Шын жүректен өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Шын жүректен өкіну және оның құқықтық маңызы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ
1.1 Жаза тағайындау
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .7
1.2. Қылмыстық жауаптылықтан босатудың түрлері,
сипаттамасы ... ... ... ... .12
1.3. Шын жүректен өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.4. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-
жайлар ... ... ... ..19
2-ТАРАУ. ШЫН ЖҮРЕКТЕН ӨКІНУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Шын жүректен өкіну түсінігі және оның әлуметтік-құқықтық маңызы ... 30
2.2 Шын жүректен өкінудің объективтік және субъективтік
белгілері ... ... ...35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .45
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..47
Кіріспе
1995 жылы тамыз айының 30 жұлдызында референдум жолымен қабылданған
Қазақстан Республикасының Конститутциясы тәуелсіз, егемен мемлекеттің
конститутциялық дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт болып табылады. Осы
Конститутцияның 1 бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең
қымбат қазынасы адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [1;1]
деп бекітілген.
Қазақстан Республикасының азаматтарына нәсіліне, ұлтына, жынысына,
тіліне, әлеуметтік, мүліктік және лауазымдык жағдайына, әлеуметтік тегіне,
түрғылықты жеріне, дінге көзқарасына, сеніміне, сондай-ақ бұрын құқық
тәртібін бүзғанына, тіпті қылмыс жасап кылмыстық жазаға тартылғанына
қарамастан барлық азаматтық құқықтармен бостандықтар тендігіне кепілдік
береді. Міне, осы ерекше айтылған қағидаларды біз іс жүзіне асыра
бастағанымызды жер бетіндегі елдер тани бастады, соның арқасында Қазақстан
Біріккен Ұлттар Ұйымының толық мүшесі болды, ертеден белгілі өркениетті
елдер қатарындағы мемлекетке айналды.
Қоғамдық, мемлекеттік тәртіпті, заңдылықты бұзуға қарсы бағытталған
шаралар сан алуан болуы мүмкін. Олар әсірісе қылмыстылықтың алдын алуға
арналуы қажет. Ал барлық алдын алу шаралары белгілі нәтиже бермеген
жағдайда мемлекет мәжбүрлеу шараларын қолдануы тиіс. Сондықтан да қоғамдық
тәртіпті, заңды бұзушыға тиісті әр түрлі әкімшілік, тіпті қылмыстық жазалау
пайдаланылады. Әрине қылмыспен күресте жазаның рөлі ерекше. Себебі жаза –
қылмыс жасаған адамға берілетін қоғамдық, әлеуметтік басты бір көрсеткіші.
Оның үстіне жаза қылмыстылықпен күрестің белгілі шамада болса да өте
қажетті құрамы. Қылмыстық жаза мемлекеттің қолындағы маңызды құрал, өйткені
ол арқылы мемлекет адамды, оның қүқығын, бостандығын, заңды мүддесін,
мемлекетті, ұйымдардың құқықтарын олардың заңды мүдделерін, қоғамдық
тәртіпті және Конститутциялық құрылысты, еліміздің аумақтық бүтіндігін,
қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін, барлық адамдардың
бейбіт өмірі мен қауіпсіздігін қылмыстық қастандық іс-әрекетінен қорғайды.
Басқаша айтқанда, жаза - қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың басты
формасы және қылмыстардың алдын-алу шараларының маңыздысы болып табылады.
Алайда, тәжірибе көрсетіп отырғандай, бірде-бір мемлекет азаматтардың
қауіпсіздігін қандай кәсіби дайындалған болмасын, тек құқықтық тәртіп
органдары күшімен қамтамассыз ете алмайды.
Қылмыстылықпен күресуде маңызды орын қылмыстық-құқықтық әдістер мен
құралдардың тікелей қолданылуына беріледі, оның ішінде шын жүректен өкіну
институты маңызды орын алады. Сондықтан да шын жүректен өкінуді дұрыс
саралау өте өзекті мәселе болып табылады.
Қылмыстылықпен күресудің әр түрлі жолдары бар. Соның бірі
Қылмыстық кодекске марапататушы нормалар енгізу арқылы күрес жүргізу.
Бітіру жұмысында қарастырылатын марапаттаушы нормалардың бірі – шын
жүректен өкінуіне байланысты іс-әрекеттің қылмыстылығын жоятын және
жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар.
Қоғам өмірінің барлық жағын демократияландыру, заңдылық пен құқықтық
тәртіпті нығайту азаматтардың конститутциялық қүқықтары мен заңды
мүдделерін сенімді түрде қорғауды қамтамасыз ету, әлеуметтік әділеттілік
принциптерін қатаң сақтау өз көрінісін қылмыстық құқық нормаларынан да
табады. Қылмыстық құкық теориясында қылмыстық жауаптылық мәселесінің
зерттелуіне көп көңіл бөлінгенімен, оның түсінігі, анықтамасы төңірегінде
әлі де болса пікір таластар жетерлік. Қылмыстық жауаптылыққа түсінік беруге
ұмтылыс жасаушы авторлар, көбіне қылмыстық жауаптылықты белгілі бір
категориямен теңестіру арқылы, мысалы, қылмыстық жауаптылық және
қылмыстық жаза және қылмыстық құқықтық қатынас терминдерімен
байланыстырып зерттеген. Қылмыстық жауаптылықтан босатуға қылмыстық заңда
анықтама берілмегенімен, оқу және ғылыми әдебиеттерде оған әр түрлі
сипаттағы анықтамалар берілген. Жұмыста олардың ішіндегі негізгілері
қарастырылды. Сонымен қатар, жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар, олардың
түрлері, сипаттамасы толыққанды зерттелді.
Бітіру жұмысының мақсаты - шын жүректен өкіну институтын жан-жақты
зерделеп, оның белгілерін, заңға сәйкестілігін тереңірек қарастыру, сот-
тергеу тәжірибесінде жіберілген қателіктерді бағалау, таңдалған тақырып
бойынша пікірталас туғызатын сұрақтарды шешу және шын өкінген тұлғаның
қылмыстық әрекеті үшін жауаптылық мәселелерін анықтау арқылы қылмыстық
заңдылықты жетілдіруге қатысты теориялық ережелер мен ұсыныстар жасау.
Жүмысты жазу барысында Қазақстандық және ресейлік авторлар
А.Н. Ағыбаев, Т.Ә. Бапанов, Е.Т. Әбілезов, Н.О. Дулатбеков, С.М. Рахметов,
Е.О. Алауханов, Е.Ә. Оңғарбаев, А.А. Смағүлов, А.В. Наумов, Н.Г. Иванов
және тағы басқа авторлардың еңбектері қолданылды.
Осы жүмыстың теориялық, тәжірибелік, қүқықтық негіздері мен деректері
оның ғылыми-әдістемелік құралдарын құрайды.
1-тарау. Қылмыстық жаза тағайындау
1.1 Жаза тағайындау қағидалары
Қылмыстық құқық ең алдымен қоғамдық қауіпті іс-әрекет жасаудың
салдарынан пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған. Саяси
егемендік жағдайында әрі нарықтық экономикаға көшу барысында қалыптасқан
жаңа қоғамдық қатынастарды мүлде басқаша негіздегі қылмыстық құқық аясына
алу қажеттігі туды.
Егемен Қазақстанның қазіргі қолданыстағы Қылмыстық кодексінің
алдындағы қылмыстық заңнама мәжбүрлеудің, қудалаудың құріретіне деген
сенімге, шаруашылықтың кемшіл тұстарын тиісті экономикалық және әлеуметтік
жаңғыртулардың орнына қылмыстық заңның күшімен қалыпқа келтіруге
негізделді. Онда жалпы адамзаттық құндылықтар, адамның құқықтары мен
бостандықтарына деген құрмет көрініс таппады. ҚазКСР ҚК нормаларына шектен
тыс идеология, таптаурындылық, көптеген ережелердің жалаңдығы тән болды.
Құқық қолдану тәжірибесі үнемі қылмыстық заңнамалардың тұрақсыздығын
сезініп отырды. Оны қабылдағаннан алып тастағанға дейін ҚазКСР ҚК-не 500-
ден астам өзгертулер мен толықтырулар енгізілді, оның ішінде кейбір
нормалар бес-жеті рет ауыстырылды. Сонымен қатар, Кодекс өте сирек
қолданылатын өлі нормаларға толы болды; жаңа нормалар мүлдем аз
енгізілді, жекелеген нормалар қайталанып, бір-біріне қайшы келіп жатты.
Жалпы алғанда, қылмыстық заңнамада қылмыстық және қылмыстық емес құқық
бұзушылықтардың ара жігі ашылмады. Жиналып келгенде, жоғарыда айтылған мән-
жайлар қылмыстық заңнаманың қажетті жүйелілігінің бұзылуына әкеп соқты.
Заңның осындай негізсіздігі, бұлдырлығы тұрғындардың тиісті іс-
әрекеттерді қылмыстық емес деп қабылдауына ұштасып жатты. Нәтижесінде заң
шығарушының өзі құқықтық менмендіктің етек алуына жол салып берді.
Ескірген, демократиялық емес заңнамалар қазақ қоғамында өріс алған
өзгерістерге, жаңаруларға сай тиімді жұмыс істеуге қабілетсіз болды.
Сөйтіп, 1992-96 жылдар аралығында Қазақстан Республикасында Қылмыстық
кодексті дайындау жұмыстары жүргізілді. Жаңа қылмыстық кодекс оның
авторлары мен дайындаушыларының пікірі бойынша барлық саяси, экономикалық
және әлеуметтік өмірді қайта құру мен жақсартуға бағытталған шаралардың
қатарында лайықты орын алуға тиіс болды. Сондықтан да ол мемлекет ұстанып
отырған барлық құндылықтарды қорғаудың маңызды құралдарының бірі бола
отырып, қоғамның даму заңдылықтары мен кезек күттірмейтін қажеттіліктеріне
сай келуі тиіс еді.
А.Н. Ағыбаев, А.Н. Ақпанов, З.О. Ашитов, Н.М. Әбдіров, К.Ж.Балтабаев,
Ғ. Баймурзин, К.А. Биғалиев, И.Ш. Борчашвили, Е.Ғ.Жәкішев, У.С. Жекебаев,
Б.Ж. Жүнісов, А.А. Исаев, Е.І. Қайыржанов, М.Ч. Қоғамов, Р.Б. Құлжақаева,
М.С. Нәрікбаев, Р.Т. Нұртаев, Б.М. Нұрғалиев, А.Е. Оңғарбаев, Г.Ф. Поленов,
И.И. Рогов, Б.Х. Төлеубекова, Д.С. Чукмаитов, К.М. Мәми және басқа да
көптеген криминолог ғалымдар, практик мамандар жаңа қылмыстық заңның
негізіне көптеген идеялар ұсыну арқылы егемен Қазақстанның жаңа қылмыстық
заңының қалыптасуы мен дамуына үлкен еңбек сіңірді.
Осы қылмыстық заңнаманы дайындаушылар Қазақстан Республикасының
Конституциясында бекітілген, құқықтық мемлекетте қабылданған әлеуметтік
құндылықтардың қазіргі заманғы шындықтарымен Қазақстан Республикасы
қылмыстық заңдарын сәйкестендіру міндетін алға қойды. Яғни, қылмыстық
жауаптылықтың бірыңғай негізін сатай отырып, адамның әрекетінде қылмыс
құрамының болуы шарт, ал ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін жазаның қатаң
түрін, өзіне соншалықты қатал қарауды қажет етпейтін адамдар үшін басқа
шараларды қарастыратын қылмыстық жауаптылықтың қатаң дифференцияциясын
қамтамасыз ету.
Қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде жаза тағайындау қағидаларына қатысты,
олардың саны, түрлері, олардың өзара байланысы немен сипатталатыны, бұл
қағидалардың қандай құралдармен жүзеге асырылатыны жөніндегі мәселелер әр
түрлі шешіледі. Айталық көптеген авторлар (В.Д. Меньшагин, Ю.В. Бышевский,
А.И. Марцев, И.И. Карпец, Л.А. Прохоров, А.М. Васильев және т.б.) жаза
тағайындау қағидаларына заңдылықты, гуманизмді, жазаны жеке даралауды
жатқызады.
М.И. Бажановтың пікірі бойынша, қылмыстық құқықта жаза тағайындау
қағидаларына, жоғарыда аталған үшеуімен қатар, мыналарды да жатқызу керек:
жазаның үкімдегі нақтылығы, оны үкімде келтірудің негізділігі мен
міндеттілігі және әділеттілік.
Жалпы, жазаны дұрыс тағайындау – құқық қорғау органдарының
қылмыстылықпен күрес жолындағы жұмыстардың тиімділігін арттырудың міндетті
шарттарының бірі. Заңды, негізді және әділ жаза тағайындау қылмыстылықпен
күрестің және құқықтық тәртіпті нығайтудың маңызды құралы ретінде қажетті
жазалаушылық ықпалды қамтамасыз етеді, әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіруге, сотталғандардың түзелуіне, сол сияқты сотталғандар мен өзге де
адамдардың қылмыс істеуінің алдын алуға мүмкіндік береді.
Істелген қылмыс үшін тек сот қана жаза тағайындай алады. Одан басқа
мемлекеттің ешқандай органы мұндай құқықты пайдалана алмайды.
Қылмыстық кодекстің 52 бабында жаза тағайындаудың жалпы негіздері
көрсетілген. Онда былай делінген:
1. Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға осы Кодекстің Ерекше
бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және осы Кодекстің Жалпы
бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады.
2. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және қылмыстардың алдын алу үшін
қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс. Егер жасалған
қылмыс үшін көзделген жазаның онша қатаң емес түрі жазаның
мақсатына жетуді қамтамасыз ете алмайтын болса ғана ол үшін
көзделгендері арасынан неғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Жасалған
қылмыс үшін осы Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптарда
көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза осы Кодекстің 58 және 60 баптарына
сәйкес қылмыстардың жиынтығы бойынша немесе үкімдердің жиынтығы
бойынша тағайындалуы мүмкін. Жасалған қылмыс осы Кодекстің Ерекше
бөліміндегі тиісті баптарда көздегеннен қатаңдығы төменірек жаза
тағайындау үшін негіз осы Кодекстің 55-бабында белгіленген.
3. Жаза тағайындау кезiнде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауiптiлiк
дәрежесi айыпкердiң жеке басы, сонымен бiрге оның қылмыс жасағанға
дейiнгi және одан кейiнгi мiнез-құлқы, жауаптылық пен жазаны
жеңiлдететiн және ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған
жазаны сотталған адамның түзелуiне және оның отбасының немесе оның
асырауындағы адамдардың тiршiлiк жағдайына ықпалы ескерiледi.
Бұл баптың мазмұнынан, оның қылмыстық құқықтың барлық негізгі деген
институттарынан бойына сіңіріп тұрғанын көруге болады (мысалы, қылмыс
құрамы, қылмыс сатылары, қылмысқа қатысу институты ж.т.б.).
Сот жаза тағайындау кезінде қылмыстық құқықтың заңдылық, адамгершілік,
әділеттілік және жазаны жекелендіру сияқты қағидаларды басшылыққа ала білу
керек.
Заңдылық қағидаты соттардың істелген қылмыс үшін жауаптылық
қарастыратын заң баптарының белгіленген санкциясы бойынша дәлме-дәл нақты
жаза тағайындау кезінде көрінеді. Бұл санкцияның шегі нақты қылмыс пен
кінәлі тұлғаның жекеленген ерекшеліктерін ескеру үшін толығымен жеткілікті.
Мысалы, басқыншылық соғыс үшін сот ҚР ҚК 156 бабының 2-бөлігіндегі
санкциядан асып жаза тағайындай алмайды, яғни 10 жылдан 20 жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыру, не өлім жазасы немесе өмір бойы бас
бостандығынан айыру. Жаза тағайындау кезінде сот ҚР ҚК Ерекше бөлімінің
ережелерін қатаң сақтауы тиіс. Бұл дегеніміз – сот жаза түрлері мен
мөлшерін таңдау кезінде мыналарға назар аударуы керек:
а) істелген әрекеттің қылмыс болып саналатын, яғни ҚР ҚК 9 бабының 1
бөлігіндегі белгілерге (қоғамға қауіптілігі, құқыққа қайшылығы, кінәлілік,
жазалауға жататындық) сәйкес келетінін анықтау керек. Сол сияқты ҚР ҚК 9
бабының 2 бөлігінде Кодекстің Ерекше бөлімінде көзделген қайсыбір әрекеттің
белгілері формальды болса да бар, бірақ елеулі маңызы болмағандықтан
қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян
келтірмеген және зиян келтіру қаупін туғызбаған іс-әрекет немесе
әрекетсіздік белгілерінде басқа да бір әрекет белгілерінің бар-жоқтығын
анықтау керек;
ә) осы жағдайлардағы әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайлады
анықтау керек (қажетті қорғаныс – ҚР ҚК 32 бабы, қолсұғушылық істеген
адамды ұстау кезінде зиян келтіру – ҚР ҚК 33 бабы, төтенше мән-жайлардың
салдарынан жазадан босату мен жазаны өтеуді кейінге қалдыру – ҚР ҚК 73
бабы)
б) қылмыс істеген болса, жазадан босату негізінің бар-жоқтығын анықтау
(ауруға шалдығуына байланысты жазадан босату – ҚР ҚК 73 бабы, шын өкінуіне
байланысты жауаптылықтан босату – ҚР ҚК 65 бабы);
в) қылмыс нәтижесінің туу жақындағы әрекеттің қоғамдық қауіптілігін
көтере түсетініне байланысты, қылмыс ниеттін жүзеге асырылу дәрежесін және
оның аяғына жеткізілмеу себептерін (ҚР ҚК 24 бабы) ескеру керек;
г) қылмыс істеудегі адамның қатысу сипаты мен дәрежесін ескру керек
(ҚР ҚК 28-29 баптары);
ғ) жаза түрлерін қолдану тәртібін қатаң сақтау қажет (жаза жүйесі,
оларды негізгі және қосымша жаза түреріне бөлу - ҚР ҚК 39 бабы, жаза
түрлерін қолдануды шектеу – ҚР ҚК 40-51 баптары). Соттар белгілі бір жаза
түрлерін заңмен белгіленген тәртіп пен шарттардың нақтылығын сақтай отырып
қолдана алады.
Адамгершілік қағидаты жаза тағайындау кезінде мыналар арқылы көрінеді:
а) сот нақты бір жазалау шарасын таңдаған кезде кінәліге тән азабын
шектіруді немесе қадір-қасиетін қорлауды мақсат етпейді (ҚР ҚК 38 бабы);
ә) өлім жазасы, бас бостандығын айыру сияқты жаза түрлерін қолдануды
шектеуге тырысады;
б) ерекше бір жағдайларда ғана белгілі бір қылмыс үшін көзделген
жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза қолдануды қарастырады (ҚР ҚК 55 бабы);
в) соттың ҚР ҚК Ерекше бөлімінде қарастырылған жазадан басқа қатаңырақ
жаза қолдануға құқы жоқ;
г) жеткілікті негіз болған жағдайда сот шартты түрде соттауды кеңінен
қолданады (ҚР ҚК 63 бабы).
Жазаны жеке даралау қағидаты бойынша жаза тағайындау кезінде сот
кінәлінің тұлғасы мен жауаптылықты жеңілдететтін және ауырлататын мән-
жайларды ескере отырып, істелген әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің сипаты
мен дәрежесіне және нақты қылмыскердің тұлғасына сай келетін заң мен сот
әділдігі негізіндегі жазаның нақты шараларын таңдап алады.
Қоғамдық қауіптілік сипаты – бұл қылмыстың бір түріне ғана емес,
барлық түріне тән белгі. А.И. Марцевтің пікірі бойынша, қылмыстың сипаты
бірінші кезекте оның объектісі сияқты белгімен анықталады. Мысалы, кісі
өлтіру қылмысының барлық түрі мен жолының қоғамдық қауіптілігі бірдей,
қарақшылықпен шабуыл істеу де сондай. Солай бла тұрса да, мысалы – тонау
ұрлыққа қарағанда қауіптірек қылмыс.
Қазіргі заманғы қоғамымыздың даму кезіңіндегі қылмыстық саясат ауыр
қылмыс істегендерге қатаң жаза қолдануды және қоғам үшін онша қауіпті емес
қылмыс істегендерге адамгершілік көзқараспен қарауды мақсат етеді.
Қылмыстың қоғамдық қауіптілік сипатын ескере білудің жеңілдететеін
және ауырлататын мән жайларын бағалауда және олардың кінәліні жазалау
шараларына әсерін ескеру маңызды орын алады. Мәселен, қауіптілі аздау
қылмысқа жаза анықтау кезінде, кейбір жеңілдетуші мән-жайлар шешуші маңызға
да ие болуы мүмкін. Керісінше, Қауіптірек әрекет істелген жағдайда осы
жеңілдетуші мән-жайлар тіптен назарға да алынбауы мүмкін. Мысалы, алаяқтық,
өзінше билік ету, салақтық және сол сияқты қауіптілігі аздау қылмыстарды
бірінші рет істеген жағдайда аталғагн мән-жайлар жазаны жеңілдетудің негізі
болып табылады. Сол сияқты бандитизм, ауырлататын мән-жайлармен адам өлтіру
сияқты ауыр қылмыстарды істеу кезіндегі сол мән-жайлар енді жазаны
жеңілдетуші мән-жайлар ретінде қарастырыла алмайды.
Қоғамдық қауіптілік дәрежесі – бұл нақты бір қылмыстыық әрекетті
сипаттайтын белгі. Сипаты бойынша қоғамдық қауіптілігі бірдей қылмыс,
олардың қоғамдық қауіптілік дәрежесіне қарай түрлі айырмашылықта болуы
мүмкін.
Қоғамдық қауіптілік дәрежесі қолсұғу объектісіне келтірілген шығынның
мөлшері мен сипатына, қылмыстың істелу тәсіліне, кінәнің, ниеттің,
мақсаттың жән басқа да жағдайлардың сипаты ме дәрежесіне байланысты.
Мысалы, 3 мың теңгенің нәрсесін ұрлаудың қауіптілік дәрежесі 12 мың
теңгенің нәрсесін ұрлауға қарағанда төмендеу болады; жәбірленушінің
арандатуынан пайда болған төбелестегі кісі өлтіруден гөрі кек алу үшін кісі
өлтірудегі қоғамдық қауіптілік дәрежесі артықтау болады.
ҚР ҚК 52 бабының 3 бөлігінде соттың әділетті жаза тағайындауы үшін
кінәлінің тұлғасын ескеру қажеттігі ерекше көрсетіледі. Бұл соттың
кінәлінің моральдық бейнесін, оның өткендегі және осы кездегі еңбек
қызметін, Республика алдында сіңірген еңбегі, қоғамдық өмірдегі және
тұрмыстағы мінез-құлқы, жас шамасы, денсаулық жағдайы, соттылығының бар-
жоқтығы және басқаларын анықтауме көрінеді. Сонымен қатар заң кінәлінің
қылмыс істегенге дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқын, сондай-ақ
тағайындалған жазаны сотталған адамның түзетілуіне және оның отбасының
немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалын ескереді.
Жазаның әділеттілігі қағидасы қылмыстық заңнама талаптарының бірін
құрайды. Жазаның әділеттілігі – бұл біздің қоғамымызға тән адамгершіліктің
көрінісі болып табылады.
Кінәліні түзу жолға түсіріп қана қоймай, қоғамның барлық мүшелерін
қылмыстық қолсұғушылықтан қорғай отырып, олардың құқықтары мен
қауіпсіздіктерін сақтауды қамтамасыз ететін жаза ғана әділетті деп
атнылады. Әрбір кінәлі адам өз істеген қылмысына сәйкес жазалануы тиіс.
Жазаның әділеттілігіне сот қоғамды шынайы сендіре білуі керек.
Жаза тағайындаудың жалпы ережелерінің әрбір талаптары жаза тағайындау
кезінде жеке-жеке дербес мәнге ие болғанымен жиынтығында жазаның әділетті
болуын қамтамасыз ететін болуы тиіс.
1.2 Қылмыстық жауаптылықтан босатудың түрлері, сипаттамасы
Жалпы қағидаға сәйкес қылмыстық жауаптылық сот арқылы қылмыс жасаған
кінәлі адамға жаза тағайындау арқылы жүзеге асырылады. Бірақ кейбір
реттерде қылмыстылықпен күресте мақсатқа жету кінәлі адамды қылмыстық
жауапқа тарпай-ақ немесе оған жаза тағайындап, бірақ оны жазаны нақты
өтеуден босату арқылы, сондай-ақ жаза өтеуден мерзімінен бүрын босату,
өтелмеген жазаның бөлігін жеңілірек жазамен ауыстыру арқылы жүзеге асырылуы
мүмкін.
Осыған байланысты қылмыстық қүқық қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
немесе жазаны жеңілірек жазамен айырбастау туралы институтты белгілейді.
Мұның әрқайсысы тәжірибеде кеңінен қолданылады. Сонымен бірге ескерілетін
жағдай, қылмыстық жауаптылықтан, жазадан босатуды кеңінен пайдаланудың да
зиянды жағы бар. Бұл институтты практикада жиі қолдану қылмыстық қүқықтағы
жауаптылықтың сөзсіз болуы принциптерін аяққа басады.
Сондықтан да көрсетілген мәселелерді қолдану заңға негізделген және
тиімді болған жағдайда ғана қылмыспен күрес мақсатының қылмыстық жауаптылық
немесе жазаны қолданбай -ақ жүзеге асырылуы жағдайында ғана қолданылуы
қажет.
Қылмыстық жауаптылық - қылмыс жасаған адамға қолданатын қылмыстық-
қүқықтық әсер ету шаралары. Аталған шаралардың мазмұны және өзге де жазаға
жатпайтын қылмыстық - қүқықтық әсер ету шараларын қамтиды. Осыған
байланысты қылмыстық жауаптылық екіге бөлінеді:
- жаза тағайындаумен ұштаспаған;
- жаза тағайындаумен ұштасқан;
Бірінші жағдайда қылмыстық жауаптылықтан босату соттың, өзімен
(айыптау үкімін шығармай) немесе судья, прокурор, анықтау органымен жүзеге
асырылады.
Екінші жағдайда қылмыстық жауаптылықтың мазмұны болып айыптау үкімімен
адамды соттау және оған жазаны іс жүзінде қолдану танылады.
Осыған орай, кең мағынада қылмыстық жауаптылықтан кез-келген босату,
түптеп келгенде жазадан босату болып табылады.
Тар мағынасында қылмыстық жауаптылықтан босату мазмұны, жазадан босату
мазмұнынан өзгеше болып табылады. Осыған байланысты босатудың аталған екі
түрі де өзіндік ерекшеліктегі қылмыстық-қүқықтық мазмұнға ие болады.
Кез келген қүқықтық жауаптылық сияқты қылмыстық жауаптылықтың өзіне тән
ерекшеліктері бар: Мазмұны мен нысаны бойынша ол мемлекеттік -мәжбірлеу
сипатын иемденеді. Себебі қылмыстық жауаптылықты қылмыс жасаған адамға
мемлекеттің жағымсыз реакциясы ретінде қарастыруға болдады.
Қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік мазмұнын - қоғам мен мемлекеттің
қылмысты әшкерелеу және қылмыскерді соттау, оған теріс баға беру құраса, ал
заңдық мазмұнын қылмыс жасаған адамға қолданылатын мемлекеттік мәжбірлеу
шаралары құрайды. Сондықтан, қылмыстық жауаптылықтан өзінің мазмұны бойынша
әлеуметтік нысаны бойынша нормативтілік реттеуші қызметтерді атқарады және
қоғамдағы қатынастарды тәртіптеу мақсатында қолданылады.
Сонымен қылмыстық жауаптылық деп - қылмыс қүрамының барлық белгілері
бар әрекетті жасаған адамға арнайы өкілетті мемлекеттік органдар мен
қолданылатын қылмыстық заңда қарастырылған қылмыстық құқықтық сипаттағы
мәжбірлеу шаралар түріндегі жағымсыз салдарды өтеу міндетін жүктеуді түсіну
қажет.
Бүл анықтамадан қылмыстық жауаптылықтың негізгі белгілерін ашып
көрсетуге болады.
1. Қылмыстық жауаптылықтың басталу сәті болып қылмыс құрамының
белгілерін құрайтын әрекет жасалған уақыт танылады.
2. Қылмыстық жауаптылық кінәлі адам үшін жағымсыз салдарды өтеу міндеті
жүктелгендігін білдіреді, яғни қылмыстық әрекет - себеп болса,
қылмыстық жауаптылық салдар.
3. Занда көрсетілген жағымсыз салдар тек арнайы өкілетті мемлекеттік
органдармен ғана колданылады.
4. Қылмыстық жауаптылық - жағымсыз салдарды іс-жүзінде нақты өтеу ғана
емес, оны өтеу міндеті болып табылады.
5. Жағымсыз салдардың сипаты тек қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және
қылмыстық атқару заңдарымен ғана анықталады.
Қылмыстық жауаптылықтың пайда болуы, жүзеге асырылуы және тоқтатылуы
туралы мәселелерді шешу қылмыстық- құқықтық қатынас шеңберінде жүзеге
асырылады. Қылмыстық жауаптылық өзінің бастауын қылмыстық-қүқықтық
қатынастан алып қана қоймайды, ал оның бір бөлігі ретінде танылып бір-
бірімен тығыз байланыста тұрады. Сондықтан, қылмыстық-қүқықтық
қатынастарсыз қылмыстық жауаптылықтың тууы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің жауаптылықтан босатудың
келесі түрлерін қарастырады:
* шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР ҚК 65 бабы);
* қажетті қорғану шегінен асқан кезде қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР
ҚК 66 бабы);
* жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
(ҚР ҚК 67 бабы);
* жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР ҚК 68
бабы);
- ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
(ҚР ҚК 69 бабы);
* рақымшылық немесе кешірім жасау актісі негізінде қылмыстық жауаптылық пен
жазадан босату (ҚР ҚК 76 бабы).
Заңда көзделген қылмыстық жауаптылықтан босату жағдайларының бәрінде адам
қылмыстық жауаптылықтан егер қылмыс құрамын құрайтын іс-әрекеттер жасағанда
ғана, яғни қылмыстық заңмен көзделген қылмыстық жауаптылық негізі болғанда
босатылады. Аталған жағдай қылмыстық жауаптылықтан басату түрлерін,
жауаптылыққа тартпау негіздері бар болуымен байланысты жауаптылықтан
босатудан (қылмыстық жауаптылықты болдырмайтын мән-жайлар) айыруға
мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, қылмыстық заң қылмыстық жауаптылықтан босатуды кез-
келген қылмыс жасау барысында емес, белгілі бір ауырлықтағы қылмысты
жасаумен байланыстырады. Қылмыстық жауаптылықтан босату, тек онша ауыр емес
және ауырлығы орташа қылмыстардың жасалу барысында ған орын алады. Босатуға
қойылатын екінші талап ретінде аталған ауырлықтағы қылмысты адамның алғаш
жасауы танылады.
Сонымен қатар, ауырлығы онша емес және ауырлығы орташа қылмысты
жасаудың өзі қылмыстық жауаптылықтан босатудың әрқашан негіз бола бермейді,
аталған ауырлықтағы қылмыс жасаған адамның қоғамға қауіп туғызбауында.
Бұл шарттардың жиынтығы, қылмыстық заңдағы қылмыстық жауаптылықтан
босату, нақты тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тартуды жалғастырудың, яғни
оған жаза тағайындау мен жазаны өтеуге мәжбір етудің мәні жоқтығымен
байланысты екендігін көрсетеді.
2.3 Шын жүректен өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
Қылмыстық жауаптылықтан босатудың бір түрі болып, шын өкінуіне
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату табылады. Шын жүректен өкіну деп
адамның кінәсін мойындап өзі келуін, қылмысты ашуға көмектесуін, келтірген
залалының орнын толтыруын және басқа да оң қылықтарын айтуға болады.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адам, егер
ол қылмыс жасағаннан кейін айыбын мойындап өз еркімен келсе немесе қылмысты
ашуға жәрдемдессе немесе қылмыс келтірген зиянды өзгеше түрде қалпына
келтірсе, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. (Қ.Р.Қ.К-нің 65 бап,1
бөлім )
Қылмыстық жауаптылықтан босатудың бұл түрі Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөліміндегі жеке қылмыс құрамының санкцияларында көрсетілген реттерде ғана
қолданылады. Мүның өзінде шын жүректен өкіну деп тану үшін кінәлінің
кінәсін мойындап, өз еркімен келуі, шын жүректен өкіну қылмысты ашуға
жәрдемдесу және келтірілген зиянның орнын толтыру белгілері болуы шарт.
Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату негізі
-кінәлінің қылмыс жасағаннан кейінгі қоғамға тигізген зардаптың қауіптілігі
аз мөлшерде болуы. Кінәлінің шын өкінуіне байланысты, қылмыстық жауаптылық
пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар ретінде Қылмыстық кодекстің 53 бабының
"к" және "д" тармақтарында қарастырылады. Қылмыстық кодекстің 65 бабында
қылмыстық жауаптылықты жеңілдету емес керісінше жауаптылықтан босатуды
көздейді.
Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заңға сәйкес
талаптарға сүйеніп соған байланысты орындалады. Кінәсін мойындап келу деп
біткен немесе дайындық арасындағы (дайындалу, ақталу) қылмыстарды
істегеннен кейін кінәлі адамның өзінің айыбын мойындап келуі. Көп
жағдайларда аяқталған қылмысты істегеннен кейін орын алады. Шын жүректен
өкіну деп - істеген кінәлінің қылмысы үшін ағынан жарылып өкініш білдіруі;
өзін-өзі айыптауы; істеген ісі үшін қандай да болсын жазаны адал өтеуге
даяр екендігіне көз жеткізу ; іштен қатты күйзеліп, қайғылануы сияқты
әрекеттерін айтамыз.
Шын өкінудің тағы бір түрі болып кінәлінің қылмысты ашуға жәрдемдесу
болып табылады. Яғни органдарға көмектесу белгілері бар болуы, мән жайларды
айқын баяндауы, қылмыс, қылмыс жасаған адамдарды анықтап беру қылмыс
құралдарын табуға көмектесу. Қылмысты ашуға көмектесу тек қана кінәсін
мойындап келгеннен соң орын алады. Келтірілген зиянның орнын толтыру деп
кінәлінің өз еркімен ешкімге айтқызбай - ақ келтірілген материалдық зиянның
орнын толтыруы, жәбірленушіден келтірілген моральдық зияны үшін кешірім
сұрап, істеген іс-әрекеті үшін өзінің айыбын толық мойындап, болашақта оны
қайталамауға әуде беруі және тағы басқа әрекеттер жатады.
Қылмысты ашуға жәрдемдесу деп - тергеу органдарына болған мән-жайларды
айқын баяндауы, қылмысқа қатысқандарды дұрыс анықтап беруді, қылмыстық
құралдарды, қолды болған заттарды табуға көмектесуін, сондай-ақ
жәбірленушіге келтірілген моральдық зияны үшін одан кешірім сұрауын
айтамыз. 65 баптың 1 бөлігі бойынша шын жүректен өкінуіне байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату біріншіден, айыптының бірінші рет ауыр емес
немесе ауырлығы орташа қылмысты істеуі, екіншіден қылмыс істегеннен кейін:
а) айыбын мойындап өз еркімен келуі; б) қылмысты ашуға жәрдемдессе; в)
келтірілген зиянның орнын қалпына келтірсе ғана қылмыстық жауаптылықтан
босатылуы мүмкін.
Сондай-ақ қылмыс жасаған адамды сот егер ол ұйымдасқан топ немесе
қылмысты сыбайластық жасаған қылмыстарды болғызбауға, ашуға немесе
тергеуге, үйымдасқан топ немесе қылмысты сыбайластық жасаған қылмысқа
басқада қатысушыларды анықтауды белсенді түрде жәрдемдессе, қылмыстық
жауаптылықтан босатылуы мүмкін.
Әдебиеттерде шын өкіну қылмыстық әрекет жасаған адамның өз еркімен
белсенді мінез-құлқы ретінде танылады,ол жасалған әрекеттің фактілік зиянды
зардаптарын болдыртпауға, жоюға немесе төмендетуге, жасалған қылмыстарды
ашуға қүқық қорғау органдарына көмегін тигізуге бағытталады [5; 33].
Шын өкіну, әрекеттерінің қоғамдық қауіпті қол сүғушылықтың нақты
қауіптің көлеміне әсерін айта кету жөн. Қылмыстық қоғамға қауіптілігі,
көбінесе, оның жасалуы нәтижесінде туындайтын немесе туындауы мүмкін
зардаптармен анықталады.
Кейде шын өкінудің бүл қажеті көтермеленеді. И.С. Никулиннің айтуы
бойынша, ауырлықтары әр түрлі қылмыстарға қатысты шын өкініп келуі қоғамдық
қауіпті төмендетуде ойдағыдай нәтижеге алып келе бермейді. Бүл туралы ауыр
емес оқталуға ғана қатысты айтуға болады.
Заң әдебиеттерінде шын өкінуіне байлансты қылмыстық жауаптылықтан
босату, тек ауырлығы төмен қылмыстырды жасау барысында орын алатындығы
аталып өткен. Аталған пікірге жүргізілген сүрау нәтижелері сәйкес келеді.
Қандай қылмыстарды жасау кезінде түлға шын өкінуіне байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату мүмкін деген сүрағымызға : ғылыми қызметкерлердің 68%-
ы және тәжірибелік жұмыскелердің 47,2 % -ы онша ауыр емес немесе орташа
ауырлықтағы қылмыстарды жасау кезінде мүмкін деп жауап берді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 65-бабының 3-бөлігі
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің баптарымен,
арнайы көрсетілген жағдайларда, басқа санаттардағы қылмыс жасау барысында
шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатылуын қарастырады.
Мән жайлар өзгереген жағдайдағы сияқты бұл шын жүркетен өкінгенге
байланысты да прокурор, ал оның келісімімен тергеуші және анықтау органы
екі жыл бас бостандығынан айырудан аспайтын жаза қолданылуы мүмкін қылмысты
алғаш рет жасаған адамға қатысты қылмысты қылмыстық істі қысқарта
алатындығын атап өттік. Дегенмен, қылмыстық істі осы негіз бойынша қысқарту
қатанырақ жаза, тіптен жиырма жылға дейін бас бостандығының айыру жазасы
көзделген қылмыс жасағанда да қолдылуы мүмкін (ҚК-ның 166-бабы). Оған ҚК-
тің Ерекше бөлімінде тікелей көрсетілген мына қылмыстық құрамдар жатады:
1. Адамды ұрлау (ҚК-ның 125-бабы),егер ұрлаған адам ұрланған адамды өз
ықтиярымен босатса .
2. Айыптының қорқытып алу жағдайында коммерциялық немесе басқа ұйымда
басқарушылық функциясын атқаратын адамға ақшаны, бағалы қағаздарды,
басқа мүліктерді заңсыз беруі, сондай-ақ оған мүліктік сипаттығы
заңсыз қызмет көрсетуі немесе қылмыстық іс қозғауы құқығы бар
органдарға сатвп алу (подкуп) туралы өз еркімен хабарлауы.
3. Терроризм актісін даярлау (ҚК-тың 233-бабы), егер адам билік
органдарына уақыттылы хабарлап немесе басқадай тәсілмен терроризм
актісінің жүзеге асырылуын тойтаруға көмегін тигізсе.
4. Адамды кепілге алып (ҚК-ның 234-бабы), кейін өз ықтиярымен немесе
билік органдарының талабымен босатса.
5. Заңсыз әскерилендірілген құрамға қатысып (ҚК-тің 236-бабы), кейін оған
қатысудан өз еркімен бас тартса, қаруын өткізсе.
6. Қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды немесе жару құрылғыларын
заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру
(ҚК-тің 251-бабы): атылатын қаруды, оның жасақтаушы бөлшектерін заңсыз
даярлау немесе жөндеу, сондай-ақ оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды
немесе жару құрылғыларын заңсыз даярлау әрекетімен айналасып, кейін
бұл заттарды өз еркімен өткізсе.
7. Есірткі заттарды немесе жуүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындаумен, сатып алумен, сақтаумен, тасымалдаумен, жөнелтумен немесе
сатумен айналысып (ҚК-тің 259-бабы), кейін оларды өз еркімен құқық
органдарына тапсырса, сонымен қатар есірткі заттарының немесе жүйкеге
әсер ететін заттардың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстардың
ашылуына немесе жолын кесуге, оларды жасаған адамдарды әшкерелеуге,
сондай-ақ қылмыстық жолмен алынған мүлікті табуға белсенді көмектессе.
8. Мемлекеттік опасыздық (ҚК-тің 165-бабы), шпионаж (ҚК-тің 166-бабы),
сондай-ақ өкіметті күшпен басып алу немесе өкіметті күшпен ұстап тұру
(ҚК-тің 168-бабы) қылмыстары үшін айыпталушы адам өзінің ықтиярлы және
уақтылы хабарлауы арқасында немесе басқадай тәсілмен мемлекет
мүддесінің ары қарай нұқсан алмауына жәрдемдессе қылмыстық
жауаптылықтан босатылады.
9. Пара берген (ҚК-тің 312-бабы) адамға қатысты қылмыстық іс қысқыртуға
жатады, егер лауазамды адам тарапынан пара беруге мәжбүрлі болса
немесе пара бергені туралы қылмыстық іс қозғауға құқығы бар органға өз
еокімен хабарласа.
10. Куә, жәбірленуші, сарапшы немесе аудармашы қылмыстық жауаптылықтан
босатылса, егер олар анықтау, алдын ала тергеу кезінде өздерінің
жалған жауаптары, қорытындылары немесе әдейі бұрмалаған аудармалары
туралы өз еріктерімен мәлімдесе.
11. Бөлімді өз бетімен тастап кеткен (ҚК-тің 372-бабы) және ондай
әрекетті бірінші рет жасаған әскери қызметшіге қатысты қылмыстық істі
қысқарту туралы қаулы шығарылуы мүмкін, егер тергеуші өз бетімен
тастап кетуді ауыр жағдайдың салдары деп таныса.
12. Қызмет бойынша сеніп тапсырылған қаруды алмай, жалғыз өзі,
қашқындықты (ҚК-ның 373-бабы) ауыр мән-жайлардың салдарынан жасаса.
ҚК-тің 125, 233, 234, 236, 251, 252 баптарында көзделген қылмыстар
туралы қылмыстық істер адамның әрекетінде қылмыстың осы құрамынан
(қылмыстық жауаптылықтан босатылған) басқа құрам жоқ болғанда ғана
қысқарады. Қылмыстық істің қысқарғаны туралы жәбірленушіге, сондай-ақ
қылмыс жасаған міндетті түрде хабарланады. Бұрын айтылғандай, егер
айыпталушы қылмыстық істің жалпы қысқаруына немесе осы нақты негіз бойынша
қысқаруына қарсы болса бұл шешім қабылданбайды, істің жүргізілуі сол
бетімен жағастырылады - іс айыптау қорытындысымен сотқа жіберіледі.
1.4. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар
Әрбір нақты қылмыс үшін жаза тағайындағанда соттар қылмыстың қоғамға
қауіптілігінің дәрежесін және жазаны даралау үшін жауаптылықты жеңілдететін
немесе ауырлататын мән-жайларды анықтауға міндетті [2; 218].
ҚР ҚК 53 бабының 1 бөлігіне сәйкес, қылмыстық жауаптылық пен жазаны
жеңілдететін мән-жайлар деп мына жағдайлар танылады:
а) мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кiшiгiрiм
ауырлықтағы қылмыс жасау;
б) айыпкердiң кәмелетке толмауы;
в) жүктiлiк;
г) айыпкердiң жас балалары болуы;
д) қылмыс жасағаннан кейiн зардап шегушiге тiкелей медициналық және
өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтiрiлген мүлiктiк залал мен
моральдiк зиянның орнын өз еркiмен толтыру, қылмыспен келтiрiлген зиянды
жоюға бағытталған өзге де iс-әрекеттер;
е) жеке бастық, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлар тоғысуының
салдарынан не жаны ашығандық себебiмен қылмыс жасау;
ж) күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық,
қызметтiк немесе өзге де тәуелдiлiгi себептi қылмыс жасау;
з) қажеттi қорғанудың құқықтық дұрыстығының шартын бұзу, аса
қажеттiлiк, қылмыс жасаған адамды ұстау, негiздi тәуекел, бұйрықты немесе
өкiмдi орындау жағдайында қылмыс жасау;
и) қылмыс жасау үшiн түрткi болып табылған жәбiрленушiнiң заңға қайшы
немесе адамгершiлiкке жатпайтын қылығы;
к) шын жүректен өкiну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесiнде алынған
мүлiктi iздеуге белсендi жәрдемдесу.
Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар деп кінәлінің
жеке басына және ол жасаған қылмысқа қатысты, қылмыс құрамынан тысқары
тұратын түрлі жәйттерді ұғыну керек. Олар қылмыстың және қылмыскердің
қоғамдық қауіптілігін азайтады, соған сай жауаптылық пен жазаның дәрежесін
төмендетеді.
Бап санкциясы шеңберінде барынша жеңіл жаза тағайындау үшін, сондай-
ақ бап санкциялары шеңберінен шығу үшін, тек қылмыстық жауаптылықты
жеңілдету жағына қарай, қылмыстық жауаптылықтан толықтай босату үшін,
шартты түрде соттауды қолдану үшін жеңілдететін мән-жайлардың болуы қажет.
Санкция шеңберінде жазаларды жеңілдету екі жақты жасалуы мүмкін:
а) жазаның бір түрін барынша төмендету есебінен;
б) егер санкция баламалы болса, онда сот жазаның екі немесе үш түрінен ең
жеңілін таңдауы мүмкін. Соңғы жағдайда, сонымен бірге, таңдалған жазаның
барынша жеңіл түріне жақындауға жол беріледі.
Кей кездерде сот органдары бұл мәселелерді ескермей кетіп жатады.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бас бостандығынан айыру жазасын
қолдану шараларын шолуында кейбір соттардың заңға қайшы шешімдер
қабылдағаны айтылған. Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 175 бабы, 2 бөлігі, б,в тармақтары бойынша сотталған Г.К.
Блетовтың ісі бойынша Мақтаарал аудандық соты кінәсін мойындау және шын
жүректен өкіну, жастығы, отбасылық жағдайы сияқты жауаптылықты жеңілдететін
мән-жайларды тізбелей келіп, ақыр соңында оларды жаза тағайындау кезінде
есепке алмаған, сөйтіп ол кінәлі болып танылған баптың санкциясында
көзделген ең жоғары жазаны тағайындаған [9; 29 б].
Қылмыстық кодекстің 53 бабындағы жеңілдететін мән-жайлардың тізімін
түпкілікті деп есептуге болмайды, өйткені осы баптың 2 бөлігіне сәйкес жаза
тағайындау кезінде басқа да мән-жайлар жеңілдетуші ретінде ескерілуі
мүмкін. 53 баптың 3 бөлігінде тұңғыш рет Егер жеңілдететін мән-жай
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті бапта қылмыс белгісі ретінде
көзделген болса, ол өзінен-өзі жаза тағайындау кезінде қайтадан ескеріле
алатындығы жөнінде ереже бекітілді.
Сонымен, қылмыстық заңда жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлардың үлгі
тізбегі ғана берілген, өйткені жаза тағайындағанда жауаптылықты
жеңілдететін, заңда көрсетілген басқа мән-жайларды да соттың еске алуына
болады. Ал жауаптылықты ауырлататын мән-жайлардың заңда көрсетілген тізбегі
тұжырымды, сот осы заңда көрсетілген мән-жайлардан басқаларды жауаптылықты
ауырлататын мән-жай теп тануға құқылы емес.
Енді жазаны жеңілдететін мән-жайларды нақтырақ қарастырайық:
1) Мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет ауырлығы онша
емес қылмыс жасау. Бұл жеңілдететін жағдайдың түрі бір-бірімен байланысты
үш элемент жиынтықтарының бар болуын қарастырады:
а) қылмысты бірінші рет жасау – яғни, егер кінәлі бұрын мүлдем қылмыс
жасамаған болса немесе ол бұрын қылмыс жасағанымен жауаптылыққа тартудың
ескіру мерзімі (ҚК-тің 69-бабы), айыптау үкімін орындаудың ескіру мерзімі
(ҚК-тің 75 бабы) өтіп кетсе, бұрын жасалған қылмысы үшін заңмен белгіленген
тәртіппен соттылығы алынған не өтелген болса (ҚК-нің 77 бабы) ғана
танылады.
б) онша ауыр емес қылмыс жасау – яғни, жасалғаны үшін Қылмыстық
кодексте көзделген ең ауыр жаза 2 жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын
қасақана жасалған әрекет, ең ауыр жаза 5 жылға бас бостандығынан айырудан
аспайтын абайсызда жасалған әрекетті жасау.
в) мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан жасау – бұл бағалаушы
категория болғандықтан істің нақты барлық жағдайларын зерттеу кезінде
анықталады. Сонымен қатар, мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы ретінде кінәліні
қылмыс жасауға итермелейтін объективтік жән субъективтік факторларды да
түсіну қажет. Мысалы, кінәлі үшін кенеттен пайда болған, алдын-ала
дайындықсыз, жеке бастың қайғы-қасіреті әсерінен, қылмыс жасап жатқан
адамдар тобына кездейсоқ тап болуы және осы іс-әрекеттерді жасауға еріксіз
қатысуы, қолайсыз дау-жанжал жағдайында пайда болған қызбалық әсерімен
қылмыс жасау.
2) Айыпкердің кәмелет жасқа толмауы – қылмыс жасау сәтінде он төртке
толған бірақ он сегіз жасқа толмаған тұлғаның қылмыс жасауы. Заң шығарушы
аталған жағдайды жеңілдетуші мән-жағдайлардың қатарына жатқызу себебін
адамның санасы мұндай жаста қалыптасу сатысында болатындығымен және
кәмелетке толмағанның көзқарасы толық бекімегендіктен өз әрекетіне дұрыс
баға бере алмайтындығымен түсіндіреді.
3) Жүктілік жағдайында қылмыс жасау – жүктілік мерзіміне қарамастан
кез келген ауырлықтағы қылмысты жасау жеңілдетуші мән-жай болып табылады.
Бұл жағдай әйелдің жүктілік жағдайындағы ерекше психофизикалық, жоғары
сезімталдық, тез ашуланшақ, ұстамсыздық және жүйке қозуы жағдайларында жиі
болатындығын ескеріп, жеңілдетуші жағдайлар қатарына енгізген.
4) Айыпкердің жас балалары болуы – сотталған адамның (ер адамдарға да
қатысты) 14 жасқа толмаған балаларының болуы. Аталған жағдай егер кінәлі
ата-аналық құқығынан айырылған немесе отбасымен ұзақ уақыт бірге тұрмайтын
болса, балаларды тәрбиелеумен, оларға материалдық қолдау берумен
айналыспаса, оларға қатал қарайтын болса немесе балаларға қатысты қылмыс
жасаса ескерілмейді.
5) Қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей медициналық және
өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен
моральдық зиянның орнын өз еркімен толтыру, қылмыспен келтірілген зиянды
жоюға бағытталған өзге де іс-әрекеттер – қылмыстан келтірілген зиянның
орнын толтырумен байланысты жағдайлар.
Зардаптардың сипаты, оның көлемі, залал немесе зиян келтірілген
объектінің маңызы қоғамдық қауіптілікке, қылмыстың ауырлығына, айыпкердің
жеке басының қоғамдық қауіптілігіне тікелей және барынша байыпты әсер
етеді.
Материалдық зиянның орнын өз еркімен толтырудың қоғамдық тиімділігі
қылмыс жасалғанға дейінгі болған қоғамдық қатынастарды толықтай немесе
жартылай қалпына келтірумен және де бұзылған мүліктік құқықтарды талап-
арыз, мәжбүрлеу түрінде қорғаудан әлдеқайда жылдам қалпына келтірумен
түсіндіріледі1. Бүл мінез-құлық айыпкердің қоғамдық қауіптілігінің төмен
екендігіне куә болады.
Егер ескі Қылмыстық кодексте материалдық зиянның ор-нын өз еркімен
толтыру жайында сөз болса, жаңа Қылмыстық кодекс залалды қалпына келтіру
материалдық емес түрде де мүмкін екендігін негіздейді. Мәселен,
жәбірленушіден кешірім сұрау, басқа түлғаның ар-ожданына нұқсан келтіретін
жала сипатындағы мәліметтерді таратуды көпшілік алдында мойындау - бұлар
мүліктік емес залалдарды қалпына келтіруге байланысты жасалатын іс-шаралар.
Заң қылмыспен келтірілген зиянды жоюға бағытталған кез келген іс-
әрекеттерді жеңілдететін мән-жай ретінде қарастырады. Олардың бірқатары
атап айтылған. Бүл мән-жайлардың болуы субъектінің өз іс-әрекеттерінің
зиянын танып-білуі, айыпкердің өз кінәсін азайтуға деген ниеті жөнінде
куәлікке жүреді, ол өз кезегінде жауаптылықты жеңілдетуге негіз болады.
Қылмыспен келтірілген мүліктік залал мен моральдық зиянның орнын
толтыру, егер оны айыпкер өз еркімен, тергеу, прокуратура органдарының
мәжбүрлеу ықпалынсыз жасаса ғана жеңілдететін мән-жайлар сипатына ие
болады.
Еріктілік субъект мәжбүрлеу әсерімен емес, еркін түрде әрекет етеді
дегенді білдіреді, басқаша айтқанда айыпкер қылмыстан кейін қалай да болсын
әрекет етуге шамасы келе түрып, өз еркімен қоғамдық қауіпті залал-
зардаптарды жоюға құлықты болады [37; 64].
Осы жауаптылықты жеңілдететін мән-жайды қолдану туралы сот
тәжірибесінен бір мысал.
Қарағанды облысы Октябрь аудандық сотының 12.09.01 үкімімен 1983ж.
туған С.Яшин, бұрын сотталмаған, ҚР ҚК 175-6. 2-6. "а" тармағы бойынша екі
жылға бас бостандығынан айырылып, оны жалпы режимдегі түзеу колониясында
өтеуге кесілген.
Яшин кәмелетке толмаған Черненкомен (09.06.83 ж.т.) бірге гаражға
ұрланып кіру жолымен Гладковтың автомашинасының мемлекеттік нөмірлерін,
сондай-ақ мотоцикл және басқа, барлығы 27 000 теңге түратын мүліктерді алып
кеткен.
Қарағанды облыстық сот алқасы 30.10.01 ж. үкімді өзгертіп, 63-бапты -
екі жылға шартты түрде сынақ мерзімін қолданды. Соттың үкімі шектен тыс
қатал, жасалған қылмыстың ауырлығына және сотталушының жеке басына сай
келмейді деп танылды.
Сот жаза тағайындау кезінде жауаптылықты жеңілдететін мән-жай ретінде
Яшиннің әке-шешесінің барлық келген зиянды өтегенін есептемеген. Заң
келтірілген залалдың орнын тек қана сотталушының толтыруын міндеттемейді.
Осы қаралып отырған істе бүл жағдайдың есептелуі, яғни қылмыскердің
жасөспірім екендігі, өзіндік табысы жоқтығы ескерілуі керек болатын [10].
Жәбірленушіге медициналық және өзге де көмек көрсету, қылмыс
салдарынан келтірілген мүліктік залал мен моральдық зиянның орнын толтыру
тек қылмыс жасағаннан кейін ғана мүмкін.
Зиянды толықтай немесе жартылай қалпына келтіру нақтылы жаза
тағайындаған кезде ерекше маңызға ие болады. Жеңілдету сипатындағы кез
келген шараны қолдану қылмысқа және қылмыскердің жеке басына қатысты
объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығына байланысты болып
келеді. Материалдық зиянның орнын толтыру қылмыскердің жеке басын жақсы
жағынан сипаттайды. Қылмыстық жазаны жеке даралаған кезде соттар төмендегі
мән-жайларды есепке алуға тиіс:
- зиян толық орнына келтірілді ме немесе жартылай ма;
- зиян қылмыс туралы өкімет органдарына белгілі болғ-аннан кеиін
қалпына келтірілді ме, әлде алдын ала тергеу кезінде не қылмыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шын жүректен өкіну және оның құқықтық маңызы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ
1.1 Жаза тағайындау
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .7
1.2. Қылмыстық жауаптылықтан босатудың түрлері,
сипаттамасы ... ... ... ... .12
1.3. Шын жүректен өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.4. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-
жайлар ... ... ... ..19
2-ТАРАУ. ШЫН ЖҮРЕКТЕН ӨКІНУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ
2.1 Шын жүректен өкіну түсінігі және оның әлуметтік-құқықтық маңызы ... 30
2.2 Шын жүректен өкінудің объективтік және субъективтік
белгілері ... ... ...35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .45
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР МЕН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..47
Кіріспе
1995 жылы тамыз айының 30 жұлдызында референдум жолымен қабылданған
Қазақстан Республикасының Конститутциясы тәуелсіз, егемен мемлекеттің
конститутциялық дамуының жаңа кезеңіне жол ашқан акт болып табылады. Осы
Конститутцияның 1 бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оның ең
қымбат қазынасы адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [1;1]
деп бекітілген.
Қазақстан Республикасының азаматтарына нәсіліне, ұлтына, жынысына,
тіліне, әлеуметтік, мүліктік және лауазымдык жағдайына, әлеуметтік тегіне,
түрғылықты жеріне, дінге көзқарасына, сеніміне, сондай-ақ бұрын құқық
тәртібін бүзғанына, тіпті қылмыс жасап кылмыстық жазаға тартылғанына
қарамастан барлық азаматтық құқықтармен бостандықтар тендігіне кепілдік
береді. Міне, осы ерекше айтылған қағидаларды біз іс жүзіне асыра
бастағанымызды жер бетіндегі елдер тани бастады, соның арқасында Қазақстан
Біріккен Ұлттар Ұйымының толық мүшесі болды, ертеден белгілі өркениетті
елдер қатарындағы мемлекетке айналды.
Қоғамдық, мемлекеттік тәртіпті, заңдылықты бұзуға қарсы бағытталған
шаралар сан алуан болуы мүмкін. Олар әсірісе қылмыстылықтың алдын алуға
арналуы қажет. Ал барлық алдын алу шаралары белгілі нәтиже бермеген
жағдайда мемлекет мәжбүрлеу шараларын қолдануы тиіс. Сондықтан да қоғамдық
тәртіпті, заңды бұзушыға тиісті әр түрлі әкімшілік, тіпті қылмыстық жазалау
пайдаланылады. Әрине қылмыспен күресте жазаның рөлі ерекше. Себебі жаза –
қылмыс жасаған адамға берілетін қоғамдық, әлеуметтік басты бір көрсеткіші.
Оның үстіне жаза қылмыстылықпен күрестің белгілі шамада болса да өте
қажетті құрамы. Қылмыстық жаза мемлекеттің қолындағы маңызды құрал, өйткені
ол арқылы мемлекет адамды, оның қүқығын, бостандығын, заңды мүддесін,
мемлекетті, ұйымдардың құқықтарын олардың заңды мүдделерін, қоғамдық
тәртіпті және Конститутциялық құрылысты, еліміздің аумақтық бүтіндігін,
қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін, барлық адамдардың
бейбіт өмірі мен қауіпсіздігін қылмыстық қастандық іс-әрекетінен қорғайды.
Басқаша айтқанда, жаза - қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың басты
формасы және қылмыстардың алдын-алу шараларының маңыздысы болып табылады.
Алайда, тәжірибе көрсетіп отырғандай, бірде-бір мемлекет азаматтардың
қауіпсіздігін қандай кәсіби дайындалған болмасын, тек құқықтық тәртіп
органдары күшімен қамтамассыз ете алмайды.
Қылмыстылықпен күресуде маңызды орын қылмыстық-құқықтық әдістер мен
құралдардың тікелей қолданылуына беріледі, оның ішінде шын жүректен өкіну
институты маңызды орын алады. Сондықтан да шын жүректен өкінуді дұрыс
саралау өте өзекті мәселе болып табылады.
Қылмыстылықпен күресудің әр түрлі жолдары бар. Соның бірі
Қылмыстық кодекске марапататушы нормалар енгізу арқылы күрес жүргізу.
Бітіру жұмысында қарастырылатын марапаттаушы нормалардың бірі – шын
жүректен өкінуіне байланысты іс-әрекеттің қылмыстылығын жоятын және
жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар.
Қоғам өмірінің барлық жағын демократияландыру, заңдылық пен құқықтық
тәртіпті нығайту азаматтардың конститутциялық қүқықтары мен заңды
мүдделерін сенімді түрде қорғауды қамтамасыз ету, әлеуметтік әділеттілік
принциптерін қатаң сақтау өз көрінісін қылмыстық құқық нормаларынан да
табады. Қылмыстық құкық теориясында қылмыстық жауаптылық мәселесінің
зерттелуіне көп көңіл бөлінгенімен, оның түсінігі, анықтамасы төңірегінде
әлі де болса пікір таластар жетерлік. Қылмыстық жауаптылыққа түсінік беруге
ұмтылыс жасаушы авторлар, көбіне қылмыстық жауаптылықты белгілі бір
категориямен теңестіру арқылы, мысалы, қылмыстық жауаптылық және
қылмыстық жаза және қылмыстық құқықтық қатынас терминдерімен
байланыстырып зерттеген. Қылмыстық жауаптылықтан босатуға қылмыстық заңда
анықтама берілмегенімен, оқу және ғылыми әдебиеттерде оған әр түрлі
сипаттағы анықтамалар берілген. Жұмыста олардың ішіндегі негізгілері
қарастырылды. Сонымен қатар, жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлар, олардың
түрлері, сипаттамасы толыққанды зерттелді.
Бітіру жұмысының мақсаты - шын жүректен өкіну институтын жан-жақты
зерделеп, оның белгілерін, заңға сәйкестілігін тереңірек қарастыру, сот-
тергеу тәжірибесінде жіберілген қателіктерді бағалау, таңдалған тақырып
бойынша пікірталас туғызатын сұрақтарды шешу және шын өкінген тұлғаның
қылмыстық әрекеті үшін жауаптылық мәселелерін анықтау арқылы қылмыстық
заңдылықты жетілдіруге қатысты теориялық ережелер мен ұсыныстар жасау.
Жүмысты жазу барысында Қазақстандық және ресейлік авторлар
А.Н. Ағыбаев, Т.Ә. Бапанов, Е.Т. Әбілезов, Н.О. Дулатбеков, С.М. Рахметов,
Е.О. Алауханов, Е.Ә. Оңғарбаев, А.А. Смағүлов, А.В. Наумов, Н.Г. Иванов
және тағы басқа авторлардың еңбектері қолданылды.
Осы жүмыстың теориялық, тәжірибелік, қүқықтық негіздері мен деректері
оның ғылыми-әдістемелік құралдарын құрайды.
1-тарау. Қылмыстық жаза тағайындау
1.1 Жаза тағайындау қағидалары
Қылмыстық құқық ең алдымен қоғамдық қауіпті іс-әрекет жасаудың
салдарынан пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған. Саяси
егемендік жағдайында әрі нарықтық экономикаға көшу барысында қалыптасқан
жаңа қоғамдық қатынастарды мүлде басқаша негіздегі қылмыстық құқық аясына
алу қажеттігі туды.
Егемен Қазақстанның қазіргі қолданыстағы Қылмыстық кодексінің
алдындағы қылмыстық заңнама мәжбүрлеудің, қудалаудың құріретіне деген
сенімге, шаруашылықтың кемшіл тұстарын тиісті экономикалық және әлеуметтік
жаңғыртулардың орнына қылмыстық заңның күшімен қалыпқа келтіруге
негізделді. Онда жалпы адамзаттық құндылықтар, адамның құқықтары мен
бостандықтарына деген құрмет көрініс таппады. ҚазКСР ҚК нормаларына шектен
тыс идеология, таптаурындылық, көптеген ережелердің жалаңдығы тән болды.
Құқық қолдану тәжірибесі үнемі қылмыстық заңнамалардың тұрақсыздығын
сезініп отырды. Оны қабылдағаннан алып тастағанға дейін ҚазКСР ҚК-не 500-
ден астам өзгертулер мен толықтырулар енгізілді, оның ішінде кейбір
нормалар бес-жеті рет ауыстырылды. Сонымен қатар, Кодекс өте сирек
қолданылатын өлі нормаларға толы болды; жаңа нормалар мүлдем аз
енгізілді, жекелеген нормалар қайталанып, бір-біріне қайшы келіп жатты.
Жалпы алғанда, қылмыстық заңнамада қылмыстық және қылмыстық емес құқық
бұзушылықтардың ара жігі ашылмады. Жиналып келгенде, жоғарыда айтылған мән-
жайлар қылмыстық заңнаманың қажетті жүйелілігінің бұзылуына әкеп соқты.
Заңның осындай негізсіздігі, бұлдырлығы тұрғындардың тиісті іс-
әрекеттерді қылмыстық емес деп қабылдауына ұштасып жатты. Нәтижесінде заң
шығарушының өзі құқықтық менмендіктің етек алуына жол салып берді.
Ескірген, демократиялық емес заңнамалар қазақ қоғамында өріс алған
өзгерістерге, жаңаруларға сай тиімді жұмыс істеуге қабілетсіз болды.
Сөйтіп, 1992-96 жылдар аралығында Қазақстан Республикасында Қылмыстық
кодексті дайындау жұмыстары жүргізілді. Жаңа қылмыстық кодекс оның
авторлары мен дайындаушыларының пікірі бойынша барлық саяси, экономикалық
және әлеуметтік өмірді қайта құру мен жақсартуға бағытталған шаралардың
қатарында лайықты орын алуға тиіс болды. Сондықтан да ол мемлекет ұстанып
отырған барлық құндылықтарды қорғаудың маңызды құралдарының бірі бола
отырып, қоғамның даму заңдылықтары мен кезек күттірмейтін қажеттіліктеріне
сай келуі тиіс еді.
А.Н. Ағыбаев, А.Н. Ақпанов, З.О. Ашитов, Н.М. Әбдіров, К.Ж.Балтабаев,
Ғ. Баймурзин, К.А. Биғалиев, И.Ш. Борчашвили, Е.Ғ.Жәкішев, У.С. Жекебаев,
Б.Ж. Жүнісов, А.А. Исаев, Е.І. Қайыржанов, М.Ч. Қоғамов, Р.Б. Құлжақаева,
М.С. Нәрікбаев, Р.Т. Нұртаев, Б.М. Нұрғалиев, А.Е. Оңғарбаев, Г.Ф. Поленов,
И.И. Рогов, Б.Х. Төлеубекова, Д.С. Чукмаитов, К.М. Мәми және басқа да
көптеген криминолог ғалымдар, практик мамандар жаңа қылмыстық заңның
негізіне көптеген идеялар ұсыну арқылы егемен Қазақстанның жаңа қылмыстық
заңының қалыптасуы мен дамуына үлкен еңбек сіңірді.
Осы қылмыстық заңнаманы дайындаушылар Қазақстан Республикасының
Конституциясында бекітілген, құқықтық мемлекетте қабылданған әлеуметтік
құндылықтардың қазіргі заманғы шындықтарымен Қазақстан Республикасы
қылмыстық заңдарын сәйкестендіру міндетін алға қойды. Яғни, қылмыстық
жауаптылықтың бірыңғай негізін сатай отырып, адамның әрекетінде қылмыс
құрамының болуы шарт, ал ауыр және аса ауыр қылмыстар үшін жазаның қатаң
түрін, өзіне соншалықты қатал қарауды қажет етпейтін адамдар үшін басқа
шараларды қарастыратын қылмыстық жауаптылықтың қатаң дифференцияциясын
қамтамасыз ету.
Қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде жаза тағайындау қағидаларына қатысты,
олардың саны, түрлері, олардың өзара байланысы немен сипатталатыны, бұл
қағидалардың қандай құралдармен жүзеге асырылатыны жөніндегі мәселелер әр
түрлі шешіледі. Айталық көптеген авторлар (В.Д. Меньшагин, Ю.В. Бышевский,
А.И. Марцев, И.И. Карпец, Л.А. Прохоров, А.М. Васильев және т.б.) жаза
тағайындау қағидаларына заңдылықты, гуманизмді, жазаны жеке даралауды
жатқызады.
М.И. Бажановтың пікірі бойынша, қылмыстық құқықта жаза тағайындау
қағидаларына, жоғарыда аталған үшеуімен қатар, мыналарды да жатқызу керек:
жазаның үкімдегі нақтылығы, оны үкімде келтірудің негізділігі мен
міндеттілігі және әділеттілік.
Жалпы, жазаны дұрыс тағайындау – құқық қорғау органдарының
қылмыстылықпен күрес жолындағы жұмыстардың тиімділігін арттырудың міндетті
шарттарының бірі. Заңды, негізді және әділ жаза тағайындау қылмыстылықпен
күрестің және құқықтық тәртіпті нығайтудың маңызды құралы ретінде қажетті
жазалаушылық ықпалды қамтамасыз етеді, әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіруге, сотталғандардың түзелуіне, сол сияқты сотталғандар мен өзге де
адамдардың қылмыс істеуінің алдын алуға мүмкіндік береді.
Істелген қылмыс үшін тек сот қана жаза тағайындай алады. Одан басқа
мемлекеттің ешқандай органы мұндай құқықты пайдалана алмайды.
Қылмыстық кодекстің 52 бабында жаза тағайындаудың жалпы негіздері
көрсетілген. Онда былай делінген:
1. Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға осы Кодекстің Ерекше
бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және осы Кодекстің Жалпы
бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады.
2. Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және қылмыстардың алдын алу үшін
қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс. Егер жасалған
қылмыс үшін көзделген жазаның онша қатаң емес түрі жазаның
мақсатына жетуді қамтамасыз ете алмайтын болса ғана ол үшін
көзделгендері арасынан неғұрлым қатаң жаза тағайындалады. Жасалған
қылмыс үшін осы Кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті баптарда
көзделгеннен неғұрлым қатаң жаза осы Кодекстің 58 және 60 баптарына
сәйкес қылмыстардың жиынтығы бойынша немесе үкімдердің жиынтығы
бойынша тағайындалуы мүмкін. Жасалған қылмыс осы Кодекстің Ерекше
бөліміндегі тиісті баптарда көздегеннен қатаңдығы төменірек жаза
тағайындау үшін негіз осы Кодекстің 55-бабында белгіленген.
3. Жаза тағайындау кезiнде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауiптiлiк
дәрежесi айыпкердiң жеке басы, сонымен бiрге оның қылмыс жасағанға
дейiнгi және одан кейiнгi мiнез-құлқы, жауаптылық пен жазаны
жеңiлдететiн және ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған
жазаны сотталған адамның түзелуiне және оның отбасының немесе оның
асырауындағы адамдардың тiршiлiк жағдайына ықпалы ескерiледi.
Бұл баптың мазмұнынан, оның қылмыстық құқықтың барлық негізгі деген
институттарынан бойына сіңіріп тұрғанын көруге болады (мысалы, қылмыс
құрамы, қылмыс сатылары, қылмысқа қатысу институты ж.т.б.).
Сот жаза тағайындау кезінде қылмыстық құқықтың заңдылық, адамгершілік,
әділеттілік және жазаны жекелендіру сияқты қағидаларды басшылыққа ала білу
керек.
Заңдылық қағидаты соттардың істелген қылмыс үшін жауаптылық
қарастыратын заң баптарының белгіленген санкциясы бойынша дәлме-дәл нақты
жаза тағайындау кезінде көрінеді. Бұл санкцияның шегі нақты қылмыс пен
кінәлі тұлғаның жекеленген ерекшеліктерін ескеру үшін толығымен жеткілікті.
Мысалы, басқыншылық соғыс үшін сот ҚР ҚК 156 бабының 2-бөлігіндегі
санкциядан асып жаза тағайындай алмайды, яғни 10 жылдан 20 жылға дейінгі
мерзімге бас бостандығынан айыру, не өлім жазасы немесе өмір бойы бас
бостандығынан айыру. Жаза тағайындау кезінде сот ҚР ҚК Ерекше бөлімінің
ережелерін қатаң сақтауы тиіс. Бұл дегеніміз – сот жаза түрлері мен
мөлшерін таңдау кезінде мыналарға назар аударуы керек:
а) істелген әрекеттің қылмыс болып саналатын, яғни ҚР ҚК 9 бабының 1
бөлігіндегі белгілерге (қоғамға қауіптілігі, құқыққа қайшылығы, кінәлілік,
жазалауға жататындық) сәйкес келетінін анықтау керек. Сол сияқты ҚР ҚК 9
бабының 2 бөлігінде Кодекстің Ерекше бөлімінде көзделген қайсыбір әрекеттің
белгілері формальды болса да бар, бірақ елеулі маңызы болмағандықтан
қоғамдық қауіпті емес, яғни жеке адамға, қоғамға немесе мемлекетке зиян
келтірмеген және зиян келтіру қаупін туғызбаған іс-әрекет немесе
әрекетсіздік белгілерінде басқа да бір әрекет белгілерінің бар-жоқтығын
анықтау керек;
ә) осы жағдайлардағы әрекеттің қылмыстылығын жоятын мән-жайлады
анықтау керек (қажетті қорғаныс – ҚР ҚК 32 бабы, қолсұғушылық істеген
адамды ұстау кезінде зиян келтіру – ҚР ҚК 33 бабы, төтенше мән-жайлардың
салдарынан жазадан босату мен жазаны өтеуді кейінге қалдыру – ҚР ҚК 73
бабы)
б) қылмыс істеген болса, жазадан босату негізінің бар-жоқтығын анықтау
(ауруға шалдығуына байланысты жазадан босату – ҚР ҚК 73 бабы, шын өкінуіне
байланысты жауаптылықтан босату – ҚР ҚК 65 бабы);
в) қылмыс нәтижесінің туу жақындағы әрекеттің қоғамдық қауіптілігін
көтере түсетініне байланысты, қылмыс ниеттін жүзеге асырылу дәрежесін және
оның аяғына жеткізілмеу себептерін (ҚР ҚК 24 бабы) ескеру керек;
г) қылмыс істеудегі адамның қатысу сипаты мен дәрежесін ескру керек
(ҚР ҚК 28-29 баптары);
ғ) жаза түрлерін қолдану тәртібін қатаң сақтау қажет (жаза жүйесі,
оларды негізгі және қосымша жаза түреріне бөлу - ҚР ҚК 39 бабы, жаза
түрлерін қолдануды шектеу – ҚР ҚК 40-51 баптары). Соттар белгілі бір жаза
түрлерін заңмен белгіленген тәртіп пен шарттардың нақтылығын сақтай отырып
қолдана алады.
Адамгершілік қағидаты жаза тағайындау кезінде мыналар арқылы көрінеді:
а) сот нақты бір жазалау шарасын таңдаған кезде кінәліге тән азабын
шектіруді немесе қадір-қасиетін қорлауды мақсат етпейді (ҚР ҚК 38 бабы);
ә) өлім жазасы, бас бостандығын айыру сияқты жаза түрлерін қолдануды
шектеуге тырысады;
б) ерекше бір жағдайларда ғана белгілі бір қылмыс үшін көзделген
жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза қолдануды қарастырады (ҚР ҚК 55 бабы);
в) соттың ҚР ҚК Ерекше бөлімінде қарастырылған жазадан басқа қатаңырақ
жаза қолдануға құқы жоқ;
г) жеткілікті негіз болған жағдайда сот шартты түрде соттауды кеңінен
қолданады (ҚР ҚК 63 бабы).
Жазаны жеке даралау қағидаты бойынша жаза тағайындау кезінде сот
кінәлінің тұлғасы мен жауаптылықты жеңілдететтін және ауырлататын мән-
жайларды ескере отырып, істелген әрекеттің қоғамдық қауіптілігінің сипаты
мен дәрежесіне және нақты қылмыскердің тұлғасына сай келетін заң мен сот
әділдігі негізіндегі жазаның нақты шараларын таңдап алады.
Қоғамдық қауіптілік сипаты – бұл қылмыстың бір түріне ғана емес,
барлық түріне тән белгі. А.И. Марцевтің пікірі бойынша, қылмыстың сипаты
бірінші кезекте оның объектісі сияқты белгімен анықталады. Мысалы, кісі
өлтіру қылмысының барлық түрі мен жолының қоғамдық қауіптілігі бірдей,
қарақшылықпен шабуыл істеу де сондай. Солай бла тұрса да, мысалы – тонау
ұрлыққа қарағанда қауіптірек қылмыс.
Қазіргі заманғы қоғамымыздың даму кезіңіндегі қылмыстық саясат ауыр
қылмыс істегендерге қатаң жаза қолдануды және қоғам үшін онша қауіпті емес
қылмыс істегендерге адамгершілік көзқараспен қарауды мақсат етеді.
Қылмыстың қоғамдық қауіптілік сипатын ескере білудің жеңілдететеін
және ауырлататын мән жайларын бағалауда және олардың кінәліні жазалау
шараларына әсерін ескеру маңызды орын алады. Мәселен, қауіптілі аздау
қылмысқа жаза анықтау кезінде, кейбір жеңілдетуші мән-жайлар шешуші маңызға
да ие болуы мүмкін. Керісінше, Қауіптірек әрекет істелген жағдайда осы
жеңілдетуші мән-жайлар тіптен назарға да алынбауы мүмкін. Мысалы, алаяқтық,
өзінше билік ету, салақтық және сол сияқты қауіптілігі аздау қылмыстарды
бірінші рет істеген жағдайда аталғагн мән-жайлар жазаны жеңілдетудің негізі
болып табылады. Сол сияқты бандитизм, ауырлататын мән-жайлармен адам өлтіру
сияқты ауыр қылмыстарды істеу кезіндегі сол мән-жайлар енді жазаны
жеңілдетуші мән-жайлар ретінде қарастырыла алмайды.
Қоғамдық қауіптілік дәрежесі – бұл нақты бір қылмыстыық әрекетті
сипаттайтын белгі. Сипаты бойынша қоғамдық қауіптілігі бірдей қылмыс,
олардың қоғамдық қауіптілік дәрежесіне қарай түрлі айырмашылықта болуы
мүмкін.
Қоғамдық қауіптілік дәрежесі қолсұғу объектісіне келтірілген шығынның
мөлшері мен сипатына, қылмыстың істелу тәсіліне, кінәнің, ниеттің,
мақсаттың жән басқа да жағдайлардың сипаты ме дәрежесіне байланысты.
Мысалы, 3 мың теңгенің нәрсесін ұрлаудың қауіптілік дәрежесі 12 мың
теңгенің нәрсесін ұрлауға қарағанда төмендеу болады; жәбірленушінің
арандатуынан пайда болған төбелестегі кісі өлтіруден гөрі кек алу үшін кісі
өлтірудегі қоғамдық қауіптілік дәрежесі артықтау болады.
ҚР ҚК 52 бабының 3 бөлігінде соттың әділетті жаза тағайындауы үшін
кінәлінің тұлғасын ескеру қажеттігі ерекше көрсетіледі. Бұл соттың
кінәлінің моральдық бейнесін, оның өткендегі және осы кездегі еңбек
қызметін, Республика алдында сіңірген еңбегі, қоғамдық өмірдегі және
тұрмыстағы мінез-құлқы, жас шамасы, денсаулық жағдайы, соттылығының бар-
жоқтығы және басқаларын анықтауме көрінеді. Сонымен қатар заң кінәлінің
қылмыс істегенге дейінгі және одан кейінгі мінез-құлқын, сондай-ақ
тағайындалған жазаны сотталған адамның түзетілуіне және оның отбасының
немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік жағдайына ықпалын ескереді.
Жазаның әділеттілігі қағидасы қылмыстық заңнама талаптарының бірін
құрайды. Жазаның әділеттілігі – бұл біздің қоғамымызға тән адамгершіліктің
көрінісі болып табылады.
Кінәліні түзу жолға түсіріп қана қоймай, қоғамның барлық мүшелерін
қылмыстық қолсұғушылықтан қорғай отырып, олардың құқықтары мен
қауіпсіздіктерін сақтауды қамтамасыз ететін жаза ғана әділетті деп
атнылады. Әрбір кінәлі адам өз істеген қылмысына сәйкес жазалануы тиіс.
Жазаның әділеттілігіне сот қоғамды шынайы сендіре білуі керек.
Жаза тағайындаудың жалпы ережелерінің әрбір талаптары жаза тағайындау
кезінде жеке-жеке дербес мәнге ие болғанымен жиынтығында жазаның әділетті
болуын қамтамасыз ететін болуы тиіс.
1.2 Қылмыстық жауаптылықтан босатудың түрлері, сипаттамасы
Жалпы қағидаға сәйкес қылмыстық жауаптылық сот арқылы қылмыс жасаған
кінәлі адамға жаза тағайындау арқылы жүзеге асырылады. Бірақ кейбір
реттерде қылмыстылықпен күресте мақсатқа жету кінәлі адамды қылмыстық
жауапқа тарпай-ақ немесе оған жаза тағайындап, бірақ оны жазаны нақты
өтеуден босату арқылы, сондай-ақ жаза өтеуден мерзімінен бүрын босату,
өтелмеген жазаның бөлігін жеңілірек жазамен ауыстыру арқылы жүзеге асырылуы
мүмкін.
Осыған байланысты қылмыстық қүқық қылмыстық жауаптылықтан және жазадан
немесе жазаны жеңілірек жазамен айырбастау туралы институтты белгілейді.
Мұның әрқайсысы тәжірибеде кеңінен қолданылады. Сонымен бірге ескерілетін
жағдай, қылмыстық жауаптылықтан, жазадан босатуды кеңінен пайдаланудың да
зиянды жағы бар. Бұл институтты практикада жиі қолдану қылмыстық қүқықтағы
жауаптылықтың сөзсіз болуы принциптерін аяққа басады.
Сондықтан да көрсетілген мәселелерді қолдану заңға негізделген және
тиімді болған жағдайда ғана қылмыспен күрес мақсатының қылмыстық жауаптылық
немесе жазаны қолданбай -ақ жүзеге асырылуы жағдайында ғана қолданылуы
қажет.
Қылмыстық жауаптылық - қылмыс жасаған адамға қолданатын қылмыстық-
қүқықтық әсер ету шаралары. Аталған шаралардың мазмұны және өзге де жазаға
жатпайтын қылмыстық - қүқықтық әсер ету шараларын қамтиды. Осыған
байланысты қылмыстық жауаптылық екіге бөлінеді:
- жаза тағайындаумен ұштаспаған;
- жаза тағайындаумен ұштасқан;
Бірінші жағдайда қылмыстық жауаптылықтан босату соттың, өзімен
(айыптау үкімін шығармай) немесе судья, прокурор, анықтау органымен жүзеге
асырылады.
Екінші жағдайда қылмыстық жауаптылықтың мазмұны болып айыптау үкімімен
адамды соттау және оған жазаны іс жүзінде қолдану танылады.
Осыған орай, кең мағынада қылмыстық жауаптылықтан кез-келген босату,
түптеп келгенде жазадан босату болып табылады.
Тар мағынасында қылмыстық жауаптылықтан босату мазмұны, жазадан босату
мазмұнынан өзгеше болып табылады. Осыған байланысты босатудың аталған екі
түрі де өзіндік ерекшеліктегі қылмыстық-қүқықтық мазмұнға ие болады.
Кез келген қүқықтық жауаптылық сияқты қылмыстық жауаптылықтың өзіне тән
ерекшеліктері бар: Мазмұны мен нысаны бойынша ол мемлекеттік -мәжбірлеу
сипатын иемденеді. Себебі қылмыстық жауаптылықты қылмыс жасаған адамға
мемлекеттің жағымсыз реакциясы ретінде қарастыруға болдады.
Қылмыстық жауаптылықтың әлеуметтік мазмұнын - қоғам мен мемлекеттің
қылмысты әшкерелеу және қылмыскерді соттау, оған теріс баға беру құраса, ал
заңдық мазмұнын қылмыс жасаған адамға қолданылатын мемлекеттік мәжбірлеу
шаралары құрайды. Сондықтан, қылмыстық жауаптылықтан өзінің мазмұны бойынша
әлеуметтік нысаны бойынша нормативтілік реттеуші қызметтерді атқарады және
қоғамдағы қатынастарды тәртіптеу мақсатында қолданылады.
Сонымен қылмыстық жауаптылық деп - қылмыс қүрамының барлық белгілері
бар әрекетті жасаған адамға арнайы өкілетті мемлекеттік органдар мен
қолданылатын қылмыстық заңда қарастырылған қылмыстық құқықтық сипаттағы
мәжбірлеу шаралар түріндегі жағымсыз салдарды өтеу міндетін жүктеуді түсіну
қажет.
Бүл анықтамадан қылмыстық жауаптылықтың негізгі белгілерін ашып
көрсетуге болады.
1. Қылмыстық жауаптылықтың басталу сәті болып қылмыс құрамының
белгілерін құрайтын әрекет жасалған уақыт танылады.
2. Қылмыстық жауаптылық кінәлі адам үшін жағымсыз салдарды өтеу міндеті
жүктелгендігін білдіреді, яғни қылмыстық әрекет - себеп болса,
қылмыстық жауаптылық салдар.
3. Занда көрсетілген жағымсыз салдар тек арнайы өкілетті мемлекеттік
органдармен ғана колданылады.
4. Қылмыстық жауаптылық - жағымсыз салдарды іс-жүзінде нақты өтеу ғана
емес, оны өтеу міндеті болып табылады.
5. Жағымсыз салдардың сипаты тек қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу және
қылмыстық атқару заңдарымен ғана анықталады.
Қылмыстық жауаптылықтың пайда болуы, жүзеге асырылуы және тоқтатылуы
туралы мәселелерді шешу қылмыстық- құқықтық қатынас шеңберінде жүзеге
асырылады. Қылмыстық жауаптылық өзінің бастауын қылмыстық-қүқықтық
қатынастан алып қана қоймайды, ал оның бір бөлігі ретінде танылып бір-
бірімен тығыз байланыста тұрады. Сондықтан, қылмыстық-қүқықтық
қатынастарсыз қылмыстық жауаптылықтың тууы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің жауаптылықтан босатудың
келесі түрлерін қарастырады:
* шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР ҚК 65 бабы);
* қажетті қорғану шегінен асқан кезде қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР
ҚК 66 бабы);
* жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
(ҚР ҚК 67 бабы);
* жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР ҚК 68
бабы);
- ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
(ҚР ҚК 69 бабы);
* рақымшылық немесе кешірім жасау актісі негізінде қылмыстық жауаптылық пен
жазадан босату (ҚР ҚК 76 бабы).
Заңда көзделген қылмыстық жауаптылықтан босату жағдайларының бәрінде адам
қылмыстық жауаптылықтан егер қылмыс құрамын құрайтын іс-әрекеттер жасағанда
ғана, яғни қылмыстық заңмен көзделген қылмыстық жауаптылық негізі болғанда
босатылады. Аталған жағдай қылмыстық жауаптылықтан басату түрлерін,
жауаптылыққа тартпау негіздері бар болуымен байланысты жауаптылықтан
босатудан (қылмыстық жауаптылықты болдырмайтын мән-жайлар) айыруға
мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, қылмыстық заң қылмыстық жауаптылықтан босатуды кез-
келген қылмыс жасау барысында емес, белгілі бір ауырлықтағы қылмысты
жасаумен байланыстырады. Қылмыстық жауаптылықтан босату, тек онша ауыр емес
және ауырлығы орташа қылмыстардың жасалу барысында ған орын алады. Босатуға
қойылатын екінші талап ретінде аталған ауырлықтағы қылмысты адамның алғаш
жасауы танылады.
Сонымен қатар, ауырлығы онша емес және ауырлығы орташа қылмысты
жасаудың өзі қылмыстық жауаптылықтан босатудың әрқашан негіз бола бермейді,
аталған ауырлықтағы қылмыс жасаған адамның қоғамға қауіп туғызбауында.
Бұл шарттардың жиынтығы, қылмыстық заңдағы қылмыстық жауаптылықтан
босату, нақты тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тартуды жалғастырудың, яғни
оған жаза тағайындау мен жазаны өтеуге мәжбір етудің мәні жоқтығымен
байланысты екендігін көрсетеді.
2.3 Шын жүректен өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
Қылмыстық жауаптылықтан босатудың бір түрі болып, шын өкінуіне
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату табылады. Шын жүректен өкіну деп
адамның кінәсін мойындап өзі келуін, қылмысты ашуға көмектесуін, келтірген
залалының орнын толтыруын және басқа да оң қылықтарын айтуға болады.
Бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған адам, егер
ол қылмыс жасағаннан кейін айыбын мойындап өз еркімен келсе немесе қылмысты
ашуға жәрдемдессе немесе қылмыс келтірген зиянды өзгеше түрде қалпына
келтірсе, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін. (Қ.Р.Қ.К-нің 65 бап,1
бөлім )
Қылмыстық жауаптылықтан босатудың бұл түрі Қылмыстық кодекстің Ерекше
бөліміндегі жеке қылмыс құрамының санкцияларында көрсетілген реттерде ғана
қолданылады. Мүның өзінде шын жүректен өкіну деп тану үшін кінәлінің
кінәсін мойындап, өз еркімен келуі, шын жүректен өкіну қылмысты ашуға
жәрдемдесу және келтірілген зиянның орнын толтыру белгілері болуы шарт.
Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату негізі
-кінәлінің қылмыс жасағаннан кейінгі қоғамға тигізген зардаптың қауіптілігі
аз мөлшерде болуы. Кінәлінің шын өкінуіне байланысты, қылмыстық жауаптылық
пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар ретінде Қылмыстық кодекстің 53 бабының
"к" және "д" тармақтарында қарастырылады. Қылмыстық кодекстің 65 бабында
қылмыстық жауаптылықты жеңілдету емес керісінше жауаптылықтан босатуды
көздейді.
Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заңға сәйкес
талаптарға сүйеніп соған байланысты орындалады. Кінәсін мойындап келу деп
біткен немесе дайындық арасындағы (дайындалу, ақталу) қылмыстарды
істегеннен кейін кінәлі адамның өзінің айыбын мойындап келуі. Көп
жағдайларда аяқталған қылмысты істегеннен кейін орын алады. Шын жүректен
өкіну деп - істеген кінәлінің қылмысы үшін ағынан жарылып өкініш білдіруі;
өзін-өзі айыптауы; істеген ісі үшін қандай да болсын жазаны адал өтеуге
даяр екендігіне көз жеткізу ; іштен қатты күйзеліп, қайғылануы сияқты
әрекеттерін айтамыз.
Шын өкінудің тағы бір түрі болып кінәлінің қылмысты ашуға жәрдемдесу
болып табылады. Яғни органдарға көмектесу белгілері бар болуы, мән жайларды
айқын баяндауы, қылмыс, қылмыс жасаған адамдарды анықтап беру қылмыс
құралдарын табуға көмектесу. Қылмысты ашуға көмектесу тек қана кінәсін
мойындап келгеннен соң орын алады. Келтірілген зиянның орнын толтыру деп
кінәлінің өз еркімен ешкімге айтқызбай - ақ келтірілген материалдық зиянның
орнын толтыруы, жәбірленушіден келтірілген моральдық зияны үшін кешірім
сұрап, істеген іс-әрекеті үшін өзінің айыбын толық мойындап, болашақта оны
қайталамауға әуде беруі және тағы басқа әрекеттер жатады.
Қылмысты ашуға жәрдемдесу деп - тергеу органдарына болған мән-жайларды
айқын баяндауы, қылмысқа қатысқандарды дұрыс анықтап беруді, қылмыстық
құралдарды, қолды болған заттарды табуға көмектесуін, сондай-ақ
жәбірленушіге келтірілген моральдық зияны үшін одан кешірім сұрауын
айтамыз. 65 баптың 1 бөлігі бойынша шын жүректен өкінуіне байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату біріншіден, айыптының бірінші рет ауыр емес
немесе ауырлығы орташа қылмысты істеуі, екіншіден қылмыс істегеннен кейін:
а) айыбын мойындап өз еркімен келуі; б) қылмысты ашуға жәрдемдессе; в)
келтірілген зиянның орнын қалпына келтірсе ғана қылмыстық жауаптылықтан
босатылуы мүмкін.
Сондай-ақ қылмыс жасаған адамды сот егер ол ұйымдасқан топ немесе
қылмысты сыбайластық жасаған қылмыстарды болғызбауға, ашуға немесе
тергеуге, үйымдасқан топ немесе қылмысты сыбайластық жасаған қылмысқа
басқада қатысушыларды анықтауды белсенді түрде жәрдемдессе, қылмыстық
жауаптылықтан босатылуы мүмкін.
Әдебиеттерде шын өкіну қылмыстық әрекет жасаған адамның өз еркімен
белсенді мінез-құлқы ретінде танылады,ол жасалған әрекеттің фактілік зиянды
зардаптарын болдыртпауға, жоюға немесе төмендетуге, жасалған қылмыстарды
ашуға қүқық қорғау органдарына көмегін тигізуге бағытталады [5; 33].
Шын өкіну, әрекеттерінің қоғамдық қауіпті қол сүғушылықтың нақты
қауіптің көлеміне әсерін айта кету жөн. Қылмыстық қоғамға қауіптілігі,
көбінесе, оның жасалуы нәтижесінде туындайтын немесе туындауы мүмкін
зардаптармен анықталады.
Кейде шын өкінудің бүл қажеті көтермеленеді. И.С. Никулиннің айтуы
бойынша, ауырлықтары әр түрлі қылмыстарға қатысты шын өкініп келуі қоғамдық
қауіпті төмендетуде ойдағыдай нәтижеге алып келе бермейді. Бүл туралы ауыр
емес оқталуға ғана қатысты айтуға болады.
Заң әдебиеттерінде шын өкінуіне байлансты қылмыстық жауаптылықтан
босату, тек ауырлығы төмен қылмыстырды жасау барысында орын алатындығы
аталып өткен. Аталған пікірге жүргізілген сүрау нәтижелері сәйкес келеді.
Қандай қылмыстарды жасау кезінде түлға шын өкінуіне байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату мүмкін деген сүрағымызға : ғылыми қызметкерлердің 68%-
ы және тәжірибелік жұмыскелердің 47,2 % -ы онша ауыр емес немесе орташа
ауырлықтағы қылмыстарды жасау кезінде мүмкін деп жауап берді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 65-бабының 3-бөлігі
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің баптарымен,
арнайы көрсетілген жағдайларда, басқа санаттардағы қылмыс жасау барысында
шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатылуын қарастырады.
Мән жайлар өзгереген жағдайдағы сияқты бұл шын жүркетен өкінгенге
байланысты да прокурор, ал оның келісімімен тергеуші және анықтау органы
екі жыл бас бостандығынан айырудан аспайтын жаза қолданылуы мүмкін қылмысты
алғаш рет жасаған адамға қатысты қылмысты қылмыстық істі қысқарта
алатындығын атап өттік. Дегенмен, қылмыстық істі осы негіз бойынша қысқарту
қатанырақ жаза, тіптен жиырма жылға дейін бас бостандығының айыру жазасы
көзделген қылмыс жасағанда да қолдылуы мүмкін (ҚК-ның 166-бабы). Оған ҚК-
тің Ерекше бөлімінде тікелей көрсетілген мына қылмыстық құрамдар жатады:
1. Адамды ұрлау (ҚК-ның 125-бабы),егер ұрлаған адам ұрланған адамды өз
ықтиярымен босатса .
2. Айыптының қорқытып алу жағдайында коммерциялық немесе басқа ұйымда
басқарушылық функциясын атқаратын адамға ақшаны, бағалы қағаздарды,
басқа мүліктерді заңсыз беруі, сондай-ақ оған мүліктік сипаттығы
заңсыз қызмет көрсетуі немесе қылмыстық іс қозғауы құқығы бар
органдарға сатвп алу (подкуп) туралы өз еркімен хабарлауы.
3. Терроризм актісін даярлау (ҚК-тың 233-бабы), егер адам билік
органдарына уақыттылы хабарлап немесе басқадай тәсілмен терроризм
актісінің жүзеге асырылуын тойтаруға көмегін тигізсе.
4. Адамды кепілге алып (ҚК-ның 234-бабы), кейін өз ықтиярымен немесе
билік органдарының талабымен босатса.
5. Заңсыз әскерилендірілген құрамға қатысып (ҚК-тің 236-бабы), кейін оған
қатысудан өз еркімен бас тартса, қаруын өткізсе.
6. Қаруды, оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды немесе жару құрылғыларын
заңсыз сатып алу, беру, өткізу, сақтау, тасымалдау немесе алып жүру
(ҚК-тің 251-бабы): атылатын қаруды, оның жасақтаушы бөлшектерін заңсыз
даярлау немесе жөндеу, сондай-ақ оқ-дәрілерді, жарылғыш заттарды
немесе жару құрылғыларын заңсыз даярлау әрекетімен айналасып, кейін
бұл заттарды өз еркімен өткізсе.
7. Есірткі заттарды немесе жуүйкеге әсер ететін заттарды заңсыз
дайындаумен, сатып алумен, сақтаумен, тасымалдаумен, жөнелтумен немесе
сатумен айналысып (ҚК-тің 259-бабы), кейін оларды өз еркімен құқық
органдарына тапсырса, сонымен қатар есірткі заттарының немесе жүйкеге
әсер ететін заттардың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстардың
ашылуына немесе жолын кесуге, оларды жасаған адамдарды әшкерелеуге,
сондай-ақ қылмыстық жолмен алынған мүлікті табуға белсенді көмектессе.
8. Мемлекеттік опасыздық (ҚК-тің 165-бабы), шпионаж (ҚК-тің 166-бабы),
сондай-ақ өкіметті күшпен басып алу немесе өкіметті күшпен ұстап тұру
(ҚК-тің 168-бабы) қылмыстары үшін айыпталушы адам өзінің ықтиярлы және
уақтылы хабарлауы арқасында немесе басқадай тәсілмен мемлекет
мүддесінің ары қарай нұқсан алмауына жәрдемдессе қылмыстық
жауаптылықтан босатылады.
9. Пара берген (ҚК-тің 312-бабы) адамға қатысты қылмыстық іс қысқыртуға
жатады, егер лауазамды адам тарапынан пара беруге мәжбүрлі болса
немесе пара бергені туралы қылмыстық іс қозғауға құқығы бар органға өз
еокімен хабарласа.
10. Куә, жәбірленуші, сарапшы немесе аудармашы қылмыстық жауаптылықтан
босатылса, егер олар анықтау, алдын ала тергеу кезінде өздерінің
жалған жауаптары, қорытындылары немесе әдейі бұрмалаған аудармалары
туралы өз еріктерімен мәлімдесе.
11. Бөлімді өз бетімен тастап кеткен (ҚК-тің 372-бабы) және ондай
әрекетті бірінші рет жасаған әскери қызметшіге қатысты қылмыстық істі
қысқарту туралы қаулы шығарылуы мүмкін, егер тергеуші өз бетімен
тастап кетуді ауыр жағдайдың салдары деп таныса.
12. Қызмет бойынша сеніп тапсырылған қаруды алмай, жалғыз өзі,
қашқындықты (ҚК-ның 373-бабы) ауыр мән-жайлардың салдарынан жасаса.
ҚК-тің 125, 233, 234, 236, 251, 252 баптарында көзделген қылмыстар
туралы қылмыстық істер адамның әрекетінде қылмыстың осы құрамынан
(қылмыстық жауаптылықтан босатылған) басқа құрам жоқ болғанда ғана
қысқарады. Қылмыстық істің қысқарғаны туралы жәбірленушіге, сондай-ақ
қылмыс жасаған міндетті түрде хабарланады. Бұрын айтылғандай, егер
айыпталушы қылмыстық істің жалпы қысқаруына немесе осы нақты негіз бойынша
қысқаруына қарсы болса бұл шешім қабылданбайды, істің жүргізілуі сол
бетімен жағастырылады - іс айыптау қорытындысымен сотқа жіберіледі.
1.4. Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар
Әрбір нақты қылмыс үшін жаза тағайындағанда соттар қылмыстың қоғамға
қауіптілігінің дәрежесін және жазаны даралау үшін жауаптылықты жеңілдететін
немесе ауырлататын мән-жайларды анықтауға міндетті [2; 218].
ҚР ҚК 53 бабының 1 бөлігіне сәйкес, қылмыстық жауаптылық пен жазаны
жеңілдететін мән-жайлар деп мына жағдайлар танылады:
а) мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кiшiгiрiм
ауырлықтағы қылмыс жасау;
б) айыпкердiң кәмелетке толмауы;
в) жүктiлiк;
г) айыпкердiң жас балалары болуы;
д) қылмыс жасағаннан кейiн зардап шегушiге тiкелей медициналық және
өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтiрiлген мүлiктiк залал мен
моральдiк зиянның орнын өз еркiмен толтыру, қылмыспен келтiрiлген зиянды
жоюға бағытталған өзге де iс-әрекеттер;
е) жеке бастық, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлар тоғысуының
салдарынан не жаны ашығандық себебiмен қылмыс жасау;
ж) күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық,
қызметтiк немесе өзге де тәуелдiлiгi себептi қылмыс жасау;
з) қажеттi қорғанудың құқықтық дұрыстығының шартын бұзу, аса
қажеттiлiк, қылмыс жасаған адамды ұстау, негiздi тәуекел, бұйрықты немесе
өкiмдi орындау жағдайында қылмыс жасау;
и) қылмыс жасау үшiн түрткi болып табылған жәбiрленушiнiң заңға қайшы
немесе адамгершiлiкке жатпайтын қылығы;
к) шын жүректен өкiну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа
басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесiнде алынған
мүлiктi iздеуге белсендi жәрдемдесу.
Қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар деп кінәлінің
жеке басына және ол жасаған қылмысқа қатысты, қылмыс құрамынан тысқары
тұратын түрлі жәйттерді ұғыну керек. Олар қылмыстың және қылмыскердің
қоғамдық қауіптілігін азайтады, соған сай жауаптылық пен жазаның дәрежесін
төмендетеді.
Бап санкциясы шеңберінде барынша жеңіл жаза тағайындау үшін, сондай-
ақ бап санкциялары шеңберінен шығу үшін, тек қылмыстық жауаптылықты
жеңілдету жағына қарай, қылмыстық жауаптылықтан толықтай босату үшін,
шартты түрде соттауды қолдану үшін жеңілдететін мән-жайлардың болуы қажет.
Санкция шеңберінде жазаларды жеңілдету екі жақты жасалуы мүмкін:
а) жазаның бір түрін барынша төмендету есебінен;
б) егер санкция баламалы болса, онда сот жазаның екі немесе үш түрінен ең
жеңілін таңдауы мүмкін. Соңғы жағдайда, сонымен бірге, таңдалған жазаның
барынша жеңіл түріне жақындауға жол беріледі.
Кей кездерде сот органдары бұл мәселелерді ескермей кетіп жатады.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының бас бостандығынан айыру жазасын
қолдану шараларын шолуында кейбір соттардың заңға қайшы шешімдер
қабылдағаны айтылған. Мысалы, Қазақстан Республикасының Қылмыстық
Кодексінің 175 бабы, 2 бөлігі, б,в тармақтары бойынша сотталған Г.К.
Блетовтың ісі бойынша Мақтаарал аудандық соты кінәсін мойындау және шын
жүректен өкіну, жастығы, отбасылық жағдайы сияқты жауаптылықты жеңілдететін
мән-жайларды тізбелей келіп, ақыр соңында оларды жаза тағайындау кезінде
есепке алмаған, сөйтіп ол кінәлі болып танылған баптың санкциясында
көзделген ең жоғары жазаны тағайындаған [9; 29 б].
Қылмыстық кодекстің 53 бабындағы жеңілдететін мән-жайлардың тізімін
түпкілікті деп есептуге болмайды, өйткені осы баптың 2 бөлігіне сәйкес жаза
тағайындау кезінде басқа да мән-жайлар жеңілдетуші ретінде ескерілуі
мүмкін. 53 баптың 3 бөлігінде тұңғыш рет Егер жеңілдететін мән-жай
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөліміндегі тиісті бапта қылмыс белгісі ретінде
көзделген болса, ол өзінен-өзі жаза тағайындау кезінде қайтадан ескеріле
алатындығы жөнінде ереже бекітілді.
Сонымен, қылмыстық заңда жауаптылықты жеңілдететін мән-жайлардың үлгі
тізбегі ғана берілген, өйткені жаза тағайындағанда жауаптылықты
жеңілдететін, заңда көрсетілген басқа мән-жайларды да соттың еске алуына
болады. Ал жауаптылықты ауырлататын мән-жайлардың заңда көрсетілген тізбегі
тұжырымды, сот осы заңда көрсетілген мән-жайлардан басқаларды жауаптылықты
ауырлататын мән-жай теп тануға құқылы емес.
Енді жазаны жеңілдететін мән-жайларды нақтырақ қарастырайық:
1) Мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет ауырлығы онша
емес қылмыс жасау. Бұл жеңілдететін жағдайдың түрі бір-бірімен байланысты
үш элемент жиынтықтарының бар болуын қарастырады:
а) қылмысты бірінші рет жасау – яғни, егер кінәлі бұрын мүлдем қылмыс
жасамаған болса немесе ол бұрын қылмыс жасағанымен жауаптылыққа тартудың
ескіру мерзімі (ҚК-тің 69-бабы), айыптау үкімін орындаудың ескіру мерзімі
(ҚК-тің 75 бабы) өтіп кетсе, бұрын жасалған қылмысы үшін заңмен белгіленген
тәртіппен соттылығы алынған не өтелген болса (ҚК-нің 77 бабы) ғана
танылады.
б) онша ауыр емес қылмыс жасау – яғни, жасалғаны үшін Қылмыстық
кодексте көзделген ең ауыр жаза 2 жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын
қасақана жасалған әрекет, ең ауыр жаза 5 жылға бас бостандығынан айырудан
аспайтын абайсызда жасалған әрекетті жасау.
в) мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан жасау – бұл бағалаушы
категория болғандықтан істің нақты барлық жағдайларын зерттеу кезінде
анықталады. Сонымен қатар, мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы ретінде кінәліні
қылмыс жасауға итермелейтін объективтік жән субъективтік факторларды да
түсіну қажет. Мысалы, кінәлі үшін кенеттен пайда болған, алдын-ала
дайындықсыз, жеке бастың қайғы-қасіреті әсерінен, қылмыс жасап жатқан
адамдар тобына кездейсоқ тап болуы және осы іс-әрекеттерді жасауға еріксіз
қатысуы, қолайсыз дау-жанжал жағдайында пайда болған қызбалық әсерімен
қылмыс жасау.
2) Айыпкердің кәмелет жасқа толмауы – қылмыс жасау сәтінде он төртке
толған бірақ он сегіз жасқа толмаған тұлғаның қылмыс жасауы. Заң шығарушы
аталған жағдайды жеңілдетуші мән-жағдайлардың қатарына жатқызу себебін
адамның санасы мұндай жаста қалыптасу сатысында болатындығымен және
кәмелетке толмағанның көзқарасы толық бекімегендіктен өз әрекетіне дұрыс
баға бере алмайтындығымен түсіндіреді.
3) Жүктілік жағдайында қылмыс жасау – жүктілік мерзіміне қарамастан
кез келген ауырлықтағы қылмысты жасау жеңілдетуші мән-жай болып табылады.
Бұл жағдай әйелдің жүктілік жағдайындағы ерекше психофизикалық, жоғары
сезімталдық, тез ашуланшақ, ұстамсыздық және жүйке қозуы жағдайларында жиі
болатындығын ескеріп, жеңілдетуші жағдайлар қатарына енгізген.
4) Айыпкердің жас балалары болуы – сотталған адамның (ер адамдарға да
қатысты) 14 жасқа толмаған балаларының болуы. Аталған жағдай егер кінәлі
ата-аналық құқығынан айырылған немесе отбасымен ұзақ уақыт бірге тұрмайтын
болса, балаларды тәрбиелеумен, оларға материалдық қолдау берумен
айналыспаса, оларға қатал қарайтын болса немесе балаларға қатысты қылмыс
жасаса ескерілмейді.
5) Қылмыс жасағаннан кейін зардап шегушіге тікелей медициналық және
өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтірілген мүліктік залал мен
моральдық зиянның орнын өз еркімен толтыру, қылмыспен келтірілген зиянды
жоюға бағытталған өзге де іс-әрекеттер – қылмыстан келтірілген зиянның
орнын толтырумен байланысты жағдайлар.
Зардаптардың сипаты, оның көлемі, залал немесе зиян келтірілген
объектінің маңызы қоғамдық қауіптілікке, қылмыстың ауырлығына, айыпкердің
жеке басының қоғамдық қауіптілігіне тікелей және барынша байыпты әсер
етеді.
Материалдық зиянның орнын өз еркімен толтырудың қоғамдық тиімділігі
қылмыс жасалғанға дейінгі болған қоғамдық қатынастарды толықтай немесе
жартылай қалпына келтірумен және де бұзылған мүліктік құқықтарды талап-
арыз, мәжбүрлеу түрінде қорғаудан әлдеқайда жылдам қалпына келтірумен
түсіндіріледі1. Бүл мінез-құлық айыпкердің қоғамдық қауіптілігінің төмен
екендігіне куә болады.
Егер ескі Қылмыстық кодексте материалдық зиянның ор-нын өз еркімен
толтыру жайында сөз болса, жаңа Қылмыстық кодекс залалды қалпына келтіру
материалдық емес түрде де мүмкін екендігін негіздейді. Мәселен,
жәбірленушіден кешірім сұрау, басқа түлғаның ар-ожданына нұқсан келтіретін
жала сипатындағы мәліметтерді таратуды көпшілік алдында мойындау - бұлар
мүліктік емес залалдарды қалпына келтіруге байланысты жасалатын іс-шаралар.
Заң қылмыспен келтірілген зиянды жоюға бағытталған кез келген іс-
әрекеттерді жеңілдететін мән-жай ретінде қарастырады. Олардың бірқатары
атап айтылған. Бүл мән-жайлардың болуы субъектінің өз іс-әрекеттерінің
зиянын танып-білуі, айыпкердің өз кінәсін азайтуға деген ниеті жөнінде
куәлікке жүреді, ол өз кезегінде жауаптылықты жеңілдетуге негіз болады.
Қылмыспен келтірілген мүліктік залал мен моральдық зиянның орнын
толтыру, егер оны айыпкер өз еркімен, тергеу, прокуратура органдарының
мәжбүрлеу ықпалынсыз жасаса ғана жеңілдететін мән-жайлар сипатына ие
болады.
Еріктілік субъект мәжбүрлеу әсерімен емес, еркін түрде әрекет етеді
дегенді білдіреді, басқаша айтқанда айыпкер қылмыстан кейін қалай да болсын
әрекет етуге шамасы келе түрып, өз еркімен қоғамдық қауіпті залал-
зардаптарды жоюға құлықты болады [37; 64].
Осы жауаптылықты жеңілдететін мән-жайды қолдану туралы сот
тәжірибесінен бір мысал.
Қарағанды облысы Октябрь аудандық сотының 12.09.01 үкімімен 1983ж.
туған С.Яшин, бұрын сотталмаған, ҚР ҚК 175-6. 2-6. "а" тармағы бойынша екі
жылға бас бостандығынан айырылып, оны жалпы режимдегі түзеу колониясында
өтеуге кесілген.
Яшин кәмелетке толмаған Черненкомен (09.06.83 ж.т.) бірге гаражға
ұрланып кіру жолымен Гладковтың автомашинасының мемлекеттік нөмірлерін,
сондай-ақ мотоцикл және басқа, барлығы 27 000 теңге түратын мүліктерді алып
кеткен.
Қарағанды облыстық сот алқасы 30.10.01 ж. үкімді өзгертіп, 63-бапты -
екі жылға шартты түрде сынақ мерзімін қолданды. Соттың үкімі шектен тыс
қатал, жасалған қылмыстың ауырлығына және сотталушының жеке басына сай
келмейді деп танылды.
Сот жаза тағайындау кезінде жауаптылықты жеңілдететін мән-жай ретінде
Яшиннің әке-шешесінің барлық келген зиянды өтегенін есептемеген. Заң
келтірілген залалдың орнын тек қана сотталушының толтыруын міндеттемейді.
Осы қаралып отырған істе бүл жағдайдың есептелуі, яғни қылмыскердің
жасөспірім екендігі, өзіндік табысы жоқтығы ескерілуі керек болатын [10].
Жәбірленушіге медициналық және өзге де көмек көрсету, қылмыс
салдарынан келтірілген мүліктік залал мен моральдық зиянның орнын толтыру
тек қылмыс жасағаннан кейін ғана мүмкін.
Зиянды толықтай немесе жартылай қалпына келтіру нақтылы жаза
тағайындаған кезде ерекше маңызға ие болады. Жеңілдету сипатындағы кез
келген шараны қолдану қылмысқа және қылмыскердің жеке басына қатысты
объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығына байланысты болып
келеді. Материалдық зиянның орнын толтыру қылмыскердің жеке басын жақсы
жағынан сипаттайды. Қылмыстық жазаны жеке даралаған кезде соттар төмендегі
мән-жайларды есепке алуға тиіс:
- зиян толық орнына келтірілді ме немесе жартылай ма;
- зиян қылмыс туралы өкімет органдарына белгілі болғ-аннан кеиін
қалпына келтірілді ме, әлде алдын ала тергеу кезінде не қылмыстық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz