкін емес деген ұғым қалыптасады.
Әлеуметтік мемлекеттің өмір сүруі құқықтың мемлекетпен бірлікте екенін атап
көрсету қажет. Өйткені, әрі құқықтық, әрі әлеуметтік мемлекет те жеке
тұлғаның дамуы мен игілігі үшін тиімді жағдайлар жасауға тырысады. Сонымен
құқықтық мемлекеттің тұжырымдамасы негізгі құрал болғандықтан тиімсіз
құқықтар санын мейлінше азайтып, мемлекеттің жеке тұлға өміріне қол сұғуына
заңды түрде шектеу қойып, нақты ережелер белгіленуі қажет. Әлеуметтік
мемлекет болса, бәрінен бұрын адамдарды заңдастырылған (негізделген)
құқықтармен, адам дамуына қажетті материалдық жағдаймен, ұлттық табыстың
әділ және ұтымды бөлінуін қалыптастырумен қамтамасыз етуге ұмтылады. Нақты
айтқанда, тұлғаның жеке өмірін қорғауға және қолдауға тырысу - әлеуметтік
және құқықтық принциптердің тұтастығының негізін құрайды. Солай десекте,
құқықтық мемлекет тұжырымдамасы мемлекеттік органдардың ұлттық табысты,
әлеуметтік, экономикалық, мәдени және басқа да игіліктерді бөлу процесіне
қатыспауын да мойындайды.
Бірақ әлеуметтік мемлекет әр адамды материалдық жағынан
қамтамасыз етуге, нақты айтқанда, ұлттық табысты бөлумен айналысуға
міндетті, осы процесті ұтымды түрде жүзеге асыру арқылы қоғамда пайда
болатынтеңсіздіктерді болдырмауға тырысады. Әлеуметтік мемлекет өзінің
қызметін азаматтардың қоғамдық белсенділігімен байланыстыруға, қысымшылық
көрсету тәсілдерінен аулақ болуға, жеке бастың мәртебесін қорғауға, сөз
бостандығы құқығына кепілдік беруді қамтамасыз етуге міндетті.
1.2 Қазіргі кезеңдегі мемлекеттің түсінігі, мәні және әлеуметтік тағайыны
1.3 Мемлекеттің функсиясының теориялық негіздері
2.1 Қазақстан Республикасы Ата Заңында өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат
қазынасы адам және адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсеткен.
Әрине, әлеуметтік мемлекеттің негізгі принципі де әлеуметтік саясатты
жүргізіп, негізгі функцисы әлеуметтік қорғау болып табылады. Әлеуметтік
қорғау – бұл мұндай қатынастар, яғни оның қамқорлығында индивидтер
қоғамдағы өз позицияларын сақтауға мүмкіндіктері болады. Әлеуметтік қорғау
– саяси немесе әлеуметтік одақты сақтау функциясы Қазақстан Республикасының
Конституциясы мемлекетімізді демократиялық, зайырлы, құқықтық ретінде
орнықтырумен қатар оны әлеуметтік деп жариялады. Әлеуметтік функция
қоғамның көптеген салаларын қамтиды және мемлекттің адамның әл-ауқатын,
тұрмысын жақсартуға бағытталған. Әлеуметтік функцияның ең негізгі мақсаты
қоғамдағы байлықты халық арасында әділеттілік қағидасы негізінде бөлініп
беру болып табылады. Мемлекет өз тарапынан еңбек етуге жарамсыз болған
қоғамдағы әлеуметтік топтарға жан-жақты қамқорлық жасауға міндет алады.
Әлеуметтік қамсыздандыру
бойынша құқықтық қатынастар-ақша төлемдерін, қызмет көрсету, жеңілдіктер
беру бойынша мемлекеттік органдар (мекемелер) және осыған құқықтары бар
жеке тұлғалар арасында пайда болатын құқықтық нормалармен реттелген
қатынастар. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының жүйесі-
реттелетін қатынастардың өзгешелігіне сәйкес тиісті құрылымдық тізбекте
орналасқан,өзара байланысты құқықтық институттар мен нормалар жиынтығы.
Құқықтық институт деген-қандай да бір қоғамдық қатынастардың нақты түрінің
кейбір жақтарын (элементтерін) немесе белгілі түрін реттейтін құқықтық
нормалардың тұрақты тобы.
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығына қатысты келесі институттардың белгілеуге
болады: жасы, еңбек сіңірген жылдары бойынша зейнетақылар,еңбекке уақытша
жарамсыздық бойынша; жүктілік және босану бойынша; мүгедектігі бойынша,
асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және т.б. жәрдемақылар.
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының жүйесі әлеуметтік қамсыздандыру
құқығының қайнар көздері-әлеуметтік қамсыздандыру бойынша қатынастарды
реттейтін нормативтік-құқықтық актілер.
Конституцияның бірінші бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін әлеуметтік
мемлекет ретінде орнықтырды.Бұл ереже 28-бапта дамытылды, онда Қазақстан
азамытына жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан
айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған ең томеңгі жалақы мен
зейнетақының мөлшерінде әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік беріледі.
Конституцияда былай деп көрсетілген:
1.Қазақстан Республикасының азаматына жалақы мен зейнетақының ең төменгі
мөлшеріне, жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан
айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде әлеуметтік
қамсыздандырылуына кепілдік беріледі.
2.Ерікті әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша
нысандарын жасау және қайырымдылық көтермеленіп отырады. (28-бап)
Әлеуметтік жұмыстың сөздігінде әлеуметтік қызмет көрсету адамдардың
қажеттіліктерін қанағаттандыру нақтылы қызметтүрлеін беру деп аталады.
Әлеуметтік қызметтің Қазақстандағы жағдайы
оның мәнінің, мазмұнының теориялық тұрғыдан дәлелденгенін көрсетеді және
заңнамалық негіздері құрастырылған.
Әлеуметтік қызмет көрсету жөнінде күні осы уақытқа дейін бірде-бір
президент немесе үкіметтің қаулылары қабылданбаған.
Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесі
Халықты әлеуметтік қорғау мәселесін әр мелекет өзінің
әлеуметтік-экономикалық мүмкіндігінің шеңберінде шешеді. Әр аймақтық
бөлініске сай әр мемлекеттің әлеуметтік қызметтерді жүргізудің өзіндік
үлгілері болады.
Мәселен, Ұлыбритания, Жапония, Канада, Жерорта
теңізі және т.б. елдерінің әлеуметтік қорғау үлгілері сияқты Қазақстанның
да өз үлгісі бар. Қазақстанда әлеуметтік саясатты жүргізіп, әлеуметтік
қорғауды ұйымдастырумен 1996 жылы Президент жарлығымен құрылған Еңбек және
халықты әлеуметтік қорғау министрлігі айналысады. Тәуелсіз Қазақстанның
халықты әлеуметтік қорғаудың өзіндік құрылымы 1999 жылдардан қалыптасты.
2001 жылы 27 маусымды Халықты әлеуметтік қорғаудың концепциясы
қабылданды. Бұл маңызды құжат мемлекетте әлеуметтік сақтандыру жүйесінің
енгізілуімен ерекшеленеді. Сонымен бірге құжат бойынша халықты әлеуметтік
қорғау үш деңгейде жүзеге асады. Олар:
базалық, мемлекеттік бюджет
есебінен төлемдер: зейнетақы төлемдері, мүгедектік бойынша төлемдер,
асыраушысынан айрылуына байланысты төлемдер, әлеуметтік қорғау мекемелері
бойынша әлеуметтік көмек көрсету, мекен-жайлық әлеуметтік көмектер.
міндетті, міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесі бойынша төлемдер: еңбек етуге қабілетсіз болған жағдайда,
асыраушысынан айрылу жағдайында, жұмысынан айрылу жағдайында.
Қосымша, жұмыс беруші
жауапкершілігімен сақтандыру. Осының аясында жыл
сайын үкімет пен министрлікте ауқымды бағдарламалар қабылданып, іс-шаралар
жоспары бекітіледі.
Қоғамның тағы да бір әлжуаз таптарына арналған мемлекет тарапынан
жасалынатын қолдаулар жүйесі көрсетілген Мемлекеттік атаулы көмек туралы
Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Мемлекеттік атаулы көмек
көрсету қаржылай төлемдер арқылы атқарылады.
Атаулы әлеуметтік көмек жәрдемақы төлемдерінің 4 түрін қамтиды:
тұрғын үймен қамтамасыз ету;
кедейлік шегіне дейінгі жандарға қаржылай көмек көрсету;
4 балалы және 7 жасқа
дейінгі балалары бар жұмыс істемейтін аналарға көмек;
үйде оқытылып, тәрбиленетін
мүгедек-балаларға
Әлеуметтік қызметтер пен әлеуметтік қорғау жүйесін дамытудың
негізгі бағыттары: Теориялық тұрғыдан еліміздің әлеуметтік мемлекет деп
жариялануы, әлеуметтік-экономикалық даму мақсатына басымдық берілуі
тұрғындарымыздың жоғары өмірлік стандарттармен қамтылуына баса мән
берілгендігін айқындайды. Сонымен бірге, мемлекеттің әлеуметтік қызметтері
халықтың өмір сүру деңгейіне бағытталуы, негізінен әрбір азаматтың өзін-өзі
көрсетуімен жүргізіледі деген пікірлер де аз емес еді. Яғни, әлеуметтік
мемлекет пен әлеуметтік қызметтерді жекешелендірудің орнына, қоғамның өзі
жасалмайтын деңгейдегі әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ете алатын
жәрдемдік мемлекеттер құрылады. Жәрдемдік мемлекет үлгісіне ауысу, яғни
аз қамтылған отбасыларға арналған әлеуметтік трансферттердің азаюымен
қатар, халықтың әлсіз топтарының үлесіне ресурстарды үлестіріп беруді
қарастырады. Жалпы жәрдемдік мемлекет, мемлекет пен қоғамдық сектордың
және бизнестің арасында әлеуметтік міндеттемелерді бөлуді көздейді.
Әлеуметтік қорғау саласында кедейшілік деңгейін төмендету мен жоқшылықты
жоятын, халықты тиімді әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі жасақталуы қажет. Ол
үшін өзін-өзі қамтамасыз ету кезінде пайда болатын қауіп-қатерлердің
әлеуметтік сақтандыру түрлерінің қолайлы механизмдері қарастырылуы керек.
Сонымен бірге мемлекеттің әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің басым
бөлігінен, жеке азаматтардың өзіндік қамсыздандыру іс-әрекеттеріне көшуді
жоспарлау қажет.
Қазіргі кезеңде
мемлекеттің әлеуметтік қызметтері мен оны анықтау, жетілдіре түсу,қайта
қалпына келтіру барысында, іс-әрекеттерінде құқылық және әлеуметтік
принциптердің тиімді мөлшерін табуға ұмтылуда. Кез келген қоғам тіршілік
құрылымының ғылыми тұрғыда дәлелденген үлгісіне, нақты белгіленген мақсатқа
сүйене отырып, дами алады. Заңды күші бойынша тізімде келесі болып
Қазақстан Республикасының Заңдары тұр. Кәдімгі заңдарға 1997 ж. 20
маусымдағы №136 Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңы. Бұл заң
азаматтарды зейнетақымен қамсыздандырудың құқықтық және әлеуметтік
негіздерін белгілейді, мемлекеттік органдардың, меншік нысандарына
қарамастан, жеке және заңды тұлғалардың, азаматтардың зейнетақымен
қамсыздандырылуға конституциялық құқығын іске асыруға қатысуын реттейді.
1997 ж.16 маусымдағы №126-1 "мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айрылу
жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік
жәрдемақылар туралы" ҚР Заңы азаматтардың заңнамада көзделген негіздерде
және тәртіппен мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша
және жасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар алуға құқығы
бар. Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдік азаматтар мен
азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей
мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алу құқығын пайдаланады. 1999 жылғы 5
сәуірдегі №365-1 "Арнаулы мемлекеттік жәрдемақы туралы" ҚР Заңы арнаулы
мемлекеттік жәрдемақы алуға құқығы бар азаматтарды мемлекеттік әлеуметтік
қамсыздандыру саласындағы қатынастарды реттейді. Арнаулы мемлекеттік
жәрдемақы- әлеуметтік қорғауды қажет ететіндерге жәрдемақылардың өзге де
түрлеріне қарамастан берілетін ақшалай төлем. 1999 жылғы 13 шілдедегі №414-
1 "Жерасты және ашық кен жұмыстарында, еңбек жағдайлары ерекше зиянды және
ерекше ауыр жұмыстарда істеген адамдарға берілетін мемлекеттік арнайы
жәрдемақы туралы" ҚР Заңы 2000 ж. 1 қаңтардан бастап күшіне енді. Осы заң
1998 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша жер асты және ашық кен жұмыстарында,
еңбек жағдайлары ерекше зиянды және ерекше ауыр жұмыстарда осы Заңда
белгіленген стажы бар азаматтарды әлеуметтік қорғау ға бағытталған. Еңбек
құқығы қайнар көздерінің арасында әртүрлі құқық салаларына, соның ішінде
әлеуметтік қамсыздандыру құқығына қатысты кешенді сипаттағы нормативтік
құқықтық актілер бар. Мысалы, 1997ж. 19 мамырдағы "Денсаулықты қорғау
туралы" ҚР Заңының кейбір баптары әлеуметтік қамсыздандырудың тегін
медициналық көмек деген институтын реттейді.
2.2 Әлеуметтік мемлекеттің бірінші функциясы - әлеуметтік қорғау және оның
пайда болуы, ең алдымен, азаматтардың әл-ауқатының деңгейіне мемлекет
жауапкершілігінің қалыптасуына байланысты еді. Халықты әлеуметтік қорғау –
мемлекеттің әлеуметтік қызметтерінің негізгі басым бағыты. Экономикалық
нарықтық қатынастар кезеңіне өткенде мемлекеттің әлеуметтік қызметтерін
жетілдіру қажеттілігі туындады. Әлеуметтік қызмет аясында халықты, оның
ішінде көмекке аса мұқтаж адамдар, асыраушысынан айрылған, мүгедек жандар,
жетім балалар әлеуметтік қорғалады. Әлеуметтік қамсыздандыру халықтың өмір
сүру деңгейімен тығыз байланысты. Қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерін
әлеуметтік қамсыздандырудың деңгейін анықтайтын фактор болып әлеуметтік
қорғау шараларын қаржыландырудың қайнар көзі, механизмі немесе кестесі
табылады. Әлеуметтік қорғану немесе әлеуметтік қауіпсіздік
түсінігі алғаш рет АҚШ-та пайда болды және ол кез келген азаматты, тіпті
елдің кез келген тұрғынын жұмыссыздықтың, табыстың жоғалуының немесе күрт
азаюының, аурудың, бала туудың, өндірістік жарақаттың немесе кәсіптік
аурудың, мүгедектіктің, кәріліктің, асыраушысынан айырылуының салдарынан
орын алған экономикалық немесе әлеуметтік қиындықтардан қорғайтын шаралар
жүйесін білдірді.
БҰҰ Бас
Ассамблеясы 1948 жылғы 10 желтоқсанда қабылдаған Адам құқықтарының жалпы
декларациясы адамның белгілі бір өмір сүру деңгейіне,соның ішінде
тамақтануға, киінуге, тұрғын үйге, медициналық күтімге, оның өзінің және
оның отбасының денсаулығы мен жақсы өмір сүруі үшін әлеуметтік қызмет
көрсетуге және жұмыссыздық, ауру, мүгедектік, жесірлік, кәрілік және өзге
де жағдайлар орын алған жағдайда әлеуметтік қамсыздандыруға қатысты
құқықтарын бекітті. БҰҰ Бас
Ассамблеясы 1966 жылғы 16 желтоқсанда қабылданған Экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт әрбір адамның әлеуметтік
қамсыздандыруға құқығын бекіте отырып, бұл ережелерді одан әрі дамытты.
Қазақстан Республикасы да осы халықаралық-құқықтық нормаларды өз
заңдарында бекітіп әрі дамыта отырып, өз мойнына оларды орындауға қатысты
міндеттемелерді алды.Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы -
әлеуметтік мемлекет. Бұл мемлекетпен ұйымдастырылатын және қолданатын
тиісті әлеуметтік қамсыздандыру жүйесініңғ бар болуы түсініледі, кейбір
жағдайларда оның атынан құзырлы органдар қабылдайтын нормативтік -құқықтықө
актілер арқылы бұл жүйеге жұмыс берушілерді тартады. Әлеуметтік
қамсыздандыру деп әр түрлі көмек түсініледі. Мысалы, зейнетақы, жәрдемақы
түріндегақшалай төлемдер, өтемдік төлемдер, әлеуметтік қызмет көрсету
(мүгедектерге, қаусағандарға ақыл-ой дамуы артта қалған балаларына үй
-интернаттарды бағып-қағу және т.б.) Әлеуметтік қамсыздандырудың
түрлері: Ақша құралдарының
қайнар көзіне қарамастан, мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру келесі
түрлерде жүзеге асырылуы мүмкін: -ақша
төлемдері (зейнетақылар, жәрдемақылар, өтемақылар, материалдық көмек және
т.б.)
-заттай көмек (дәрі-
дәрмек, азық-түлік, мүгедектер үшін техникалық көмек құралдары);
-қызмет көрссету
және жеңілдіктер (қарттар және мүгедектердің үй-интернаттарына, балалар
үйіне орналастыру, үйде әлеуметтік қызмет көрсету және т.б.);
-мүгедектердің
емделуімен,сауығуымен және денсаулығын жақсартумен (стационарда, үйден
қатынап емдеу санаторийларда, қарттар және мүгедектер үшін арналған үй-
интернаттарда), емдеу орнына баруымен және қайтуымен байланысты қосымша
шығындар өтеу, жұмыссыздарды қайта оқыту (қайта дайындықтан өткізу);
Азаматтардың жекелеген
санаттарына көмек көрсетудің бір жолғы ақшалай және ақшалай емес түрлері.
Әлеуметтік қамсыздандырудың субьектілеріне келесідей түрлерге
бөлуге болады:
1) Еңбекке қабілеттігі жоқ жастағы азаматтар:
-зейнеткерлер,соларды4 ішінде мүгедектер және жалғызбасты тұлғалар;-
балалар, солардың ішінде жасөспірімдер.
2)еңбекке қабілетті жастағы азаматтар:-
жұмыссыздар; -уақытша
жұмыссыздар;
-мүгедектер;
-көпбалалы отбасылар;
-тұрмыстық жағдайы төмен тұлғалар.
Әлеуметтік қамсыздандырудың әлеуметтік
функциясы әлеуметтік қорғалмаған, өзгенің жәрдем көрсетуіне мұқтаж
азаматтар санаттарына оларға қосымша қаржы бөлу жолымен көмек көрсетуден
көрініс табады. Жоғарыда атап
өткеніміздей, нарықтық қатынастар орын алған кез келген өнеркәсіптік
дамыған мемлекетте халықты әлеуметтік қорғау азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының кепілдіктері жүйесін де маңызды орынды иеленеді. Алайда,
нарықтық қатынастар өз бетімен халықты әлеуметтік қорғау механизмін
туындатпайды. Халықты әлеуметтік қорғаудың ерекшелігі оның аса көп
материалдық шығындарды талап етуінен және ешқандай пайда әкелмейтінінен
көрініс табады. Осы ерекшелігіне орай халықты әлеуметтік қорғауды шешу
мәселесін мемлекет өз мойнына алады.
Байқағанымыздай, әлеуметтік қамсыздандырудың тарихы жүз жылдам астам
уақытты қамтиды. Бұл уақыт ішінде қаржыландырудың функциялары, нысандары
және әдістері талай рет өзгерді. Бірақ, әлеуметтік қамсыздандырудың мақсаты
- адамдардың өмірін жақсарту ешқашан өзгерген жоқ.
Әлеуметтік
қорғауды қаржыландырудың мемлекеттік әкімшілік-биліктік жүйесі кезінде
қаржылық ресурстардың басты субъектісі болып мемлекет табылады, яғни
әлеуметтік қорғау шараларының жүйесін мемлекет қаржыландырады. Дәл осындай
жүйе бізге бұрынғы Кеңестік Одақтан мұраға қалды. Әлеуметтік
қамсыздандырудың мұндай жүйесі кезінде тараптар болып жұмыс істейтін азамат
пен мемлекет табылады. Әлеуметтік қамсыздандырудың бұл үлгісі нарықтық
қатынастарға өту кезеңінде жедел реформалауды қажет етті. ХХ ғасырдың 90
жылдарындағы экономикалық тоқырау қазақстандық әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесіндегі қиындықтарды одан әрі өршіте түсті. Инфляция мен жұмыссыздықтың
өсуі, өндірістің құлдырауы жұмыс істейтіндер санының күрт төмендеуіне әкеп
соқты, ал бұл, өз кезегінде, қарт адамдар санының өсуімен бірге бір
ұрпақтан (жұмыс істейтіндерден) екіншісіне (жұмыссыздарға) капиталдың
ауысуының бірден азаюын білдірді. Жұмыс істейтіндер мен зейнеткерлер
санының арақатынасында тепе-теңдіктің болмауы Қазақстан Республикасының
Зейнетақы қорының ақша қаражаттарының дефицитінің артуына және соған орай
республикалық бюджеттің осы дефицитті жабуға бағытталған шығындарының
көбеюіне әсер етті.
Жәрдемақы - жоғалтқан табысты өтеу немесе қосымша матғериалдық
көмек беру мақсатында заңмен айқындалған жағдайларда ай-сайын, мезгіл-
мезгіл немесе бір жолғы, азаматтарға тағайындалатын ақшалы төлемдер.
Жәрдемақылардың зейнетақылардан айырмашылығы жоғалтқан табысты уақытша
ауыстыру немесе өмір сүруге қажетті қайнар көздерге қосымша болуда
тұрады.Әрекеттегі заңдарда жәрдемақылардың келесі түрлері бекітілген:
-мүгедектігі бойынша
жәрдемақы; асыраушысынан
айырылу жағдайы бойынша жәрдемақы;
-жасына байланысты берілетін жәрдемақы ;
-еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша жәрдемақы;
-жүктілік және босану бойынша
жәрдемақы;
Мүгедектігі бойынша жәрдемақы
Мүгедектігі бойынша
жәрдемақылар мүгедектігі душар болған жағдайда жәрдемақыға өтініш жасалған
уақытта жұмыстың тоқталғанына немесе жалғасуына қарамастан
тағайындалады.Мүгедектігі бойынша жәрдемақылар қашан болғанына-жұмыс немесе
қызмет кезінде,жұмысқа кіріскенге дейін немесе жұмысты тоқтатқаннан кейін
болғанына қрамастан тағайындалады.Мүгедек адамға зейнетақы төлеу
тағайындалған кезде мүгедектігі бойынша жәрдемақы төлеу
тоқтатылады.Мүгедектігі бойынша жәрдемақыға құқы бар мүгедектерге:
1) жалпы аурулардан,еңбекте мертігуден,кәсіби аурулардан мүгедек
болғандар,16-жасқа дейінгі мүгедек балалар,16-18 жасқа дейінгі
бірінші,екінші,үшінші топтағы мүгедек балалар;
2) мүгедектікке әскери
қызметпен өту кезінде алған жарақаттын,контузияның,мертігудің,а урудың
салдарынан душар болған мерзімді қызметтегі әскери қызметшілер қатарынан
шыққан мүгедектер,азаматтық немесе әскери мақсаттағы ядролық обьектілердегі
авариялық жағдай салдарынан мүгедек болған адамдар;
3) әскери қызмет міндеттерін (қызмет
міндеттерін) атқаруға байланысты емес жазатайым жағдайдың салдарынан болған
мертігу не әскери және қызмет борышын орындауға байланысты емес ауру
салдарынан мүгедектікке душар болған жағдайда әскеи қызметшілер )мерзімді
қызметтегі әскери қызметшілерді қоспағанда), Қазақстан Республикасының ішкі
істер органдары мен бұрынғы мемлекеттік тергеу комитетінің басшы және
қатардағы құрамының адамдары қатарынан шыққан мүгедектер;
4) әскери қызметтен өту кезінде жаралану, контузия,
мертігу, ауруы салдарынан мүгедектікке душар болған әскери қызметшілер
(мерзімді әскери қызметтегі әскери қызметшілерді қоспағанда), қызмет
міндеттерін атқару кезінде жаралану, контузия,мертігу, ауруы салдарынан
мүгедектікке душар болған ҚР-ның ішкі істер органдарымен бұрынғы
Мемлекеттік тергеу комитетінің қызметкерлер қатарынан шыққан мүгедектер;
5)себеп слдарлықбайланысы
анықталған жағдайда төтенше экологиялық жағдайлар, соның ішінде ядролық
жарылыстар мен сынақтар кезіндегі радиациялық әсер етудің салдарынан немесе
олардың зардаптарынан болған мүгедектер жатады.
Асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша жәрдемақы алуға, асыраушысы қайтыс
болған отбасының еңбекке жарамсы, оның асырауында болған мүшелерінің құқығы
бар. Бұл орайда осы баптың 2-тармағының3)тармақшасында аталған балалар мен
адамдарға жәрдемақылар олар асыраушының асырауында болғандығына қарамастан
тағайындалады. Отбасының еңбекке жарамсыз мүшелері болып: 1( егер 18-жасқа
толғанға дейін мүгедек болып қалса, 18-жасқа толмаған және осы жасстан
асқан балалар аға-інілері, апа-сіңілілері және немерелері есептеледі, бұл
орайда аға-інілері, апа-сіңілері және немерелері-егер олардың еңбекке
жарамды ата-аналары болмаса, өгей ұлдары мен қыздары, егер олар ата-
аналарынан алимент алмайтын болса, есептеледі.
Зейнетақымен қамсыздандырудың ұғымы
және зейнетақы түрлері Зейнетақымен қамсыздандыру еңбекке жарамсыз
азаматтарды әлеуметтік қамсыздандырудың негізгі түрі болып табылады.
Зейнетақы - еңбекке жарамсыз азаматтар заңмен
орнатылған белгілі бір жасқа жеткенде тағайындалатын ай сайынғы ақшалы
төлем. Жалпы еңбек стажына қосылатын еңбек немесе өзге де қоғамға пайдалы
қызметке байланысты тағайындалатын зейнетақыларға еңбек сіңірген жылдары
үшін зейнетақы жатады. Зейнеткерлік жасына жеткен ел тұрғындарын лайықты
өмір мен жеткілікті зейнетақымен қамтамасыз ету – әлеуметтік саясаттың
үлкен міндеттерінің бірі. 1998 жылдан бастап зейнетақымен қамтамасыздандыру
екі жүйеден тұрады: ортақ жүйеден (зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік
орталықтан зейнетақымен қамтамасыздандыру); жинақтаушы зейнетақы жүйесі
(жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақымен қамтамасыздандыру).
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізі өздерінің қарттық кезеңдерінің әл-
ауқаттылығына жауап беруші азаматтардың жеке жауапкершілігімен, жасалынған
салымдардың және зейнетақы төлемдерінің арасында тікелей байланысты орнату.
Зейнетақы жасы фиксациялы болады: еркектерге – 63 жас, ал әйелдерге – 58
жас 2009 – 2011 жылдарға арналған республикалық
бюджет туралы Заң жобасында мемлекеттік базалық зейнетақының төменгі
мөлшері – 5388 теңге, зейнетақының ең төменгі мөлшері – 9875 теңге, ал ең
төменгі күнкөріс деңгейінің шамасы – 13470 теңгені құрап отыр. Осы тұста
Қазақстан бойынша ең төменгі күнкөріс деңгейінен зейнетақының ең төменгі
мөлшері тіптен төмен болып отыр. Зейнетақы мөлшері халықты әле де толықтай
қанағаттандыра алмай келеді. Зейнетақы тағайындау барысында теңестіру
саясаты жүзеге асқандықтан, минимум және максимум зейнетақы арасындағы
айырмашылық көлемі тым аз. Болашақта зейнетақылық жинақтаулардың сақталуы
мен кәрілік жеткен кезде олардың жетерлік мөлшерде болуы жөнінде
мемлекеттік кепілдіктерді қамтамасыз ету мақсатында зейнетақы жүйесін қайта
жетілдіру жұмыстары жүргізілуде. Зейнетақымен
қамсыздандыру жөніндегі мемлекеттік кепілдіктер
1.Мемлекет дейін зейнеткерлікке шыққан азаматтарды төлемдерінің белгіленген
мөлшерін сақтай отырып, зейнетақымен қамсыздандыруға кепілдік береді, одан
кейінгі кезеңдерде зейнетақы төлемдері 1997ж. 20маусымдағы №136-1 заңының
13-бабының 4-тармағына сәйкес жүзеге асырылатын болады.
Әлеуметтік қамсыздандыруға құқық- адамның негізгі әлеуметтік-экономикалық
құқықтарының бірі. Бұл құқық 1948 жылғы Адам құқықтарының декларациясының
26-бабында, 1966 жылғы Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
халықаралық пактінің 11-бабында және өзге де халықаралық актілерде
бекітілген. Әлеуметтік қамсыздандыру- бұл материалдық игіліктерді еңбектің
қатысуынсыз бөлудің нысаны. Әлеуметтік қамсыздандыруда материалдық
игіліктер қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінемемлекеттің және арнайы
қорлардың есебінен әлеуметтік нормаларда белгіленген кездерде және
жағдайларда бөлінеді. Соған қоса,әлеуметтік қамсыздандырудымемлекет
әлеуметтік мәнге ие деп таныған жағдайлардың туындауы салдарынан тіршілік
етудің қайнар көзі ретіндегі жоғалған жалақыны өтеуге бағытталған, мемлекет
қалыптастыратын құқықтық экономикалық және ұйымдастырушылық шаралардың
жүйесі ретінде де анықтауға болады.
Бұл заңдар мемлекетке қарт адамдарды, мүгедектерді,
көп балалы отбасын, тастанды, жетім балаларды және тарихи отанына оралған
қазақтарға көмек көрсету міндетін жүктейді.
Мемлекеттің әлеуметтік
қызметтері әлеуметтік бағдарламаны бюджеттік қаржыландыру арқылы және
әлеуметтік қамсыздандырудың мемлекеттік құрылымын құру барысында жүзеге
асырылады.
Мемлекеттің әлеуметтік қызметтерінің- әлеуметтік сақтандыру, әл-ауқат
деңгейі үшін мемлекеттің жауапкершілігі, әлеуметтік қолдау мүмкіндігін алуы
- әлдеқайда кейінірек. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік
сақтандыру маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік
сақтандыруға зейнеткерлік, медицналық, жұмыссыздық бойынша сақтандыру,
өндірістегі оқыс оқиғалардан сақтандыру сияқты түрлері бар. Қазақстан
Республикасының әлеуметтік сақтандыру және зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесі
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік
сақтандыру маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік
сақтандыруға зейнеткерлік, медицналық, жұмыссыздық бойынша сақтандыру,
өндірістегі оқыс оқиғалардан сақтандыру сияқты түрлері бар. Әлемнің
көптеген мемлекеттерінде медициналық және зейнеткерлік сақтандыру жалақының
бір бөлшегін ұстап қалу арқылы жүзеге асады. АҚШ-та әлеуметтік сақтандыру
мақсатында жұмысшылардың жалақысының 7,5 пайзы ұсталынады. Ал Швецияда
әлеуметтік сақтандыру толықтай мемлекет есебінен қаржыландырылады.
Қазақсатнда міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін жүзеге асыру үшін ҚР
Үкіметінің 2004 жылғы 27 ақпандағы N 237 қаулысына сәйкес Мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру қоры құрылды.
Мұнда мемлекетке төленетін әлеуметтік салықтың үш
пайызын құрайтын бөлігі ғана Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына
аударылады. Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі қолданысқа енген уақыттан
бастап 2008 жылдың 1 қаңтарына дейінгі жағдай бойынша Мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру қорынан жүргізілген әлеуметтік төлемдердің сомасы
822 542,1 мың теңгені құрады. Бұл қор төмендегідей қызметтер атқарады:
еңбек ету қабілетінен айрылу,
егер медициналық-әлеуметтік сараптама азаматқа еңбек ету қабілетінен айрылу
дәрежесін белгілесе, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыдан басқа еңбек ету
қабілетінен айрылуы бойынша әлеуметтік төлемақы алуға құқылы. Еңбек ету
қабілетінен айрылуы бойынша әлеуметтік төлемақы мөлшері орташа еңбек ақы
мөлшеріне, еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесіне және міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне байланысты болады.
асыраушысынан айрылу,
мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыдан басқа қайтыс (сот хабар-ошарсыз кетті
деп таныған) болған адамның асырауында болған отбасы мүшелеріне
асыраушысынан айрылуына байланысты әлеуметтік төлемдер тағайындалуы мүмкін.
Асыраушысынан айрылуына байланысты әлеуметтік төлемдер орташа еңбек
ақысына, асырауында болған адамдар санына және міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне байланысты болады.
жұмысынан айрылу, жұмысқа
орналастыруға көмектесу, кәсіптік дайындау, жергілікті бюджет есебінен
қоғамдық жұмыс беруден басқа егер азамат үшін 6 айдан кем емес уақыт
әлеуметтік аударымдар жүргізілсе және жұмыссыз ретінде ресми тіркелсе, онда
ол жұмысынан айрылуы бойынша әлеуметтік төлемақы алуға құқылы.
жүктілігі және босануына, әлеуметтік төлем бір рет төленеді және ол әйелдің
соңғы он екі айда тапқан табысының орташа мөлшерінде тағайындалады. Қалыпты
босанған жағдайда орташа айлық табыс 4,2 коэффициентке көбейтіледі, ал ауыр
босанған жағдайда және екі немесе одан да көп бала туған жағдайда орташа
айлық табыс 4,7 коэффициентке көбейтіледі. Ядролық сынақтар өткізілген
өңірлерде тұратын әйелдер үшін 5,7 және 6,2 коэффициенттер қолданылады.
Жаңа туған баланы асырап алған жағдайдағы коэффициент 1,9 құрайды.
Нәресте күтімі үшін, бала күтіміне төленетін әлеуметтік төлем ай сайын
төленеді және әйелдің соңғы 24 айдағы орташа табысының қырық пайызы
мөлшерінде тағайындалады. Бұл ретте әлеуметтік төлемнің ең жоғарғы мөлшері
ең төменгі еңбек ақының он еселенген мөлшерінің қырық пайызынан аспау
керек, ал әлеуметтік төлемнің ең кіші ері бала күтіміне төленетін
мемлекеттік жәрдемақы мөлшерінен кем емес мөлшерде тағайындалады.
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының рөлі мен
міндеттері Елімізде міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесінің енгізілуіне байланысты құрылған Міндетті
әлеуметтік сақтандыру қорының (бұдан әрі – Қор) құрылғанына биыл үш жыл
толып отыр.
Нақты бір қызметтерді атқарған ерекше әлеуметтік сақтандыру жүйесі кеңес
уақытында да болған. Алайда ол кейбір сыртқы және формальді белгілерімен
ғана сақтандыру болды, мысалы ол арқылы уақытша еңбекке жарамсыздығы
жөніндегі параққа төленді, өндірістегі бақытсыз жағдайларға, кәсіби
ауруларға немесе басқа да бір жағдайларға байланысты жәрдемақылар
ресімделді. Өзіндік мәні жағынан бұл жүйе әлеуметтік сақтандыру емес
әлеуметтік қамсыздандыру болды. Сақтандыру ол әлеуметтік немесе
коммерциялық болғанына қарамастан маңызды принципке негізделуі қажет, яғни
төленген жарналарға сәйкес болуы керек.
Біздің мемлекетіміздің әлеуметтік саясаты елімізде әлеуметтік
қорғаудың мықты жүйесін құруға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты 2005 жылғы
Қазақстан халқына арнаған Жолдауында үшдеңгейлі әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесін қалыптастыруға бағытталған әлеуметтік реформаның тереңдетілген үш
жылдық бағдарламасы жүзеге асыру басталғанын атап өткен болатын.
Халықты әлеуметтік қорғаудың екінші деңгейі болып табылатын міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесі біздің елімізде 2005 жылдың 1 қаңтарынан
бастап енгізілді және әлеуметтік бағыттағы мемлекеттік шығындардың елеулі
кеңейгенін дәлелдеді. Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін қаржыландыру
жұмыс берушілер мен өзін-өзі жұмыспен қамтыған тұлғалардың Қорға төлеген
әлеуметтік аударымдарынан тұрады және оларға салық жүктемесінің көбеюін
болдырмау үшін төленетін әлеуметтік аударымдар сомасына әлеуметтік салық
мөлшері төмендетілген.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізу мақсатында құрылған Қор
бірден бір құрылтайшысы және қатысушысы мемлекет болып табылатын
акционерлік қоғам нысанындағы коммерциялық емес ұйым. Қор әлеуметтік
аударымдарды шоғырландырып, әлеуметтік тәуекел туған жағдайға қатысты
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыларға әлеуметтік төлем
төлеуді жүргізеді.
Қазіргі уақытта Қор әлеуметтік тәуекелдің үш түрі бойынша – еңбек ету
қабілетінен айрылу, асыраушысынан айрылу және жұмысынан айрылу бойынша
төлем жүргізеді. Осылайша, жұмыс істейтін зейнеткерлерден басқа,
кәсіпорындарда және меншіктің барлық түрлеріндегі ұйымдарда, сонымен қатар
жеке еңбек қызметімен шұғылданатын өзін-өзі жұмыспен қамтыған барлық
тұлғалар, егер олар үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілсе олар еңбек ету
қабілетінен айрылған, асыраушысынан айрылған және жұмысынан айрылған
жағдайда Қордан әлеуметтік төлемдер алуға құқылы.
Сақтандырудың негізгі принципін сақтау мақсатында – төлемдер жарнаға
байланысты болатындықтан әлеуметтік аударымдарды есепке алу жеке әлеуметтік
код негізінде дербес жүргізіледі. Әлеуметтік төлемдер мөлшері міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушының қатысу өтіліне және орташа айлық
табысына байланысты болады. Сонымен бірге төлеушілердің әлеуметтік
аударымдарды уақытында және тұрақты төлеуі әлеуметтік төлемдердің мөлшеріне
әсер етеді. Яғни жұмыс беруші заңды қаншалықты орындаса нақты адамға
тағайындалған әлеуметтік төлемнің мөлшері соған байланысты болады.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қолданысқа енген кезінен
бастап 2007 жылдың 1 сәуіріндегі жағдай бойынша Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қорынан жүргізілген әлеуметтік төлемдердің сомасы 309 548,6 мың
теңгені құрады, оның ішінде:
еңбек ету қабілетінен айрылуы бойынша – 203 192,58 мың теңге;
асыраушысынан айрылуы бойынша – 102 293,3 мың теңге;
жұмысынан айрылуы бойынша – 4 062,9 мың теңге.
2007 жылдың ақпан айында Қордан 10 840 алушыға әлеуметтік төлемдер
жүргізілді, оның ішінде:
еңбек ету қабілетінен айрылуы бойынша 7 926 алушыға;
асыраушысынан айрылуы бойынша 2 877 алушыға;
жұмысынан айрылуы бойынша 37 алушыға.
Әлеуметтік төлем алушылар санының былтырғы жылға қарағанда 4 есе артқанына
қарамастан жүргізілген әлеуметтік төлемдер мөлшері мен алушылар саны
болжанған көрсеткіштерден едәуір аз.Әлеуметтік төлем алушылар санының
шамалы болуын біз халықтың әлеуметтік төлем тағайындауға өтініш беруге
құқысы бар екендіктерін білмеуінен деп ойлаймыз. Осыған байланысты Қор тағы
да төмендегіні хабарлайды.
Егер Сіз міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушы болсаңыз, яғни
Сіз үшін әлеуметтік аударымдар төленсе онда еңбек ету қабілетінен айрылу,
асыраушысынан айрылу және жұмысынан айрылу әлеуметтік тәуекел жағдайы
туғанда Сіз мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыдан басқа Қордан әлеуметтік
төлем алуға құқылысыз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан атты Қазақстан халқына арналған Жолдауында қазақстандықтардың
өмір сапасын арттыруға ерекше көңіл аударылды. Елбасы ана мен баланы
әлеуметтік қорғауға айрықша мән бере отырып, 2008 жылдың 1 қаңтарынан
бастап жұмыс істейтін әйелдердің жүктілігі, босануы мен аналық кезін
міндетті әлеуметтік сақтандыруды енгізуді тапсырды. Осылайша Жолдауда
айтылған Президенттің тапсырмасына сәйкес Қордан әйелдердің жүктілігіне,
босануына және бір жасқа дейінгі бала күтіміне әлеуметтік төлемдер
жүргізіледі. Мұндай төлемдерді алуға ол үшін жұмыс беруші әлеуметтік
аударымдар жүргізген, сонымен қатар өзін-өзі жұмыспен қамтыған өзі үшін
әлеуметтік аударымдар төлеген жұмыс істейтін әйелдер құқылы.
Әлеуметтік төлемдердің маңызды бөлігінің Қорға берілуіне байланысты
әйелдердің жүктілігі, босануы және бала туғаннан кейінгі бірінші жылы
барлық қаржылық міндеттемелер Міндетті әлеуметтік сақтандыру Заңымен
кепілдендіріледі, және бұл кейбір жұмыс берушілердің жүкті әйелдерге деген
кемсіту, тежеу сияқты қатынастарынан қорғайды.
Әйелдердің жүктілігі, босануы және аналық кезеңін міндетті әлеуметтік
сақтандыруға енгізуге байланысты бізге Қордың қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету және алушылар алдындағы өз міндеттерімізді орындау
мақсатында әлеуметтік қамсыздандыру бойынша бірқатар заңнамалық және
нормативті құқықтық актілерге өзгерістер енгізу мәселелерін шешу қажет.
Сонымен қатар қосымша қызметттердің жүктелуіне байланысты Қордың бұдан әрі
қарқынды дамуы үшін бізде жаңа мүмкіндіктер ашылатын болады. Мемлекеттің
ана мен баланы қорғауға бағытталған әлеуметтік саясаты қоғамның жағдайы мен
оның қарқынды дамуының болашағын айқындайды. Бүгін ана мен бала құқығын
қорғай отырып, біз өз болашағымызды қорғаймыз.Әлеуметтік мемлекеттің үшінші
функциясы – білім және денсаулық сақтау мүмкіндіктерін қамтамасыз ету. Бұл
екі функция тек әлеуметтік мемлекетке ғана тән еместігін айта кеткен жөн.
Адамдардың физикалық және экономикалық өмірінің маңызды алғы шарттары
болғандықтан олар кез келген мемлекеттің типіне қарамастан жүзеге
асырылады. Ал әлеуметтік мемлекетке келетін болсақ, онда олар адамдардың
ажырамас құқығы болып қалыптасады да, сол құқықты қамтамасыз ету –
мемлекеттің маңызды міндетіне (мемлекеттік қаржыландыру, әлеуметтік
қамсыздандыру жүйеісн құру) айналады.
Әлеуметтік мемлекеттің төртінші функциясы - әлеуметтік теңсіздікті
бәсеңдету, Оны жүзеге асыру – барлық адамдардың бірдей әлеуметтік қолдау
табу атрибутының пайда болғанынан бастап мүмкін болды. Әлеуметтік қорғау
мен әлеуметтік қамтамасыз етудің ертеректе қалыптасқан механизмі мен
жалпыға бірдей әлеуметтік қолдау принциптерін жүзеге асыру – теңсіздікті
толығымен жоюға мүмкіндік береді.
Әлеуметтік мемлекеттің бесінші функциясы – еңбекпен қамтамасыз ету.
Германияда Веймар Республикасы кезінде мемлекеттік функция ретінде пайда
болған және Ф. Рузвельттің Жаңа курс саясатында маңызды рөл атқарған бұл
функция тек қана екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, шын мәнінде,
мемлекеттің ажырамас қызмет бөлігіне айналған.
Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік кепілдіктер
1.Мемлекет азаматтарға халықты жұмыспен қамту саласында:
1)кемсітушіліктің кез келген нысанын қарғаууға және кәсіп пен
жұмысқа ие болуда бірдей мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге;
2)жұмыссыздықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом (Бітіру) жұмысы
Мемлекеттің әлеуметтік қызметтері
Мазмұны
Кіріспе
1. Қазіргі кездегі мемлекеттің түсінігі,мәні және мемлекеттің функциясы
1.1 Әлеуметтік мемлекет ұғымы
1.2 Қазіргі кездегі мемлекеттің түсінігі, мәні, және әлеуметтік тағайыны
1.3 Мемлекет функциясының теориялық негіздері
2 Мемлекеттің әлеуметтік қызметі
2.1 Мемлекеттің әлеуметтік қызметтері, түсінігі
2.2 Мемлекеттің әлеуметтік қызметтерінің түрлері
2.3 Мемлекеттің әлеуметтік қызметтерінің қоғамдағы маңызы
3 Қорытынды
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста қазіргі кезеңдегі
Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік қызметтің жалпы теориялық негіздері,
мен үрдістерде алатын орны теориялық-әдіснамалық тұрғыдан зерттеліп,
талдауға ұмтылыс жасалды. Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік қызметтің, әлеуметтік проблемалардың деңгейін айқындауға, оларды
шешудің жолдары мен негізгі бағыттарын анықтауға салмақты мән берілді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі таңда өркениетті даму жолына
түскен мемлекеттердің қызметтері саласында әлеуметтік қызметтері маңызды
жүзеге асыруда. Бұл қызметтердің ішіндегі ең күрделісі әрі өте байыптылықты
қажет ететін бағыты әлеуметтік саладағы қызметтер болып табылады. Өйткені,
біріншіден, әлеуметтік мәселе адамдардың өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне
тікелей қатысты болғандықтан үнемі күн тәртібінде тұрады; екіншіден,
мемлекеттің әлеуметтік қызметтері әрқашан халықтың назарында болып, оның
талқысы мен сынына түсіп отырады. Сондықтан да әлеуметтік қызметтер
мемлекеттілікті орнықтыру мен мемлекетті басқаруда аса маңызды орын алады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттілігінің негізгі бағыттарының бірі
- әлеуметтік мемлекет құру. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабы
бойынша біздің еліміз әлеуметтік мемлекет деп жарияланған. Сонымен қатар,
мемлекетіміздің басты Стратегиялық құжаты - Қазақстан-2030
бағдарламасында елімізді әлеуметтік мемлекетке айналдыру мәселесі басым
бағыттардың бірі ретінде атап көрсетіледі. Бұл әлеуметтік мемлекет
қалыптастыруды басты нысан етіп алған билік өзінің саяси жауапкершілігін
сезінетінін дәлелдейді. Бір қарағанда, әлеуметтік мемлекет немесе
әлеуметтік қызмет деген мәселелердің күрделілігі байқалмай, түсінікті болып
көрінгенімен, оның ішкі мәнін кез келген қарапайым адамның түсіндіріп беруі
екіталай. Себебі, ұсынылған идея қоғамдық санада, халықтың күнделікті
өмірінде өте қарапайым деңгейде тараған. Қалай дегенмен де, бұқара халық
белгілі бір дәрежеде әлеуметтік мемлекет дегеніміз не, оның қасиеті,
негізгі белгілері, өзіне тән ерекшеліктері, қызметі туралы нақты білуі
қажет. Сондықтан, әлеуметтік мемлекет мәселесін барлық қырынан зерттеп
қарастыру, оның мәні мен мазмұнын ашып көрсету теориялық және қолданбалық
жағынан көкейкесті әрі маңызды мәселелердің бірі екендігі ешбір дау
тудырмасы анық. Қазіргі кезеңде Қазақстанның мемлекеттік басқару
тәжірибесінде қоғамның сұраныстары мен талаптарына жауап бере алатын
мемлекеттің әлеуметтік қызметті орнықтыру саясаты жүзеге асырылуда. Ал
өркениетті елдерде әлеуметтік мемлекет үлгісі жасалып, соған көшу үрдісі
жүзеге асырылып жатқанда бұл мәселенің біздің еліміз үшін өзектілігі зор.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік қызметі мен әлеуметтік мемлекет
құруының ғылыми-теориялық тұжырымдамасы және оның негізгі бағыттары мен
жүзеге асырылу жолдары ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен жыл
сайынғы халыққа Жолдауларында да ерекше атап көрсетіледі. Президенттің жыл
сайынғы Жолдауларында әлеуметтік қызметтің мемлекеттік саясаттағы орны мен
ролі қаншалықты дәрежеде екендігінен нақты мәліметтер беріледі.
Тақырыптың жаңашылдығы: әлеуметтік жұмыс саласының қоғамдағы орны, оның
ерекшеліктері анықталады, халықты әлеуметтік қорғау саласы ерекшеліктері,
әдістемелік амалдар жүйеленген.
Тақырыпты зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Әлеуметтік мемлекет құру
жолындағы мемлекеттің әлеуметтік қызметтеріне талдау жасай отырып, оның
мәні мен мазмұнын ашып көрсету дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып
табылады. Сонымен қатар әлеуметтік қызметтеді жүзеге асырушы мемлекеттік
органдардың қоғамда алатын анықтау да қажеттілік болып табылады. Осы
мақсатқа жету үшін мынандай міндеттерді шешу көзделіп отыр:
1 мемлекеттегі әлеуметтік қызметтердің теориялық әдіснамалық негізін
зерттеу;
2 әлеуметтік мемлекет құру жағдайында мемлекеттің әлеуметтік қызметтердің
үлгілеріне талдау жасау;
3 мемлекеттің әлеуметтік қызметердің негізгі бағыттарының теориялық
мәселелерін анықтау;
4 әлеуметтік қызметтердің құқықтық негіздерін сараптау және осы
қызметтерді жүзеге асыруда заңнамалардың атқаратын қызметін ашып көрсету;
5 қазіргі кезеңдегі мемлекеттің әлеуметтік қызметтердің деңгейін анықтау
және олардың негізгі бағыттарын айқындау;
6 мемлекеттің әлеуметтік қызметтерін жетілдіруінің басым бағыттарын
көрсету. Әлеуметтік жұмыстың Қазақстанда жеке бір сала болып қалыптасуына
көңіл аудара отырып, осы жұмыстың басты мақсаты етіп алдым.
Тақырыптың дерек көздері.
Тақырыптың зерттеу көздеріне негіз болған теориялық және нақтылы фактілерге
негізделген ғылыми зерттеулер. Дипломдық жұмыста негізінен төмендегідей
нормативтік актілер мен басқа да ресми құжаттар пайдаланылды.
Қазақстандағы әлеуметтік қызметті талдауға негіз бола алатын
Қазақстан Республикасының осы бағыттағы қабылданған заңдары мен нормативтік
актілері. 1991 жылы қабылданған Халықты еңбекпен қамту туралы алғашқы
Заңы, Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 5 сәуірдегі Қазақстан
Республикасында арнайы мемлекеттік жәрдемақы туралы Заңдарына және
Қазақстан Республикасының Конституциясына, Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарғыларына, Қазақстан Республикасы үкіметінің қаулыларына (
мәселен Қазақстан Республикасы Үкіметінің жылғы 27 маусымдағы № 886
қаулысымен мақұлданған), Қазақстан Республикасының Халықты әлеуметтік
қорғау тұжырымдамасы сияқты нормативтік актілеріне сүйенеді. Аталған
заңнамаларға енгізілген қосымшалар мен түзетулер де дипломдық жұмыста
қолданылды. Сонымен қатар зерттеуде елдің Стратегиялық даму бағдарламалары
мен Қазақстан Республикасының Президентінің еңбектері мен халыққа жолдаған
Жолдаулары жетекшілік қызмет атқарды.Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік
қызметтерге талдау жасау негізінде мынандай жаңа нәтижелерге қол
жеткізілді:
- Қазақстан Республикасында әлеуметтік қызметтер жалпы қоғамның
әлеуметтік даму үлгісіне емес, көп жағдайда әлеуметтік көмекті
қажет ететін қоғам мүшелеріне көмек көрсету үлгісі ретінде жүзеге
асырылып отырғаны айқындалады;
- әлеуметтік қызметтің негізгі қағидалары, бағыт-бағдарлары және даму
жолдары нақтыланып, айқындалып көрсетіледі;
- әлеуметтік қызметтің мәні мен мағынасы, қоғам дамуындағы орны мен
рөлі теориялық-әдіснамалық тұрғыдан зерттеледі;
- Қазақстанның әлеуметтік қызметті реттеуге бағытталған заңнамалық
және құқықтық нормаларын саяси талдау арқылы саяси институттардың
саяси үрдістерге қатысу жолдары нақтыланады;;
- Қазақстан Республикасының әлеуметтік қызметтерінің бағыт-бағдарын,
ерекшеліктерін, ұстанымдарын, даму жолдарын және келешегін сараптау
арқылы әлеуметтік қызметтің орны мен рөлі маңызы ретінде
негізделеді;
Дипломдық жұмыстың негізгі мазмұны, қағидалары мен қорытындылары автордың
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында көрсеткен Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті
елдердің қатарына енуінің негізгі басымдықтарын жүзеге асырудың жолдары
атты халықаралық ғылыми-практикалық конференцияда (21 сәуір, 2006 жыл))
мақалалары жарық көрген. Дипломдық жұмыста қамтылған зерттеу материалдары
теориялық-әдіснамалық және методикалық құралдар ретінде жоғарғы оқу
орындарында қолданылады.
1.1 Әлеуметтік мемлекет ұғымы
Әлеуметтік мемлекеттің басты тұжырымдамасының негізі - өте ертеде пайда
болған әлеуметтік саясатқа келіп тіреледі. Ертеде көптеген билеушілер,
мысалы, Рим цезарлары жағдайы өте төмен адамдарға нан тарату мен ойын-
сауықтар ұйымдастыру арқылы қамқорлық жасаған.
XIX ғасырдың екінші жартысында әлеуметтік мемлекет
ұғымын алғаш рет ұсынған неміс ғалымы Лоренц Фон Штайнер болды. Ол
әлеуметтік мемлекет өз азаматтарын экономикалық және қоғамдық дамуға
дағдыландырып, үйретуге міндетті, себебі, бірінің дамуы – екіншісінің
дамуына шарт болуы қажет, әлеуметтік мемлекеттің негізгі мәні де осы болып
табылады деп көрсеткен. Әлеуметтік мемлекет деген ұғымның пайда болуы
полициялық мемлекеттен, қоғамдық келісім мемлекетінен және мемлекеттің
биліктің ең жоғарғы формасы ретіндегі мемлекеттен әлеуметтік қызметтерді
жүзеге асырушы мемлекетке өтуін көрсетеді. 1930 жылы
неміс ғалымы Герман Геллер әлеуметтік-саяси әдебиетке әлеуметтік құқықтық
мемлекет ұғымын ендірді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бірқатар Батыс
Еуропалық мемлекеттердің Конституциясында әлеуметтік мемлекет формуласы
жазылған еді. XX ғасырдың 60 жылдары шамасында алғашқы әлеуметтік
мемлекеттер, мысалы, Францияда, Германияда, Швецарияда және Англияда, т.б.
елдерде құрыла ьастады. Олардың негізгі өмір сүру шарты – қоғамдағы жағдайы
нашар топты қолдау үшін халықтық табыстың белгілі бір бөлігін бөле алатын
экономикалық дамудың ең жоғарғы деңгейі болып табылады.
Әлеуметтік мемлекет дегеніміз – барлық байлығын, ішкі мүліктерін ұстанып
отырған саяси және экономикалық қағидаларын ел тұрғындарының тұрмысын
жақсартуға, қоршаған ортаны қорғауға, білім алуға керек мүмкіндік жасауға,
денсаулық сақтау жүйесін жоғары деңгейде қалыптастыруға жұмсап отырған
мемлекет.
Адам баласының сонау Аристотельден бастап ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан
көкейкесті арманы болғанымен, мемлекеттік дамудың әлеуметтік басымдылығы
өткен ғасырдың алпысыншы және жетпісінші жылдары ғана кейбір елдерде
қалыптаса бастады. Кейін бұл алдыңғы қатарлы елдердің экономикалық дамуының
негізгі басымдылығы тұрақты бағыты болды. Соның арқасында тұрмыс дәрежелері
қатты өсті. Адам капиталы, адам дамуының индексі деген ұғымдар әлем
елдерінде, мемлекетаралық салыстырғанда кеңінен қолданыла бастады.
Әлеуметтік мемлекет - әр
азаматтың жақсы ортада тіршілік етуіне, әлеуметтік жағынан қорғалуына,
таланттары мен шеберліктерін толық дамыту үшін барлық азаматтарға мүмкіндік
жасайтын мемлекеттік биліктің формасы болып табылады. Мұндай мемлекет адам
мен қоғамға қызмет етеді және әлеуметтік әділеттілік, әлеуметтік бітім мен
әлеуметтік келісім принциптеріне негізделген адамдар арасында жаңа типті
байланыстарды қалыптастырады.
Әлеуметтік мемлекеттің басты идеясы – гуманизм принциптері негізінде қоғам
өмірін саяси саяси және құқықтық жағынан жетілдіру, кешенді қызметін жүзеге
асыру, азаматтық қоғам дамуына жағдай жасау... Бүгінгі таңда әлеуметтік
мемлекеттің мәні туралы ғылыми зерттеулерде әртүрлі тұжырымдама жасалынған.
Ғалымдардың мемлекет туралы берген анықтамаларында бұл - әрбір азаматтың
лайықты өмір сүруіне, өндірісті басқаруға, азаматтарды әлеуметтік жағынан
қорғауға ұмтылған мемлекет. Әлеуметтік мемлекет - әр азаматтың жақсы ортада
тіршілік етуіне, әлеуметтік жағынан қорғалуына, таланттары мен
шеберліктерін толық дамыту үшін барлық азаматтарға мүмкіндік жасайтын
мемлекеттік биліктің формасы болып табылады. Мұндай мемлекет адам мен
қоғамға қызмет етеді және әлеуметтік әділеттілік, әлеуметтік бітім мен
әлеуметтік келісім принциптеріне негізделген адамдар арасында жаңа типті
байланыстарды қалыптастырады.
Әлеуметтік
мемлекетттің мәні мемлекеттің әлеуметтік қызметтерінен көрінеді. Бірінші
белгісіне - әлеуметтік саясатты жүзеге асырудағы құқықтық табиғаты,
мемлекеттің әлеуметтік процестерді бақылау және бағыттау міндеті жатады,
екінші - әлеуметтік сақтандыру жүйесінің жасақталуын айтуға болады, үшінші
– бюджеттік-әлеуметтік төлемдер, төртінші - әлеуметтік қамсыздандыруды,
жұмыспен және мемлекеттік қорғауды қамтамасыз ететін мемлекеттк жүйенің
болуы саяды, бесінші – қоғамның әрбір мүшесіне мемлекеттің әлеуметтік
қолдау көрсетуіне жатады, алтыншы - өз азаматтарының әл-ауқатының жоғары
денгейі үшін, жауапкершілігін арттырумен сабақтасқан.
Ерекше айтатын жағдай, халықтың тіршідік ету деңгейінің жоғары болуы -
әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілмеген жағдайда адам құқығы мен
бостандығының құрылымы өзгереді, адамдардың саяси белсенділігі төмендейді,
мемлекетке сенімсіздік пайда болады, саясатқа селқостығы ұлғаяды, құқық пен
бостандықтың заңды кепілдіктері әрқашан мүмкін емес деген ұғым қалыптасады.
Әлеуметтік мемлекеттің өмір сүруі құқықтың мемлекетпен бірлікте екенін атап
көрсету қажет. Өйткені, әрі құқықтық, әрі әлеуметтік мемлекет те жеке
тұлғаның дамуы мен игілігі үшін тиімді жағдайлар жасауға тырысады. Сонымен
құқықтық мемлекеттің тұжырымдамасы негізгі құрал болғандықтан тиімсіз
құқықтар санын мейлінше азайтып, мемлекеттің жеке тұлға өміріне қол сұғуына
заңды түрде шектеу қойып, нақты ережелер белгіленуі қажет. Әлеуметтік
мемлекет болса, бәрінен бұрын адамдарды заңдастырылған (негізделген)
құқықтармен, адам дамуына қажетті материалдық жағдаймен, ұлттық табыстың
әділ және ұтымды бөлінуін қалыптастырумен қамтамасыз етуге ұмтылады. Нақты
айтқанда, тұлғаның жеке өмірін қорғауға және қолдауға тырысу - әлеуметтік
және құқықтық принциптердің тұтастығының негізін құрайды. Солай десекте,
құқықтық мемлекет тұжырымдамасы мемлекеттік органдардың ұлттық табысты,
әлеуметтік, экономикалық, мәдени және басқа да игіліктерді бөлу процесіне
қатыспауын да мойындайды.
Бірақ әлеуметтік мемлекет әр адамды материалдық жағынан
қамтамасыз етуге, нақты айтқанда, ұлттық табысты бөлумен айналысуға
міндетті, осы процесті ұтымды түрде жүзеге асыру арқылы қоғамда пайда
болатынтеңсіздіктерді болдырмауға тырысады. Әлеуметтік мемлекет өзінің
қызметін азаматтардың қоғамдық белсенділігімен байланыстыруға, қысымшылық
көрсету тәсілдерінен аулақ болуға, жеке бастың мәртебесін қорғауға, сөз
бостандығы құқығына кепілдік беруді қамтамасыз етуге міндетті.
1.2 Қазіргі кезеңдегі мемлекеттің түсінігі, мәні және әлеуметтік тағайыны
1.3 Мемлекеттің функсиясының теориялық негіздері
2.1 Қазақстан Республикасы Ата Заңында өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат
қазынасы адам және адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсеткен.
Әрине, әлеуметтік мемлекеттің негізгі принципі де әлеуметтік саясатты
жүргізіп, негізгі функцисы әлеуметтік қорғау болып табылады. Әлеуметтік
қорғау – бұл мұндай қатынастар, яғни оның қамқорлығында индивидтер
қоғамдағы өз позицияларын сақтауға мүмкіндіктері болады. Әлеуметтік қорғау
– саяси немесе әлеуметтік одақты сақтау функциясы Қазақстан Республикасының
Конституциясы мемлекетімізді демократиялық, зайырлы, құқықтық ретінде
орнықтырумен қатар оны әлеуметтік деп жариялады. Әлеуметтік функция
қоғамның көптеген салаларын қамтиды және мемлекттің адамның әл-ауқатын,
тұрмысын жақсартуға бағытталған. Әлеуметтік функцияның ең негізгі мақсаты
қоғамдағы байлықты халық арасында әділеттілік қағидасы негізінде бөлініп
беру болып табылады. Мемлекет өз тарапынан еңбек етуге жарамсыз болған
қоғамдағы әлеуметтік топтарға жан-жақты қамқорлық жасауға міндет алады.
Әлеуметтік қамсыздандыру
бойынша құқықтық қатынастар-ақша төлемдерін, қызмет көрсету, жеңілдіктер
беру бойынша мемлекеттік органдар (мекемелер) және осыған құқықтары бар
жеке тұлғалар арасында пайда болатын құқықтық нормалармен реттелген
қатынастар. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының жүйесі-
реттелетін қатынастардың өзгешелігіне сәйкес тиісті құрылымдық тізбекте
орналасқан,өзара байланысты құқықтық институттар мен нормалар жиынтығы.
Құқықтық институт деген-қандай да бір қоғамдық қатынастардың нақты түрінің
кейбір жақтарын (элементтерін) немесе белгілі түрін реттейтін құқықтық
нормалардың тұрақты тобы.
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығына қатысты келесі институттардың белгілеуге
болады: жасы, еңбек сіңірген жылдары бойынша зейнетақылар,еңбекке уақытша
жарамсыздық бойынша; жүктілік және босану бойынша; мүгедектігі бойынша,
асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және т.б. жәрдемақылар.
Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының жүйесі әлеуметтік қамсыздандыру
құқығының қайнар көздері-әлеуметтік қамсыздандыру бойынша қатынастарды
реттейтін нормативтік-құқықтық актілер.
Конституцияның бірінші бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін әлеуметтік
мемлекет ретінде орнықтырды.Бұл ереже 28-бапта дамытылды, онда Қазақстан
азамытына жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан
айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде оған ең томеңгі жалақы мен
зейнетақының мөлшерінде әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік беріледі.
Конституцияда былай деп көрсетілген:
1.Қазақстан Республикасының азаматына жалақы мен зейнетақының ең төменгі
мөлшеріне, жасына келген, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан
айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде әлеуметтік
қамсыздандырылуына кепілдік беріледі.
2.Ерікті әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша
нысандарын жасау және қайырымдылық көтермеленіп отырады. (28-бап)
Әлеуметтік жұмыстың сөздігінде әлеуметтік қызмет көрсету адамдардың
қажеттіліктерін қанағаттандыру нақтылы қызметтүрлеін беру деп аталады.
Әлеуметтік қызметтің Қазақстандағы жағдайы
оның мәнінің, мазмұнының теориялық тұрғыдан дәлелденгенін көрсетеді және
заңнамалық негіздері құрастырылған.
Әлеуметтік қызмет көрсету жөнінде күні осы уақытқа дейін бірде-бір
президент немесе үкіметтің қаулылары қабылданбаған.
Қазақстан Республикасының халықты әлеуметтік қорғау жүйесі
Халықты әлеуметтік қорғау мәселесін әр мелекет өзінің
әлеуметтік-экономикалық мүмкіндігінің шеңберінде шешеді. Әр аймақтық
бөлініске сай әр мемлекеттің әлеуметтік қызметтерді жүргізудің өзіндік
үлгілері болады.
Мәселен, Ұлыбритания, Жапония, Канада, Жерорта
теңізі және т.б. елдерінің әлеуметтік қорғау үлгілері сияқты Қазақстанның
да өз үлгісі бар. Қазақстанда әлеуметтік саясатты жүргізіп, әлеуметтік
қорғауды ұйымдастырумен 1996 жылы Президент жарлығымен құрылған Еңбек және
халықты әлеуметтік қорғау министрлігі айналысады. Тәуелсіз Қазақстанның
халықты әлеуметтік қорғаудың өзіндік құрылымы 1999 жылдардан қалыптасты.
2001 жылы 27 маусымды Халықты әлеуметтік қорғаудың концепциясы
қабылданды. Бұл маңызды құжат мемлекетте әлеуметтік сақтандыру жүйесінің
енгізілуімен ерекшеленеді. Сонымен бірге құжат бойынша халықты әлеуметтік
қорғау үш деңгейде жүзеге асады. Олар:
базалық, мемлекеттік бюджет
есебінен төлемдер: зейнетақы төлемдері, мүгедектік бойынша төлемдер,
асыраушысынан айрылуына байланысты төлемдер, әлеуметтік қорғау мекемелері
бойынша әлеуметтік көмек көрсету, мекен-жайлық әлеуметтік көмектер.
міндетті, міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесі бойынша төлемдер: еңбек етуге қабілетсіз болған жағдайда,
асыраушысынан айрылу жағдайында, жұмысынан айрылу жағдайында.
Қосымша, жұмыс беруші
жауапкершілігімен сақтандыру. Осының аясында жыл
сайын үкімет пен министрлікте ауқымды бағдарламалар қабылданып, іс-шаралар
жоспары бекітіледі.
Қоғамның тағы да бір әлжуаз таптарына арналған мемлекет тарапынан
жасалынатын қолдаулар жүйесі көрсетілген Мемлекеттік атаулы көмек туралы
Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Мемлекеттік атаулы көмек
көрсету қаржылай төлемдер арқылы атқарылады.
Атаулы әлеуметтік көмек жәрдемақы төлемдерінің 4 түрін қамтиды:
тұрғын үймен қамтамасыз ету;
кедейлік шегіне дейінгі жандарға қаржылай көмек көрсету;
4 балалы және 7 жасқа
дейінгі балалары бар жұмыс істемейтін аналарға көмек;
үйде оқытылып, тәрбиленетін
мүгедек-балаларға
Әлеуметтік қызметтер пен әлеуметтік қорғау жүйесін дамытудың
негізгі бағыттары: Теориялық тұрғыдан еліміздің әлеуметтік мемлекет деп
жариялануы, әлеуметтік-экономикалық даму мақсатына басымдық берілуі
тұрғындарымыздың жоғары өмірлік стандарттармен қамтылуына баса мән
берілгендігін айқындайды. Сонымен бірге, мемлекеттің әлеуметтік қызметтері
халықтың өмір сүру деңгейіне бағытталуы, негізінен әрбір азаматтың өзін-өзі
көрсетуімен жүргізіледі деген пікірлер де аз емес еді. Яғни, әлеуметтік
мемлекет пен әлеуметтік қызметтерді жекешелендірудің орнына, қоғамның өзі
жасалмайтын деңгейдегі әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ете алатын
жәрдемдік мемлекеттер құрылады. Жәрдемдік мемлекет үлгісіне ауысу, яғни
аз қамтылған отбасыларға арналған әлеуметтік трансферттердің азаюымен
қатар, халықтың әлсіз топтарының үлесіне ресурстарды үлестіріп беруді
қарастырады. Жалпы жәрдемдік мемлекет, мемлекет пен қоғамдық сектордың
және бизнестің арасында әлеуметтік міндеттемелерді бөлуді көздейді.
Әлеуметтік қорғау саласында кедейшілік деңгейін төмендету мен жоқшылықты
жоятын, халықты тиімді әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі жасақталуы қажет. Ол
үшін өзін-өзі қамтамасыз ету кезінде пайда болатын қауіп-қатерлердің
әлеуметтік сақтандыру түрлерінің қолайлы механизмдері қарастырылуы керек.
Сонымен бірге мемлекеттің әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің басым
бөлігінен, жеке азаматтардың өзіндік қамсыздандыру іс-әрекеттеріне көшуді
жоспарлау қажет.
Қазіргі кезеңде
мемлекеттің әлеуметтік қызметтері мен оны анықтау, жетілдіре түсу,қайта
қалпына келтіру барысында, іс-әрекеттерінде құқылық және әлеуметтік
принциптердің тиімді мөлшерін табуға ұмтылуда. Кез келген қоғам тіршілік
құрылымының ғылыми тұрғыда дәлелденген үлгісіне, нақты белгіленген мақсатқа
сүйене отырып, дами алады. Заңды күші бойынша тізімде келесі болып
Қазақстан Республикасының Заңдары тұр. Кәдімгі заңдарға 1997 ж. 20
маусымдағы №136 Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңы. Бұл заң
азаматтарды зейнетақымен қамсыздандырудың құқықтық және әлеуметтік
негіздерін белгілейді, мемлекеттік органдардың, меншік нысандарына
қарамастан, жеке және заңды тұлғалардың, азаматтардың зейнетақымен
қамсыздандырылуға конституциялық құқығын іске асыруға қатысуын реттейді.
1997 ж.16 маусымдағы №126-1 "мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айрылу
жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік
жәрдемақылар туралы" ҚР Заңы азаматтардың заңнамада көзделген негіздерде
және тәртіппен мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша
және жасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар алуға құқығы
бар. Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдік азаматтар мен
азаматтығы жоқ адамдар Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей
мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алу құқығын пайдаланады. 1999 жылғы 5
сәуірдегі №365-1 "Арнаулы мемлекеттік жәрдемақы туралы" ҚР Заңы арнаулы
мемлекеттік жәрдемақы алуға құқығы бар азаматтарды мемлекеттік әлеуметтік
қамсыздандыру саласындағы қатынастарды реттейді. Арнаулы мемлекеттік
жәрдемақы- әлеуметтік қорғауды қажет ететіндерге жәрдемақылардың өзге де
түрлеріне қарамастан берілетін ақшалай төлем. 1999 жылғы 13 шілдедегі №414-
1 "Жерасты және ашық кен жұмыстарында, еңбек жағдайлары ерекше зиянды және
ерекше ауыр жұмыстарда істеген адамдарға берілетін мемлекеттік арнайы
жәрдемақы туралы" ҚР Заңы 2000 ж. 1 қаңтардан бастап күшіне енді. Осы заң
1998 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша жер асты және ашық кен жұмыстарында,
еңбек жағдайлары ерекше зиянды және ерекше ауыр жұмыстарда осы Заңда
белгіленген стажы бар азаматтарды әлеуметтік қорғау ға бағытталған. Еңбек
құқығы қайнар көздерінің арасында әртүрлі құқық салаларына, соның ішінде
әлеуметтік қамсыздандыру құқығына қатысты кешенді сипаттағы нормативтік
құқықтық актілер бар. Мысалы, 1997ж. 19 мамырдағы "Денсаулықты қорғау
туралы" ҚР Заңының кейбір баптары әлеуметтік қамсыздандырудың тегін
медициналық көмек деген институтын реттейді.
2.2 Әлеуметтік мемлекеттің бірінші функциясы - әлеуметтік қорғау және оның
пайда болуы, ең алдымен, азаматтардың әл-ауқатының деңгейіне мемлекет
жауапкершілігінің қалыптасуына байланысты еді. Халықты әлеуметтік қорғау –
мемлекеттің әлеуметтік қызметтерінің негізгі басым бағыты. Экономикалық
нарықтық қатынастар кезеңіне өткенде мемлекеттің әлеуметтік қызметтерін
жетілдіру қажеттілігі туындады. Әлеуметтік қызмет аясында халықты, оның
ішінде көмекке аса мұқтаж адамдар, асыраушысынан айрылған, мүгедек жандар,
жетім балалар әлеуметтік қорғалады. Әлеуметтік қамсыздандыру халықтың өмір
сүру деңгейімен тығыз байланысты. Қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерін
әлеуметтік қамсыздандырудың деңгейін анықтайтын фактор болып әлеуметтік
қорғау шараларын қаржыландырудың қайнар көзі, механизмі немесе кестесі
табылады. Әлеуметтік қорғану немесе әлеуметтік қауіпсіздік
түсінігі алғаш рет АҚШ-та пайда болды және ол кез келген азаматты, тіпті
елдің кез келген тұрғынын жұмыссыздықтың, табыстың жоғалуының немесе күрт
азаюының, аурудың, бала туудың, өндірістік жарақаттың немесе кәсіптік
аурудың, мүгедектіктің, кәріліктің, асыраушысынан айырылуының салдарынан
орын алған экономикалық немесе әлеуметтік қиындықтардан қорғайтын шаралар
жүйесін білдірді.
БҰҰ Бас
Ассамблеясы 1948 жылғы 10 желтоқсанда қабылдаған Адам құқықтарының жалпы
декларациясы адамның белгілі бір өмір сүру деңгейіне,соның ішінде
тамақтануға, киінуге, тұрғын үйге, медициналық күтімге, оның өзінің және
оның отбасының денсаулығы мен жақсы өмір сүруі үшін әлеуметтік қызмет
көрсетуге және жұмыссыздық, ауру, мүгедектік, жесірлік, кәрілік және өзге
де жағдайлар орын алған жағдайда әлеуметтік қамсыздандыруға қатысты
құқықтарын бекітті. БҰҰ Бас
Ассамблеясы 1966 жылғы 16 желтоқсанда қабылданған Экономикалық, әлеуметтік
және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт әрбір адамның әлеуметтік
қамсыздандыруға құқығын бекіте отырып, бұл ережелерді одан әрі дамытты.
Қазақстан Республикасы да осы халықаралық-құқықтық нормаларды өз
заңдарында бекітіп әрі дамыта отырып, өз мойнына оларды орындауға қатысты
міндеттемелерді алды.Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы -
әлеуметтік мемлекет. Бұл мемлекетпен ұйымдастырылатын және қолданатын
тиісті әлеуметтік қамсыздандыру жүйесініңғ бар болуы түсініледі, кейбір
жағдайларда оның атынан құзырлы органдар қабылдайтын нормативтік -құқықтықө
актілер арқылы бұл жүйеге жұмыс берушілерді тартады. Әлеуметтік
қамсыздандыру деп әр түрлі көмек түсініледі. Мысалы, зейнетақы, жәрдемақы
түріндегақшалай төлемдер, өтемдік төлемдер, әлеуметтік қызмет көрсету
(мүгедектерге, қаусағандарға ақыл-ой дамуы артта қалған балаларына үй
-интернаттарды бағып-қағу және т.б.) Әлеуметтік қамсыздандырудың
түрлері: Ақша құралдарының
қайнар көзіне қарамастан, мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру келесі
түрлерде жүзеге асырылуы мүмкін: -ақша
төлемдері (зейнетақылар, жәрдемақылар, өтемақылар, материалдық көмек және
т.б.)
-заттай көмек (дәрі-
дәрмек, азық-түлік, мүгедектер үшін техникалық көмек құралдары);
-қызмет көрссету
және жеңілдіктер (қарттар және мүгедектердің үй-интернаттарына, балалар
үйіне орналастыру, үйде әлеуметтік қызмет көрсету және т.б.);
-мүгедектердің
емделуімен,сауығуымен және денсаулығын жақсартумен (стационарда, үйден
қатынап емдеу санаторийларда, қарттар және мүгедектер үшін арналған үй-
интернаттарда), емдеу орнына баруымен және қайтуымен байланысты қосымша
шығындар өтеу, жұмыссыздарды қайта оқыту (қайта дайындықтан өткізу);
Азаматтардың жекелеген
санаттарына көмек көрсетудің бір жолғы ақшалай және ақшалай емес түрлері.
Әлеуметтік қамсыздандырудың субьектілеріне келесідей түрлерге
бөлуге болады:
1) Еңбекке қабілеттігі жоқ жастағы азаматтар:
-зейнеткерлер,соларды4 ішінде мүгедектер және жалғызбасты тұлғалар;-
балалар, солардың ішінде жасөспірімдер.
2)еңбекке қабілетті жастағы азаматтар:-
жұмыссыздар; -уақытша
жұмыссыздар;
-мүгедектер;
-көпбалалы отбасылар;
-тұрмыстық жағдайы төмен тұлғалар.
Әлеуметтік қамсыздандырудың әлеуметтік
функциясы әлеуметтік қорғалмаған, өзгенің жәрдем көрсетуіне мұқтаж
азаматтар санаттарына оларға қосымша қаржы бөлу жолымен көмек көрсетуден
көрініс табады. Жоғарыда атап
өткеніміздей, нарықтық қатынастар орын алған кез келген өнеркәсіптік
дамыған мемлекетте халықты әлеуметтік қорғау азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының кепілдіктері жүйесін де маңызды орынды иеленеді. Алайда,
нарықтық қатынастар өз бетімен халықты әлеуметтік қорғау механизмін
туындатпайды. Халықты әлеуметтік қорғаудың ерекшелігі оның аса көп
материалдық шығындарды талап етуінен және ешқандай пайда әкелмейтінінен
көрініс табады. Осы ерекшелігіне орай халықты әлеуметтік қорғауды шешу
мәселесін мемлекет өз мойнына алады.
Байқағанымыздай, әлеуметтік қамсыздандырудың тарихы жүз жылдам астам
уақытты қамтиды. Бұл уақыт ішінде қаржыландырудың функциялары, нысандары
және әдістері талай рет өзгерді. Бірақ, әлеуметтік қамсыздандырудың мақсаты
- адамдардың өмірін жақсарту ешқашан өзгерген жоқ.
Әлеуметтік
қорғауды қаржыландырудың мемлекеттік әкімшілік-биліктік жүйесі кезінде
қаржылық ресурстардың басты субъектісі болып мемлекет табылады, яғни
әлеуметтік қорғау шараларының жүйесін мемлекет қаржыландырады. Дәл осындай
жүйе бізге бұрынғы Кеңестік Одақтан мұраға қалды. Әлеуметтік
қамсыздандырудың мұндай жүйесі кезінде тараптар болып жұмыс істейтін азамат
пен мемлекет табылады. Әлеуметтік қамсыздандырудың бұл үлгісі нарықтық
қатынастарға өту кезеңінде жедел реформалауды қажет етті. ХХ ғасырдың 90
жылдарындағы экономикалық тоқырау қазақстандық әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесіндегі қиындықтарды одан әрі өршіте түсті. Инфляция мен жұмыссыздықтың
өсуі, өндірістің құлдырауы жұмыс істейтіндер санының күрт төмендеуіне әкеп
соқты, ал бұл, өз кезегінде, қарт адамдар санының өсуімен бірге бір
ұрпақтан (жұмыс істейтіндерден) екіншісіне (жұмыссыздарға) капиталдың
ауысуының бірден азаюын білдірді. Жұмыс істейтіндер мен зейнеткерлер
санының арақатынасында тепе-теңдіктің болмауы Қазақстан Республикасының
Зейнетақы қорының ақша қаражаттарының дефицитінің артуына және соған орай
республикалық бюджеттің осы дефицитті жабуға бағытталған шығындарының
көбеюіне әсер етті.
Жәрдемақы - жоғалтқан табысты өтеу немесе қосымша матғериалдық
көмек беру мақсатында заңмен айқындалған жағдайларда ай-сайын, мезгіл-
мезгіл немесе бір жолғы, азаматтарға тағайындалатын ақшалы төлемдер.
Жәрдемақылардың зейнетақылардан айырмашылығы жоғалтқан табысты уақытша
ауыстыру немесе өмір сүруге қажетті қайнар көздерге қосымша болуда
тұрады.Әрекеттегі заңдарда жәрдемақылардың келесі түрлері бекітілген:
-мүгедектігі бойынша
жәрдемақы; асыраушысынан
айырылу жағдайы бойынша жәрдемақы;
-жасына байланысты берілетін жәрдемақы ;
-еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша жәрдемақы;
-жүктілік және босану бойынша
жәрдемақы;
Мүгедектігі бойынша жәрдемақы
Мүгедектігі бойынша
жәрдемақылар мүгедектігі душар болған жағдайда жәрдемақыға өтініш жасалған
уақытта жұмыстың тоқталғанына немесе жалғасуына қарамастан
тағайындалады.Мүгедектігі бойынша жәрдемақылар қашан болғанына-жұмыс немесе
қызмет кезінде,жұмысқа кіріскенге дейін немесе жұмысты тоқтатқаннан кейін
болғанына қрамастан тағайындалады.Мүгедек адамға зейнетақы төлеу
тағайындалған кезде мүгедектігі бойынша жәрдемақы төлеу
тоқтатылады.Мүгедектігі бойынша жәрдемақыға құқы бар мүгедектерге:
1) жалпы аурулардан,еңбекте мертігуден,кәсіби аурулардан мүгедек
болғандар,16-жасқа дейінгі мүгедек балалар,16-18 жасқа дейінгі
бірінші,екінші,үшінші топтағы мүгедек балалар;
2) мүгедектікке әскери
қызметпен өту кезінде алған жарақаттын,контузияның,мертігудің,а урудың
салдарынан душар болған мерзімді қызметтегі әскери қызметшілер қатарынан
шыққан мүгедектер,азаматтық немесе әскери мақсаттағы ядролық обьектілердегі
авариялық жағдай салдарынан мүгедек болған адамдар;
3) әскери қызмет міндеттерін (қызмет
міндеттерін) атқаруға байланысты емес жазатайым жағдайдың салдарынан болған
мертігу не әскери және қызмет борышын орындауға байланысты емес ауру
салдарынан мүгедектікке душар болған жағдайда әскеи қызметшілер )мерзімді
қызметтегі әскери қызметшілерді қоспағанда), Қазақстан Республикасының ішкі
істер органдары мен бұрынғы мемлекеттік тергеу комитетінің басшы және
қатардағы құрамының адамдары қатарынан шыққан мүгедектер;
4) әскери қызметтен өту кезінде жаралану, контузия,
мертігу, ауруы салдарынан мүгедектікке душар болған әскери қызметшілер
(мерзімді әскери қызметтегі әскери қызметшілерді қоспағанда), қызмет
міндеттерін атқару кезінде жаралану, контузия,мертігу, ауруы салдарынан
мүгедектікке душар болған ҚР-ның ішкі істер органдарымен бұрынғы
Мемлекеттік тергеу комитетінің қызметкерлер қатарынан шыққан мүгедектер;
5)себеп слдарлықбайланысы
анықталған жағдайда төтенше экологиялық жағдайлар, соның ішінде ядролық
жарылыстар мен сынақтар кезіндегі радиациялық әсер етудің салдарынан немесе
олардың зардаптарынан болған мүгедектер жатады.
Асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша жәрдемақы алуға, асыраушысы қайтыс
болған отбасының еңбекке жарамсы, оның асырауында болған мүшелерінің құқығы
бар. Бұл орайда осы баптың 2-тармағының3)тармақшасында аталған балалар мен
адамдарға жәрдемақылар олар асыраушының асырауында болғандығына қарамастан
тағайындалады. Отбасының еңбекке жарамсыз мүшелері болып: 1( егер 18-жасқа
толғанға дейін мүгедек болып қалса, 18-жасқа толмаған және осы жасстан
асқан балалар аға-інілері, апа-сіңілілері және немерелері есептеледі, бұл
орайда аға-інілері, апа-сіңілері және немерелері-егер олардың еңбекке
жарамды ата-аналары болмаса, өгей ұлдары мен қыздары, егер олар ата-
аналарынан алимент алмайтын болса, есептеледі.
Зейнетақымен қамсыздандырудың ұғымы
және зейнетақы түрлері Зейнетақымен қамсыздандыру еңбекке жарамсыз
азаматтарды әлеуметтік қамсыздандырудың негізгі түрі болып табылады.
Зейнетақы - еңбекке жарамсыз азаматтар заңмен
орнатылған белгілі бір жасқа жеткенде тағайындалатын ай сайынғы ақшалы
төлем. Жалпы еңбек стажына қосылатын еңбек немесе өзге де қоғамға пайдалы
қызметке байланысты тағайындалатын зейнетақыларға еңбек сіңірген жылдары
үшін зейнетақы жатады. Зейнеткерлік жасына жеткен ел тұрғындарын лайықты
өмір мен жеткілікті зейнетақымен қамтамасыз ету – әлеуметтік саясаттың
үлкен міндеттерінің бірі. 1998 жылдан бастап зейнетақымен қамтамасыздандыру
екі жүйеден тұрады: ортақ жүйеден (зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік
орталықтан зейнетақымен қамтамасыздандыру); жинақтаушы зейнетақы жүйесі
(жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақымен қамтамасыздандыру).
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізі өздерінің қарттық кезеңдерінің әл-
ауқаттылығына жауап беруші азаматтардың жеке жауапкершілігімен, жасалынған
салымдардың және зейнетақы төлемдерінің арасында тікелей байланысты орнату.
Зейнетақы жасы фиксациялы болады: еркектерге – 63 жас, ал әйелдерге – 58
жас 2009 – 2011 жылдарға арналған республикалық
бюджет туралы Заң жобасында мемлекеттік базалық зейнетақының төменгі
мөлшері – 5388 теңге, зейнетақының ең төменгі мөлшері – 9875 теңге, ал ең
төменгі күнкөріс деңгейінің шамасы – 13470 теңгені құрап отыр. Осы тұста
Қазақстан бойынша ең төменгі күнкөріс деңгейінен зейнетақының ең төменгі
мөлшері тіптен төмен болып отыр. Зейнетақы мөлшері халықты әле де толықтай
қанағаттандыра алмай келеді. Зейнетақы тағайындау барысында теңестіру
саясаты жүзеге асқандықтан, минимум және максимум зейнетақы арасындағы
айырмашылық көлемі тым аз. Болашақта зейнетақылық жинақтаулардың сақталуы
мен кәрілік жеткен кезде олардың жетерлік мөлшерде болуы жөнінде
мемлекеттік кепілдіктерді қамтамасыз ету мақсатында зейнетақы жүйесін қайта
жетілдіру жұмыстары жүргізілуде. Зейнетақымен
қамсыздандыру жөніндегі мемлекеттік кепілдіктер
1.Мемлекет дейін зейнеткерлікке шыққан азаматтарды төлемдерінің белгіленген
мөлшерін сақтай отырып, зейнетақымен қамсыздандыруға кепілдік береді, одан
кейінгі кезеңдерде зейнетақы төлемдері 1997ж. 20маусымдағы №136-1 заңының
13-бабының 4-тармағына сәйкес жүзеге асырылатын болады.
Әлеуметтік қамсыздандыруға құқық- адамның негізгі әлеуметтік-экономикалық
құқықтарының бірі. Бұл құқық 1948 жылғы Адам құқықтарының декларациясының
26-бабында, 1966 жылғы Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы
халықаралық пактінің 11-бабында және өзге де халықаралық актілерде
бекітілген. Әлеуметтік қамсыздандыру- бұл материалдық игіліктерді еңбектің
қатысуынсыз бөлудің нысаны. Әлеуметтік қамсыздандыруда материалдық
игіліктер қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінемемлекеттің және арнайы
қорлардың есебінен әлеуметтік нормаларда белгіленген кездерде және
жағдайларда бөлінеді. Соған қоса,әлеуметтік қамсыздандырудымемлекет
әлеуметтік мәнге ие деп таныған жағдайлардың туындауы салдарынан тіршілік
етудің қайнар көзі ретіндегі жоғалған жалақыны өтеуге бағытталған, мемлекет
қалыптастыратын құқықтық экономикалық және ұйымдастырушылық шаралардың
жүйесі ретінде де анықтауға болады.
Бұл заңдар мемлекетке қарт адамдарды, мүгедектерді,
көп балалы отбасын, тастанды, жетім балаларды және тарихи отанына оралған
қазақтарға көмек көрсету міндетін жүктейді.
Мемлекеттің әлеуметтік
қызметтері әлеуметтік бағдарламаны бюджеттік қаржыландыру арқылы және
әлеуметтік қамсыздандырудың мемлекеттік құрылымын құру барысында жүзеге
асырылады.
Мемлекеттің әлеуметтік қызметтерінің- әлеуметтік сақтандыру, әл-ауқат
деңгейі үшін мемлекеттің жауапкершілігі, әлеуметтік қолдау мүмкіндігін алуы
- әлдеқайда кейінірек. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік
сақтандыру маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік
сақтандыруға зейнеткерлік, медицналық, жұмыссыздық бойынша сақтандыру,
өндірістегі оқыс оқиғалардан сақтандыру сияқты түрлері бар. Қазақстан
Республикасының әлеуметтік сақтандыру және зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесі
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесінде әлеуметтік
сақтандыру маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Әлеуметтік
сақтандыруға зейнеткерлік, медицналық, жұмыссыздық бойынша сақтандыру,
өндірістегі оқыс оқиғалардан сақтандыру сияқты түрлері бар. Әлемнің
көптеген мемлекеттерінде медициналық және зейнеткерлік сақтандыру жалақының
бір бөлшегін ұстап қалу арқылы жүзеге асады. АҚШ-та әлеуметтік сақтандыру
мақсатында жұмысшылардың жалақысының 7,5 пайзы ұсталынады. Ал Швецияда
әлеуметтік сақтандыру толықтай мемлекет есебінен қаржыландырылады.
Қазақсатнда міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін жүзеге асыру үшін ҚР
Үкіметінің 2004 жылғы 27 ақпандағы N 237 қаулысына сәйкес Мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру қоры құрылды.
Мұнда мемлекетке төленетін әлеуметтік салықтың үш
пайызын құрайтын бөлігі ғана Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына
аударылады. Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі қолданысқа енген уақыттан
бастап 2008 жылдың 1 қаңтарына дейінгі жағдай бойынша Мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру қорынан жүргізілген әлеуметтік төлемдердің сомасы
822 542,1 мың теңгені құрады. Бұл қор төмендегідей қызметтер атқарады:
еңбек ету қабілетінен айрылу,
егер медициналық-әлеуметтік сараптама азаматқа еңбек ету қабілетінен айрылу
дәрежесін белгілесе, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыдан басқа еңбек ету
қабілетінен айрылуы бойынша әлеуметтік төлемақы алуға құқылы. Еңбек ету
қабілетінен айрылуы бойынша әлеуметтік төлемақы мөлшері орташа еңбек ақы
мөлшеріне, еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесіне және міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне байланысты болады.
асыраушысынан айрылу,
мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыдан басқа қайтыс (сот хабар-ошарсыз кетті
деп таныған) болған адамның асырауында болған отбасы мүшелеріне
асыраушысынан айрылуына байланысты әлеуметтік төлемдер тағайындалуы мүмкін.
Асыраушысынан айрылуына байланысты әлеуметтік төлемдер орташа еңбек
ақысына, асырауында болған адамдар санына және міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысу өтіліне байланысты болады.
жұмысынан айрылу, жұмысқа
орналастыруға көмектесу, кәсіптік дайындау, жергілікті бюджет есебінен
қоғамдық жұмыс беруден басқа егер азамат үшін 6 айдан кем емес уақыт
әлеуметтік аударымдар жүргізілсе және жұмыссыз ретінде ресми тіркелсе, онда
ол жұмысынан айрылуы бойынша әлеуметтік төлемақы алуға құқылы.
жүктілігі және босануына, әлеуметтік төлем бір рет төленеді және ол әйелдің
соңғы он екі айда тапқан табысының орташа мөлшерінде тағайындалады. Қалыпты
босанған жағдайда орташа айлық табыс 4,2 коэффициентке көбейтіледі, ал ауыр
босанған жағдайда және екі немесе одан да көп бала туған жағдайда орташа
айлық табыс 4,7 коэффициентке көбейтіледі. Ядролық сынақтар өткізілген
өңірлерде тұратын әйелдер үшін 5,7 және 6,2 коэффициенттер қолданылады.
Жаңа туған баланы асырап алған жағдайдағы коэффициент 1,9 құрайды.
Нәресте күтімі үшін, бала күтіміне төленетін әлеуметтік төлем ай сайын
төленеді және әйелдің соңғы 24 айдағы орташа табысының қырық пайызы
мөлшерінде тағайындалады. Бұл ретте әлеуметтік төлемнің ең жоғарғы мөлшері
ең төменгі еңбек ақының он еселенген мөлшерінің қырық пайызынан аспау
керек, ал әлеуметтік төлемнің ең кіші ері бала күтіміне төленетін
мемлекеттік жәрдемақы мөлшерінен кем емес мөлшерде тағайындалады.
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының рөлі мен
міндеттері Елімізде міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесінің енгізілуіне байланысты құрылған Міндетті
әлеуметтік сақтандыру қорының (бұдан әрі – Қор) құрылғанына биыл үш жыл
толып отыр.
Нақты бір қызметтерді атқарған ерекше әлеуметтік сақтандыру жүйесі кеңес
уақытында да болған. Алайда ол кейбір сыртқы және формальді белгілерімен
ғана сақтандыру болды, мысалы ол арқылы уақытша еңбекке жарамсыздығы
жөніндегі параққа төленді, өндірістегі бақытсыз жағдайларға, кәсіби
ауруларға немесе басқа да бір жағдайларға байланысты жәрдемақылар
ресімделді. Өзіндік мәні жағынан бұл жүйе әлеуметтік сақтандыру емес
әлеуметтік қамсыздандыру болды. Сақтандыру ол әлеуметтік немесе
коммерциялық болғанына қарамастан маңызды принципке негізделуі қажет, яғни
төленген жарналарға сәйкес болуы керек.
Біздің мемлекетіміздің әлеуметтік саясаты елімізде әлеуметтік
қорғаудың мықты жүйесін құруға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты 2005 жылғы
Қазақстан халқына арнаған Жолдауында үшдеңгейлі әлеуметтік қамсыздандыру
жүйесін қалыптастыруға бағытталған әлеуметтік реформаның тереңдетілген үш
жылдық бағдарламасы жүзеге асыру басталғанын атап өткен болатын.
Халықты әлеуметтік қорғаудың екінші деңгейі болып табылатын міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесі біздің елімізде 2005 жылдың 1 қаңтарынан
бастап енгізілді және әлеуметтік бағыттағы мемлекеттік шығындардың елеулі
кеңейгенін дәлелдеді. Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін қаржыландыру
жұмыс берушілер мен өзін-өзі жұмыспен қамтыған тұлғалардың Қорға төлеген
әлеуметтік аударымдарынан тұрады және оларға салық жүктемесінің көбеюін
болдырмау үшін төленетін әлеуметтік аударымдар сомасына әлеуметтік салық
мөлшері төмендетілген.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізу мақсатында құрылған Қор
бірден бір құрылтайшысы және қатысушысы мемлекет болып табылатын
акционерлік қоғам нысанындағы коммерциялық емес ұйым. Қор әлеуметтік
аударымдарды шоғырландырып, әлеуметтік тәуекел туған жағдайға қатысты
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыларға әлеуметтік төлем
төлеуді жүргізеді.
Қазіргі уақытта Қор әлеуметтік тәуекелдің үш түрі бойынша – еңбек ету
қабілетінен айрылу, асыраушысынан айрылу және жұмысынан айрылу бойынша
төлем жүргізеді. Осылайша, жұмыс істейтін зейнеткерлерден басқа,
кәсіпорындарда және меншіктің барлық түрлеріндегі ұйымдарда, сонымен қатар
жеке еңбек қызметімен шұғылданатын өзін-өзі жұмыспен қамтыған барлық
тұлғалар, егер олар үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілсе олар еңбек ету
қабілетінен айрылған, асыраушысынан айрылған және жұмысынан айрылған
жағдайда Қордан әлеуметтік төлемдер алуға құқылы.
Сақтандырудың негізгі принципін сақтау мақсатында – төлемдер жарнаға
байланысты болатындықтан әлеуметтік аударымдарды есепке алу жеке әлеуметтік
код негізінде дербес жүргізіледі. Әлеуметтік төлемдер мөлшері міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушының қатысу өтіліне және орташа айлық
табысына байланысты болады. Сонымен бірге төлеушілердің әлеуметтік
аударымдарды уақытында және тұрақты төлеуі әлеуметтік төлемдердің мөлшеріне
әсер етеді. Яғни жұмыс беруші заңды қаншалықты орындаса нақты адамға
тағайындалған әлеуметтік төлемнің мөлшері соған байланысты болады.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қолданысқа енген кезінен
бастап 2007 жылдың 1 сәуіріндегі жағдай бойынша Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру қорынан жүргізілген әлеуметтік төлемдердің сомасы 309 548,6 мың
теңгені құрады, оның ішінде:
еңбек ету қабілетінен айрылуы бойынша – 203 192,58 мың теңге;
асыраушысынан айрылуы бойынша – 102 293,3 мың теңге;
жұмысынан айрылуы бойынша – 4 062,9 мың теңге.
2007 жылдың ақпан айында Қордан 10 840 алушыға әлеуметтік төлемдер
жүргізілді, оның ішінде:
еңбек ету қабілетінен айрылуы бойынша 7 926 алушыға;
асыраушысынан айрылуы бойынша 2 877 алушыға;
жұмысынан айрылуы бойынша 37 алушыға.
Әлеуметтік төлем алушылар санының былтырғы жылға қарағанда 4 есе артқанына
қарамастан жүргізілген әлеуметтік төлемдер мөлшері мен алушылар саны
болжанған көрсеткіштерден едәуір аз.Әлеуметтік төлем алушылар санының
шамалы болуын біз халықтың әлеуметтік төлем тағайындауға өтініш беруге
құқысы бар екендіктерін білмеуінен деп ойлаймыз. Осыған байланысты Қор тағы
да төмендегіні хабарлайды.
Егер Сіз міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушы болсаңыз, яғни
Сіз үшін әлеуметтік аударымдар төленсе онда еңбек ету қабілетінен айрылу,
асыраушысынан айрылу және жұмысынан айрылу әлеуметтік тәуекел жағдайы
туғанда Сіз мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыдан басқа Қордан әлеуметтік
төлем алуға құқылысыз.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан атты Қазақстан халқына арналған Жолдауында қазақстандықтардың
өмір сапасын арттыруға ерекше көңіл аударылды. Елбасы ана мен баланы
әлеуметтік қорғауға айрықша мән бере отырып, 2008 жылдың 1 қаңтарынан
бастап жұмыс істейтін әйелдердің жүктілігі, босануы мен аналық кезін
міндетті әлеуметтік сақтандыруды енгізуді тапсырды. Осылайша Жолдауда
айтылған Президенттің тапсырмасына сәйкес Қордан әйелдердің жүктілігіне,
босануына және бір жасқа дейінгі бала күтіміне әлеуметтік төлемдер
жүргізіледі. Мұндай төлемдерді алуға ол үшін жұмыс беруші әлеуметтік
аударымдар жүргізген, сонымен қатар өзін-өзі жұмыспен қамтыған өзі үшін
әлеуметтік аударымдар төлеген жұмыс істейтін әйелдер құқылы.
Әлеуметтік төлемдердің маңызды бөлігінің Қорға берілуіне байланысты
әйелдердің жүктілігі, босануы және бала туғаннан кейінгі бірінші жылы
барлық қаржылық міндеттемелер Міндетті әлеуметтік сақтандыру Заңымен
кепілдендіріледі, және бұл кейбір жұмыс берушілердің жүкті әйелдерге деген
кемсіту, тежеу сияқты қатынастарынан қорғайды.
Әйелдердің жүктілігі, босануы және аналық кезеңін міндетті әлеуметтік
сақтандыруға енгізуге байланысты бізге Қордың қаржылық тұрақтылығын
қамтамасыз ету және алушылар алдындағы өз міндеттерімізді орындау
мақсатында әлеуметтік қамсыздандыру бойынша бірқатар заңнамалық және
нормативті құқықтық актілерге өзгерістер енгізу мәселелерін шешу қажет.
Сонымен қатар қосымша қызметттердің жүктелуіне байланысты Қордың бұдан әрі
қарқынды дамуы үшін бізде жаңа мүмкіндіктер ашылатын болады. Мемлекеттің
ана мен баланы қорғауға бағытталған әлеуметтік саясаты қоғамның жағдайы мен
оның қарқынды дамуының болашағын айқындайды. Бүгін ана мен бала құқығын
қорғай отырып, біз өз болашағымызды қорғаймыз.Әлеуметтік мемлекеттің үшінші
функциясы – білім және денсаулық сақтау мүмкіндіктерін қамтамасыз ету. Бұл
екі функция тек әлеуметтік мемлекетке ғана тән еместігін айта кеткен жөн.
Адамдардың физикалық және экономикалық өмірінің маңызды алғы шарттары
болғандықтан олар кез келген мемлекеттің типіне қарамастан жүзеге
асырылады. Ал әлеуметтік мемлекетке келетін болсақ, онда олар адамдардың
ажырамас құқығы болып қалыптасады да, сол құқықты қамтамасыз ету –
мемлекеттің маңызды міндетіне (мемлекеттік қаржыландыру, әлеуметтік
қамсыздандыру жүйеісн құру) айналады.
Әлеуметтік мемлекеттің төртінші функциясы - әлеуметтік теңсіздікті
бәсеңдету, Оны жүзеге асыру – барлық адамдардың бірдей әлеуметтік қолдау
табу атрибутының пайда болғанынан бастап мүмкін болды. Әлеуметтік қорғау
мен әлеуметтік қамтамасыз етудің ертеректе қалыптасқан механизмі мен
жалпыға бірдей әлеуметтік қолдау принциптерін жүзеге асыру – теңсіздікті
толығымен жоюға мүмкіндік береді.
Әлеуметтік мемлекеттің бесінші функциясы – еңбекпен қамтамасыз ету.
Германияда Веймар Республикасы кезінде мемлекеттік функция ретінде пайда
болған және Ф. Рузвельттің Жаңа курс саясатында маңызды рөл атқарған бұл
функция тек қана екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, шын мәнінде,
мемлекеттің ажырамас қызмет бөлігіне айналған.
Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік кепілдіктер
1.Мемлекет азаматтарға халықты жұмыспен қамту саласында:
1)кемсітушіліктің кез келген нысанын қарғаууға және кәсіп пен
жұмысқа ие болуда бірдей мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге;
2)жұмыссыздықтан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz