Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарудың объективті белгілері
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарғаны үшін қылмыстық
жауапкершілік
Жоспар
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1 – тарау. Қазақстан Республикасы салық жүйесінің мән-мағынасы.
1.1. Салықтар мен салық жүйесі ұғымдары.. . . . . . . . . . . . .
. . . .8
1.2. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтару
саласындағы қылмыстармен күрестің жай-күйі.. . . . . . . . . . .
.12
2 – тарау. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарудың
қылмыстық - құқықтық сипаттамасы.
2.1. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарудың
объективті белгілері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 16
2.2. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтару
құрамының субъективті белгілері . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 25
2.3. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарғаны
үшін қылмыстық құрамды білдіретін белгілер. . . . . . . . . . . .
. 30
3 – тарау. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарудың
алдын алу жөніндегі шаралар жүйесі.
3.1. Салық саласындағы қылмыстарға мүмкіндік жасайтын
себептер мен жағдайлар. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .36
3.2. Салық саласындағы қылмыстардың алдын алудың
жалпы шаралары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 42
3.3. Салық саласындағы қылмыстармен күрестегі қаржы
полициясы органдарының ролі . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .51
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 62
Жалғамалар
Кіріспе
1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық дауыс беру жолымен қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғамның, мемлекет пен оның
азаматтарының өмір сүру қызметінің негізгі принциптері мен бағыттарын
бекітіп берді. Ата заңымыздың бірінші бабында Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтыратындығы, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары екендігі жария етілді (1).
Алайда, бірнеше ондаған жылдар бойы қалыптасып қалған социалистік
қоғамдық қатынастардың нарықтық қатынастар деп аталатын жаңа қоғамға
бейімделу процесі, шын мәніндегі тәуелсіздікті жүзеге асыру мен егемендікке
қол жеткізу жас мемлекетіміз үшін оңай шаруа болған жоқ және осы жолда
көптеген қиындықтар мен проблемалар туындады. Экономиканы дағдарыс меңдеді.
Жұмыссыздық белең алды. Еңбекақы мен зейнетақылардың бірнеше айлап
төленбеуі нормаға айнала жаздады, соның салдарынан республиканың бірқатар
өңірлерінде ереуілдер бой көрсетті. Елімізде қоғамдық және құқықтық тәртіп
деңгейінің күрт төмендегенін де мойындауға тура келеді. Елбасымыз Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың гүлденуі,
қауіпсіздігі және әл - ауқатының жақсаруы атты Қазақстан халқына
жолдауында елімізді осы тығырықтан алып шығудың жолдары, қоғамымыз бен
мемлекетімізді дамытудың перспективалық жоспары көрсетілген.
Сонымен бірге, көптеген көнерген көзқарастарды қайта қарау
қажеттілігі туындады. Атап айтқанда, қоғамға қарсы құбылыстармен, қылмыспен
күрестің әдістерін өзгерту, бұл ретте жинақталған тәжірибені жоғалтып алмас
үшін оған тарихи тұрғыда ғылыми талдау жасау қажет болды. Жолдауда атап
көрсетілгеніндей, дамуымыздың көптеген келеңсіз көріністері уақытша және
өткінші сипатқа ие, кеңестік мұраның қалдықтары, өтпелі кезеңнің
қиыншылықтары болып табылады, алайда біз мүмкіндіктерді қаншалықты
пайдаланамыз және қауіптің жолын кесеміз, активтерімізді көтереміз және
пассивтерімізді төмендетеміз, ол біздің өзімізге, мақсаттар мен
басымдықтарды дәл қоя білуімізге, оларды уақтылы және икемді орындай
алуымызға байланысты (2).
Елбасымыздың Еліміздің жаңа ғасырдағы тұрақтылығы мен қауіпсіздігі
атты Қазақстан халқына жолдауында бұл жағдай жөнінде былай делінген: ашық
экономика және әлеуетті әлемдік экономикалық аймаққа кірігу – ұлт пен
мемлекеттің тіршілік етуінің жалғыз жолы.
Қазақстан Республикасында қалыптасқан құқық бұзушылықтың, соның
ішінде қылмыстың тұрақты өсу тенденциясы қоғамдағы адамгершілік саяси
ахуалға аса зиянды әсерін тигізіп отыр, онда адами психологиялық
күйзелістің, адамдардың ертеңгі күнге және өзінің қауіпсіздігіне деген
сенімсіздігінің күшеюіне жағдай жасайды.
Жалпы қылмыстардың құрамында экономикалық қылмыс елеулі орын алады.
Республикадағы экономикалық жағдай кредиттік-қаржылық жүйеде көрініс бермей
қалмайтын дағдарыстық құбылыстармен сипатталады. Осы жағдайларда экономика
мен қоғам аса ауыр жағдайда тұр. Дағдарыстық хал-ахуал ұлғайып,
экономикалық апатқа алып баруы мүмкін. Мемлекет ақша айналымын, бағаны,
банктер мен салықтарды елеулі дәрежеде бақылаудан шығарып алды. Осымен
байланысты кредиттік – қаржылық қатынастардағы экономикалық қылмыстар банк
істері саласында, ақшалай есеп айырысу жүйесінде түрлі қылмыстық
формаларда, бәрінен бұрын қаржыны рұқсат етілмеген жолмен қолма қол ақшаға
айналдырумен, жалған ақша жасау процестерінің ұлғаюымен, салықтар мен басқа
да бюджетке міндетті төлемдерді төлеуден жалтарушылықпен көрініс табуда.
Тұтастай экономикалық қылмыстардың туындауына және жасалуына
құныққан пайдакүнемдік қылмыстар, реформалардың құқықтық базасындағы
кемшіліктер, мемлекеттік органдардың тарапынан басқару аппараты,
кәсіпорындар мен кәсіпкерлер әрекетінің заңдылығын бақылаудың жоқтығы,
құқық қорғау органдары жұмысындағы кемшіліктер жағдай жасайды.(3)
Экономикалық қылмыстың өсуіне тағы да бірқатар себептер әсер етеді,
олар: әкімшілік – бюрократиялық механизмнің өріс алуы және сыбайлас
жемқорлықтың өсуі, екі жүзді мораль, биліктің жоғарғы эшелоны өкілдерінің
қылмыстық әрекетіне қатысу, қатардағы азамат пен басшының заң алдында шын
мәніндегі теңдігінің жоқтығы, еңбектің нәтижелеріне және мемлекет
меншігінің сақталуына шын мәніндегі ынталылықтың болмауы.
Экономикалық қылмыстармен күрес жөніндегі аппараттар объективті
және субъективті себептерге байланысты бұған кешігіп ден қойды (4).
Сондықтан келтірілген зиян – орасан зор, ал зиянның орнын толтыру төмен
болды. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының экономикалық әлеуетін талан-
таражға салудың жолына сенімді тосқауыл қоюға қабілетті нормативтік-
құқықтық база жасау қажет. Бүгінде фиск сөзі мемлекеттік қазына дегенді
білдіреді. Сондықтан Үкіметтің экономикалық жағдайға қазынаның есебінен
(салықтар мен бюджеттік шығындарды өзгертумен) ықпал етуге тырысуы
фискальдық саясат деген атқа ие болды. Фискальдық (салықтық-бюджеттік)
саясат нарықтық экономиканы реттеудің орасан мүмкіндіктерін қолдана алады.
30-40 пайыздан жоғары салықтар салу кәсіпкерліктің іскерлік белсенділігін
төмендетіп, жаппай салықтардан қашуға, яғни олардан жалтаруға жағдай
жасайтыны, бұл салықтық базаның азаюына әкеліп соқтыратындығы жалпыға
белгілі және тәжірибеде дәлелденген. Республикамызда кәсіпорындар орта
есеппен салық түрінде өз пайдасының 30-40 пайыздайын төлейді. Алайда,
сонымен бірге, тіркелмеген шаруашылық қызметі- көлеңкелі экономика деген
болады, ол мемлекетке мүлде ештеңе төлемейді. Қаражаттың экономиканың
көлеңкелі бөлігіне ауысуы бюджеттің кіріс бөлігіне елеулі соққы болып
табылады.
Құқық қорғау органдарының қызметі айтарлықтай белсенді жүріп
жатқанына қарамастан, салық төлеуден жалтарушылықпен күрестің хал-жайын
жалпы алғанда қанағаттанарлық деп айтуға болмайды. Өйткені, біріншіден,
аталған қылмыстардың 80 пайыздан астамы ашылмай қалып отыр, екіншіден,
салықтық тергеулердің нәтижелілігі бұрынғысынша өте-мөте төмен-қозғалған
қылмыстық істердің орта есеппен оннан бір бөлігі ғана сотқа жеткізіледі.
Бұл бәрінен бұрын салық саласындағы қылмыстармен күреске қатысушы бақылау-
тексеру және құқық қорғау органдарының жұмысындағы кемшіліктермен
байланысты. Сонымен қатар, салық салу саласындағы қылмыспен күрестің жайына
нормативтік (соның ішінде қылмыстық-құқықтық) базаның жетілдірілмегені,
оның қылмыстық әрекеттердің әдіс-тәсілдерінде болып жатқан өзгерістерден
кейін қалуы мейлінше теріс әсерін тигізіп отыр. Бұл ретте Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексінде бірқатар заңнамалық олқылықтардың
жойылғанына қарамастан, кейбір қоғамдық қауіпті әрекеттер олардың
объективті әлеуметтік заңдылығы мен елеулі дәрежеде кең таралуы себепті
бұрынғысынша тиісті қылмыстық-құқықтық бағасын алған жоқ. Бұған айқын мысал
ретінде салық төлеуден жалтару мақсатында салықтық жеңілдіктердің заңсыз
пайдаланылуын келтіруге болады. Осымен байланысты қазіргі жағдайда бірінші
кезектегі міндет қылмыстық заңнаманы жетілдірумен қатар, қолданылуы
мейлінше тиімді және салық саласындағы қылмыстармен күрестің жайына ықпал
ететіндей оңтайлы шаралар шеңберін айқындау болып табылады. Қазіргі уақытта
салықтық теріс пайдалануларға қарсы қылмыстық-құқықтық құралдармен пәрменді
күрес проблемасының жеткіліксіз әзірленгенін атап көрсету керек. Әрине,
қаралып отырған сұрақтарды бұрын да құқықтанушы ғалымдар зерттеген. Алайда,
олардың жұмыстарында қылмыстардың біліктілігі мен жазаның жеке-жеке
қолданылу проблемалары ғана қозғалды. Салық саласындағы қылмыстармен
күресте бүкіл қылмыстық-құқықтық құралдар кешенін пайдалануға (қылмыстардың
алдын алу, жолын кесу және қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асыру) жататын
қалған мәселелер нақты зерттелген жоқ. Салық салу мәселелері жөніндегі
конституциялық талаптарды дұрыс және негізді орындау мақсатында Қазақстан
Республикасы Жоғары Сотының Пленумы 1999жылғы 20 желтоқсанда Соттардың
салық заңнамасын қолдануының кейбір мәселелері туралы № 19 қаулы
қабылдады.(5)
Сонымен бірге, қылмыстық заңмен қорғалатын салық салу жүйесіне
қылмыстық қолсұғушылықпен күрестің формалары мен әдістерін дәйекті түрде
жетілдіру, қылмыстық – құқықтық құралдарды пайдаланудың тиімділігін арттыру
қажеттілігі салықтық теріс пайдаланулардың алдын – алу, жолын кесу және
аталған қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті қолдану мәселелерінің кең
ауқымын бүге – шүгесіне дейін зерттеудің өзектілігі мен маңыздылығын
айқындайды. Бұдан басқа, осы проблема бойынша тереңдетілген зерттеу
жүргізуге деген қажеттілік салық саласындағы қылмыстар үшін жауапкершілікті
регламенттеуді елеулі дәрежеде өзгерткен жаңа қылмыстық заңнаманың күшіне
енуімен байланысты да туындап отыр.
1-тарау. Қазақстан Республикасы салық жүйесінің
мән – мағынасы
1.1. Салықтар мен салық жүйесі ұғымдары
Әркімнің заңды белгіленген салықтар мен алымдарды төлеу міндеті
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35 – бабында бекітілген.
Қазақстанның салықтар туралы заңнамасы – бұл құрамына ҚР заңнамасының салық
салу мәселелері туралы заңдары кіретін, үздіксіз өзгеріп отыратын сан
мыңдаған нормативтік – құқықтық құжаттардың жиынтығы. Салық төлеушілерден
салықтарды алумен байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар салықтық құқық
қатынастары деп аталады және құқықтың бөлек саласы – салықтық құқықтың
нормаларымен реттеледі. Салық заңнамасының міндеті, бір жағынан, салық
төлеушілердің, екінші жағынан, мемлекеттің құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғау болып табылады. Мемлекеттің мүдделерін салық салу саласында
жасалатын қылмыстардан қорғауға тиісті қылмыстық заңнама да осы мақсатқа
қызмет етеді. Осымен байланысты қылмыстық құқық теориясында салық
саласындағы қылмыстардың дефинициясына мейлінше дұрыс көңіл бөлінуге тиіс
екендігін көреміз. Және бірінші кезекте салықтар ұғымының мәнін айқындап
алғанымыз жөн болар.
Салықтар сөзінің кең түрдегі мағынасын белгіленген тәртіпте
алынатын тиісті деңгейдегі бюджетке міндетті жарналар деп түсінеміз. Бірақ
бұл ұғымға салықтармен қатар алымдар мен баждар да кіреді.
Салықтар кез келген бюджет кірістерінің негізгі көзі болып табылады.
Олар тікелей және жанама салықтар болып бөлінеді. Мұндай бөлудің мәнісі:
кім табыс табады, мүлікті иемденеді және т.б., сол тікелей салықтардың
түпкілікті төлеушісі болады, ал жанама салықтардың төлеушісі деп тауар
тұтынушыларын айтамыз, өйткені оларға салық бағаға үстеме қосу жолымен
ауысады.
Салық салудың мақсаты қандай да бір нақты шығысты емес, жалпы
мемлекеттік шығыстарды қамтамасыз ету болып табылады. Басқаша айтқанда,
салық жинаудың мақсаты, ал соған орай салық заңнамасының ортақ міндеті –
жалпы шығыстарды жабуға ақша қаражатын іздестіру және қажетті төлем
міндеттерін әділетті бөлу.
Салықтардың арнайы мақсаты болады, алайда олар ешқашан жеке
төленетін болмайды.Алым немесе баж алудың мақсаты тек қана олар қызметіне
байланысты алынатын қандай да бір қоғамдық институттың шығындарын жабуды
көздейді. Яғни алымдар мен баждар ортақ мүдделер үшін әрекет ете отырып,
өзінің билік функциясын жүзеге асырушы мемлекеттік органдар көрсететін
нақты қызметпен байланысты төленеді.
ҚР Салық кодексінде салық пен алымның мынандай анықтамалары
берілген: Салық деп мемлекеттің және (немесе) муниципальды құрылымдардың
қызметін қаржымен қамтамасыз ету үшін ұйымдар мен жеке тұлғалардан оларға
меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында қарасты ақша
қаражатын иеліктен шығару формасында алынатын міндетті, өтеусіз жеке
төлемді түсінеміз.
Алым деп ұйымдар мен жеке тұлғалардан алынатын, төленуі мемлекеттік
органдар, жергілікті басқару органдары, басқа да уәкілетті органдар мен
лауазымды тұлғалардың алым төлеушілердің мүддесіне заңды маңызға ие іс –
қимылдар (белгілі бір құқықтар немесе рұқсаттар (лицензиялар) беруді
қосқанда) жасауы үшін қажетті шарттардың бірі болып табылатын міндетті
жарнаны түсінеміз. Осылайша, салық заңнамасы салықтар мен алымдар
ұғымдарының аражігін айқын айырып берді.
Мемлекетте қолданылатын салықтардың жиынтығы салық жүйесі
институттарының бірі болып табылады. Оның келесі элементі – мемлекеттің
атынан салық төлемдерінің мөлшерін белгілеуді, салық жинауды, есеп пен
бақылауды, салық заңнамасын бұзушылықтардың жолын кесуді жүзеге асырушы
салық органдары. Салық қатынастары субъектілерінің құқықтары мен
міндеттерін айқындайтын, салық саласында қандай әрекеттер құқыққа қарсы деп
танылатындығын бекітетін және сол әрекеттер үшін жауапкершілік мәселелерін
реттеп отыратын заң нормаларының жиынтығы салықтық құқық саласын құрайды.
Салық төлеушінің құқықтары мен міндеттері ҚР Салық Кодексінің 11
және 12 – баптарында айқындалған. Салық төлеушінің өз міндеттерін
орындамауы салық қатынастарын бұзғандық болып табылады. Салық заңнамасын
бұзғаны үшін жауапкершілік (құқық нормаларымен айқындалады) жүйесі салық
қатынастары саласындағы мемлекеттік мәжбүрлеуге негізделген.
ҚР Салық Кодексіне сәйкес салық құқықтарын бұзу деп салық төлеуші,
салық агенті мен басқа да тұлғалар қасақана жасаған, сонысы үшін осы
Кодекспен жауапкершілік белгіленген құқық бұзушылық (салықтар мен алымдар
туралы заңнаманы бұзу) әрекеттер (әрекет немесе әрекетсіздік) танылады.
(6). Салық заңнамасын бұзғаны үшін заңдық жауапкершілік шараларына
қылмыстық жауапкершілік те кіреді.
Қылмыстық құқық теориясы курсынан білетініміздей, құқық бұзушылық
қылық (аса қауіпсіз құқық бұзушылық) және қылмыс (Қылмыстық кодексте
жазалау қаупімен тыйым салынған қасақана жасалған қоғамға қауіпті әрекет)
болып бөлінеді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі ұйымдарға
салынатын салықтан қылмыстық жалтару ретінде салық саласындағы қылмысы үшін
жауапкершілікті күшейтеді. (ҚРҚК – нің 222 – бабы).
Алайда салық жүйесінің қарапайым болып көрінетін схемасында, әсіресе
мәжбүрлеу механизмін іске қосу және салық саласындағы қылмысы үшін
жауапкершілікті жүзеге асыру бөлігінде жүйенің көптеген қарама –
қайшылықтары бар екен. Салық төлеуден жалтарушы салық төлеушілер, әрине,
оларды пайдаланбай қалмайды.
Салықтардан жалтарушылық көбінесе табысты (пайданы) жасыру,
бухгалтерлік немесе салықтық есептің ережелерін өрескел бұзу, есептік
деректерді бұрмалау, салықтарды есептен шығаруға және төлеуге қажетті
құжаттарды бермеу немесе уақытында бермеу, болмаса жойып жіберу, сондай –
ақ салықтық жеңілдіктерді заңсыз пайдалану жолдарымен жасалады.
Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан жаңа инвестициялық
саясатпен, сыртқы экономикалық саясатты құрылымдық өзгерту және кеңейтумен,
нарық қатынастарын одан әрі дамытумен, халықаралық ұйымдарға кірігумен
сипатталатын экономикалық реформалар жағдайында салық төлеушілер мен
мемлекеттің мүдделеріне жауап беретін, заңсыз капитал алу проблемаларын
тиімді шешуге және оған қарсы тұруға қабілетті қазіргі заманның салық
жүйесін құру қажеттілігі туындайды.
Салық саласындағы қылмыстарда жыл сайын елеулі өзгерістер болып
тұрады. Мұның өзі салық заңнамасын бұзушылардың өнім (жұмыс, қызмет
көрсету) сатудан түсетін табысты жасыру, лицензиясыз қаржы – шаруашылық
қызметімен айналысу сияқты салық салудан жалтару әдістерін пайдалануға
бағыт ұстайтындығын көрсетсе керек. Қылмыстық әрекеттері мейлінше тұрақты
сипат алған коммерциялық құрылымдар мемлекеттің бақылауынан тыс ақша
түсімдерін алудың, кірістерін салық салудан жасырудың орайын келтіреді.
Сондықтан мемлекеттің міндеті қылмыспен күрестің қылмыстың тежелуі мемлекет
мүдделеріне, азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне қауіп
төндірмейтіндей деңгейде болуын қамтамасыз ететін тактикасын жасау болып
табылады. Салық кодексі заңсыз ақша табуды тежеудің негізгі құралдарының
бірі болуға тиіс. Өйткені салық салу нысандарын одан жасыру заңсыз капитал
алу мен алға қарай жария ету формаларының бірі екендігі сөзсіз.
Нарықтық экономика жағдайларында салық салуды құқықтық реттеу
механизмін жетілдіруге салық салудың конституциялық негіздерін дамыту,
салықтар мен басқа да бюджетке міндетті төлемдерді алудың мейлінше айқын
шарттарын белгілеу арқылы қол жеткізіледі. Қазіргі уақытта мемлекет
республиканың салық жүйесін жетілдіру бағытында алға үлкен қадам жасады.
Мемлекеттің салық саясатының негізгі бастаулары Салық кодексінің жалпы
бөлімінде айқындалған. Ол салықтар мен басқа да бюджетке міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және төлеу жөніндегі қатынастарды, сондай ақ
салықтық міндеттемелерді орындауға байланысты мемлекет пен салық төлеуші
арасындағы салықтық қатынастарды реттейді.
Салық жүйесінің айқындығы мен тұтастығы принциптерін жүзеге асыру
мақсатында Салық кодексінде салықтардың, алымдардың, төлемдердің түрлері
айқын белгіленген және бөліп көрсетілген. Қазақстан Республикасы Салық
кодексінің 60 – бабына сәйкес елімізде салықтардың 9 түрі қолданылады.
1.2. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтару саласындағы
қылмыстармен күрестің жай – күйі
Құқықтық мемлекет орнату заңдылық пен құқық тәртібін нығайтпайынша,
азаматтарды құқықтық мәдениет, заңды құрметтеу, оны бұзушылыққа төзбеу
рухында тәрбиелеуді күшейтпейінше еш мүмкін емес. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей, ... тиісті құқық тәртібін
құрметтемейінше біз экономиканы реформалай алуымыз, қоғам өмірінде
демократиялық нормаларды бекітуіміз екіталай. Елбасымыз өзінің Қазақстан
- 2030 бағдарламасында осы проблемаға орай тағы да былай деп назар
аудартады: Қоғамымыздағы өзгерістердің бірігуі нәтижесінде біз бәріміз,
өзіміз көбінесе мұны аңғармастан, құндылықтардың сапалық басқа жүйесіне
және адамдық қатынастардың жаңа типіне бой ұра отырып, өзгердік (11).
Мемлекет қанша өмір сүрсе, салықтар сонша жыл жасайды. Мемлекет үшін
салықтарды белгілеу мен жинау – қажеттілік. Өйткені ол салықтардың
арқасында жиналатын қаражаттарсыз өмір сүре алмайды. Салық төлеушілер үшін
де салықтарды төлеу – қажеттілік және міндет. Алайда кейбір азаматтар
өздерінің ақшасын беруге қимай, салық төлеуді жаманшылық ретінде қабылдап,
кірпінің түгіндей көреді. Сондықтан салықтарды азаматтардың әрқайсысы бөлек
– бөлек төлегендегіден көп алуға мүдделі мемлекет қатаң салықтық міндеттер
белгілеуге мәжбүр. Оларды орындамаушыларға тиісінше қатаң мемлекеттік
мәжбүрлеу шаралары қолданылады. Ондай жауапсыз салық төлеуші қылмыстық
жауапкершілікке дейін тартылуы мүмкін. Америка мемлекетінің негізін салушы
көсемдерінің бірі Бенжамин Франклиннің Өмірде екі нәрсе күмәніміз: ажал
мен салықтар, - деген нақыл сөзі тектен тек айтылмаса керек.
Салық саласындағы қылмыстар Қазақстан үшін – салыстырмалы түрде жаңа
құбылыс деуге болады. Өйткені ұзақ тарихи кезең бойына (жаңа экономикалық
саясаттың (НЭП) аяқталған уақытынан ХХ ғасырдың 80 – ші жылдарының
соңындағы экономикалық өзгерістер басталғанға дейін) негізгі салық
төлеушілер мемлекеттік кәсіпорындар болып келді. Олар салықтарды төлеуден
жалтаруға мүдделі емес еді. Әміршіл - әкімшілік жүйе кірістердің басым
бөлігін салық жүйесінен тыс пайдалануға мүмкіндік жасады. Егер салықтық
қылмыстар жасала қалса, олардың бастылары азаматтардың салықтарды төлеу
тәртібін бұзуына қатысты болатын.
ХХ ғасырдың 80 – ші жылдарының соңын ала Қазақстанда саяси және
әлеуметтік – экономикалық өзгерістер үшін тез қарқынмен алғышарттар жасала
бастады. Іле – шала реформалардың өрістеуі заңды түрде бұрынғы шаруашылық
жүргізудің әміршіл - әкімшілік жүйесін өзгертіп, жеке меншікке, кәсіпкерлік
пен басқа да қызметтердің еркіндігіне негізделген нарықтық экономикаға
көшуге алып келді. Мұндай жағдайларда салықтар маңызы шамалы және көбіне
формальды құралдан мемлекеттің экономикалық саясатының қуатты тетігіне
айналады, мемлекеттің кірістерінің басты көзі ғана болып қоймай,
экономикалық процестерді реттеу, әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ету,
мемлекет егемендігінің материалдық негізін жасау міндеттерін өз мойнына
алады. Сонымен бірге, мұндай өзгерістердің болмай қалмайтын көлеңкелі жағы
– жаппай салықтар төлеуден жалтару. Ол соңғы үш жылда Маңғыстау облысы
бойынша экономикалық және сыбайлас қылмыстармен күрес департаментінде
(қаржы полициясы) тіркелген экономикалық қылмыстардың жалпы көлемінің 14
пайызын құрайды (№1 жалғама).
Сот - тергеу тәжірибесінен салықтық қылмыстардың жағдайы өзгеріссіз
екендігін көреміз. Қылмысты жасаудың мейлінше жетілген формалары есебінен
олардың қоғамға қауіптілігі мен келтірілген зиянының мөлшері артуда.
Бүгінгі күнде экономикалық қылмыстармен, оның ішінде салық саласындағы
қылмыстармен күрес мемлекеттің алдында тұрған аса маңызды және күрделі
міндеттердің бірі болып отыр.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне арнайы салықтық
құрамдардың енгізілуі мен оларды жетілдірудің машақатты процесі басталды.
Ғалымдар мен практикалық қызметкерлердің күш салуы нәтижесінде салықтардан
қылмыстық жалтаруды ашу мен тергеудің әдістемесі қалыптасып келеді. Бұл
ашылған және іс қозғалған салықтық қылмыстардан тікелей көрінуде. Мысалы,
Маңғыстау облысы бойынша ЭСҚКД – де (қаржы полициясы) 2006 жылдың 12 айында
өткен жылдан қалғанның есебімен өндірісте 21 қылмыстық іс болды, оның сотқа
жіберілгені – 13, тоқтатылғаны – 3, тоқтата тұрылғаны – 2, тергеуге
жіберілгені (ҚР ЭСҚКА-не) – 3. 2007 жылы өткен жылдан қалғанның есебімен
өндірісте 18 қылмыстық іс болса, оның 11- і сотқа жіберілген, 4- і
тоқтатылған, 2 – і тоқтата тұрылған, біреуі тергеуге жіберілген. Ал 2008
жылдың 3 айында өндірісте болған қылмыстық істің саны үшеу ғана, одан
сотқа жіберілгені – 2, тоқтатылғаны – 1. Бұдан салықтар төлеуден жалтару
жөніндегі қылмыстардың өте аз ашылатындығы және сотқа аз жіберілетіндігі
көрінеді. Қоғамымызда мұндай келеңсіз құбылыстардың кең тарағанын ескерсек,
ашылған қылмыстар бұдан әлдеқайда көп болуға тиіс еді.
Осы санаттағы істердің саны қаржы полициясы органдарының жедел
іздестіру жұмыстары жеткіліксіз және әлсіз екендігін айғақтайды. Бұған жол
беруге болмайды және бұл жұмысқа деген көзқарас пен пиғылдарды өзгертуді
талап етеді. Мұны салықтық қылмыстарды тергеудің өте күрделілігімен және
тергеушілер үшін тартымсыздығымен түсіндірген жөн болар.
Салықтар төлеуден жалтару жөніндегі істерді тергеу тергеушіден салық
салудың ережелерін реттеп отыратын сан алуан нормативтік-құқықтық
актілермен және құжаттармен мұқият жұмыс жасауды талап етеді. Өйткені бұл
қылмыстық іс қозғауға дейінгі және одан кейінгі кезеңде де аса маңызды.
Аталған құжаттардың алуан түрлілігі мен көптігі – салық заңдарының
жетілдірілмегендігінің сирек те болса бір айғағы. Сондықтан тергеушіге бұл
нормативтік материалды мұқият зерттеп, талдауға және қылмыстық істің
материалдарына тиісті көшірмелер жалғауға уақыт аз бөлінетіндігін
күнделікті тәжірибе көрсетіп отыр.
Бұл жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтару деп аталатын 222-бабында
қарастырылған қылмыстарды уақытында анықтаудың және дұрыс дәлелдеудің
бүгінгі күні қалыптасқан негіздерін талдау болып табылады.
Менің Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарғаны үшін
қылмыстық жауапкершілік деген тақырыпты таңдауым оның өзектілігімен
байланысты. Өйткені салықтық түсімдер бюджетті қалыптастырудың негізін
қалайды, ал оларды төлеуден жалтару тек Қазақстан Республикасының бюджет
жүйесіне ғана мемес, сонымен бірге ұлттық экономикамыздың дамуына да орасан
зор зиян келтіреді.
2 – тарау. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарудың
қылмыстық – құқықтық сипаттамасы
2.1. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарудың объективті
белгілері
1999 жылы 24 сәуірде шыққан Салық кодексінде жеке және заңды
тұлғаларға салынатын салықтарды төлеу міндеттері айқындалған. (7). Ал
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің (бұдан әрі ҚР ҚК) 222 – бабы
заңды тұлғаларға салынатын салықтардан жалтарғаны үшін қылмыстық
жауапкершілік көздейді. Алайда заңды тұлғаларға салынатын салықтарды
төлеуден жалтарғаны үшін жауапкершілікті құжаттарды рәсімдеп, салық
органдарына тапсыруға міндетті басшылар, сонымен бірге бухгалтерлік есеп
жүргізуге жауапты бас бухгалтер, сондай-ақ кез келген ұйымдық-құқықтық және
меншік нысанындағы ұйымда нақты іс жүзінде олардың міндеттерін орындаушы
адамдар арқалайды (ҚР СК – нің 69 – бабы). Қылмыстық заңнаманың зерттеліп
отырған нормалары мейлінше осы заманғылардың қатарына жатады, Қазақстан
Республикасының экономикалық қатынастарын қылмыстық-құқықтық қорғаудың
бұрынғыдан мейлінше сапалы деңгейін танытады.
ҚР ҚК – нің 222 – бабы қылмыстық жазаланатын әрекеттердің қатарына
ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтаруды жатқызады. Бұл құқықтық
нормалардың мақсаты – ұйымдарға салық салудың қолданыстағы тәртібін қорғау
және салықтардың төленбегенін, яғни салық төлеушінің негізгі міндеттерінің
бірі орындалмағандығын ескерту. Оның қолданыс аясы шын мәнінде экономикалық
және соған тең кез-келген табыс табумен байланысты басқа да қызметтің заңға
сәйкес салық төлеу міндеті өтіп бара жатқан барлық түрін қамтиды. Ұйымдарға
салынатын салықтарды төлеуден жалтарғаны үшін қылмыстық жауапкершілік
көздейтін қолданыстағы баптардың жазылуы тек қылмыспен мойындалған
әрекеттерді ғана көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 222 - бабында
қарастырылғын қылмыс объектісі мемлекеттің қаржылық мүдделері саласындағы
қоғамдық қатынастар болып табылады. Ал тікелей объектісі салықтық құқық
қатынастары, яғни ұйымдарға салынатын салықтарды төлеу тәртібін мемлекеттік
реттеу және мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыру саласындағы
қоғамдық қатынастар болып табылады.
Салық салу объектісі мен салық салуға байланысты объектілер – мүлік
және ұйымның салықтық міндеттемелер туындатуымен байланысты әрекеттері.
Салық салу объектілері Қазақстан Республикасының салық заңдарымен
белгіленеді. 2001 жылы 12 маусымда қабылданған ҚР Салық кодексіне сәйкес
елімізде жалпы мемлекеттік салықтар, сондай-ақ ұйымдарға салынатын
жергілікті салықтар мен алымдар қолданылады. Салықтар мен басқа да бюджетке
міндетті төлемдердің түрлері Салық кодексінің 60-64 – баптарында тізіп
көрсетілген.
Коммерциялық қызметпен айналысатын кез-келген ұйымның міндетті түрде
салық салынатын объектісі болады, ол – табыс. Табыс немесе кіріс деп өзінің
қызметін жүзеге асырудың нәтижесінде, болмаса басқа заңды негіздерде, заңды
кәсіпкерлік қызметтің нәтижесінде алынған заттай сыйақыны, сондай-ақ сыйға
беру, мұрагерлік нәтижесінде және заңдармен көзделген басқа жағдайларда
алынған табысты түсінеміз. Салық кодексіне сәйкес кірісдеп күнтізбелік жыл
ішінде ақшалай немесе заттай алынатын экономикалық пайда танылады. Ол әрі
мұны бағалау мүмкіндігі жағдайында ескерілетін және мұндай пайданы
бағалауға болатын мөлшерде, әрі Салық кодексінің тиісті тарауларында
белгіленген болуға тиіс. Ұйымның күнтізбелік жыл ішінде алған кірістері
жиынтық жылдық табыс болып табылады. Жиынтық жылдық табысқа еңбекақы
түрінде алынған кірістерді, кәсіпкерлік қызметтен түскен кірістерді, жеке
тұлғалардың мүліктік кірістерін қосқандағы табыстардың барлық түрі кіреді.
Қазақстан Республикасының аумағында коммерциялық қызметпен
айналысатын резиденттер де, резидент еместер де салық төлеуге міндетті.
Заңды тұлғалар, егер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құрылған
болса немесе олардың тиімді басқару орны (нақты басқару органдары)
Қазақстан Республикасында орналасқан болса, Салық кодексіне сәйкес
резиденттер деп танылады. Тиімді басқару орны (нақты басқару органы) деп
негізгі заңды тұлғаның негізгі басқару жүзеге асыратын және кәсіпкерлік
жұмыс жүргізу үшін қажетті стратегиялық, коммерциялық шешімдер қабылдайтын
орны танылады. Ал ҚРСК-нің 175-бабының ережелеріне сәйкес резидент болып
табылмайтын жеке және заңды тұлғалар резидент емес деп аталады.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келіп, заңды тұлға ұғымына анықтама
беруге болады. Ал Салық кодексіне сүйенсек, заңды тұлға деп Қазақстан
Республикасының немесе шет мемлекеттердің заңдарына сәйкес құрылған ұйымдар
танылады. Шет мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған ұйым немесе басқа
корпоративтік құрылым, шет мемлекеттің заңы бойынша мұндай деп мойындала
ма, оған қарамастан дербес заңды тұлға ретінде қаралады.
Салық заңнамасына сәйкес резидент те, резидент емес те салық төлеуші
мыналарға міндетті:
1) тіркеу есебіне тұруға;
2) салық салу объектісін айқындауға;
3) салықтарды есептеп шығаруға;
4) салық декларациясын толтырып, мерзімінде тапсыруға;
5) салықтарды төлеуге.
Салық заңдарына сәйкес ұйым, мекеме, кәсіпорын мемлекеттің бюджетіне
салықтарын заңда көрсетілген мерзімдерде төлеуге міндетті. Сонымен бірге,
салық төлеушілер ұйымның қаржылық – шаруашылық қызметі туралы есептерін
міндетті түрде тапсырып отыруға тиіс.
Салық заңдарын бұзушылық қандай сатыда болып отырғанына байланысты
салықтарды төлеуден жалтару ұғымы түсіндірмесінің нұсқалары бірнешеу
болуы мүмкін. И.И. Кучеровтың сенімі бойынша қоғамдық қауіп ерікті
төленбеген салықтың мөлшерінде тұрған жоқ, мемлекеттің оны мәжбүрлеп алуы
мүмкін еместігінде тұр. Мемлекет үшін салықты мәжбүрлеп алу мүмкіндігі ең
алдымен салық төлеушінің салық салу объектілерін жасыру бағытындағы
әрекеттерін бүркемелеу дәрежесіне байланысты. Осы көзқарас тұрғысынан
мейлінше үлкен қоғамдық қауіпті төленген салықтың мөлшері емес, салық салу
объектілерін жасыру фактісінің өзі мен жасалған әрекеттердің бүркемелілігі
төндіреді. Бұл жағдайда мемлекет тек өзіне тиесілі түсімдерді ала алмауымен
бірге, оларды жедел іздестіру амалдарын қолданбай-ақ мәжбүрлеп алу
мүмкіндігінен айырылады. Алайда, қылмыстық құқықтың бұл нормаларын бірінші
кезекте әрекетінде салық заңнамасының нақты нормасын бұзушылық болғанда
ғана салық төлеуден жалтарғаны үшін қылмыстық жауапкершілік қолдануды
ұсынатын тиісті заңдарға сүйене отырып анықтап алу керек болады:
Салықтарды төлеуден жалтару айыптының салық заңнамасының белгілі бір
нормаларын орындамауымен байланысты. Осыған орай соттар мен құқық қорғау
органдарының назарын ҚРҚК 222-бабында көзделген қылмыстар туралы істер
бойынша айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулыда, айыптау
қорытындысы мен үкімде айыпталушының , сотталушының қылмыс жасау сәтінде
қолданыста болған салық заңнамасының нақты қандай нормаларын бұзғандығы
міндетті түрде көрсетілуге тиіс екендігіне аудару қажет.
Осылайша, салықтық қылмыс салық заңнамасының бұзылуы нәтижесінде
қоғамдық қауіпті салдардың төнуімен анықталады және мұндай әрекеттің
қоғамдық қауіптілігі бюджетке ірі соманың түспей қалуынан көрінеді. ҚРҚК
міндетті элемент ретінде төленбеген салық сомасы түріндегі салдарды алып
қарағандықтан бұл қылмыстың материалдық құрамы болады. Заң шығарушы тек
қана декларация тапсырмаудың өзіне немесе декларацияға бұрмаланған
мәліметтер енгізуге емес, салықтарды төлеуден жалтаруға тыйым салады.
Сондықтан егер декларация тапсырылмай немесе бұрмаланып, бірақ одан кейін
салық төленген болса, қылмыстық жауапкершілік қаралмайды. Заң көзқарасы
тұрғысынан мұндай әрекет қылмыс жасаудан бас тарту ретінде қабылданады.
ҚРҚК-нің 222-бабында көзделген қылмыстың объективті жағын ұйымның
салық төлеуден жалтаруы әрекет ету немесе әрекет етпеу формасында көрінетін
ҚР салық заңнамасын бұзушылық құрайды. Осы баптың диспозициясы мазмұнында
салық төлеуден жалтарудың үш тәсілі көрсетілген, олар:
1) декларация табыс ету міндетті болып табылатын жағдайларда
жиынтық жылдық табыс туралы декларацияны табыс етпеу.Салық
кодексіне сәйкес салық төлеуші корпоративтік табыс салығын
есепті салықтық кезеңнен кейінгі жылдың 31 наурызынан
кешіктірмей төлеуге міндетті (ҚРСК-нің137-бабы). Ал салықтық
кезең деп күнтізбелік жылды айтамыз;
2) декларацияға, болмаса салықты немесе мемлекеттік бюджетке
төленетін өзге де міндетті төлемдерді есептеумен немесе
төлеумен байланысты өзге де құжаттарға кірістер немесе
шығыстар туралы көрінеу бұрмаланған деректерді енгізу.
Декларацияға кірістер немесе шығыстар туралы көрінеу
бұрмаланған деректерді енгізу деп кірістердің немесе
шығыстардың мөлшері туралы кез келген шындыққа сай келмейтін
мәліметтерді декларацияда қасақана көрсетуді түсінеміз.
Мыналар сондай ақпарат болып табылуы мүмкін:
• жыл бойына алынған кірістердің барлығы туралы емес мәліметтер беру
немесе олардың мөлшерін кемітіп көрсету;
• тиісті төлем көздерінің барлығын түгел көрсетпеу, осы кірістерден
есептелген және төленген салық сомасының дұрыс болмауы;
• тікелей кіріс алумен байланысты табыстардың мөлшерлерін артық (кем)
көрсету;
• қайырымдылық мақсаттарына жасалмаған ақша аударымдарын көрсету немесе
олардың мөлшерлерін теріс көрсету;
• салық салуға жататын жиынтық жылдық табысты бұрын кірістен шығарылған
табыс көзінің сомасына азайту т.б.
Сондай-ақ қылмыс басқа да тәсілдермен жасалуы мүмкін. Басқа тәсілдер
деп мыналарды түсінуге болады: салық органдарының талап етуі бойынша
кірістерді немесе шығыстарды растайтын бастапқы құжаттарды табыс етпеу,
салық органына келуден жалтару, салық инстанциясы қызметкерлерінің заңды
жұмысына кедергі жасау, кіріс көздері мен олардың нақты көлемі туралы
түсінік беруден бас тарту және т.б. Ал бұрмаланған декларация толтырудың
өзі қылмысқа әзірлену сатысын құрайды және ҚРҚК-нің 15 және 30 – баптарына
сәйкес қылмыстық жазаланатын әрекет болып табылмайды. Қылмыстық әрекет деп
салық инспекциясына бұрмаланған декларация тапсыру және соған сәйкес
салықтарды толық емес көлемде төлеу саналады.
Қаралып отырған қылмысты жасаудың негізгі формасы бухгалтерлік
есептің ережелерін бұзу болып табылады. Бухгалтерлік есепті жүргізу тәртібі
1995 жылғы 26 желтоқсандағы Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы ҚР заңымен реттеледі. Бухгалтерлік есептің міндеттерінің бірі
барлық мүдделі тұлғаларды кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық жағдайы,
жұмысының нәтижелері және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы толық
және дұрыс ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады. Субъектінің шаруашылық
қызметін жүзеге асыруы кезінде Қазақстан Республикасы заңдарының орындалуын
бақылаушы мемлекеттік органдар мүдделі тұлғалар ретінде ақпарат талап етуі
мүмкін.
ҚР Салық кодексіне сәйкес салық төлеуші белгіленген тәртіпте өзінің
салық салу объектілері кірістерінің (шығыстарының) есебін жүргізуге,
қаржылық – шаруашылық қызметі туралы есеп жасауға және олардың төрт жыл
бойы сақталуын қамтамасыз етуге міндетті. Ұйым жүргізетін барлық шаруашылық
операциялары ақтаушы құжаттармен рәсімделуге тиіс. Бастапқы құжаттар деп
аталатын осындай қағаздардың негізінде бухгалтерлік есеп жүргізіледі және
есептілік жасалады. Бухгалтерлік есептілік мынандай құжаттардан тұрады:
бухгалтерлік баланстан, пайда мен зиян туралы есеп пен оның жалғамаларынан,
түсіндірме жазбадан, ал заңда көзделген жағдайларда аудиторлық
қорытындыдан. Аталған құжаттар ұйымның мүліктік және қаржылық жағдайы,
сондай-ақ оның қызметінің қаржылық нәтижелері туралы дұрыс және толық
мағлұмат беруі қажет.
Егер бухгалтерлік есептілік заңдармен белгіленген барлық ережелерді
сақтай отырып жасалған болса, ол дұрыс деп саналады. Керісінше,
бухгалтерлік есептің өрескел заңбұзушылықтармен жүргізілуі, бухгалтерлік
құжаттамада шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтердің болуы, есеп- қисаптарда
салық салынатын объектілердің шынайы мөлшері көрсетілмеуі белгілі бір
жағдайларда салық төлеуден қасақана жалтарушылық туралы айғақтауы мүмкін.
Көрінеу бұрмаланған деп салықтарды есептеу кезінде ескерілетін
кірістердің, шығыстардың немесе жеңілдіктердің шамасына қатысты әдейі
өзгертілген, нақты іс жүзінде дұрыс емес деректер, сондай-ақ елеулі маңызы
бар мәліметтерді елеусіз қалдырып, нақты жағдайды теріс көрсететін деректер
танылады.
Көрінеу бұрмаланған деректер бухгалтерлік құжаттарға енгізілген деп
саналады, егер соңғылары салық органдарына тапсыру үшін дайындалып, тиісті
тәртіппен рәсімделген болса.
Кірістер туралы деректердің көрінеу бұрмаланғандығы мынандай екі
белгі болған жағдайда мүмкін: деректердің салықтарды есептеуге
салыстырмалылығы және олардың көпе – көрінеулігі, яғни адамға көрініп
тұруы, салық салу базасының шынайы жағдайына сәйкес келмеуі. Кірістерді
алудың орны мен негіздері туралы, шығыстар мен жеңілдіктер, яғни ұсталған
сомалар мен басқа да мәліметтер туралы нақты деректердің болуы не болмауы
салыстырмалы болып табылады. Өйткені олар салық салуға жататын кірістердің
сомасын есептеуге әсер етеді.
Сондай-ақ фактілерді қасақана бұрмалауға немесе ескермеуге
негізделген деректер , мысалы, кірістелген табыс туралы кемітіп көрсетілген
мәліметтер көрінеу бұрмаланған болып табылады. Ал салықтарды есептеу
процесіне әсер ететін фактілердің заңдық табиғатын даулы түсіндіру
нәтижесінде, сондай-ақ қолданыстағы құқықтық актілерді түсіндіру
нәтижесінде, атап айтқанда, ақырғы дау сотпен шешілген жағдайларда алынған
деректер көрінеу бұрмаланған болып табылмайды.
Салық төлеуден жалтарудың ерекше тәсілін 90- шы жылдардың 1-ші
жартысында АНПЗ мұнай өңдеу зауытының басшылары көрсетті. Зауыт
қызметкерлері салықтар мен жарналарды есептеу үшін база болып табылатын
еңбекақыларын алудан қалды. Жұмысшылар мен қызметшілерай сайын жұмыс
жасалған уақыттың, еңбек сапасының, жұмыстың күрделілігінің, қосып
атқарудың және т.б. есебімен еңбекке қатысу дивиденттерін алып отырды.
Заңнамаға сәйкес өндірісті кеңейтуге, әлеуметтік инфрақұрылым
объектілерінің құрылысына және т.б. жұмсалған дивиденттерге салық
салынбайды.
3) салық салынатын басқа да объектілерді немесе өзге де міндетті
төлемдерді жасыру. Бұл – салық салынатын қандай да бір
объектілердің бухгалтерлік құжаттарда көрініс таппауы емес,
салық салынатын базаны азайтып көрсету, оны көрінеу теріс
өзгерту.
Егер осы әрекеттер өзінің соңынан ірі мөлшердегі салық немесе өзге
де міндетті төлемдерді төлемеуге апарып соқтыратын болса, яғни төленбеген
борыштың сомасы қылмыстың аяқталу сәтінде қолданыстағы екі мың айлық
есептеу көрсеткішінен асып кетсе, қылмыстық жауапкершілік мәселесі
туындайды. Ірі мөлшер жасалған қылмыстың салдары болып табылады және
салықтың бұрын төленген және қосымша төлеуге жататын сомаларының арасындағы
айырмадан көрінеді. Салық мәжбүрлеу тәртібімен өндірілетін жағдайда да ол
төленбеген деп саналады. Салықты төлеу қылмыс жасауға бағытталған
әрекетсіздікті ерікті түрде тоқтатады және қылмыс жасаудан ерікті түрде бас
тарту ретінде қаралуға тиіс.
Салықтық қылмыстардың объективті жағын сипаттай келіп, қылмыстың
аяқталу сәтіне тоқталмауға болмайды. Құқық ғылымында қылмыстың аяқталу
сәтінің екі түрі бар. Салықтық қылмыстың аяқталуының бірінші сәті, 222-
бапта көрсетілгеніндей, салық төлеуші ұйымның салық салу объектілері мен
төлеуге жататын салықтың мөлшерлері туралы көрінеу дұрыс емес деректер
толтырылған құжаттарды табыс ету сәті болып табылады.
Салықтық қылмыстың аяқталуының екінші сәті соттың құзырына жатады:
Қылмыстың аяқталу сәтін анықтау кезінде декларацияны табыс ету мерзімі
өткенге дейін қылмыстық – құқықтық мағынасында жалтару орын алуы мүмкін
емес, өйткені тұлғаның декларацияны тура мерзімі өткенге дейін табыс
етпеуге құқығы бар екендігін ескеру қажет. Жалтару қоғамдық қауіпті әрекет
ретінде декларацияны табыс ету мерзімі өткеннен кейін, жалтару үшін
міндетті жағдайларда тұлға декларацияны табыс теу мүмкіндігі бола тұрып оны
істемеген, яғни әрекетсіздік жолымен жалтарған сәтінен басталады. Қылмыстың
нақты аяқталу сәті соттың қарауы бойынша істердің жағдайына байланысты
анықталады.
Біз ҚР ҚК – нің 222-бабында көзделген бірінші нұсқасын ұстанамыз,
демек қылмыстың аяқталуын тиісті салық салу кезеңі үшін салықты заңдармен
белгіленген мерзімде нақты төлемеген сәтінен, яғни декларацияны табыс ету
сәтінен есептеу керек.
Осылайша, салықтық қылмыстарды аяқталды деп тану үшін тергеуші мен
сот тек есептік құжаттарды сол үшін белгіленген мерзімде табыс етпеуі
(немесе бұрмаланған күйде табыс етуі) фактісін ғана емес, сонымен бірге осы
әрекеттермен тікелей байланыста болған салық төлемеу фактісін де анықтауға
тиіс.
Бұл айтылғандардан, сондай-ақ, салық органына салық салу объектісі
туралы толық және дұрыс ақпарат табыс еткен жағдайда сол объектіге
салынатын салықты нақты төлемеу осы бап бойынша қылмыстық жауапкершілікке
апарып соқтырмайды. Сонымен қатар, егер тұлға нақты іс жүзінде мемлекетке
салықтық төлемдердің дұрыс анықталған сомасын беріп, бірақ есептік
құжаттарды салық органдарына табыс етпеген жағдайда да олар қылмыстық
әрекеттер болып табылмайды.
2.2. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтару құрамдарының
субъективтік белгілері
Салықтық қылмыстардың субъектісін анықтаудың ерекшелігі – қаралатын
баптардың қай-қайсысында да кәсіпорындар мен ұйымдардың салықтар
төленбегені үшін жауапкершілік арқалайтын лауазымды тұлғалары ретінде
жауапкершілік азаматтардың мойнына түседі (ҚК-тің 222-бабы).
ҚР Қылмыстық кодексінің 222-бабында ұйымдарға салық заңнамасында
көрсетілген жеке тұлғалардан басқа барлық салық төлеушілер жатады.
Ұйымдардың меншік формасы салықтық қылмыстар жасау фактісіне әсер
етпейтінін айта кету керек. Бірақ салық төлеуден қылмыстық жалтарудың үлесі
коммерциялық ортада жоғары екендігі сөзсіз. Мысалы, салық төлеуден
жалтарғаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылатын басшылардың жалпы
санының 80 пайызы мемлекеттік емес коммерциялық кәсіпорындардың жетекшілері
екен, ал қалған 15 пайызы – қоғамдық коммерциялық ұйымдардың, 8 пайызы -
мемлекеттің үлесі 50 пайыз болатын ұйымдардың және 2 пайызы – мемлекеттік
бюджеттік ұйымдардың басшылары.
Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтару субъектісі – ұйымның
арнайы яғни салықтарды есептеуге және төлеуге жауап беретін нақты лауазымды
тұлғасы. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеу жөніндегі міндет жүктелетін
тұлғалардың нақты шеңбері заңнамада көрсетілген. Ұйымдарда бухгалтерлік
есептің ұйымдастырылуы, шаруашылық операциялары ережелерінің сақталуы үшін
ұйым басшысы жауапкершілік арқалайды. Бас бухгалтер (штатта бас бухгалтер
болмаса, бухгалтер) есеп саясатын қалыптастыру, бухгалтерлік есепті
жүргізу, толық және дұрыс бухгалтерлік есептілікті уақытында табыс ету үшін
жауап береді. Ол жүзеге асырылатын шаруашылық операцияларының Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес болуын, мүліктің қозғалысы мен
міндеттемелердің орындалуын бақылауды қамтамасыз етеді.
Бухгалтерлік есеп туралы заңнаманың бұзылғаны (есепті жүргізуден
жалтару, бухгалтерлік есептілікті бұрмалау және оны табыс ету мерзімдерін
сақтамау) үшін заңның 18-бабына сәйкес бухгалтерлік есепті ұйымдастыру мен
жүргізуге жауапты басшы және басқа адамдар жауапкершілік арқалайды.
Салықтарды есептеу және төлеу жөніндегі қызмет міндеттерін кәсіпорын
бойынша бұйрықпен (мысалы, кәсіпорынның есепті жылға есептік саясаты туралы
нұсқамалық бұйрықта) қаржы немесе коммерция жөніндегі директорға,
директордың бір орынбасарына және т. б. жүктеуге болады.
Сөйтіп, аталған қылмыс субъектілерінің шеңбері бухгалтерлік есеп
жүргізу, салықтарды төлеу мен есептерін тапсыру міндеттері жүктелген
адамдармен шектеледі.
Кәсіпорынның бас бухгалтері сияқты субъектіге аздап тоқтала кеткен
жөн шығар. Оның өкілеттігі қылмыстық ниетін дербес жүзеге асыруына, демек
жалғыз өзі қылмыстың субъектісі болуына мүмкіндік береді.
Маңғыстау облысы бойынша экономикалық және сыбайластық қылмыстармен
күрес департаменті ұйымдарға салынатын салықтар төлеуден жалтару белгісі
бойынша қозғаған қылмыстық істерге талдау жасағаннан кейін мынандай
қорытындыға келуге болады: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарғаны үшін қылмыстық
жауапкершілік
Жоспар
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1 – тарау. Қазақстан Республикасы салық жүйесінің мән-мағынасы.
1.1. Салықтар мен салық жүйесі ұғымдары.. . . . . . . . . . . . .
. . . .8
1.2. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтару
саласындағы қылмыстармен күрестің жай-күйі.. . . . . . . . . . .
.12
2 – тарау. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарудың
қылмыстық - құқықтық сипаттамасы.
2.1. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарудың
объективті белгілері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . 16
2.2. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтару
құрамының субъективті белгілері . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 25
2.3. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарғаны
үшін қылмыстық құрамды білдіретін белгілер. . . . . . . . . . . .
. 30
3 – тарау. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарудың
алдын алу жөніндегі шаралар жүйесі.
3.1. Салық саласындағы қылмыстарға мүмкіндік жасайтын
себептер мен жағдайлар. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .36
3.2. Салық саласындағы қылмыстардың алдын алудың
жалпы шаралары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 42
3.3. Салық саласындағы қылмыстармен күрестегі қаржы
полициясы органдарының ролі . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . .51
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 62
Жалғамалар
Кіріспе
1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық дауыс беру жолымен қабылданған
Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғамның, мемлекет пен оның
азаматтарының өмір сүру қызметінің негізгі принциптері мен бағыттарын
бекітіп берді. Ата заңымыздың бірінші бабында Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтыратындығы, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі,
құқықтары мен бостандықтары екендігі жария етілді (1).
Алайда, бірнеше ондаған жылдар бойы қалыптасып қалған социалистік
қоғамдық қатынастардың нарықтық қатынастар деп аталатын жаңа қоғамға
бейімделу процесі, шын мәніндегі тәуелсіздікті жүзеге асыру мен егемендікке
қол жеткізу жас мемлекетіміз үшін оңай шаруа болған жоқ және осы жолда
көптеген қиындықтар мен проблемалар туындады. Экономиканы дағдарыс меңдеді.
Жұмыссыздық белең алды. Еңбекақы мен зейнетақылардың бірнеше айлап
төленбеуі нормаға айнала жаздады, соның салдарынан республиканың бірқатар
өңірлерінде ереуілдер бой көрсетті. Елімізде қоғамдық және құқықтық тәртіп
деңгейінің күрт төмендегенін де мойындауға тура келеді. Елбасымыз Н.Ә.
Назарбаевтың Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың гүлденуі,
қауіпсіздігі және әл - ауқатының жақсаруы атты Қазақстан халқына
жолдауында елімізді осы тығырықтан алып шығудың жолдары, қоғамымыз бен
мемлекетімізді дамытудың перспективалық жоспары көрсетілген.
Сонымен бірге, көптеген көнерген көзқарастарды қайта қарау
қажеттілігі туындады. Атап айтқанда, қоғамға қарсы құбылыстармен, қылмыспен
күрестің әдістерін өзгерту, бұл ретте жинақталған тәжірибені жоғалтып алмас
үшін оған тарихи тұрғыда ғылыми талдау жасау қажет болды. Жолдауда атап
көрсетілгеніндей, дамуымыздың көптеген келеңсіз көріністері уақытша және
өткінші сипатқа ие, кеңестік мұраның қалдықтары, өтпелі кезеңнің
қиыншылықтары болып табылады, алайда біз мүмкіндіктерді қаншалықты
пайдаланамыз және қауіптің жолын кесеміз, активтерімізді көтереміз және
пассивтерімізді төмендетеміз, ол біздің өзімізге, мақсаттар мен
басымдықтарды дәл қоя білуімізге, оларды уақтылы және икемді орындай
алуымызға байланысты (2).
Елбасымыздың Еліміздің жаңа ғасырдағы тұрақтылығы мен қауіпсіздігі
атты Қазақстан халқына жолдауында бұл жағдай жөнінде былай делінген: ашық
экономика және әлеуетті әлемдік экономикалық аймаққа кірігу – ұлт пен
мемлекеттің тіршілік етуінің жалғыз жолы.
Қазақстан Республикасында қалыптасқан құқық бұзушылықтың, соның
ішінде қылмыстың тұрақты өсу тенденциясы қоғамдағы адамгершілік саяси
ахуалға аса зиянды әсерін тигізіп отыр, онда адами психологиялық
күйзелістің, адамдардың ертеңгі күнге және өзінің қауіпсіздігіне деген
сенімсіздігінің күшеюіне жағдай жасайды.
Жалпы қылмыстардың құрамында экономикалық қылмыс елеулі орын алады.
Республикадағы экономикалық жағдай кредиттік-қаржылық жүйеде көрініс бермей
қалмайтын дағдарыстық құбылыстармен сипатталады. Осы жағдайларда экономика
мен қоғам аса ауыр жағдайда тұр. Дағдарыстық хал-ахуал ұлғайып,
экономикалық апатқа алып баруы мүмкін. Мемлекет ақша айналымын, бағаны,
банктер мен салықтарды елеулі дәрежеде бақылаудан шығарып алды. Осымен
байланысты кредиттік – қаржылық қатынастардағы экономикалық қылмыстар банк
істері саласында, ақшалай есеп айырысу жүйесінде түрлі қылмыстық
формаларда, бәрінен бұрын қаржыны рұқсат етілмеген жолмен қолма қол ақшаға
айналдырумен, жалған ақша жасау процестерінің ұлғаюымен, салықтар мен басқа
да бюджетке міндетті төлемдерді төлеуден жалтарушылықпен көрініс табуда.
Тұтастай экономикалық қылмыстардың туындауына және жасалуына
құныққан пайдакүнемдік қылмыстар, реформалардың құқықтық базасындағы
кемшіліктер, мемлекеттік органдардың тарапынан басқару аппараты,
кәсіпорындар мен кәсіпкерлер әрекетінің заңдылығын бақылаудың жоқтығы,
құқық қорғау органдары жұмысындағы кемшіліктер жағдай жасайды.(3)
Экономикалық қылмыстың өсуіне тағы да бірқатар себептер әсер етеді,
олар: әкімшілік – бюрократиялық механизмнің өріс алуы және сыбайлас
жемқорлықтың өсуі, екі жүзді мораль, биліктің жоғарғы эшелоны өкілдерінің
қылмыстық әрекетіне қатысу, қатардағы азамат пен басшының заң алдында шын
мәніндегі теңдігінің жоқтығы, еңбектің нәтижелеріне және мемлекет
меншігінің сақталуына шын мәніндегі ынталылықтың болмауы.
Экономикалық қылмыстармен күрес жөніндегі аппараттар объективті
және субъективті себептерге байланысты бұған кешігіп ден қойды (4).
Сондықтан келтірілген зиян – орасан зор, ал зиянның орнын толтыру төмен
болды. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының экономикалық әлеуетін талан-
таражға салудың жолына сенімді тосқауыл қоюға қабілетті нормативтік-
құқықтық база жасау қажет. Бүгінде фиск сөзі мемлекеттік қазына дегенді
білдіреді. Сондықтан Үкіметтің экономикалық жағдайға қазынаның есебінен
(салықтар мен бюджеттік шығындарды өзгертумен) ықпал етуге тырысуы
фискальдық саясат деген атқа ие болды. Фискальдық (салықтық-бюджеттік)
саясат нарықтық экономиканы реттеудің орасан мүмкіндіктерін қолдана алады.
30-40 пайыздан жоғары салықтар салу кәсіпкерліктің іскерлік белсенділігін
төмендетіп, жаппай салықтардан қашуға, яғни олардан жалтаруға жағдай
жасайтыны, бұл салықтық базаның азаюына әкеліп соқтыратындығы жалпыға
белгілі және тәжірибеде дәлелденген. Республикамызда кәсіпорындар орта
есеппен салық түрінде өз пайдасының 30-40 пайыздайын төлейді. Алайда,
сонымен бірге, тіркелмеген шаруашылық қызметі- көлеңкелі экономика деген
болады, ол мемлекетке мүлде ештеңе төлемейді. Қаражаттың экономиканың
көлеңкелі бөлігіне ауысуы бюджеттің кіріс бөлігіне елеулі соққы болып
табылады.
Құқық қорғау органдарының қызметі айтарлықтай белсенді жүріп
жатқанына қарамастан, салық төлеуден жалтарушылықпен күрестің хал-жайын
жалпы алғанда қанағаттанарлық деп айтуға болмайды. Өйткені, біріншіден,
аталған қылмыстардың 80 пайыздан астамы ашылмай қалып отыр, екіншіден,
салықтық тергеулердің нәтижелілігі бұрынғысынша өте-мөте төмен-қозғалған
қылмыстық істердің орта есеппен оннан бір бөлігі ғана сотқа жеткізіледі.
Бұл бәрінен бұрын салық саласындағы қылмыстармен күреске қатысушы бақылау-
тексеру және құқық қорғау органдарының жұмысындағы кемшіліктермен
байланысты. Сонымен қатар, салық салу саласындағы қылмыспен күрестің жайына
нормативтік (соның ішінде қылмыстық-құқықтық) базаның жетілдірілмегені,
оның қылмыстық әрекеттердің әдіс-тәсілдерінде болып жатқан өзгерістерден
кейін қалуы мейлінше теріс әсерін тигізіп отыр. Бұл ретте Қазақстан
Республикасының жаңа Қылмыстық Кодексінде бірқатар заңнамалық олқылықтардың
жойылғанына қарамастан, кейбір қоғамдық қауіпті әрекеттер олардың
объективті әлеуметтік заңдылығы мен елеулі дәрежеде кең таралуы себепті
бұрынғысынша тиісті қылмыстық-құқықтық бағасын алған жоқ. Бұған айқын мысал
ретінде салық төлеуден жалтару мақсатында салықтық жеңілдіктердің заңсыз
пайдаланылуын келтіруге болады. Осымен байланысты қазіргі жағдайда бірінші
кезектегі міндет қылмыстық заңнаманы жетілдірумен қатар, қолданылуы
мейлінше тиімді және салық саласындағы қылмыстармен күрестің жайына ықпал
ететіндей оңтайлы шаралар шеңберін айқындау болып табылады. Қазіргі уақытта
салықтық теріс пайдалануларға қарсы қылмыстық-құқықтық құралдармен пәрменді
күрес проблемасының жеткіліксіз әзірленгенін атап көрсету керек. Әрине,
қаралып отырған сұрақтарды бұрын да құқықтанушы ғалымдар зерттеген. Алайда,
олардың жұмыстарында қылмыстардың біліктілігі мен жазаның жеке-жеке
қолданылу проблемалары ғана қозғалды. Салық саласындағы қылмыстармен
күресте бүкіл қылмыстық-құқықтық құралдар кешенін пайдалануға (қылмыстардың
алдын алу, жолын кесу және қылмыстық жауапкершілікті жүзеге асыру) жататын
қалған мәселелер нақты зерттелген жоқ. Салық салу мәселелері жөніндегі
конституциялық талаптарды дұрыс және негізді орындау мақсатында Қазақстан
Республикасы Жоғары Сотының Пленумы 1999жылғы 20 желтоқсанда Соттардың
салық заңнамасын қолдануының кейбір мәселелері туралы № 19 қаулы
қабылдады.(5)
Сонымен бірге, қылмыстық заңмен қорғалатын салық салу жүйесіне
қылмыстық қолсұғушылықпен күрестің формалары мен әдістерін дәйекті түрде
жетілдіру, қылмыстық – құқықтық құралдарды пайдаланудың тиімділігін арттыру
қажеттілігі салықтық теріс пайдаланулардың алдын – алу, жолын кесу және
аталған қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті қолдану мәселелерінің кең
ауқымын бүге – шүгесіне дейін зерттеудің өзектілігі мен маңыздылығын
айқындайды. Бұдан басқа, осы проблема бойынша тереңдетілген зерттеу
жүргізуге деген қажеттілік салық саласындағы қылмыстар үшін жауапкершілікті
регламенттеуді елеулі дәрежеде өзгерткен жаңа қылмыстық заңнаманың күшіне
енуімен байланысты да туындап отыр.
1-тарау. Қазақстан Республикасы салық жүйесінің
мән – мағынасы
1.1. Салықтар мен салық жүйесі ұғымдары
Әркімнің заңды белгіленген салықтар мен алымдарды төлеу міндеті
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35 – бабында бекітілген.
Қазақстанның салықтар туралы заңнамасы – бұл құрамына ҚР заңнамасының салық
салу мәселелері туралы заңдары кіретін, үздіксіз өзгеріп отыратын сан
мыңдаған нормативтік – құқықтық құжаттардың жиынтығы. Салық төлеушілерден
салықтарды алумен байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар салықтық құқық
қатынастары деп аталады және құқықтың бөлек саласы – салықтық құқықтың
нормаларымен реттеледі. Салық заңнамасының міндеті, бір жағынан, салық
төлеушілердің, екінші жағынан, мемлекеттің құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғау болып табылады. Мемлекеттің мүдделерін салық салу саласында
жасалатын қылмыстардан қорғауға тиісті қылмыстық заңнама да осы мақсатқа
қызмет етеді. Осымен байланысты қылмыстық құқық теориясында салық
саласындағы қылмыстардың дефинициясына мейлінше дұрыс көңіл бөлінуге тиіс
екендігін көреміз. Және бірінші кезекте салықтар ұғымының мәнін айқындап
алғанымыз жөн болар.
Салықтар сөзінің кең түрдегі мағынасын белгіленген тәртіпте
алынатын тиісті деңгейдегі бюджетке міндетті жарналар деп түсінеміз. Бірақ
бұл ұғымға салықтармен қатар алымдар мен баждар да кіреді.
Салықтар кез келген бюджет кірістерінің негізгі көзі болып табылады.
Олар тікелей және жанама салықтар болып бөлінеді. Мұндай бөлудің мәнісі:
кім табыс табады, мүлікті иемденеді және т.б., сол тікелей салықтардың
түпкілікті төлеушісі болады, ал жанама салықтардың төлеушісі деп тауар
тұтынушыларын айтамыз, өйткені оларға салық бағаға үстеме қосу жолымен
ауысады.
Салық салудың мақсаты қандай да бір нақты шығысты емес, жалпы
мемлекеттік шығыстарды қамтамасыз ету болып табылады. Басқаша айтқанда,
салық жинаудың мақсаты, ал соған орай салық заңнамасының ортақ міндеті –
жалпы шығыстарды жабуға ақша қаражатын іздестіру және қажетті төлем
міндеттерін әділетті бөлу.
Салықтардың арнайы мақсаты болады, алайда олар ешқашан жеке
төленетін болмайды.Алым немесе баж алудың мақсаты тек қана олар қызметіне
байланысты алынатын қандай да бір қоғамдық институттың шығындарын жабуды
көздейді. Яғни алымдар мен баждар ортақ мүдделер үшін әрекет ете отырып,
өзінің билік функциясын жүзеге асырушы мемлекеттік органдар көрсететін
нақты қызметпен байланысты төленеді.
ҚР Салық кодексінде салық пен алымның мынандай анықтамалары
берілген: Салық деп мемлекеттің және (немесе) муниципальды құрылымдардың
қызметін қаржымен қамтамасыз ету үшін ұйымдар мен жеке тұлғалардан оларға
меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды басқару құқығында қарасты ақша
қаражатын иеліктен шығару формасында алынатын міндетті, өтеусіз жеке
төлемді түсінеміз.
Алым деп ұйымдар мен жеке тұлғалардан алынатын, төленуі мемлекеттік
органдар, жергілікті басқару органдары, басқа да уәкілетті органдар мен
лауазымды тұлғалардың алым төлеушілердің мүддесіне заңды маңызға ие іс –
қимылдар (белгілі бір құқықтар немесе рұқсаттар (лицензиялар) беруді
қосқанда) жасауы үшін қажетті шарттардың бірі болып табылатын міндетті
жарнаны түсінеміз. Осылайша, салық заңнамасы салықтар мен алымдар
ұғымдарының аражігін айқын айырып берді.
Мемлекетте қолданылатын салықтардың жиынтығы салық жүйесі
институттарының бірі болып табылады. Оның келесі элементі – мемлекеттің
атынан салық төлемдерінің мөлшерін белгілеуді, салық жинауды, есеп пен
бақылауды, салық заңнамасын бұзушылықтардың жолын кесуді жүзеге асырушы
салық органдары. Салық қатынастары субъектілерінің құқықтары мен
міндеттерін айқындайтын, салық саласында қандай әрекеттер құқыққа қарсы деп
танылатындығын бекітетін және сол әрекеттер үшін жауапкершілік мәселелерін
реттеп отыратын заң нормаларының жиынтығы салықтық құқық саласын құрайды.
Салық төлеушінің құқықтары мен міндеттері ҚР Салық Кодексінің 11
және 12 – баптарында айқындалған. Салық төлеушінің өз міндеттерін
орындамауы салық қатынастарын бұзғандық болып табылады. Салық заңнамасын
бұзғаны үшін жауапкершілік (құқық нормаларымен айқындалады) жүйесі салық
қатынастары саласындағы мемлекеттік мәжбүрлеуге негізделген.
ҚР Салық Кодексіне сәйкес салық құқықтарын бұзу деп салық төлеуші,
салық агенті мен басқа да тұлғалар қасақана жасаған, сонысы үшін осы
Кодекспен жауапкершілік белгіленген құқық бұзушылық (салықтар мен алымдар
туралы заңнаманы бұзу) әрекеттер (әрекет немесе әрекетсіздік) танылады.
(6). Салық заңнамасын бұзғаны үшін заңдық жауапкершілік шараларына
қылмыстық жауапкершілік те кіреді.
Қылмыстық құқық теориясы курсынан білетініміздей, құқық бұзушылық
қылық (аса қауіпсіз құқық бұзушылық) және қылмыс (Қылмыстық кодексте
жазалау қаупімен тыйым салынған қасақана жасалған қоғамға қауіпті әрекет)
болып бөлінеді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі ұйымдарға
салынатын салықтан қылмыстық жалтару ретінде салық саласындағы қылмысы үшін
жауапкершілікті күшейтеді. (ҚРҚК – нің 222 – бабы).
Алайда салық жүйесінің қарапайым болып көрінетін схемасында, әсіресе
мәжбүрлеу механизмін іске қосу және салық саласындағы қылмысы үшін
жауапкершілікті жүзеге асыру бөлігінде жүйенің көптеген қарама –
қайшылықтары бар екен. Салық төлеуден жалтарушы салық төлеушілер, әрине,
оларды пайдаланбай қалмайды.
Салықтардан жалтарушылық көбінесе табысты (пайданы) жасыру,
бухгалтерлік немесе салықтық есептің ережелерін өрескел бұзу, есептік
деректерді бұрмалау, салықтарды есептен шығаруға және төлеуге қажетті
құжаттарды бермеу немесе уақытында бермеу, болмаса жойып жіберу, сондай –
ақ салықтық жеңілдіктерді заңсыз пайдалану жолдарымен жасалады.
Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан жаңа инвестициялық
саясатпен, сыртқы экономикалық саясатты құрылымдық өзгерту және кеңейтумен,
нарық қатынастарын одан әрі дамытумен, халықаралық ұйымдарға кірігумен
сипатталатын экономикалық реформалар жағдайында салық төлеушілер мен
мемлекеттің мүдделеріне жауап беретін, заңсыз капитал алу проблемаларын
тиімді шешуге және оған қарсы тұруға қабілетті қазіргі заманның салық
жүйесін құру қажеттілігі туындайды.
Салық саласындағы қылмыстарда жыл сайын елеулі өзгерістер болып
тұрады. Мұның өзі салық заңнамасын бұзушылардың өнім (жұмыс, қызмет
көрсету) сатудан түсетін табысты жасыру, лицензиясыз қаржы – шаруашылық
қызметімен айналысу сияқты салық салудан жалтару әдістерін пайдалануға
бағыт ұстайтындығын көрсетсе керек. Қылмыстық әрекеттері мейлінше тұрақты
сипат алған коммерциялық құрылымдар мемлекеттің бақылауынан тыс ақша
түсімдерін алудың, кірістерін салық салудан жасырудың орайын келтіреді.
Сондықтан мемлекеттің міндеті қылмыспен күрестің қылмыстың тежелуі мемлекет
мүдделеріне, азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне қауіп
төндірмейтіндей деңгейде болуын қамтамасыз ететін тактикасын жасау болып
табылады. Салық кодексі заңсыз ақша табуды тежеудің негізгі құралдарының
бірі болуға тиіс. Өйткені салық салу нысандарын одан жасыру заңсыз капитал
алу мен алға қарай жария ету формаларының бірі екендігі сөзсіз.
Нарықтық экономика жағдайларында салық салуды құқықтық реттеу
механизмін жетілдіруге салық салудың конституциялық негіздерін дамыту,
салықтар мен басқа да бюджетке міндетті төлемдерді алудың мейлінше айқын
шарттарын белгілеу арқылы қол жеткізіледі. Қазіргі уақытта мемлекет
республиканың салық жүйесін жетілдіру бағытында алға үлкен қадам жасады.
Мемлекеттің салық саясатының негізгі бастаулары Салық кодексінің жалпы
бөлімінде айқындалған. Ол салықтар мен басқа да бюджетке міндетті
төлемдерді белгілеу, енгізу және төлеу жөніндегі қатынастарды, сондай ақ
салықтық міндеттемелерді орындауға байланысты мемлекет пен салық төлеуші
арасындағы салықтық қатынастарды реттейді.
Салық жүйесінің айқындығы мен тұтастығы принциптерін жүзеге асыру
мақсатында Салық кодексінде салықтардың, алымдардың, төлемдердің түрлері
айқын белгіленген және бөліп көрсетілген. Қазақстан Республикасы Салық
кодексінің 60 – бабына сәйкес елімізде салықтардың 9 түрі қолданылады.
1.2. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтару саласындағы
қылмыстармен күрестің жай – күйі
Құқықтық мемлекет орнату заңдылық пен құқық тәртібін нығайтпайынша,
азаматтарды құқықтық мәдениет, заңды құрметтеу, оны бұзушылыққа төзбеу
рухында тәрбиелеуді күшейтпейінше еш мүмкін емес. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә. Назарбаев атап көрсеткендей, ... тиісті құқық тәртібін
құрметтемейінше біз экономиканы реформалай алуымыз, қоғам өмірінде
демократиялық нормаларды бекітуіміз екіталай. Елбасымыз өзінің Қазақстан
- 2030 бағдарламасында осы проблемаға орай тағы да былай деп назар
аудартады: Қоғамымыздағы өзгерістердің бірігуі нәтижесінде біз бәріміз,
өзіміз көбінесе мұны аңғармастан, құндылықтардың сапалық басқа жүйесіне
және адамдық қатынастардың жаңа типіне бой ұра отырып, өзгердік (11).
Мемлекет қанша өмір сүрсе, салықтар сонша жыл жасайды. Мемлекет үшін
салықтарды белгілеу мен жинау – қажеттілік. Өйткені ол салықтардың
арқасында жиналатын қаражаттарсыз өмір сүре алмайды. Салық төлеушілер үшін
де салықтарды төлеу – қажеттілік және міндет. Алайда кейбір азаматтар
өздерінің ақшасын беруге қимай, салық төлеуді жаманшылық ретінде қабылдап,
кірпінің түгіндей көреді. Сондықтан салықтарды азаматтардың әрқайсысы бөлек
– бөлек төлегендегіден көп алуға мүдделі мемлекет қатаң салықтық міндеттер
белгілеуге мәжбүр. Оларды орындамаушыларға тиісінше қатаң мемлекеттік
мәжбүрлеу шаралары қолданылады. Ондай жауапсыз салық төлеуші қылмыстық
жауапкершілікке дейін тартылуы мүмкін. Америка мемлекетінің негізін салушы
көсемдерінің бірі Бенжамин Франклиннің Өмірде екі нәрсе күмәніміз: ажал
мен салықтар, - деген нақыл сөзі тектен тек айтылмаса керек.
Салық саласындағы қылмыстар Қазақстан үшін – салыстырмалы түрде жаңа
құбылыс деуге болады. Өйткені ұзақ тарихи кезең бойына (жаңа экономикалық
саясаттың (НЭП) аяқталған уақытынан ХХ ғасырдың 80 – ші жылдарының
соңындағы экономикалық өзгерістер басталғанға дейін) негізгі салық
төлеушілер мемлекеттік кәсіпорындар болып келді. Олар салықтарды төлеуден
жалтаруға мүдделі емес еді. Әміршіл - әкімшілік жүйе кірістердің басым
бөлігін салық жүйесінен тыс пайдалануға мүмкіндік жасады. Егер салықтық
қылмыстар жасала қалса, олардың бастылары азаматтардың салықтарды төлеу
тәртібін бұзуына қатысты болатын.
ХХ ғасырдың 80 – ші жылдарының соңын ала Қазақстанда саяси және
әлеуметтік – экономикалық өзгерістер үшін тез қарқынмен алғышарттар жасала
бастады. Іле – шала реформалардың өрістеуі заңды түрде бұрынғы шаруашылық
жүргізудің әміршіл - әкімшілік жүйесін өзгертіп, жеке меншікке, кәсіпкерлік
пен басқа да қызметтердің еркіндігіне негізделген нарықтық экономикаға
көшуге алып келді. Мұндай жағдайларда салықтар маңызы шамалы және көбіне
формальды құралдан мемлекеттің экономикалық саясатының қуатты тетігіне
айналады, мемлекеттің кірістерінің басты көзі ғана болып қоймай,
экономикалық процестерді реттеу, әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз ету,
мемлекет егемендігінің материалдық негізін жасау міндеттерін өз мойнына
алады. Сонымен бірге, мұндай өзгерістердің болмай қалмайтын көлеңкелі жағы
– жаппай салықтар төлеуден жалтару. Ол соңғы үш жылда Маңғыстау облысы
бойынша экономикалық және сыбайлас қылмыстармен күрес департаментінде
(қаржы полициясы) тіркелген экономикалық қылмыстардың жалпы көлемінің 14
пайызын құрайды (№1 жалғама).
Сот - тергеу тәжірибесінен салықтық қылмыстардың жағдайы өзгеріссіз
екендігін көреміз. Қылмысты жасаудың мейлінше жетілген формалары есебінен
олардың қоғамға қауіптілігі мен келтірілген зиянының мөлшері артуда.
Бүгінгі күнде экономикалық қылмыстармен, оның ішінде салық саласындағы
қылмыстармен күрес мемлекеттің алдында тұрған аса маңызды және күрделі
міндеттердің бірі болып отыр.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне арнайы салықтық
құрамдардың енгізілуі мен оларды жетілдірудің машақатты процесі басталды.
Ғалымдар мен практикалық қызметкерлердің күш салуы нәтижесінде салықтардан
қылмыстық жалтаруды ашу мен тергеудің әдістемесі қалыптасып келеді. Бұл
ашылған және іс қозғалған салықтық қылмыстардан тікелей көрінуде. Мысалы,
Маңғыстау облысы бойынша ЭСҚКД – де (қаржы полициясы) 2006 жылдың 12 айында
өткен жылдан қалғанның есебімен өндірісте 21 қылмыстық іс болды, оның сотқа
жіберілгені – 13, тоқтатылғаны – 3, тоқтата тұрылғаны – 2, тергеуге
жіберілгені (ҚР ЭСҚКА-не) – 3. 2007 жылы өткен жылдан қалғанның есебімен
өндірісте 18 қылмыстық іс болса, оның 11- і сотқа жіберілген, 4- і
тоқтатылған, 2 – і тоқтата тұрылған, біреуі тергеуге жіберілген. Ал 2008
жылдың 3 айында өндірісте болған қылмыстық істің саны үшеу ғана, одан
сотқа жіберілгені – 2, тоқтатылғаны – 1. Бұдан салықтар төлеуден жалтару
жөніндегі қылмыстардың өте аз ашылатындығы және сотқа аз жіберілетіндігі
көрінеді. Қоғамымызда мұндай келеңсіз құбылыстардың кең тарағанын ескерсек,
ашылған қылмыстар бұдан әлдеқайда көп болуға тиіс еді.
Осы санаттағы істердің саны қаржы полициясы органдарының жедел
іздестіру жұмыстары жеткіліксіз және әлсіз екендігін айғақтайды. Бұған жол
беруге болмайды және бұл жұмысқа деген көзқарас пен пиғылдарды өзгертуді
талап етеді. Мұны салықтық қылмыстарды тергеудің өте күрделілігімен және
тергеушілер үшін тартымсыздығымен түсіндірген жөн болар.
Салықтар төлеуден жалтару жөніндегі істерді тергеу тергеушіден салық
салудың ережелерін реттеп отыратын сан алуан нормативтік-құқықтық
актілермен және құжаттармен мұқият жұмыс жасауды талап етеді. Өйткені бұл
қылмыстық іс қозғауға дейінгі және одан кейінгі кезеңде де аса маңызды.
Аталған құжаттардың алуан түрлілігі мен көптігі – салық заңдарының
жетілдірілмегендігінің сирек те болса бір айғағы. Сондықтан тергеушіге бұл
нормативтік материалды мұқият зерттеп, талдауға және қылмыстық істің
материалдарына тиісті көшірмелер жалғауға уақыт аз бөлінетіндігін
күнделікті тәжірибе көрсетіп отыр.
Бұл жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтару деп аталатын 222-бабында
қарастырылған қылмыстарды уақытында анықтаудың және дұрыс дәлелдеудің
бүгінгі күні қалыптасқан негіздерін талдау болып табылады.
Менің Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарғаны үшін
қылмыстық жауапкершілік деген тақырыпты таңдауым оның өзектілігімен
байланысты. Өйткені салықтық түсімдер бюджетті қалыптастырудың негізін
қалайды, ал оларды төлеуден жалтару тек Қазақстан Республикасының бюджет
жүйесіне ғана мемес, сонымен бірге ұлттық экономикамыздың дамуына да орасан
зор зиян келтіреді.
2 – тарау. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарудың
қылмыстық – құқықтық сипаттамасы
2.1. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтарудың объективті
белгілері
1999 жылы 24 сәуірде шыққан Салық кодексінде жеке және заңды
тұлғаларға салынатын салықтарды төлеу міндеттері айқындалған. (7). Ал
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің (бұдан әрі ҚР ҚК) 222 – бабы
заңды тұлғаларға салынатын салықтардан жалтарғаны үшін қылмыстық
жауапкершілік көздейді. Алайда заңды тұлғаларға салынатын салықтарды
төлеуден жалтарғаны үшін жауапкершілікті құжаттарды рәсімдеп, салық
органдарына тапсыруға міндетті басшылар, сонымен бірге бухгалтерлік есеп
жүргізуге жауапты бас бухгалтер, сондай-ақ кез келген ұйымдық-құқықтық және
меншік нысанындағы ұйымда нақты іс жүзінде олардың міндеттерін орындаушы
адамдар арқалайды (ҚР СК – нің 69 – бабы). Қылмыстық заңнаманың зерттеліп
отырған нормалары мейлінше осы заманғылардың қатарына жатады, Қазақстан
Республикасының экономикалық қатынастарын қылмыстық-құқықтық қорғаудың
бұрынғыдан мейлінше сапалы деңгейін танытады.
ҚР ҚК – нің 222 – бабы қылмыстық жазаланатын әрекеттердің қатарына
ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтаруды жатқызады. Бұл құқықтық
нормалардың мақсаты – ұйымдарға салық салудың қолданыстағы тәртібін қорғау
және салықтардың төленбегенін, яғни салық төлеушінің негізгі міндеттерінің
бірі орындалмағандығын ескерту. Оның қолданыс аясы шын мәнінде экономикалық
және соған тең кез-келген табыс табумен байланысты басқа да қызметтің заңға
сәйкес салық төлеу міндеті өтіп бара жатқан барлық түрін қамтиды. Ұйымдарға
салынатын салықтарды төлеуден жалтарғаны үшін қылмыстық жауапкершілік
көздейтін қолданыстағы баптардың жазылуы тек қылмыспен мойындалған
әрекеттерді ғана көрсетеді.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 222 - бабында
қарастырылғын қылмыс объектісі мемлекеттің қаржылық мүдделері саласындағы
қоғамдық қатынастар болып табылады. Ал тікелей объектісі салықтық құқық
қатынастары, яғни ұйымдарға салынатын салықтарды төлеу тәртібін мемлекеттік
реттеу және мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыру саласындағы
қоғамдық қатынастар болып табылады.
Салық салу объектісі мен салық салуға байланысты объектілер – мүлік
және ұйымның салықтық міндеттемелер туындатуымен байланысты әрекеттері.
Салық салу объектілері Қазақстан Республикасының салық заңдарымен
белгіленеді. 2001 жылы 12 маусымда қабылданған ҚР Салық кодексіне сәйкес
елімізде жалпы мемлекеттік салықтар, сондай-ақ ұйымдарға салынатын
жергілікті салықтар мен алымдар қолданылады. Салықтар мен басқа да бюджетке
міндетті төлемдердің түрлері Салық кодексінің 60-64 – баптарында тізіп
көрсетілген.
Коммерциялық қызметпен айналысатын кез-келген ұйымның міндетті түрде
салық салынатын объектісі болады, ол – табыс. Табыс немесе кіріс деп өзінің
қызметін жүзеге асырудың нәтижесінде, болмаса басқа заңды негіздерде, заңды
кәсіпкерлік қызметтің нәтижесінде алынған заттай сыйақыны, сондай-ақ сыйға
беру, мұрагерлік нәтижесінде және заңдармен көзделген басқа жағдайларда
алынған табысты түсінеміз. Салық кодексіне сәйкес кірісдеп күнтізбелік жыл
ішінде ақшалай немесе заттай алынатын экономикалық пайда танылады. Ол әрі
мұны бағалау мүмкіндігі жағдайында ескерілетін және мұндай пайданы
бағалауға болатын мөлшерде, әрі Салық кодексінің тиісті тарауларында
белгіленген болуға тиіс. Ұйымның күнтізбелік жыл ішінде алған кірістері
жиынтық жылдық табыс болып табылады. Жиынтық жылдық табысқа еңбекақы
түрінде алынған кірістерді, кәсіпкерлік қызметтен түскен кірістерді, жеке
тұлғалардың мүліктік кірістерін қосқандағы табыстардың барлық түрі кіреді.
Қазақстан Республикасының аумағында коммерциялық қызметпен
айналысатын резиденттер де, резидент еместер де салық төлеуге міндетті.
Заңды тұлғалар, егер Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құрылған
болса немесе олардың тиімді басқару орны (нақты басқару органдары)
Қазақстан Республикасында орналасқан болса, Салық кодексіне сәйкес
резиденттер деп танылады. Тиімді басқару орны (нақты басқару органы) деп
негізгі заңды тұлғаның негізгі басқару жүзеге асыратын және кәсіпкерлік
жұмыс жүргізу үшін қажетті стратегиялық, коммерциялық шешімдер қабылдайтын
орны танылады. Ал ҚРСК-нің 175-бабының ережелеріне сәйкес резидент болып
табылмайтын жеке және заңды тұлғалар резидент емес деп аталады.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келіп, заңды тұлға ұғымына анықтама
беруге болады. Ал Салық кодексіне сүйенсек, заңды тұлға деп Қазақстан
Республикасының немесе шет мемлекеттердің заңдарына сәйкес құрылған ұйымдар
танылады. Шет мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған ұйым немесе басқа
корпоративтік құрылым, шет мемлекеттің заңы бойынша мұндай деп мойындала
ма, оған қарамастан дербес заңды тұлға ретінде қаралады.
Салық заңнамасына сәйкес резидент те, резидент емес те салық төлеуші
мыналарға міндетті:
1) тіркеу есебіне тұруға;
2) салық салу объектісін айқындауға;
3) салықтарды есептеп шығаруға;
4) салық декларациясын толтырып, мерзімінде тапсыруға;
5) салықтарды төлеуге.
Салық заңдарына сәйкес ұйым, мекеме, кәсіпорын мемлекеттің бюджетіне
салықтарын заңда көрсетілген мерзімдерде төлеуге міндетті. Сонымен бірге,
салық төлеушілер ұйымның қаржылық – шаруашылық қызметі туралы есептерін
міндетті түрде тапсырып отыруға тиіс.
Салық заңдарын бұзушылық қандай сатыда болып отырғанына байланысты
салықтарды төлеуден жалтару ұғымы түсіндірмесінің нұсқалары бірнешеу
болуы мүмкін. И.И. Кучеровтың сенімі бойынша қоғамдық қауіп ерікті
төленбеген салықтың мөлшерінде тұрған жоқ, мемлекеттің оны мәжбүрлеп алуы
мүмкін еместігінде тұр. Мемлекет үшін салықты мәжбүрлеп алу мүмкіндігі ең
алдымен салық төлеушінің салық салу объектілерін жасыру бағытындағы
әрекеттерін бүркемелеу дәрежесіне байланысты. Осы көзқарас тұрғысынан
мейлінше үлкен қоғамдық қауіпті төленген салықтың мөлшері емес, салық салу
объектілерін жасыру фактісінің өзі мен жасалған әрекеттердің бүркемелілігі
төндіреді. Бұл жағдайда мемлекет тек өзіне тиесілі түсімдерді ала алмауымен
бірге, оларды жедел іздестіру амалдарын қолданбай-ақ мәжбүрлеп алу
мүмкіндігінен айырылады. Алайда, қылмыстық құқықтың бұл нормаларын бірінші
кезекте әрекетінде салық заңнамасының нақты нормасын бұзушылық болғанда
ғана салық төлеуден жалтарғаны үшін қылмыстық жауапкершілік қолдануды
ұсынатын тиісті заңдарға сүйене отырып анықтап алу керек болады:
Салықтарды төлеуден жалтару айыптының салық заңнамасының белгілі бір
нормаларын орындамауымен байланысты. Осыған орай соттар мен құқық қорғау
органдарының назарын ҚРҚК 222-бабында көзделген қылмыстар туралы істер
бойынша айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы қаулыда, айыптау
қорытындысы мен үкімде айыпталушының , сотталушының қылмыс жасау сәтінде
қолданыста болған салық заңнамасының нақты қандай нормаларын бұзғандығы
міндетті түрде көрсетілуге тиіс екендігіне аудару қажет.
Осылайша, салықтық қылмыс салық заңнамасының бұзылуы нәтижесінде
қоғамдық қауіпті салдардың төнуімен анықталады және мұндай әрекеттің
қоғамдық қауіптілігі бюджетке ірі соманың түспей қалуынан көрінеді. ҚРҚК
міндетті элемент ретінде төленбеген салық сомасы түріндегі салдарды алып
қарағандықтан бұл қылмыстың материалдық құрамы болады. Заң шығарушы тек
қана декларация тапсырмаудың өзіне немесе декларацияға бұрмаланған
мәліметтер енгізуге емес, салықтарды төлеуден жалтаруға тыйым салады.
Сондықтан егер декларация тапсырылмай немесе бұрмаланып, бірақ одан кейін
салық төленген болса, қылмыстық жауапкершілік қаралмайды. Заң көзқарасы
тұрғысынан мұндай әрекет қылмыс жасаудан бас тарту ретінде қабылданады.
ҚРҚК-нің 222-бабында көзделген қылмыстың объективті жағын ұйымның
салық төлеуден жалтаруы әрекет ету немесе әрекет етпеу формасында көрінетін
ҚР салық заңнамасын бұзушылық құрайды. Осы баптың диспозициясы мазмұнында
салық төлеуден жалтарудың үш тәсілі көрсетілген, олар:
1) декларация табыс ету міндетті болып табылатын жағдайларда
жиынтық жылдық табыс туралы декларацияны табыс етпеу.Салық
кодексіне сәйкес салық төлеуші корпоративтік табыс салығын
есепті салықтық кезеңнен кейінгі жылдың 31 наурызынан
кешіктірмей төлеуге міндетті (ҚРСК-нің137-бабы). Ал салықтық
кезең деп күнтізбелік жылды айтамыз;
2) декларацияға, болмаса салықты немесе мемлекеттік бюджетке
төленетін өзге де міндетті төлемдерді есептеумен немесе
төлеумен байланысты өзге де құжаттарға кірістер немесе
шығыстар туралы көрінеу бұрмаланған деректерді енгізу.
Декларацияға кірістер немесе шығыстар туралы көрінеу
бұрмаланған деректерді енгізу деп кірістердің немесе
шығыстардың мөлшері туралы кез келген шындыққа сай келмейтін
мәліметтерді декларацияда қасақана көрсетуді түсінеміз.
Мыналар сондай ақпарат болып табылуы мүмкін:
• жыл бойына алынған кірістердің барлығы туралы емес мәліметтер беру
немесе олардың мөлшерін кемітіп көрсету;
• тиісті төлем көздерінің барлығын түгел көрсетпеу, осы кірістерден
есептелген және төленген салық сомасының дұрыс болмауы;
• тікелей кіріс алумен байланысты табыстардың мөлшерлерін артық (кем)
көрсету;
• қайырымдылық мақсаттарына жасалмаған ақша аударымдарын көрсету немесе
олардың мөлшерлерін теріс көрсету;
• салық салуға жататын жиынтық жылдық табысты бұрын кірістен шығарылған
табыс көзінің сомасына азайту т.б.
Сондай-ақ қылмыс басқа да тәсілдермен жасалуы мүмкін. Басқа тәсілдер
деп мыналарды түсінуге болады: салық органдарының талап етуі бойынша
кірістерді немесе шығыстарды растайтын бастапқы құжаттарды табыс етпеу,
салық органына келуден жалтару, салық инстанциясы қызметкерлерінің заңды
жұмысына кедергі жасау, кіріс көздері мен олардың нақты көлемі туралы
түсінік беруден бас тарту және т.б. Ал бұрмаланған декларация толтырудың
өзі қылмысқа әзірлену сатысын құрайды және ҚРҚК-нің 15 және 30 – баптарына
сәйкес қылмыстық жазаланатын әрекет болып табылмайды. Қылмыстық әрекет деп
салық инспекциясына бұрмаланған декларация тапсыру және соған сәйкес
салықтарды толық емес көлемде төлеу саналады.
Қаралып отырған қылмысты жасаудың негізгі формасы бухгалтерлік
есептің ережелерін бұзу болып табылады. Бухгалтерлік есепті жүргізу тәртібі
1995 жылғы 26 желтоқсандағы Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік
туралы ҚР заңымен реттеледі. Бухгалтерлік есептің міндеттерінің бірі
барлық мүдделі тұлғаларды кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық жағдайы,
жұмысының нәтижелері және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы толық
және дұрыс ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады. Субъектінің шаруашылық
қызметін жүзеге асыруы кезінде Қазақстан Республикасы заңдарының орындалуын
бақылаушы мемлекеттік органдар мүдделі тұлғалар ретінде ақпарат талап етуі
мүмкін.
ҚР Салық кодексіне сәйкес салық төлеуші белгіленген тәртіпте өзінің
салық салу объектілері кірістерінің (шығыстарының) есебін жүргізуге,
қаржылық – шаруашылық қызметі туралы есеп жасауға және олардың төрт жыл
бойы сақталуын қамтамасыз етуге міндетті. Ұйым жүргізетін барлық шаруашылық
операциялары ақтаушы құжаттармен рәсімделуге тиіс. Бастапқы құжаттар деп
аталатын осындай қағаздардың негізінде бухгалтерлік есеп жүргізіледі және
есептілік жасалады. Бухгалтерлік есептілік мынандай құжаттардан тұрады:
бухгалтерлік баланстан, пайда мен зиян туралы есеп пен оның жалғамаларынан,
түсіндірме жазбадан, ал заңда көзделген жағдайларда аудиторлық
қорытындыдан. Аталған құжаттар ұйымның мүліктік және қаржылық жағдайы,
сондай-ақ оның қызметінің қаржылық нәтижелері туралы дұрыс және толық
мағлұмат беруі қажет.
Егер бухгалтерлік есептілік заңдармен белгіленген барлық ережелерді
сақтай отырып жасалған болса, ол дұрыс деп саналады. Керісінше,
бухгалтерлік есептің өрескел заңбұзушылықтармен жүргізілуі, бухгалтерлік
құжаттамада шындыққа сәйкес келмейтін мәліметтердің болуы, есеп- қисаптарда
салық салынатын объектілердің шынайы мөлшері көрсетілмеуі белгілі бір
жағдайларда салық төлеуден қасақана жалтарушылық туралы айғақтауы мүмкін.
Көрінеу бұрмаланған деп салықтарды есептеу кезінде ескерілетін
кірістердің, шығыстардың немесе жеңілдіктердің шамасына қатысты әдейі
өзгертілген, нақты іс жүзінде дұрыс емес деректер, сондай-ақ елеулі маңызы
бар мәліметтерді елеусіз қалдырып, нақты жағдайды теріс көрсететін деректер
танылады.
Көрінеу бұрмаланған деректер бухгалтерлік құжаттарға енгізілген деп
саналады, егер соңғылары салық органдарына тапсыру үшін дайындалып, тиісті
тәртіппен рәсімделген болса.
Кірістер туралы деректердің көрінеу бұрмаланғандығы мынандай екі
белгі болған жағдайда мүмкін: деректердің салықтарды есептеуге
салыстырмалылығы және олардың көпе – көрінеулігі, яғни адамға көрініп
тұруы, салық салу базасының шынайы жағдайына сәйкес келмеуі. Кірістерді
алудың орны мен негіздері туралы, шығыстар мен жеңілдіктер, яғни ұсталған
сомалар мен басқа да мәліметтер туралы нақты деректердің болуы не болмауы
салыстырмалы болып табылады. Өйткені олар салық салуға жататын кірістердің
сомасын есептеуге әсер етеді.
Сондай-ақ фактілерді қасақана бұрмалауға немесе ескермеуге
негізделген деректер , мысалы, кірістелген табыс туралы кемітіп көрсетілген
мәліметтер көрінеу бұрмаланған болып табылады. Ал салықтарды есептеу
процесіне әсер ететін фактілердің заңдық табиғатын даулы түсіндіру
нәтижесінде, сондай-ақ қолданыстағы құқықтық актілерді түсіндіру
нәтижесінде, атап айтқанда, ақырғы дау сотпен шешілген жағдайларда алынған
деректер көрінеу бұрмаланған болып табылмайды.
Салық төлеуден жалтарудың ерекше тәсілін 90- шы жылдардың 1-ші
жартысында АНПЗ мұнай өңдеу зауытының басшылары көрсетті. Зауыт
қызметкерлері салықтар мен жарналарды есептеу үшін база болып табылатын
еңбекақыларын алудан қалды. Жұмысшылар мен қызметшілерай сайын жұмыс
жасалған уақыттың, еңбек сапасының, жұмыстың күрделілігінің, қосып
атқарудың және т.б. есебімен еңбекке қатысу дивиденттерін алып отырды.
Заңнамаға сәйкес өндірісті кеңейтуге, әлеуметтік инфрақұрылым
объектілерінің құрылысына және т.б. жұмсалған дивиденттерге салық
салынбайды.
3) салық салынатын басқа да объектілерді немесе өзге де міндетті
төлемдерді жасыру. Бұл – салық салынатын қандай да бір
объектілердің бухгалтерлік құжаттарда көрініс таппауы емес,
салық салынатын базаны азайтып көрсету, оны көрінеу теріс
өзгерту.
Егер осы әрекеттер өзінің соңынан ірі мөлшердегі салық немесе өзге
де міндетті төлемдерді төлемеуге апарып соқтыратын болса, яғни төленбеген
борыштың сомасы қылмыстың аяқталу сәтінде қолданыстағы екі мың айлық
есептеу көрсеткішінен асып кетсе, қылмыстық жауапкершілік мәселесі
туындайды. Ірі мөлшер жасалған қылмыстың салдары болып табылады және
салықтың бұрын төленген және қосымша төлеуге жататын сомаларының арасындағы
айырмадан көрінеді. Салық мәжбүрлеу тәртібімен өндірілетін жағдайда да ол
төленбеген деп саналады. Салықты төлеу қылмыс жасауға бағытталған
әрекетсіздікті ерікті түрде тоқтатады және қылмыс жасаудан ерікті түрде бас
тарту ретінде қаралуға тиіс.
Салықтық қылмыстардың объективті жағын сипаттай келіп, қылмыстың
аяқталу сәтіне тоқталмауға болмайды. Құқық ғылымында қылмыстың аяқталу
сәтінің екі түрі бар. Салықтық қылмыстың аяқталуының бірінші сәті, 222-
бапта көрсетілгеніндей, салық төлеуші ұйымның салық салу объектілері мен
төлеуге жататын салықтың мөлшерлері туралы көрінеу дұрыс емес деректер
толтырылған құжаттарды табыс ету сәті болып табылады.
Салықтық қылмыстың аяқталуының екінші сәті соттың құзырына жатады:
Қылмыстың аяқталу сәтін анықтау кезінде декларацияны табыс ету мерзімі
өткенге дейін қылмыстық – құқықтық мағынасында жалтару орын алуы мүмкін
емес, өйткені тұлғаның декларацияны тура мерзімі өткенге дейін табыс
етпеуге құқығы бар екендігін ескеру қажет. Жалтару қоғамдық қауіпті әрекет
ретінде декларацияны табыс ету мерзімі өткеннен кейін, жалтару үшін
міндетті жағдайларда тұлға декларацияны табыс теу мүмкіндігі бола тұрып оны
істемеген, яғни әрекетсіздік жолымен жалтарған сәтінен басталады. Қылмыстың
нақты аяқталу сәті соттың қарауы бойынша істердің жағдайына байланысты
анықталады.
Біз ҚР ҚК – нің 222-бабында көзделген бірінші нұсқасын ұстанамыз,
демек қылмыстың аяқталуын тиісті салық салу кезеңі үшін салықты заңдармен
белгіленген мерзімде нақты төлемеген сәтінен, яғни декларацияны табыс ету
сәтінен есептеу керек.
Осылайша, салықтық қылмыстарды аяқталды деп тану үшін тергеуші мен
сот тек есептік құжаттарды сол үшін белгіленген мерзімде табыс етпеуі
(немесе бұрмаланған күйде табыс етуі) фактісін ғана емес, сонымен бірге осы
әрекеттермен тікелей байланыста болған салық төлемеу фактісін де анықтауға
тиіс.
Бұл айтылғандардан, сондай-ақ, салық органына салық салу объектісі
туралы толық және дұрыс ақпарат табыс еткен жағдайда сол объектіге
салынатын салықты нақты төлемеу осы бап бойынша қылмыстық жауапкершілікке
апарып соқтырмайды. Сонымен қатар, егер тұлға нақты іс жүзінде мемлекетке
салықтық төлемдердің дұрыс анықталған сомасын беріп, бірақ есептік
құжаттарды салық органдарына табыс етпеген жағдайда да олар қылмыстық
әрекеттер болып табылмайды.
2.2. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтару құрамдарының
субъективтік белгілері
Салықтық қылмыстардың субъектісін анықтаудың ерекшелігі – қаралатын
баптардың қай-қайсысында да кәсіпорындар мен ұйымдардың салықтар
төленбегені үшін жауапкершілік арқалайтын лауазымды тұлғалары ретінде
жауапкершілік азаматтардың мойнына түседі (ҚК-тің 222-бабы).
ҚР Қылмыстық кодексінің 222-бабында ұйымдарға салық заңнамасында
көрсетілген жеке тұлғалардан басқа барлық салық төлеушілер жатады.
Ұйымдардың меншік формасы салықтық қылмыстар жасау фактісіне әсер
етпейтінін айта кету керек. Бірақ салық төлеуден қылмыстық жалтарудың үлесі
коммерциялық ортада жоғары екендігі сөзсіз. Мысалы, салық төлеуден
жалтарғаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылатын басшылардың жалпы
санының 80 пайызы мемлекеттік емес коммерциялық кәсіпорындардың жетекшілері
екен, ал қалған 15 пайызы – қоғамдық коммерциялық ұйымдардың, 8 пайызы -
мемлекеттің үлесі 50 пайыз болатын ұйымдардың және 2 пайызы – мемлекеттік
бюджеттік ұйымдардың басшылары.
Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеуден жалтару субъектісі – ұйымның
арнайы яғни салықтарды есептеуге және төлеуге жауап беретін нақты лауазымды
тұлғасы. Ұйымдарға салынатын салықтарды төлеу жөніндегі міндет жүктелетін
тұлғалардың нақты шеңбері заңнамада көрсетілген. Ұйымдарда бухгалтерлік
есептің ұйымдастырылуы, шаруашылық операциялары ережелерінің сақталуы үшін
ұйым басшысы жауапкершілік арқалайды. Бас бухгалтер (штатта бас бухгалтер
болмаса, бухгалтер) есеп саясатын қалыптастыру, бухгалтерлік есепті
жүргізу, толық және дұрыс бухгалтерлік есептілікті уақытында табыс ету үшін
жауап береді. Ол жүзеге асырылатын шаруашылық операцияларының Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес болуын, мүліктің қозғалысы мен
міндеттемелердің орындалуын бақылауды қамтамасыз етеді.
Бухгалтерлік есеп туралы заңнаманың бұзылғаны (есепті жүргізуден
жалтару, бухгалтерлік есептілікті бұрмалау және оны табыс ету мерзімдерін
сақтамау) үшін заңның 18-бабына сәйкес бухгалтерлік есепті ұйымдастыру мен
жүргізуге жауапты басшы және басқа адамдар жауапкершілік арқалайды.
Салықтарды есептеу және төлеу жөніндегі қызмет міндеттерін кәсіпорын
бойынша бұйрықпен (мысалы, кәсіпорынның есепті жылға есептік саясаты туралы
нұсқамалық бұйрықта) қаржы немесе коммерция жөніндегі директорға,
директордың бір орынбасарына және т. б. жүктеуге болады.
Сөйтіп, аталған қылмыс субъектілерінің шеңбері бухгалтерлік есеп
жүргізу, салықтарды төлеу мен есептерін тапсыру міндеттері жүктелген
адамдармен шектеледі.
Кәсіпорынның бас бухгалтері сияқты субъектіге аздап тоқтала кеткен
жөн шығар. Оның өкілеттігі қылмыстық ниетін дербес жүзеге асыруына, демек
жалғыз өзі қылмыстың субъектісі болуына мүмкіндік береді.
Маңғыстау облысы бойынша экономикалық және сыбайластық қылмыстармен
күрес департаменті ұйымдарға салынатын салықтар төлеуден жалтару белгісі
бойынша қозғаған қылмыстық істерге талдау жасағаннан кейін мынандай
қорытындыға келуге болады: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz