Сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап ету арқылы талан - таражға салу
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
I. СЕНІП ТАПСЫРЫЛҒАН БӨТЕН МҮЛІКТІ ИЕЛЕНІП АЛУ НЕМЕСЕ ЫСЫРАП ЕТУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Бөтеннің мүлкін иеленіп алу мен ысырап ету арқылы талан-таражға салу -
меншікке қарсы қылмыстардың бір
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Талан -таражға салудың түрлері және нысандары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап ету арқылы
талан-таражға
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..20
II. СЕНІП ТАПСЫРЫЛҒАН БӨТЕН МҮЛІКТІ ИЕЛЕНІП АЛУ НЕМЕСЕ ЫСЫРАП ЕТУДІҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУЫ
2.1. Обьективтік
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 24
2.2. Субьективтік
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..35
2.3. Иеленіп алу және ысырап етудің кейбір сараланған белгілерінің
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 56
Кіріспе
1995 ж. 30 тамызда кабылданған Қазақстан Республикасының
Конституциясында өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет деп жариялайтын, өзінің басты байлығы ретінде адамды, оның өмірін,
кұкықтары мен бостандықтарын танитын Қазақстан 2007 жылдың 16 желтоқсанында
өз тәуелсіздігінің он алтыншы жылдығын атап өтті.
Тарихи аз ғана кезеңде республикамыз мемлекеттік, әлеуметтік және
экономикалық құрылыста бірқатар жетістіктерге ие болды.
Дегенмен, бірнеше онжылдықтар бойы қалыптасып кеткен "социалистік"
қоғамдық қатынастардың "нарықтық қатынастар" болып өзгеруі, шынайы
тәуелсіздік пен мемлекеттік егемендіктің тәжірибеде жүзеге асырылуы жас
мемлекет үшін оңай міндет емес екенін көрсетті және түбегейлі өзгеріс
процесінде пайда болған қиындықтар, шешімін таппай жатқан мәселелер де аз
емес.
Ел дамуының бағдарламалық құжаты - "Қазақстан - 2030. Барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы"
атты ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында біздің қоғамымыз бен
мемлекетіміздің дамуының алдағы жоспарымен негізгі қағидалары мен бағыттары
баяндалған.[1]
Қазіргі кезеңде көптеген қалыптасып кеткен көзқарастарды өзгерту
кажеттілігі, оның ішінде жаңа тарихи жолдағы кедергілермен күресу
әдістерін, қоғамға жат құбылыстармен, соның ішінде әсіресе қылмыстылықпен
күресу әдістерін жаңарту қажеттілігі, жинақталған өмірлік тәжірибемізді
жоғалтпау үшін қоғамға, адамға тиімді болған өткен тарихи сара жолымызды
қайта саралау қажеттілігі туып отыр.
Осы тұста ел Президенті былай деп көрсетеді: "Бүгінгі дамуымыздың
келеңсіз сипаттары туралы айта отырып, олардың көпшілігінің уақытша және
өтпелі сипаты барын, оның өзі де кеңестік мұра мен өтпелі кезеңнің
қиындықтарының салдары екенін атап ету қажет.
Алайда, біз қандай шамада мүмкіндіктерімізді пайдаланып, қауіп-
қатердің алдын аламыз, өзіміздің оңымызды еселеп, терісімізді азайтамыз бұл
біздің өзімізге, мақсаттары мен басымдықтарды дәл білуімізге, оларды
уақтылы әрі оралымды іске асыруымызға байланысты" .
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев қылмыстылықпен
күресуді күшейту қажет екенін ескерте отырып, "Заңның шынайы үстемдігін
бекіту және заңды құрмет тұтатын азаматтарды қылмыстылықтан қорғауды,
керісінше, билік пен заңның барлық күшін заңды жолмен өмір сүруді
қамтамасыз етіп жүрген адамдарға қатысты қолдануымыз керек" - деп талап
етті .
Бұл үшін, әрине, біз қоғам өмірінің барлық салаларында болып жатқан
өзгерістерге сәйкес жұмыс жасауымыз қажет.
Өкінішке орай, біздің Республикамызда әлеуметтік-психологиялық,
әлеуметтік-экономикалық, жағымды әлеуметтік көріністерге кері әсерін
тигізетін келеңсіз құбылыстар аз кездесіп жаткан жоқ.
Құқық қорғау жүйесінде соңғы жылдары жүзеге асырылып жатқан негізгі
реформалар осындай жағымсыз құбылыстарды ауыздықтауға бағытталған.
Көлеңсіз құбылыстардың ең қауіпті жақтарының біріне қылмыстылық
жататыны белгілі. Кейбір көрсеткіштердің динамикалық тербелісіне
қарамастан, қылмыстылыктың деңгейі әлі де жоғары болып тұр.
Қазақстан Республикасы бойынша 2002-2008 жылдары шамамен алғанда
тұрғылықты халықтың 15 миллионына шаққанда қылмыстардың саны мынадай:
173858 (2000 жылы), 200873 (2001 жылы), 206006 (2002 жылы), 201796 (2003
жылы), 183913 (2004 жылы), 183977 (2005 жылы), 162491 (2006 жылы), қылмыс
орын алған.[2]
Байқап отырғанымыздай, соңғы жылдары қылмыстардың жалпы саны
азайғанымен ол қылмыстар қоғамға қауіптілік дәрежесінің аса ауырлығымен
сипатталатындығын көрсетеді.
Нақтырақ айтсақ, қылмыстылықтың аса ауыр және ұйымдасқан түрлері
көбеюде.
Бүгінгі күнде қылмыстылықтың ерекше бір "ұясы" қоғамның экономикалық
саласы болып отыр, өйткені нақ осы сала нарық өмірінің ең маңызды құралы
болып табылады емес пе.
Сондықтан да, 1997 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінде экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар арнайы тарау
болып орынды бөлінген.
Тағы бір аса ерекше атап өтетін жәйт: кез келген экономикалық қызмет,
ең алдымен, елдегі бар материалдық, қаржылық және өзге де қорларға
негізделген.
Міне, сондықтан да бұл қиындықтарды қылмыстық қол сұғушылықтардан
қорғау мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі болып қала бермек.
Бұлардың барлығы экономика мен қаржы саласында қорғау, басқару және
есепке алу және материалдық құндылықтарды сақтау мәселелерін түп-тамырымен
өзгертуді қажет етеді.
Өкінішке орай, елімізде әлі жеке адамның немесе мемлекеттік және
қоғамдық мүлікті талан-таражға салу аз емес.
Оның үстіне, сараптама көрсетіп отырғандай, соңғы жылдары талан-
тараждан келтірілген материалдық залалдың жалпы саны мен көлемінің өсуі
байқалады.
Әсіресе 1999 жылдан бастап тек қана жалпы көлемі жағынан емес бөтен
біреудің иелігіндегі мүлікті талан-таражға салудың екі нысанының:
иеленіп алу мен ысырап етудің салыстырмалы салмағы өсуде.
Мысалы, 2006 жылдың өзінде бөтен біреудің мүлігін иеленіп алу және
ысырап етушіліктің саны 2005 жылға қарағанда жарты есе, жалпы ұрлық
ішіндегі алатын орны 40 пайызға жетті.
Басқа сөзбен айтқанда, бөтеннің мүлкін талан-таражға салудың бұл
түрлері соңғы 6 жылда екі есе өсті.
Сондықтан да Қазақстан Республикасының Президентінің 2002 жылдың 20
қыркүйегіндегі №949 Жарлығымен мақұлданған "Қазақстан Республикасының
құқықтық саясат тұжырымдамасында" былай деп атап көрсетілген: "Экономиканы
мемлекеттік реттеу саласындағы заңдылық экономиканы мемлекеттік реттеу
механизмін дайындау саласындағы қатынастарды реттеуге және оның қызмет
етуіне қолайлы жағдай туғызуға бекемделген.[3]
Экономика саласын шынайы түрде ары қарай дамыту қазіргі заң күші бар
нормативтік құжаттарға өзгерістер енгізуді қажет етеді".
Елімізде жаңа Қылмыстық Кодекстің қабылданғанына 6 жыл өтсе де,
Республикада бөтеннің мүлікін иеленіп алу және ысырап ету жолымен талан-
таражға салу істері бойынша соттық-тергеу және алдын-алу тергеу тәжірибесі
жөнінде ғылыми сараптама жасалған жоқ, бұл тақырыпқа сәйкес арнайы
зерттеулер де болған жоқ.
Мұндай қылмыстардың құрамы жөнінде де, жауаптылықтың негіздері мен
шегі жөнінде де терең зерттеулер жасалған жоқ, мұндай әрекеттердің жағдайы,
динамикасы және құрамы, негізгі себептері мен мұндай қылмысты жасау
жағдайлары, қылмыскердің жеке басының ерекшеліктері және мұндай талан-
тараждың түрінің алдын-алу шараларының жүйесі анықталмаған.
Диплом жұмысының объектісіне - экономикалық қызмет саласында пайда
болған қоғамдық қатынастар және бөтеннің мүлкіне қол сұғушылық үшін
жауаптылыққа тарту негіздері мен жағдайларын реттейтін құқықтық қатынастар
жатады.
Зерттеу затына бөтеннің мүлкін иеленіп алу және ысырап ету арқылы
талан-таражға салуға себеп болатын деректер, қылмыстық жауаптылықтың
жағдайлары және бұл қылмыстардың алдын-алу шаралары жатады.
Жалпы бөтеннің меншігіне қылмыстық қол сұғудың негізгі түсінігі мен
қылмыстық - құқықтық мәселелері, меншікті талан-таражға салудың алдын алу,
тағы да басқа қырлары бірсыпыра ғалымдардың еңбектерінде белгілі шамада
қаралғанды (А.Н.Ағыбаев, А.Айқынбаев, Е.О.Алауов, Н.М.Әбдіров, З.О.Ашитов,
Ғ.Ы.Баймурзин, Қ.Ә.Бегалиев, И.Ш.Борчашвили Н.Д.Дулатбеков, Н.Ш Жемпиисов
С.Е.Еркенов, У.С.Жекебаев, Б.Ж.Жүнісов, АА.Исаев, СА.Исимов,
Е.І.Қайыржанов, Ж.Ғ.Қалишева, М.Ч.Қоғамов, К.Ш.Құрманов,
В.И.Корзун, Г.С.Мауленов, С.С.Молдабаев, М.С.Нарықбаев, Р.Т.Нұртаев,
Б.М.Нұрғалиев, Е.Ә.Оңғарбаев, С М. Рахметов, Г.Р.Рүстемова, Л.Ч.Сыдықова,
А.Ш.Шаршеналиев, ӘА.Темербеков, Б.Х.Телеубекова, Қ.Х.Халиков және т.б.)
Алайда, бұл аталған авторлардың ғылыми зерттеулерінде бөтеннің мүлкін
еленіп алу мен ысырап ету арқылы талан-таражға салудың криминологиялық және
қылмыстық-құқықтық мәселелері арнайы қарастырылмаған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Дипломдық жұмыстың
басты мақсаты- бөтеннің мүлкін иеленіп алу және ысырап ету арқылы талан-
таражға салудың жалпы криминологиялық және қылмыстық-құқықтық жүйесін,
оның ішінде бұл қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті қарастыратын
норманын құрамын жетілдіру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы
қарастырылады:
- Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексін колдану кезінде (2003-
2006 жылдарда) бөтеннің мүлкін иеленіп алу және ысырап ету арқылы талан-
таражға салудың жағдайларын, құрылымын және өсуін анықтау;
-мұндай қылмыстарды жасауға себепші болған негізгі жағдайлардың шеңберін
белгілеу;
-бұл қылмыстан зиян шеккен жәбірленушілердің негізгі сипатын анықтау;
-бөтеннің мүлкін иеленіп алу және ысырап ету арқылы талан-таражға салудың
алдын-алу шараларының (жалпы, арнайы және жеке шаралар) түсінігін, түрлерін
және жүйесін анықтау;
-бөтеннің мүлкін иеленіп алу және ысырап ету арқылы талан-таражға салудың
алдын-алатын субъектілердің жүйесін анықтау, мұндай қылмыстармен күрестегі
әрқайсысының функцияларын анықтау;
I. СЕНІП ТАПСЫРЫЛҒАН БӨТЕН МҮЛІКТІ ИЕЛЕНІП АЛУ НЕМЕСЕ ЫСЫРАП ЕТУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Бөтеннің мүлкін иеленіп алу мен ысырап ету арқылы талан-таражға салу -
меншікке қарсы қылмыстардың бір түрі
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6 бабының 1 тармағына сәйкес
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік бірдей
қорғалады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 188 бабына сәйкес
меншік құқығы - субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету
құқығы.
Сондыктан да, меншік иелерінің занды құқықтары азаматтық құқық
нормаларымен және меншік құқығына қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасалғанда
қылмыстық құқық нормаларымен де қорғалынады.
Меншік нысандарының тең қорғалынуы үшін: қылмыстық заң біріншіден,
әртүрлі меншік нысандарына қол сұғатын ұқсас іс - әрекеттерді бірыңғай
саралауды белгілеген; екіншіден, меншікке оның нысандарына қарамастан қол
сұғушылық үшін қылмыстың ауырлататын немесе аса ауырлатын белгілерін де
бірдей белгілеген; үшіншіден, меншік нысандарына қарамастан оған қылмысты
қол сұғушылық үшін заңда жазаның бірдей түрлері және шегі белгіленген.
Қылмыстық кодекстің қазақша нұсқасында қолданылған ұрлау термині өте
ұтымды емес. Себебі орыс тіліндегі нұсқада берілген хищение термині қазақ
тіліндегі нұсқада тоны айналдырылып ұрлау болып кеткен. Яғни заң шығарушы
топтық ұғымды жеке, дара ұғыммен бір деңгейде қарастырған. Өйткені ұрлау
талан - таражға салудың бір нысаны ғана болып табылады.[4]
Сондықтан да біз ҚР ҚК 175 бабының ескертуінің 1 тармақшасында
берілген талан - таражға салудың анықтамасын былай деп беруді ұсынамыз:
Талан - таражға салу пайдакүнемдік мақсатта бөтеннің мүлкін осы мүліктің
меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне зиян келтіре отырып, кінәлінің
немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз түрде қайтарымсыз алуы .
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 176-бабындағы норманың
алдын-алушылық (превентивтік) мәні бар, яғни ең алдымен ол тікелей меншікке
қарсы қылмыстардың алдын-алады. Сонымен қатар, көбінесе бұл қылмыстар
назардан тыс (латентті) болып қала береді, бірақ мұндай қылмыстар әрқашан
өзбетінше статистикалық есептерде көрініс табуы тиіс және алдын-ала тергеу,
сот, өзге де құқық қорғау органдарының қылмыстық-іс жүргізу құжаттарында
мұндай әрекеттер өз алдына топтастырылуы қажет.
Арнайы зерттеу қорытындыларынан байқағанымыздай, соңғы 6 жыл көлемінде
(2003-2006 жылдар аралығында) Республика бойынша бөтеннің мүлкін ұрлаудың
жалпы саны жылдан-жылға өсуде және жалпы ұрлаудың
нәтижесінен келтірілген залалдың құны жыл сайын өсуде.
Иеленіп алу және ысырап ету арқылы талан-таражға салу (өзге ұрлық
түрлерімен салыстырғанда) Республикамыздың мемлекеттік ұйымдарында (30%),
қоғамдық ұйымдарда (18%) және жеке меншік кәсіпорындарда (50%) кеңірек
тараған. Иеленіп алу және ысырап ету арқылы жасалған талан-тараждың жалпы
саны аталған өдістердің төрттен үш (75 пайызын) белігін құрайды.
Қылмыстылықтың себептерін түсіндіретін барлық концепциялардың ішінде
бізге әлеуметтік теория және әсіресе ол теорияның маңызды бағыттарының бірі
- қайшылық теориясы қолайлырақ көрінеді.[5]
Алайда қайшылық теориясын қорыта келе, ол теорияны субъектінің нақты
бір қылмыстық әрекетіне қатысты қолдану кажет. Осыған орай, қайшылық
теориясын субъектінің мүддесіне қарама-қайшы келетін теория деп толықтыруды
қажет деп ойлаймыз.
Бөтеннің мүлкін талан-таражға салуға байланысты кінелі адам өз
мүдделерін өзге әлеуметтік субъектілердің (меншік субъектілері) мүдделеріне
қарсы кояды.
5. Бөтеннің мүлкін иеленіп алу және ысырап ету арқылы талан-таражға салғаны
үшін қылмыстық жауаптылық шараларын әрі қарай жетілдіру мақсатында
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 176-бабын мынадай түрде
баяндау қажет деп ойлаймыз:
"176-бап. Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап
ету:
1. Иеленіп алу немесе ысырап ету, яғни кінәлі адамға сеніп тапсырылған
мүлікті талан-таражға салу (бұрынғы қалпында қалдыру керек),
2. а) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
б) бірнеше рет;
в) қызмет бабын пайдаланып жасалған нақ сол ерекеттер - бес жүзден бір
мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның бес
айдан бір жылға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе өзге табысының
мөлшерінде айыппұл салуға, не төрт жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын
шектеуге, не мүлкін тәркілеп (заң күші бар редакцияда немесе онсыз
делінген) белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан бес жылға дейінгі мерзімге (заң күші бар баспада: үш
жылға дейінгі мерзімге) айыруға немесе үш жылдан жеті жылға дейінгі
мерзімге (қазіргі кодекстегі редакцияда: екі жылдан алты жылға дейінгі
мерзімге деп көрсетілген) бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген әрекеттерді:
а) ұйымдасқан топ;
б) ірі мөлшерде жасаған болса (бұрынғы қалпында қалдыру керек);
Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген
әрекеттерді аса ірі мөлшерде жасаған болса-мүлкі тәркіленіп, белгілі бір
лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан үш жылға
дейінгі мерзімге айыра отырып, жеті жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге
бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Бұл мәселеге байланысты отандық заң шығарушының позициясы өте орынды
деп есептейміз.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес талан-таражға
ұрлық, алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және ысырап ету, тонау, қарақшылық
және ерекше құнды заттарды ұрлау жатқызылады.
Талан-таражбен байланысты емес қылмыстарды: қорқытып алушылық, алдау
немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру, көрінеу
қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату, автомобильді
немесе өзге де көлік құралдарын, ұрлау мақсатынсыз, заңсыз иелену құрайды.
Меншікке қарсы қалған қылмыстарға: интеллектуалдық меншік құқықтарын
бұзу немесе бөтен адамның мүлкін қасақана немесе абайсыздықта жою
жатқызылады.
Талан - таражға салудың дәлме - дәл анықтамасын беру осы қылмыстардың
мәнін анықтауға, қылмысты дұрыс саралауға, талан-таражға салудың жекелеген
түрлерін басқа ұқсас қылмыс түрлерінен ажыратуға, сондай - ақ осы қылмыс
түрлерімен табысты түрде күрес жүргізуге және заңдылықты сақтауға мүмкіндік
береді.
Қазіргі заңдарға сәйкес қарағанда талан-тараж ұғымы бұл топтық ұғым,
себебі оның негізгі элементтерінің сипаттамасы талан - таражға салудың
барлық нысандарына тән белгілерді айқындап, біріктіруге мүмкіндік береді.
Күші жүріп тұрған заңда талан - таражға салудың ұғымын беру барысында
ескі заңдардың тәжірибесі, сондай - ақ қылмыстық құқық ғылымында берілген
анықтамалар қолданылған.
КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңдары талан -тараж
ұғымын кең түрде қолданғанымен де, бұл ұғымды заңда бекітпеді. Талан -
таражға салудың ұғымы қылмыстық құкық ғылымында теориялық деңгейде
қалыптастырылды. Яғни, талан - тараждың біртұтас ұғымының болмауы
соттардың біртектес қылмыстык істерді қарау барысында әртүрлі шешімдер
қабылдауларына әкеліп соқтырды. Бұл жағдай құқық қорғау органдарының
меншікке қарсы қылмыстармен ойдағыдай күрес жүргізулеріне елеулі дәрежеде
кедергі келтірді деп айтпасымызға болмайды.
Отандық тәжірибеге сүйенсек, талан - таражға салудың толық, ұғымы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 25 шілде 1996 жылғы №9
қаулысында берілген. [6]
Осы қаулының бірінші тармақшасына сәйкес бөтен біреудің мүлкін талан -
таражға салу деп - меншік иесінің мүлкін пайдақорлық мақсатпен заңсыз тегін
алуды және оны өз пайдасына немесе басқаның пайдасына айналдыруды -
бөтеннің мүлкін ұрлау деп түсіну керек. Бұл орайда бөтеннің мүлкі жасырын
да, ашык та, алаяқтық, қорқытып алу, меншіктену, жұмсап қою немесе қызмет
бабын пайдаланып қиянат жасау жолымен де ұрлануы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады (6-баптың 1-тармағы). Меншік субъектілері мен объектілері, меншік
иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау
кепілдіктері заңмен белгіленеді (6-баптың 2-тармағы).
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 188-бабына сәйкес меншік
құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету
құқығы болып табылады.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген
әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті баска адамдардың меншігіне
беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға
мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз өкілеттігін
тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған билік ету жөніндегі өз
өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да әдістермен
ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы.
Меншік иелерінің заңды құқықтары азаматтық құқықтық нормамен, сондай-
ақ меншік құқығына қоғамға қауіпті іс-әрекет арқылы қиянат жасалғанда
қылмыстық құқық нормасы арқылы да қорғалады.
Қылмыстық құқық нормасы бойынша меншік иесінін құқығы меншік
нысандарына қарамастан қылмыстық құқыққа қол сұғушылықтан тең қорғалады.
Меншік нысандарының барлық түрлерінің қылмыстық құқықтык қорғалуы үшін
қылмыстық заң олар үшін қылмыстық жауаптылықтың негізін, шегін және
қолданылатын санкция түрлерін бірдей етіп белгілеген.
Меншік нысандарының тең қорғалуы үшін: қылмыстық заң біріншіден -
әртүрлі меншік нысандарына, қол сұғылатын ұқсас іс-әрекетгерді бірыңғай
саралауды белгілеген; екіншіден - меншікке оның нысандарына қарамастан қол
сұғушылық үшін - қылмыстың ауырлататын немесе аса ауырлататын белгілерін де
бірдей; үшіншіден меншік нысандарына қарамастан оған қылмысты қол сұғушылық
үшін заңда жазаның бірдей түрлері және шегі белгіленген.
Меншікке қарсы қылмыс деп мүліктің меншік иесіне немесе өзге
иеленушісіне залал келтіре отырып немесе залал келтіру қаупін тудырумен
байланысты Қылмыстық кодексте көзделген нысандар арқылы жасалатын
қасақаналық немесе абайсыздық іс-әрекеттерді айтамыз.
Меншікке қарсы қылмыстардың топтық объектісі меншік иесінің иелену,
пайдалану немесе оған билік ету құқығын құрайтын меншікке байланысты
қоғамдық қатынастар болып табылады.
Осы топқа кіретін қылмыстардың тікелей объектісі - меншіктің нақты бір
нысаны - мемлекеттің, қоғамдық ұйымдардың, бірлестіктердің немесе басқа
ұйымдардың, жеке тұлғалардың меншігіне қол сұғу болып табылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың заты болып - азаматтық құқық бойынша
меншік объектісі деп танылған кез келген бұйымдар мен мүліктер танылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың затына адам еңбегі арқылы жасалған кез
келген материалдық дүниелер, заттар жатады. Осыған байланысты адамның акыл-
ойы, идеясы, заттық белгісі солмағандықтан осы қылмыстардың заты болып
табылмайды. Сондай-ақ заттық белгісі жоқ болғандықтан электр немесе жылу
энергияеы да меншік затына жатпайды. Меншікке қарсы қылмыстардың затына -
ақша, бағалы қағаздар, сондай-ақ азаматтық айналымнан алынбаған басқа да
қозғалмалы немесе қозғалмайтын мүліктер жатады. Жер қойнауы, су көздері,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар, республикалык
бюджет қаражаты, мемлекеттік қазына, алтын, алмас, валюта коры, мәдениет
және табиғат ескерткіштері меншік затына жатпайды.
Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы кінәлі адамның бөтеннің
мүлкін өзінің немесе басқа адамның пайдасына заңсыз, тегін айналдыру үшін
құқыққа қайшы түрде алып қоюы арқылы сипатталады.
Меншік иесіне немесе өзге де иеленушіден кінәлі адамның бөтеннің
мүлкін өз иелігіне заңсыз алуын алып кою деп білеміз.
Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы негізінен белсенді
әрекеттер арқылы жүзеге асырылады, тек қана бөтеннің мүлкін абайсызда жою
немесе бүлдіру құрамынын кейбір тәсілдері ғана әрекетсіздік арқылы жүзеге
асырылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың көпшілігі материалдық қылмыс құрамын
құрайды, олардың объективтік жағы заңда көрсетілген үш элементтен: құқыққа
қайшы іс-әрекеттерден; қылмыстық құқықтық норма диспозициясында көрсетілген
мүліктік зиян ретіндегі зардаптан; соңдай-ақ құқыққа қайшы әрекет пен орын
алған зардаптың арасындағы себепті байланыстан тұрады.
Қарақшылық (179-бап), қорқытып алушылық (І81-бап), автомобильді немесе
өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену (185-бап)
формальдық қылмыс құрамы болып табылатындықтан олардың аяқталу сәті заңда
көрсетілген құқыққа қайшы іс-әрекеттерді істеген уақыттан бастап, қылмыстың
зардабының болуына қарамастан-ақ аяқталған деп танылады.
Меншікке қарсы қылмыстар субъективтік жағынан негізінен кінәлінің
тікелей қасақаналық түрі арқылы жүзеге асырылады, тек бөтен адамның мүлкін
абайсызда жою немесе бүлдіру (188-бап) кінәнің абайсыздық нысаны арқылы
істеледі.[7]
Меншікке қарсы қылмыстардың субъективтік жағының міндетті белгілеріне
- пайдакүнемдік ниет және мақсат жатады.
Меншікке қарсы қылмыстардың субъектісі болып 14-ке толған адамдар
танылады. Бұған жататындар: ұрлық (175-бап), тонау (178-бап), қарақшылық
(179-бап), қорқытып алушылық (181-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатын көздемей заңсыз
иелену (185-баптың 2, 3, 4-тармақтары), ауырлататын мән-жайлар кезінде
мүлікті қасақана жойғаны немесе бүлдіргені (187-баптың 2, 3-тармақтары)
үшін қылмыстарды істеу.
Ал 16-ға толған адамдар сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алғы
немесе ысырап еткені (176-бап); алаяқтығы (177-бап), ерекше құнды заттарды
ұрлағаны (180-бап), алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік
залал келтіргені (182-бап); көрінеу қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып
алғаны немесе сатқаны (183-бап), интеллектуальдық меншік құқықтарын бұзғаны
(184-бап), жай автомобильді немесе өзге де келік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленгені (185-баптың 1-тармағы), жерге заттай
құқықтарды бұзғаны (186-бап); ауырлатпайтын жағдайда бөтен адамның мүлкін
қасақана жойғаны немесе бүлдіргені (187-баптың 1-тармағы); бөтен адамның
мүлкін абайсызда жойғаны немесе бүлдіргені (188-бап); қылмыс құрамдарын
істегені үшін қылмыс субъектісі болып танылады.
Тиеншікке қарсы қылмыстар іс-әрекеттің істелу тәсіліне және қылмыстық
ниетке қарай бірнеше түрге бөлінеді.
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің 6-тарауындағы қылмыстар
пайдакүнемдік ниеттің орын алғанына немесе жоқ болуына байланысты
пайдакүнемдік немесе пайдакүнемдік емес болып бөлінеді. Өз кезегінде
пайдакүнемдік қылмыстар талан-тараждар және меншікке қарсы басқа да
пайдакүнемдік қылмыстар болып екі топқа бөлінеді: талан-таражға - ұрлық
(175-бап); тонау (178-бап); қарақшылық (179-бап); алаяқтық (177-бап); сеніп
тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп кету немесе ысырап ету (176-бап) жатады.
Меншікке қарсы басқадай пайдакүнемдік қылмыстарға ерекше құнды
заттарды талан-таражға салу (180-бап); қорқытып алушылық (181-бап);
автомобильді немесе көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену (185-
бап); интеллектуальдық меншік құқықтарын бұзу (184-бап); алдау немесе
сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік залал келтіру (182-бап); көрінеу
қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату (183-бап); жерге
заттай құқықтарды бұзу (186-бап) жатады.
Меншікке қарсы пайдакүнемдік емес қылмыстарға бөтен адамның мүлкін
қасақана жою немесе бүлдіру (187-бап); бөтен адамның мүлкін абайсызда жою
немесе бүлдіру (188-бап) құрамдары жатады.
Берілген ұғым талан - таражға салудың белгілерін анықтау үшін, оларды
бір - бірінен ажырату үшін және осы қылмыстармен табысты күрес жүргізу үшін
маңызды және басты ұғым болып табылады.
Осылайша, "талан - тараж" ұғымын анықтау барысында ғалымдар және заң
шығарушы арқылы әртүрлі терминологиялық негіз қолданған. Жоғарыда келтірген
әр терминіміздің дара мағыналық жүктемесі бар. Қылмыстық кодекстің қазақша
нұсқасында қолданылған ұрлау терминінің өзі де ете ұтымды емес. Себебі
орыс тіліндегі нұсқада берілген хищение термині қазақ тіліндегі нұсқада
тоны айналдырылып ұрлау болып кеткен. Яғни заң шығарушы топтық ұғымды
жеке-дара ұғыммен бір деңгейде қарастырған. Олай айтып отырған себебіміз
ұрлау талан - таражыға салудың бір нысаны ғана болып табылады.
Сондықтан да ҚР ҚК 175 бабының ескертуінің 1 тармақшасында берілген
талан - таражға салудың анықтамасын былай деп беруді ұсынамыз: Талан -
таражға салу дегеніміз -пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің
меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне зиян келтіре отырып, кінәлінің
немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алуы.
Заң шығарушы деңгейінде берілген талан - таражының анықтамасында талан
- таражы меншік иесіне немесе өзге де иеленушіге зиян келтіруі қажет деген
талап бар. Келтірілген зиян алынған мүліктің мөлшерімен анықталынады.
Осыған байланысты назар аударатын келесі мәселеміз: заң шығарушы
қылмыстық істі қозғау үшін занды тұлғаларға қатысты ұрланған мүліктің құны
10 айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы қажет деп есептейді. Яғни 10
айлық есептік көрсеткіштен кем болса, ұсақ мөлшердегі талан - тараж деп
есептелінеді. Осыған байланысты келесідей түсініксіз жағдайлар туындауы
мүмкін.
Біріншіден, бұл жағдайда меншік иесіне келтірілген қай зиянның
бағаланатындығы түсініксіз: тек қана мүліктік немесе моральдық зиянның құны
есептеліне ме? Мысалы, ұрланған заттың құны шамалы болғанымен де ол меншік
иесіне немесе өзге де иеленушісіне өте бағалы болуы мүмкін.
Екіншіден, жай талан - таражға салудың мөлшері тек заңды тұлғаларға
қатысты ғана көрсетілген. Ал жеке тұлғаларға қатысты мәселе қалай шешіледі?
Осы көтерілген мәселелерге қатысты біздің қорытындымыз: Келтірілген
зиянның мөлшерін анықтауға байланысты меншік иесіне келтірілген тек
мүліктік зиян ғана ескерілуі қажет. Ал моральдық зиян азаматтық құқықтық
тәртіпте карастырылуы қажет.
1.2 Талан -таражға салудың түрлері және нысандары.
Заң әдебиеттерінде талан - таражға салудың нысандарын бөліп керсетуде
бірыңғай позиция көрініс тапқан. Яғни заңгер - ғалымдар мен сот - тергеу
тәжірибесінің қызметкерлері талан - таражға салуды мүліктің алыну әдісіне
қарай белуді ұсынады. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде талан - таражға салудың келесі нысандары бекітілген. Олар:
ұрлық, алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және ысырап ету, тонау, қарақшылық.
Заң шығарушы ескі қылмыстық заңдағы сияқты өзінің қызмет бабын пайдалану
арқылы мүлікті иеленуді талан -таражға салудың дербес нысаны ретінде
қарастырмайды. Бұл әрекет талан -тараждың үш нысанының: алаяқтық, иелену,
ысырап етудің ауырлататын белгісі ретінде қарастырылған.
1997 ж. ҚР Қылмыстық кодексінде қорқытып алушылық талан -тараждың
шеңберінен тысқары қалған. Бұл жағдайды ҚК 175 бабының ескертуінен
бақылауымызға болады. Заң шығарушының бұл позициясымен әбден келісуімізге
болады. Себебі: талан - таражға салудың негізгі белгісі ретінде жоғарыда
мүліктің тікелей алынуын атап кеттік. Ал қорқытып алушылық барысында осы
белгі орын алмайды. Яғни нақты жасалынған әрекет пен мүліктің алыну кезеңі
уақыт аралығымен бөлінген. Осыған байланысты заң шығарушының позициясы өте
орынды.
Талан - таражды түрлерге болу алынған заттың мөлшеріне байланысты. Осы
критерийге сүйене отырып, талан - таражға салудың келесі түрлерін бөліп
көрсетуімізге болады. Олар: ұсақ, жай, ірі және ерекше құнды заттарды талан
- таражға салу.
Заңға сәйкес талан-тараж деп пайдакүнемдік максатта айып-тының бөтен
мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре
отырып өзінің немесе баска адам-дардың пайдасына заңсыз, кайтарымсыз, тегін
алып коюын және айналдыруын айтамыз. Осындай зандылык түсінік Қазакстан
Республикасының Кылмыстык кодексінің 175-бабының-ескер-туінде арнайы
көрсетілген.[8]
Осы аныктамаға сәйкес талан-тараждың негізгі белгілерін аныктауға
болады.
Талан-тараждың топтык объектісі меншік нысандары каты-настарының
жиынтығы, ал тікелей объектісі болып меншіктің накты нысандары,
мемлекеттік, жеке, коғамдык үйымдардың меншігі болып табылады.
Талан-тараждың заты болып адам еңбегі аркылы істелген
материалдыктұрғыдағы бүйымдар мен заттар, рухани игіліктер, сондай-ак акша,
баскадай бағалы кағаздар жатады.
Талан-тараждың затына адам енбегі сінбеген, сол аркылы жасалмаған
әртүрлі табиғи байлыктар жатпайды.
Талан-тараждың объективтік жағының белгілеріне: 1) мүлікті алу, 2) мүлікті
заңсыз алу, 3) мүлікті тегін алу жатады.
Бетеннің мүлкін алу деп осы мүлікті меншік иесінің немесе өзге заңды
иеленушініңиелігінен шын мәнінде кінәлінің өзінің немесе басканың иелігіне
алуын айтамыз. Талан-тараждың тағы бір белгісі онын заңсыз істелуі, яғни
бөтеннің мүлкін заңға кайшы, негізсіз, меншік иесінің немесе өзге де занды
иеле-нушінің келісімінсіз басканың иелігіне көшіру, еткізу болып табылады.
Мүлік жөніндегі өзінің нақты немесе болжамды кұкығын өз бетінше жүзеге
асыру талан-таражға емес, өз бетін-ше билік ету (327-бап) немесе баска
қылмыс кұрамын кұрайды.
Талан-тараждың елеулі белгісі бөтеннін мүлкін тегін алу болып
табылады. Тегін алуға мүліктін ешкандай қүнын толе-•мей алу немесе болмашы
күнын төлеу арқылы, құны бағалы мүлікті әдейі күнсыз мүлікке алмастыру
аркылы алулар жатады.
Бөтеннің мүлкін тегін алу аркылы — меншік иесіне немесе өзге де занды
иеленушіге тікелей материалдык залал келтіріледі. Осы залал келтірілген
уақыттан бастап кылмыс кұрамы аякталған деп танылады. Келтірілген залалдың
мөлшері талан-таражға ұшыраған муліктің, заттын кұнымен есептелінеді.
Талан-тараждың міндетті белгілерінің бірі — негізінен заңға кайшы іс-
әрекетімен келтірілген кауіпті зардаптың арасын жа-лғастыратын себепті
байланыс болып табылады. Талан-тараждың субъективтік жағы кінәлінінтікелей
касака-налык нысанымен сипатталады.
Субъективтік жақтың міндетті белгілеріне — пайдакүнемдік ниет және
пайдакүнемдік максат жатады. Пайдакүнемдік ниет пен максаттын орын алмауы —
іс-әрекетті талан-таражды қылмыс кұрамына жатқызуға жол бермейді.
Талан-тараждың субъектісі — 14-ке толған адам, ал иеленіп алу немесе
ысырап ету аркылы талан-таражға салудың субъектісі болып 16-ға толған
арнаулы (сеніп тапсырылған мүлікті иеленген, ысырап еткен) адам танылады.
Қылмыстық занда бөтеннің меншігіне кылмысты түрде кол сұғу үшін жауаптылык
меншік қатынастарына кол сұғу тәсілдеріне байланысты дараланып, жікке-
нысанға бөлінеді.
Бөтен мүлікті алу ашык немесе жасырын, күш колданып немесе күш
колданбай, алдау немесе сенімге киянат жасау тәсілдері аркылы жүзеге
асырылуы мүмкін. Мүлікті алудын осындай тәсілдері істелген іс-әрекеттін
коғамға кауіптілігіне тікелей эсер етеді, сондыктан зан шығарушы казіргі
колданылып жүрген кылмыстык занда талан-тараждың мынадай алты түрлі нысан-
дарын атап көрсеткен: үрлык, тонау, каракшылык, алаяқтық, сеніп тапсырылған
ботен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету.
Талан-тараждың осы көрсетілген нысандарынын әркайсысы өзінің
ерекшеліктерімен оқшаулану арқылы өзіне ұксас кұрамдардан ажыратылады.
Сондыктан да талан-тараждың әрбір нысанына жататын қылмыс құрамынын
зандылык белгілерін дұрыс аныктау осы тұрғыдағы қылмыстарды дұрыс
саралаудың негізгі кепілі болып табылады.
Ұрлық дегеніміз бөтен мүлікті жасырын алу, меншік иесінін еркінен
тыскары жағдайда, заңсыз болып табылады.
Объективтік жағынан ұрлық бөтеннің мүлкін жасырын түрде алумен ұштасады.
Бөтен мүлікті жасырын алу екі түрлі — объективтік және субъективтік
белгілер бойынша аныкталады.
Адамның ешкімге сездірмей, білдірмей әрекет істеуі аркылы мүлікті
жасырын алуы — объективтік белгіге жатады. Ұрлық жасаған адамның мүлікті
меншік иесіне немесе өзге иеленушіге сездірмей, жасырын алудамын деген
сезімі және осы тәсілмен оны жүзеге асыруды тікелей тілейтіндігі
субъективтік белгіге яғни кінәлінін бөтен мүлікті жасырын алуға байланысты
іс-әрекетке деген психикалык көзқарасын білдіреді.
Осыған байланысты жәбірленуші үйде болмауы себепті оның пәтеріндегі
заттарын алу, жәбірленушіге сездірмей оның калтасына түсу, адамның
ұйықтап жатқан адамның немесе өте жастығына, психикалык аурулығына,
баскадай аурулык жағдайларына байланысты олардың заттарын алу ұрлық болып
табылады.
Егер мұндай реттерде жәбірленуші немесе баска адам бұл әрекеттерді
көріп калып, ол жағдайды кінәлі адам сезгенімен кылмысты іс-әрекетін одан
әрі жалғастырса, онда онын әрекеті тонауға, ал кылмысты әрекетті кінәлі
адам күш қолданумен немесе қолданбақшы болып жалғастырса қарақшылыққа
ауысып кетуі мүмкін.
Заңдылық кұрылысына қарай ұрлық материалдық құрамға жатады. Сондықтан
да қылмыс кұрамының объективтік жағының белгісі - қылмыстың қоғамға қауіпті
зардабы - мүліктік залал келтіру болып табылады.
Осыған байланысты кінәлінің бөтеннің мүлкін алуымен бірге, оған билік
етуге накты мүмкіндік алған уакыттан бастап қылмыс аякталған деп саналады.
Мекеме, ұйым аумағынан немесе күзетілетін объектілерден мүлікті, затты
жасырын алып шығу әрекеті ұрлык жасауға окталғандық деп саналады.
Осындай тәсілмен ұрланған заттарды күзетілетін объектілердің аумағынан
алып кетуге қасақана көмектескен күзетшілер осы қылмысқа катысушылар
ретінде танылады.
Егер адам ұрлыққа дайындалу іс-әрекеттерін немесе ұрлык істеуге
тікелей бағғыталған дайындалу әрекеттерін тоқтатса, не жасырын түрде алған
ұрлык затын күзетілетін объектіден, аумақтан шыкпай тұрып, осы қылмысын
ақырына дейін жеткізу мүмкіндігі бола тұрса да оны істеуден өз еркімен бас
тартып, ұрланған затты кайтарса онда кінәлінің әрекеті қылмыс істеуден өз
еркімен бас тарту деп танылып, ол кылмыстык жауаптылыктан босатылады (КК-
тін 26-бабы).
Ұрлық субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен жасалады. Кінәлі
адам бөтеннің мүлкін жасырын түрде заңсыз, тегін алу аркылы меншік иесіне
немесе өзге иеленушіге материалдык залал келтіретінін біледі және сондай
тәсілмен сол залалды келтіруді тілейді.
Қылмыс пайда күнемдік ниет және сондай мақсатпен жүзеге асырылады.
Қылмыстың субъектісі болып - 14-ке толған адамдар танылады.
Қылмыстық занда ұрлыктың ауырлататын және өте ауырлататын кұрамдары
көрсетілген. Олар мыналар:
а) адамдар тобынын алдын ала сөз байласуы бойынша;
б) бірнеше рет;
в) тұрғын, кызметтік немесе өндірістік үй-жайға, коймаға заңсыз кірумен
жасалған ұрлық - ауырлататын, ал мынадайы:
а) ұйымдасқан топ;
б) ірі мөлшерде;
в) ұрлық не қорқытып алушылық үшін бұрын екі немесе одан да көп рет
сотталған адам жасаған ұрлық - өте ауырлататын ұрлык құрамдары болып
табылады.
Осы қылмысты бірлесіп жасау туралы күні бұрын уағдаласқан екі немесе
одан да көп адамдар қатысса, ол адамдар тобы алдын ала ұрлықты сөз байласып
жасау, адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша жасалған ұрлык деп
(175-баптың 2-тармағынын "а" тармақшасы) танылады.
Бірнеше рет жасалған ұрлык. Кылмыстың бірнеше мәрте жасалуының түсінігі
Қылмыстық кодекстің 11-бабында берілген. Қылмыстық кодекстің 175-181-
баптарындағы бірнеше рет жасалған қылмыс деп осы баптарды, сондай-ак
Қылмыстық кодекстің 248, 255, 260-баптарында көзделген бір немесе одан да
көп қылмыстардан кейін жасалған қылмыс танылады.
Бұрын істеген қылмысының аякталғаны немесе кылмыска даярланғандығы,
окталғандығы я болмаса қылмысқа кез келген рольді атқаруға бірлесіп қатысуы
да қылмысты бірнеше мәрте істегендік деп танылады.
Созылмалы, жалғаскан қылмыстар бірнеше рет жасалған қылмыс деп
саналмайды. Тұрғын, кызметтік немесе өндірістік үй-жайларға, коймаға зансыз
кірумен жасалған ұрлық.
Тұрғын жай дегеніміз адамдардың тұракты немесе уакытша тұруына
арналған немесе олардың демалуға, мүлікті сактауға, адамдардын баска да
мұқтаждыктарын өтеуге арналған (қойма. балкон, әйнектелген дәліз)
құрылыстарды айтамыз.
Адам тұруға арналмаған кұрылыстар тұрғын жай деп танылмайды) Мысалы:
шаруашылық қоймалары, мал қамайтын сарай, погреб және т.б.). Қызметтік
немесе өндірістік үй-жай дегеніміз адамдарды немесе материалдык игіліктерді
уакытша немесе тұракты орналастыруға арналған кұрылыстар болып табылады.
Бұған жататындар: завод, цех, корабль, сактық кассалары, музей,
байланыс бөлімшесі, магазин, театр, оку орындары, спорт құрылыстары және
т.б.
Егер ұрланған мүліктің құны әрекет жасалған кезде Қазақстан
Республикасының зандарында белгіленген он еселенген айлық, есептік
көрсеткіш мөлшерінен аспайтын болса, талан-тараж ұсақ мөлшерде деп
танылады. ҚР ҚК қылмыстың дербес түрі ретінде ұсақ талан - таражға салу
үшін жауаптылық белгіленбеген.
Яғни, меншік құқығында ұйымға тиесілі немесе оның қарамағындағы бөтен
біреудің мүлкін ұрлау, алаяқтық, иелену немесе ысырап ету жолымен ұсақ
талан-таражға салу әкімшілік жауаптылықты туындатады. Меншіктің басқа
нысандарындағы мүлікті ұсақ талан-таражға салғандығы үшін жауаптылық
мәселелері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 9 бабының 2 бөлімі
бойынша шешілуі қажет. Ұсақ талан-таражға салу маңызы шамалы ма жоқ па
деген сұрақты шешу барысында алынған заттың сомасын ғана емес,
жәбірленушінің материалдық жағдайын да ескеруіміз қажет. Азаматтардың жеке
мүлкін алу барысында кейбір жағдайларда алынған заттың мөлшері өте
мардымсыз болса да, іс - қимылды маңызы шамалы деп тани алмаймыз.
Тонау немесе қарақшылык нысанындағы талан-тараж барысында алынған
заттың мөлшері қылмысты саралауға ешқандай әсерін тигізбейді. Талан-таражға
салудың берілген нысандарының қоғамға қауіптілігінің дәрежесі алынған
мүліктің мөлшерімен емес, мүлікті алудың әдісімен түсіндіріледі.
Азаматқа елеулі мөлшерде залал келтірілгендігін анықтау барысында
алынған заттың құнын ғана емес, оның жәбірленушіге құндылығын,
жәбірленушінің материалдық, қаржылық жағдайын ескеруіміз қажет. Осыған
байланысты, біздің көзқарасымыз бойынша, қылмыстық заңда талан-тараждың
ауырлататын белгісі ретінде мүлікті елеулі мөлшерде талан-таражға салуды
көрсету орынды болып есептелінеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстык, кодексінің 176 бабында
көрсетілген "Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету"
қылмысы талан-таражға салудың екі нысанынан тұрады.[9]
Осы екі нысанды бөлек көрсетудің тек қана теориялық емес, сонымен
қатар практикалық маңызы бар. Өйткені бұл бөлініс кінәлінің әрекетіндегі
талан-таражға салудың нақты нысанын анықтауға мүмкіндік береді. Осы екі
нысанның әрқайсысында өзіне тән қылмысты жасау тәсіліне және оның
аяқталуына байланысты ерекшеліктер бар. Бірақ бұл екі нысанды бір бапта
қарастырудың себебі, бұл иеленіп алуда да, ысырап етуде де алынған мүлік
кінәлінің мемлекетпен немесе ұйыммен сеніп тапсырылған қарауында болуында.
Осы жағдайды пайдалана отырып кінәлі адам мүлікті өз иелігіне айналдырады.
1.3 Сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап ету
арқылы талан-таражға салу
Заңда қылмыс ретінде кез-келген қоғамдық қауіпті ерекет белгілі бір
объектіге қол сұғады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда көрсетілген
нақты қылмыс құрамымен қамтылуы тиіс. Ал қылмыс құрамы элементтерінің
біреуі болмаған жағдайда, ол қылмыс болып табылмайды. Сондықтан да қылмыс
құрамының басты элементі-қылмыс объектісін талдауға тоқталуымыз шарт. Ол
үшін қылмыс объектісінің түсінігін, құрылымын, түрлерін анықтау қажет.
Қылмыстың объектісін дұрыс анықтау ұксас қылмыстарды бір-бірінен ажыратуға
мүмкіндік береді.
Қылмыс объектісінің мәселесі философиялық терең мәселе болып табылады.
Осыған орай біршама авторлар қылмыс объектісі болып тек қана коғамдық
қатынас емес сонымен қоса, құқық нормасын да тануды ұсынған.
А.А.Исаевтың көзқарасы бойынша құқық нормасының мазмұны оған берген
түсініктемесіне қарай өзгеріп отыратын, сондай-ақ барлық қоғамдық
қатынастардың құқык, арқылы реттелмейтіні есте болуы керек.
Ал Е.І.Қайыржанов қылмыс объектісінің материалдық және формальдық
жақтарын ажыратады. Материалдық жағы қорғалатын мүлде болса, формальдық
жағы ол мүддені жауып, бүркеп, қорғап тұратын құқықтық норма."Құқықтық
қорғаусыз құқықтағы мүлде жоқ, сондай-ақ олар қорғайтын әлеуметтік құнды
мүлдесіз құқық, нақты құқықтык нормалар жоқ",-дейді. Объектінің неғұрлым
терең мазмұнды жағы, мәнісі немесе қоғамдық құндылығы қоғам мен мемлекет
атынан қорғалатын мүлдеде, қоғамның материалдық не моральдық игіліктерінде
жатыр.[10]
Е.Ә.Оңғарбаевтың пікірінше, қылмыстың объектілерінің белгісіне қарай,
заң шығарушы қылмыстық-құқықтық нормаларды жүйелеу және кодификациялау
сияқты күрделі жұмысты орындайды.
Сонымен, қылмыстың объектісіне не жатады? Қылмыстың объектісі -
меншік, басқаша айтқанда, мүлікті иелену, пайдалану, оған билік ету
жөніндегі қоғамдык қатынастардың жиынтығы болып табылады.
ҚР ҚК 176-бабына сәйкес, иеленіп алу немесе ысырап ету — кінәлі адамға
тапсырылған бөтен мүлікті ұрлау. Бұл норманың шеңберінде іс жүзінде
ұрлаудың өз алдына бөлек дербес екі нысаны біріктірілген: иеленіп алу
(иелену) мен ысырап ету. Қызмет бабын пайдаланып жасалған ұрлау
заңшығарушымен дербес құрам ретінде қарастырылмайлы, ол осы қылмысты
саралаушы белгілер қатарына жатқызылады.
Ұрлаудың осы нысанын біріктіретін жалпы нәрсе занды негіздегі иелік
пен қарауындағы ұрланытын мүлікке субъектінің ерекше қатынасымен көрінеді.
Қылмыс объектісі мен затына қатысты бұл жерде бұдан бұрын айтылғаннан
өзгешелік жоқ. Тек мүлік кінәлі адамға сеніп тапсырылған болуы керек.
Кылмыстық қүқық теориясында дәстүрлі түрде ұрлаудың басқа түрлеріне
қарағанда иеленіп алу немесе асырып ету заты кез келген бөтен мүлік емес,
тек қана кінәліге сеніп тапсырылған мүлік танылады.
Иеленіп алу немесе ысырап ету затына да бұдан бұрын талданған ұрлау
түрлеріне белгілер тән болады.
Қарастырып отырған қылмыстың объективтік жағын бөтен мүлікті ұрлаудың
иеленіп алу немесе ысырап ету нысандары құрайды. Иеленіп алу кінәліге сеніп
тапсырылған тауарлы-материалдық қүндылықтарды алып коюымен және оларға
заңсыз иелік етумен көрінеді
Иеленіп алу — бұл ұрлаудың кінәліге сеніп тапсырылған бөтен мүлікті
кайтарымсыз, өзінің немесе үшінші бір адамның бас пайдасы үшін меншік
иесіне немесе өзге де иелік етушіге шығын келтіре отырып жасалатын түрі.
Иеленіп алуда кінәліге сеніп тапсырылған мүлік оған заңсыз жолмен
ауысады, нәтижесінде кінәлі оны өз меншігіне айналдырады немесе өз меншігі
ретінде оны үшінші бір адамға беріп жібереді. ҚР ҚК 176 -бабына сәйкес
иеленіп алудың ерекшелігі субъектінің ұрланған мүлікке қатынасы болып
табылады: мүліктің адамның иелігінде занды түрде болуы, өкілеттігіне қарай
белгілі бір қатынасқа ие болуы.
Мысалы, алдын ала тергеу мынадай жай анықталып, И.-ға Аян тұрғын үй
кооперативінде бас бухгалтер қызметін атқарып жүргенде өзіне
сеніп тапсырылған мүлікті қызмет бабын пайдаланып иеленіп алып, Кассалық
операция жүргізу ережелерін бұзып, кассалық ордерлерде кіріс ақшаларды
тіркемей, Аян кәсіпорнына 19500 тенге шығын келтіргені үшін айып
тағылған.[11]
ҚР ҚІЖК 24-бабына сәйкес, сот істі дұрыс шешу үшін қажетті және
жеткілікті мән-жайларды жанжақты, толық және объективті зерттеу үшін заңмен
қарастырылган барлық шараларды қабылдауға міндетті. Осы сияқты
талаптарды сот бірінші инстанцияда орындамаған. Осы айтылғандарды назарға
ала отырып, сот алқасы И.-га қатысты ақтау үкімі мән-жайларды толық және
жеткілікті зерттемеген негізде шығарылған.
Осыған орай істі дұрыс шешу үшін елеулі маңызы бар дәлелдердің
жоктығына байланысты үкім жойылып, іс жаңадан сот қарауына жіберілген.
Сонымен бірге, ұрланған зат құртылып жіберілгенде немесе басқа бір
адам арқылы ұрланғанда, егер мұндай жағдайда өзара келісушілік болмаса
иеленіп алу болды деп саналмайды.
Ысырап ету — ұрлаудың кінәліге сеніп тапсырылған мүлікті өзінің немесе
басқа адамның бас пайдасына айналдыру мақсатында меншік иесіне немесе
басқаша иемденуші адамға шығын келтіре отырып алып қою түрі.
Сөйтіп ысырап ету - бұл мүлік сеніп тапсырылған адамның тұтынушыдан
алып қою арқылы қайтарымсыз, өзінің немесе басқаның пайдасына айкалдыру.
Бұл жерде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
I. СЕНІП ТАПСЫРЫЛҒАН БӨТЕН МҮЛІКТІ ИЕЛЕНІП АЛУ НЕМЕСЕ ЫСЫРАП ЕТУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Бөтеннің мүлкін иеленіп алу мен ысырап ету арқылы талан-таражға салу -
меншікке қарсы қылмыстардың бір
түрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Талан -таражға салудың түрлері және нысандары.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап ету арқылы
талан-таражға
салу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..20
II. СЕНІП ТАПСЫРЫЛҒАН БӨТЕН МҮЛІКТІ ИЕЛЕНІП АЛУ НЕМЕСЕ ЫСЫРАП ЕТУДІҢ
ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАЛДАУЫ
2.1. Обьективтік
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 24
2.2. Субьективтік
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..35
2.3. Иеленіп алу және ысырап етудің кейбір сараланған белгілерінің
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 54
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 56
Кіріспе
1995 ж. 30 тамызда кабылданған Қазақстан Республикасының
Конституциясында өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет деп жариялайтын, өзінің басты байлығы ретінде адамды, оның өмірін,
кұкықтары мен бостандықтарын танитын Қазақстан 2007 жылдың 16 желтоқсанында
өз тәуелсіздігінің он алтыншы жылдығын атап өтті.
Тарихи аз ғана кезеңде республикамыз мемлекеттік, әлеуметтік және
экономикалық құрылыста бірқатар жетістіктерге ие болды.
Дегенмен, бірнеше онжылдықтар бойы қалыптасып кеткен "социалистік"
қоғамдық қатынастардың "нарықтық қатынастар" болып өзгеруі, шынайы
тәуелсіздік пен мемлекеттік егемендіктің тәжірибеде жүзеге асырылуы жас
мемлекет үшін оңай міндет емес екенін көрсетті және түбегейлі өзгеріс
процесінде пайда болған қиындықтар, шешімін таппай жатқан мәселелер де аз
емес.
Ел дамуының бағдарламалық құжаты - "Қазақстан - 2030. Барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы"
атты ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында біздің қоғамымыз бен
мемлекетіміздің дамуының алдағы жоспарымен негізгі қағидалары мен бағыттары
баяндалған.[1]
Қазіргі кезеңде көптеген қалыптасып кеткен көзқарастарды өзгерту
кажеттілігі, оның ішінде жаңа тарихи жолдағы кедергілермен күресу
әдістерін, қоғамға жат құбылыстармен, соның ішінде әсіресе қылмыстылықпен
күресу әдістерін жаңарту қажеттілігі, жинақталған өмірлік тәжірибемізді
жоғалтпау үшін қоғамға, адамға тиімді болған өткен тарихи сара жолымызды
қайта саралау қажеттілігі туып отыр.
Осы тұста ел Президенті былай деп көрсетеді: "Бүгінгі дамуымыздың
келеңсіз сипаттары туралы айта отырып, олардың көпшілігінің уақытша және
өтпелі сипаты барын, оның өзі де кеңестік мұра мен өтпелі кезеңнің
қиындықтарының салдары екенін атап ету қажет.
Алайда, біз қандай шамада мүмкіндіктерімізді пайдаланып, қауіп-
қатердің алдын аламыз, өзіміздің оңымызды еселеп, терісімізді азайтамыз бұл
біздің өзімізге, мақсаттары мен басымдықтарды дәл білуімізге, оларды
уақтылы әрі оралымды іске асыруымызға байланысты" .
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев қылмыстылықпен
күресуді күшейту қажет екенін ескерте отырып, "Заңның шынайы үстемдігін
бекіту және заңды құрмет тұтатын азаматтарды қылмыстылықтан қорғауды,
керісінше, билік пен заңның барлық күшін заңды жолмен өмір сүруді
қамтамасыз етіп жүрген адамдарға қатысты қолдануымыз керек" - деп талап
етті .
Бұл үшін, әрине, біз қоғам өмірінің барлық салаларында болып жатқан
өзгерістерге сәйкес жұмыс жасауымыз қажет.
Өкінішке орай, біздің Республикамызда әлеуметтік-психологиялық,
әлеуметтік-экономикалық, жағымды әлеуметтік көріністерге кері әсерін
тигізетін келеңсіз құбылыстар аз кездесіп жаткан жоқ.
Құқық қорғау жүйесінде соңғы жылдары жүзеге асырылып жатқан негізгі
реформалар осындай жағымсыз құбылыстарды ауыздықтауға бағытталған.
Көлеңсіз құбылыстардың ең қауіпті жақтарының біріне қылмыстылық
жататыны белгілі. Кейбір көрсеткіштердің динамикалық тербелісіне
қарамастан, қылмыстылыктың деңгейі әлі де жоғары болып тұр.
Қазақстан Республикасы бойынша 2002-2008 жылдары шамамен алғанда
тұрғылықты халықтың 15 миллионына шаққанда қылмыстардың саны мынадай:
173858 (2000 жылы), 200873 (2001 жылы), 206006 (2002 жылы), 201796 (2003
жылы), 183913 (2004 жылы), 183977 (2005 жылы), 162491 (2006 жылы), қылмыс
орын алған.[2]
Байқап отырғанымыздай, соңғы жылдары қылмыстардың жалпы саны
азайғанымен ол қылмыстар қоғамға қауіптілік дәрежесінің аса ауырлығымен
сипатталатындығын көрсетеді.
Нақтырақ айтсақ, қылмыстылықтың аса ауыр және ұйымдасқан түрлері
көбеюде.
Бүгінгі күнде қылмыстылықтың ерекше бір "ұясы" қоғамның экономикалық
саласы болып отыр, өйткені нақ осы сала нарық өмірінің ең маңызды құралы
болып табылады емес пе.
Сондықтан да, 1997 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінде экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар арнайы тарау
болып орынды бөлінген.
Тағы бір аса ерекше атап өтетін жәйт: кез келген экономикалық қызмет,
ең алдымен, елдегі бар материалдық, қаржылық және өзге де қорларға
негізделген.
Міне, сондықтан да бұл қиындықтарды қылмыстық қол сұғушылықтардан
қорғау мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі болып қала бермек.
Бұлардың барлығы экономика мен қаржы саласында қорғау, басқару және
есепке алу және материалдық құндылықтарды сақтау мәселелерін түп-тамырымен
өзгертуді қажет етеді.
Өкінішке орай, елімізде әлі жеке адамның немесе мемлекеттік және
қоғамдық мүлікті талан-таражға салу аз емес.
Оның үстіне, сараптама көрсетіп отырғандай, соңғы жылдары талан-
тараждан келтірілген материалдық залалдың жалпы саны мен көлемінің өсуі
байқалады.
Әсіресе 1999 жылдан бастап тек қана жалпы көлемі жағынан емес бөтен
біреудің иелігіндегі мүлікті талан-таражға салудың екі нысанының:
иеленіп алу мен ысырап етудің салыстырмалы салмағы өсуде.
Мысалы, 2006 жылдың өзінде бөтен біреудің мүлігін иеленіп алу және
ысырап етушіліктің саны 2005 жылға қарағанда жарты есе, жалпы ұрлық
ішіндегі алатын орны 40 пайызға жетті.
Басқа сөзбен айтқанда, бөтеннің мүлкін талан-таражға салудың бұл
түрлері соңғы 6 жылда екі есе өсті.
Сондықтан да Қазақстан Республикасының Президентінің 2002 жылдың 20
қыркүйегіндегі №949 Жарлығымен мақұлданған "Қазақстан Республикасының
құқықтық саясат тұжырымдамасында" былай деп атап көрсетілген: "Экономиканы
мемлекеттік реттеу саласындағы заңдылық экономиканы мемлекеттік реттеу
механизмін дайындау саласындағы қатынастарды реттеуге және оның қызмет
етуіне қолайлы жағдай туғызуға бекемделген.[3]
Экономика саласын шынайы түрде ары қарай дамыту қазіргі заң күші бар
нормативтік құжаттарға өзгерістер енгізуді қажет етеді".
Елімізде жаңа Қылмыстық Кодекстің қабылданғанына 6 жыл өтсе де,
Республикада бөтеннің мүлікін иеленіп алу және ысырап ету жолымен талан-
таражға салу істері бойынша соттық-тергеу және алдын-алу тергеу тәжірибесі
жөнінде ғылыми сараптама жасалған жоқ, бұл тақырыпқа сәйкес арнайы
зерттеулер де болған жоқ.
Мұндай қылмыстардың құрамы жөнінде де, жауаптылықтың негіздері мен
шегі жөнінде де терең зерттеулер жасалған жоқ, мұндай әрекеттердің жағдайы,
динамикасы және құрамы, негізгі себептері мен мұндай қылмысты жасау
жағдайлары, қылмыскердің жеке басының ерекшеліктері және мұндай талан-
тараждың түрінің алдын-алу шараларының жүйесі анықталмаған.
Диплом жұмысының объектісіне - экономикалық қызмет саласында пайда
болған қоғамдық қатынастар және бөтеннің мүлкіне қол сұғушылық үшін
жауаптылыққа тарту негіздері мен жағдайларын реттейтін құқықтық қатынастар
жатады.
Зерттеу затына бөтеннің мүлкін иеленіп алу және ысырап ету арқылы
талан-таражға салуға себеп болатын деректер, қылмыстық жауаптылықтың
жағдайлары және бұл қылмыстардың алдын-алу шаралары жатады.
Жалпы бөтеннің меншігіне қылмыстық қол сұғудың негізгі түсінігі мен
қылмыстық - құқықтық мәселелері, меншікті талан-таражға салудың алдын алу,
тағы да басқа қырлары бірсыпыра ғалымдардың еңбектерінде белгілі шамада
қаралғанды (А.Н.Ағыбаев, А.Айқынбаев, Е.О.Алауов, Н.М.Әбдіров, З.О.Ашитов,
Ғ.Ы.Баймурзин, Қ.Ә.Бегалиев, И.Ш.Борчашвили Н.Д.Дулатбеков, Н.Ш Жемпиисов
С.Е.Еркенов, У.С.Жекебаев, Б.Ж.Жүнісов, АА.Исаев, СА.Исимов,
Е.І.Қайыржанов, Ж.Ғ.Қалишева, М.Ч.Қоғамов, К.Ш.Құрманов,
В.И.Корзун, Г.С.Мауленов, С.С.Молдабаев, М.С.Нарықбаев, Р.Т.Нұртаев,
Б.М.Нұрғалиев, Е.Ә.Оңғарбаев, С М. Рахметов, Г.Р.Рүстемова, Л.Ч.Сыдықова,
А.Ш.Шаршеналиев, ӘА.Темербеков, Б.Х.Телеубекова, Қ.Х.Халиков және т.б.)
Алайда, бұл аталған авторлардың ғылыми зерттеулерінде бөтеннің мүлкін
еленіп алу мен ысырап ету арқылы талан-таражға салудың криминологиялық және
қылмыстық-құқықтық мәселелері арнайы қарастырылмаған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Дипломдық жұмыстың
басты мақсаты- бөтеннің мүлкін иеленіп алу және ысырап ету арқылы талан-
таражға салудың жалпы криминологиялық және қылмыстық-құқықтық жүйесін,
оның ішінде бұл қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті қарастыратын
норманын құрамын жетілдіру жөнінде ұсыныстар жасау болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы
қарастырылады:
- Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексін колдану кезінде (2003-
2006 жылдарда) бөтеннің мүлкін иеленіп алу және ысырап ету арқылы талан-
таражға салудың жағдайларын, құрылымын және өсуін анықтау;
-мұндай қылмыстарды жасауға себепші болған негізгі жағдайлардың шеңберін
белгілеу;
-бұл қылмыстан зиян шеккен жәбірленушілердің негізгі сипатын анықтау;
-бөтеннің мүлкін иеленіп алу және ысырап ету арқылы талан-таражға салудың
алдын-алу шараларының (жалпы, арнайы және жеке шаралар) түсінігін, түрлерін
және жүйесін анықтау;
-бөтеннің мүлкін иеленіп алу және ысырап ету арқылы талан-таражға салудың
алдын-алатын субъектілердің жүйесін анықтау, мұндай қылмыстармен күрестегі
әрқайсысының функцияларын анықтау;
I. СЕНІП ТАПСЫРЫЛҒАН БӨТЕН МҮЛІКТІ ИЕЛЕНІП АЛУ НЕМЕСЕ ЫСЫРАП ЕТУ ҚЫЛМЫСЫНЫҢ
ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1. Бөтеннің мүлкін иеленіп алу мен ысырап ету арқылы талан-таражға салу -
меншікке қарсы қылмыстардың бір түрі
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6 бабының 1 тармағына сәйкес
Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік бірдей
қорғалады. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 188 бабына сәйкес
меншік құқығы - субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету
құқығы.
Сондыктан да, меншік иелерінің занды құқықтары азаматтық құқық
нормаларымен және меншік құқығына қоғамға қауіпті қол сұғушылық жасалғанда
қылмыстық құқық нормаларымен де қорғалынады.
Меншік нысандарының тең қорғалынуы үшін: қылмыстық заң біріншіден,
әртүрлі меншік нысандарына қол сұғатын ұқсас іс - әрекеттерді бірыңғай
саралауды белгілеген; екіншіден, меншікке оның нысандарына қарамастан қол
сұғушылық үшін қылмыстың ауырлататын немесе аса ауырлатын белгілерін де
бірдей белгілеген; үшіншіден, меншік нысандарына қарамастан оған қылмысты
қол сұғушылық үшін заңда жазаның бірдей түрлері және шегі белгіленген.
Қылмыстық кодекстің қазақша нұсқасында қолданылған ұрлау термині өте
ұтымды емес. Себебі орыс тіліндегі нұсқада берілген хищение термині қазақ
тіліндегі нұсқада тоны айналдырылып ұрлау болып кеткен. Яғни заң шығарушы
топтық ұғымды жеке, дара ұғыммен бір деңгейде қарастырған. Өйткені ұрлау
талан - таражға салудың бір нысаны ғана болып табылады.[4]
Сондықтан да біз ҚР ҚК 175 бабының ескертуінің 1 тармақшасында
берілген талан - таражға салудың анықтамасын былай деп беруді ұсынамыз:
Талан - таражға салу пайдакүнемдік мақсатта бөтеннің мүлкін осы мүліктің
меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне зиян келтіре отырып, кінәлінің
немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз түрде қайтарымсыз алуы .
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 176-бабындағы норманың
алдын-алушылық (превентивтік) мәні бар, яғни ең алдымен ол тікелей меншікке
қарсы қылмыстардың алдын-алады. Сонымен қатар, көбінесе бұл қылмыстар
назардан тыс (латентті) болып қала береді, бірақ мұндай қылмыстар әрқашан
өзбетінше статистикалық есептерде көрініс табуы тиіс және алдын-ала тергеу,
сот, өзге де құқық қорғау органдарының қылмыстық-іс жүргізу құжаттарында
мұндай әрекеттер өз алдына топтастырылуы қажет.
Арнайы зерттеу қорытындыларынан байқағанымыздай, соңғы 6 жыл көлемінде
(2003-2006 жылдар аралығында) Республика бойынша бөтеннің мүлкін ұрлаудың
жалпы саны жылдан-жылға өсуде және жалпы ұрлаудың
нәтижесінен келтірілген залалдың құны жыл сайын өсуде.
Иеленіп алу және ысырап ету арқылы талан-таражға салу (өзге ұрлық
түрлерімен салыстырғанда) Республикамыздың мемлекеттік ұйымдарында (30%),
қоғамдық ұйымдарда (18%) және жеке меншік кәсіпорындарда (50%) кеңірек
тараған. Иеленіп алу және ысырап ету арқылы жасалған талан-тараждың жалпы
саны аталған өдістердің төрттен үш (75 пайызын) белігін құрайды.
Қылмыстылықтың себептерін түсіндіретін барлық концепциялардың ішінде
бізге әлеуметтік теория және әсіресе ол теорияның маңызды бағыттарының бірі
- қайшылық теориясы қолайлырақ көрінеді.[5]
Алайда қайшылық теориясын қорыта келе, ол теорияны субъектінің нақты
бір қылмыстық әрекетіне қатысты қолдану кажет. Осыған орай, қайшылық
теориясын субъектінің мүддесіне қарама-қайшы келетін теория деп толықтыруды
қажет деп ойлаймыз.
Бөтеннің мүлкін талан-таражға салуға байланысты кінелі адам өз
мүдделерін өзге әлеуметтік субъектілердің (меншік субъектілері) мүдделеріне
қарсы кояды.
5. Бөтеннің мүлкін иеленіп алу және ысырап ету арқылы талан-таражға салғаны
үшін қылмыстық жауаптылық шараларын әрі қарай жетілдіру мақсатында
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 176-бабын мынадай түрде
баяндау қажет деп ойлаймыз:
"176-бап. Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап
ету:
1. Иеленіп алу немесе ысырап ету, яғни кінәлі адамға сеніп тапсырылған
мүлікті талан-таражға салу (бұрынғы қалпында қалдыру керек),
2. а) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
б) бірнеше рет;
в) қызмет бабын пайдаланып жасалған нақ сол ерекеттер - бес жүзден бір
мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде немесе сотталған адамның бес
айдан бір жылға дейінгі кезеңдегі жалақысының немесе өзге табысының
мөлшерінде айыппұл салуға, не төрт жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын
шектеуге, не мүлкін тәркілеп (заң күші бар редакцияда немесе онсыз
делінген) белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен
айналысу құқығынан бес жылға дейінгі мерзімге (заң күші бар баспада: үш
жылға дейінгі мерзімге) айыруға немесе үш жылдан жеті жылға дейінгі
мерзімге (қазіргі кодекстегі редакцияда: екі жылдан алты жылға дейінгі
мерзімге деп көрсетілген) бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген әрекеттерді:
а) ұйымдасқан топ;
б) ірі мөлшерде жасаған болса (бұрынғы қалпында қалдыру керек);
Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген
әрекеттерді аса ірі мөлшерде жасаған болса-мүлкі тәркіленіп, белгілі бір
лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан үш жылға
дейінгі мерзімге айыра отырып, жеті жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге
бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Бұл мәселеге байланысты отандық заң шығарушының позициясы өте орынды
деп есептейміз.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне сәйкес талан-таражға
ұрлық, алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және ысырап ету, тонау, қарақшылық
және ерекше құнды заттарды ұрлау жатқызылады.
Талан-таражбен байланысты емес қылмыстарды: қорқытып алушылық, алдау
немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік зиян келтіру, көрінеу
қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату, автомобильді
немесе өзге де көлік құралдарын, ұрлау мақсатынсыз, заңсыз иелену құрайды.
Меншікке қарсы қалған қылмыстарға: интеллектуалдық меншік құқықтарын
бұзу немесе бөтен адамның мүлкін қасақана немесе абайсыздықта жою
жатқызылады.
Талан - таражға салудың дәлме - дәл анықтамасын беру осы қылмыстардың
мәнін анықтауға, қылмысты дұрыс саралауға, талан-таражға салудың жекелеген
түрлерін басқа ұқсас қылмыс түрлерінен ажыратуға, сондай - ақ осы қылмыс
түрлерімен табысты түрде күрес жүргізуге және заңдылықты сақтауға мүмкіндік
береді.
Қазіргі заңдарға сәйкес қарағанда талан-тараж ұғымы бұл топтық ұғым,
себебі оның негізгі элементтерінің сипаттамасы талан - таражға салудың
барлық нысандарына тән белгілерді айқындап, біріктіруге мүмкіндік береді.
Күші жүріп тұрған заңда талан - таражға салудың ұғымын беру барысында
ескі заңдардың тәжірибесі, сондай - ақ қылмыстық құқық ғылымында берілген
анықтамалар қолданылған.
КСРО және одақтас республикалардың қылмыстық заңдары талан -тараж
ұғымын кең түрде қолданғанымен де, бұл ұғымды заңда бекітпеді. Талан -
таражға салудың ұғымы қылмыстық құкық ғылымында теориялық деңгейде
қалыптастырылды. Яғни, талан - тараждың біртұтас ұғымының болмауы
соттардың біртектес қылмыстык істерді қарау барысында әртүрлі шешімдер
қабылдауларына әкеліп соқтырды. Бұл жағдай құқық қорғау органдарының
меншікке қарсы қылмыстармен ойдағыдай күрес жүргізулеріне елеулі дәрежеде
кедергі келтірді деп айтпасымызға болмайды.
Отандық тәжірибеге сүйенсек, талан - таражға салудың толық, ұғымы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сот Пленумының 25 шілде 1996 жылғы №9
қаулысында берілген. [6]
Осы қаулының бірінші тармақшасына сәйкес бөтен біреудің мүлкін талан -
таражға салу деп - меншік иесінің мүлкін пайдақорлық мақсатпен заңсыз тегін
алуды және оны өз пайдасына немесе басқаның пайдасына айналдыруды -
бөтеннің мүлкін ұрлау деп түсіну керек. Бұл орайда бөтеннің мүлкі жасырын
да, ашык та, алаяқтық, қорқытып алу, меншіктену, жұмсап қою немесе қызмет
бабын пайдаланып қиянат жасау жолымен де ұрлануы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша Қазақстан
Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей
қорғалады (6-баптың 1-тармағы). Меншік субъектілері мен объектілері, меншік
иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау
кепілдіктері заңмен белгіленеді (6-баптың 2-тармағы).
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 188-бабына сәйкес меншік
құқығы дегеніміз субъектінің заң құжаттары арқылы танылатын және қорғалатын
өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету
құқығы болып табылады.
Меншік иесі өзіне тиесілі мүлікке қатысты өз қалауы бойынша кез келген
әрекеттер жасауға, соның ішінде бұл мүлікті баска адамдардың меншігіне
беріп, иелігінен шығаруға, өзі меншік иесі болып қала отырып, оларға
мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жөніндегі өз өкілеттігін
тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған билік ету жөніндегі өз
өкілеттігін тапсыруға, мүлікті кепілге беруге және оған басқа да әдістермен
ауыртпалық түсіруге, оларға өзгеше түрде билік етуге құқылы.
Меншік иелерінің заңды құқықтары азаматтық құқықтық нормамен, сондай-
ақ меншік құқығына қоғамға қауіпті іс-әрекет арқылы қиянат жасалғанда
қылмыстық құқық нормасы арқылы да қорғалады.
Қылмыстық құқық нормасы бойынша меншік иесінін құқығы меншік
нысандарына қарамастан қылмыстық құқыққа қол сұғушылықтан тең қорғалады.
Меншік нысандарының барлық түрлерінің қылмыстық құқықтык қорғалуы үшін
қылмыстық заң олар үшін қылмыстық жауаптылықтың негізін, шегін және
қолданылатын санкция түрлерін бірдей етіп белгілеген.
Меншік нысандарының тең қорғалуы үшін: қылмыстық заң біріншіден -
әртүрлі меншік нысандарына, қол сұғылатын ұқсас іс-әрекетгерді бірыңғай
саралауды белгілеген; екіншіден - меншікке оның нысандарына қарамастан қол
сұғушылық үшін - қылмыстың ауырлататын немесе аса ауырлататын белгілерін де
бірдей; үшіншіден меншік нысандарына қарамастан оған қылмысты қол сұғушылық
үшін заңда жазаның бірдей түрлері және шегі белгіленген.
Меншікке қарсы қылмыс деп мүліктің меншік иесіне немесе өзге
иеленушісіне залал келтіре отырып немесе залал келтіру қаупін тудырумен
байланысты Қылмыстық кодексте көзделген нысандар арқылы жасалатын
қасақаналық немесе абайсыздық іс-әрекеттерді айтамыз.
Меншікке қарсы қылмыстардың топтық объектісі меншік иесінің иелену,
пайдалану немесе оған билік ету құқығын құрайтын меншікке байланысты
қоғамдық қатынастар болып табылады.
Осы топқа кіретін қылмыстардың тікелей объектісі - меншіктің нақты бір
нысаны - мемлекеттің, қоғамдық ұйымдардың, бірлестіктердің немесе басқа
ұйымдардың, жеке тұлғалардың меншігіне қол сұғу болып табылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың заты болып - азаматтық құқық бойынша
меншік объектісі деп танылған кез келген бұйымдар мен мүліктер танылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың затына адам еңбегі арқылы жасалған кез
келген материалдық дүниелер, заттар жатады. Осыған байланысты адамның акыл-
ойы, идеясы, заттық белгісі солмағандықтан осы қылмыстардың заты болып
табылмайды. Сондай-ақ заттық белгісі жоқ болғандықтан электр немесе жылу
энергияеы да меншік затына жатпайды. Меншікке қарсы қылмыстардың затына -
ақша, бағалы қағаздар, сондай-ақ азаматтық айналымнан алынбаған басқа да
қозғалмалы немесе қозғалмайтын мүліктер жатады. Жер қойнауы, су көздері,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар, республикалык
бюджет қаражаты, мемлекеттік қазына, алтын, алмас, валюта коры, мәдениет
және табиғат ескерткіштері меншік затына жатпайды.
Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы кінәлі адамның бөтеннің
мүлкін өзінің немесе басқа адамның пайдасына заңсыз, тегін айналдыру үшін
құқыққа қайшы түрде алып қоюы арқылы сипатталады.
Меншік иесіне немесе өзге де иеленушіден кінәлі адамның бөтеннің
мүлкін өз иелігіне заңсыз алуын алып кою деп білеміз.
Меншікке қарсы қылмыстардың объективтік жағы негізінен белсенді
әрекеттер арқылы жүзеге асырылады, тек қана бөтеннің мүлкін абайсызда жою
немесе бүлдіру құрамынын кейбір тәсілдері ғана әрекетсіздік арқылы жүзеге
асырылады.
Меншікке қарсы қылмыстардың көпшілігі материалдық қылмыс құрамын
құрайды, олардың объективтік жағы заңда көрсетілген үш элементтен: құқыққа
қайшы іс-әрекеттерден; қылмыстық құқықтық норма диспозициясында көрсетілген
мүліктік зиян ретіндегі зардаптан; соңдай-ақ құқыққа қайшы әрекет пен орын
алған зардаптың арасындағы себепті байланыстан тұрады.
Қарақшылық (179-бап), қорқытып алушылық (І81-бап), автомобильді немесе
өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену (185-бап)
формальдық қылмыс құрамы болып табылатындықтан олардың аяқталу сәті заңда
көрсетілген құқыққа қайшы іс-әрекеттерді істеген уақыттан бастап, қылмыстың
зардабының болуына қарамастан-ақ аяқталған деп танылады.
Меншікке қарсы қылмыстар субъективтік жағынан негізінен кінәлінің
тікелей қасақаналық түрі арқылы жүзеге асырылады, тек бөтен адамның мүлкін
абайсызда жою немесе бүлдіру (188-бап) кінәнің абайсыздық нысаны арқылы
істеледі.[7]
Меншікке қарсы қылмыстардың субъективтік жағының міндетті белгілеріне
- пайдакүнемдік ниет және мақсат жатады.
Меншікке қарсы қылмыстардың субъектісі болып 14-ке толған адамдар
танылады. Бұған жататындар: ұрлық (175-бап), тонау (178-бап), қарақшылық
(179-бап), қорқытып алушылық (181-бап), ауырлататын мән-жайлар кезінде
автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын ұрлау мақсатын көздемей заңсыз
иелену (185-баптың 2, 3, 4-тармақтары), ауырлататын мән-жайлар кезінде
мүлікті қасақана жойғаны немесе бүлдіргені (187-баптың 2, 3-тармақтары)
үшін қылмыстарды істеу.
Ал 16-ға толған адамдар сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алғы
немесе ысырап еткені (176-бап); алаяқтығы (177-бап), ерекше құнды заттарды
ұрлағаны (180-бап), алдау немесе сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік
залал келтіргені (182-бап); көрінеу қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып
алғаны немесе сатқаны (183-бап), интеллектуальдық меншік құқықтарын бұзғаны
(184-бап), жай автомобильді немесе өзге де келік құралдарын ұрлау
мақсатынсыз заңсыз иеленгені (185-баптың 1-тармағы), жерге заттай
құқықтарды бұзғаны (186-бап); ауырлатпайтын жағдайда бөтен адамның мүлкін
қасақана жойғаны немесе бүлдіргені (187-баптың 1-тармағы); бөтен адамның
мүлкін абайсызда жойғаны немесе бүлдіргені (188-бап); қылмыс құрамдарын
істегені үшін қылмыс субъектісі болып танылады.
Тиеншікке қарсы қылмыстар іс-әрекеттің істелу тәсіліне және қылмыстық
ниетке қарай бірнеше түрге бөлінеді.
Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің 6-тарауындағы қылмыстар
пайдакүнемдік ниеттің орын алғанына немесе жоқ болуына байланысты
пайдакүнемдік немесе пайдакүнемдік емес болып бөлінеді. Өз кезегінде
пайдакүнемдік қылмыстар талан-тараждар және меншікке қарсы басқа да
пайдакүнемдік қылмыстар болып екі топқа бөлінеді: талан-таражға - ұрлық
(175-бап); тонау (178-бап); қарақшылық (179-бап); алаяқтық (177-бап); сеніп
тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп кету немесе ысырап ету (176-бап) жатады.
Меншікке қарсы басқадай пайдакүнемдік қылмыстарға ерекше құнды
заттарды талан-таражға салу (180-бап); қорқытып алушылық (181-бап);
автомобильді немесе көлік құралдарын ұрлау мақсатынсыз заңсыз иелену (185-
бап); интеллектуальдық меншік құқықтарын бұзу (184-бап); алдау немесе
сенімге қиянат жасау жолымен мүліктік залал келтіру (182-бап); көрінеу
қылмыстық жолмен табылған мүлікті сатып алу немесе сату (183-бап); жерге
заттай құқықтарды бұзу (186-бап) жатады.
Меншікке қарсы пайдакүнемдік емес қылмыстарға бөтен адамның мүлкін
қасақана жою немесе бүлдіру (187-бап); бөтен адамның мүлкін абайсызда жою
немесе бүлдіру (188-бап) құрамдары жатады.
Берілген ұғым талан - таражға салудың белгілерін анықтау үшін, оларды
бір - бірінен ажырату үшін және осы қылмыстармен табысты күрес жүргізу үшін
маңызды және басты ұғым болып табылады.
Осылайша, "талан - тараж" ұғымын анықтау барысында ғалымдар және заң
шығарушы арқылы әртүрлі терминологиялық негіз қолданған. Жоғарыда келтірген
әр терминіміздің дара мағыналық жүктемесі бар. Қылмыстық кодекстің қазақша
нұсқасында қолданылған ұрлау терминінің өзі де ете ұтымды емес. Себебі
орыс тіліндегі нұсқада берілген хищение термині қазақ тіліндегі нұсқада
тоны айналдырылып ұрлау болып кеткен. Яғни заң шығарушы топтық ұғымды
жеке-дара ұғыммен бір деңгейде қарастырған. Олай айтып отырған себебіміз
ұрлау талан - таражыға салудың бір нысаны ғана болып табылады.
Сондықтан да ҚР ҚК 175 бабының ескертуінің 1 тармақшасында берілген
талан - таражға салудың анықтамасын былай деп беруді ұсынамыз: Талан -
таражға салу дегеніміз -пайдакүнемдік мақсатта бөтен мүлікті осы мүліктің
меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне зиян келтіре отырып, кінәлінің
немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайтарымсыз алуы.
Заң шығарушы деңгейінде берілген талан - таражының анықтамасында талан
- таражы меншік иесіне немесе өзге де иеленушіге зиян келтіруі қажет деген
талап бар. Келтірілген зиян алынған мүліктің мөлшерімен анықталынады.
Осыған байланысты назар аударатын келесі мәселеміз: заң шығарушы
қылмыстық істі қозғау үшін занды тұлғаларға қатысты ұрланған мүліктің құны
10 айлық есептік көрсеткіштен кем болмауы қажет деп есептейді. Яғни 10
айлық есептік көрсеткіштен кем болса, ұсақ мөлшердегі талан - тараж деп
есептелінеді. Осыған байланысты келесідей түсініксіз жағдайлар туындауы
мүмкін.
Біріншіден, бұл жағдайда меншік иесіне келтірілген қай зиянның
бағаланатындығы түсініксіз: тек қана мүліктік немесе моральдық зиянның құны
есептеліне ме? Мысалы, ұрланған заттың құны шамалы болғанымен де ол меншік
иесіне немесе өзге де иеленушісіне өте бағалы болуы мүмкін.
Екіншіден, жай талан - таражға салудың мөлшері тек заңды тұлғаларға
қатысты ғана көрсетілген. Ал жеке тұлғаларға қатысты мәселе қалай шешіледі?
Осы көтерілген мәселелерге қатысты біздің қорытындымыз: Келтірілген
зиянның мөлшерін анықтауға байланысты меншік иесіне келтірілген тек
мүліктік зиян ғана ескерілуі қажет. Ал моральдық зиян азаматтық құқықтық
тәртіпте карастырылуы қажет.
1.2 Талан -таражға салудың түрлері және нысандары.
Заң әдебиеттерінде талан - таражға салудың нысандарын бөліп керсетуде
бірыңғай позиция көрініс тапқан. Яғни заңгер - ғалымдар мен сот - тергеу
тәжірибесінің қызметкерлері талан - таражға салуды мүліктің алыну әдісіне
қарай белуді ұсынады. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінде талан - таражға салудың келесі нысандары бекітілген. Олар:
ұрлық, алаяқтық, бөтеннің мүлкін иелену және ысырап ету, тонау, қарақшылық.
Заң шығарушы ескі қылмыстық заңдағы сияқты өзінің қызмет бабын пайдалану
арқылы мүлікті иеленуді талан -таражға салудың дербес нысаны ретінде
қарастырмайды. Бұл әрекет талан -тараждың үш нысанының: алаяқтық, иелену,
ысырап етудің ауырлататын белгісі ретінде қарастырылған.
1997 ж. ҚР Қылмыстық кодексінде қорқытып алушылық талан -тараждың
шеңберінен тысқары қалған. Бұл жағдайды ҚК 175 бабының ескертуінен
бақылауымызға болады. Заң шығарушының бұл позициясымен әбден келісуімізге
болады. Себебі: талан - таражға салудың негізгі белгісі ретінде жоғарыда
мүліктің тікелей алынуын атап кеттік. Ал қорқытып алушылық барысында осы
белгі орын алмайды. Яғни нақты жасалынған әрекет пен мүліктің алыну кезеңі
уақыт аралығымен бөлінген. Осыған байланысты заң шығарушының позициясы өте
орынды.
Талан - таражды түрлерге болу алынған заттың мөлшеріне байланысты. Осы
критерийге сүйене отырып, талан - таражға салудың келесі түрлерін бөліп
көрсетуімізге болады. Олар: ұсақ, жай, ірі және ерекше құнды заттарды талан
- таражға салу.
Заңға сәйкес талан-тараж деп пайдакүнемдік максатта айып-тының бөтен
мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге иеленушісіне залал келтіре
отырып өзінің немесе баска адам-дардың пайдасына заңсыз, кайтарымсыз, тегін
алып коюын және айналдыруын айтамыз. Осындай зандылык түсінік Қазакстан
Республикасының Кылмыстык кодексінің 175-бабының-ескер-туінде арнайы
көрсетілген.[8]
Осы аныктамаға сәйкес талан-тараждың негізгі белгілерін аныктауға
болады.
Талан-тараждың топтык объектісі меншік нысандары каты-настарының
жиынтығы, ал тікелей объектісі болып меншіктің накты нысандары,
мемлекеттік, жеке, коғамдык үйымдардың меншігі болып табылады.
Талан-тараждың заты болып адам еңбегі аркылы істелген
материалдыктұрғыдағы бүйымдар мен заттар, рухани игіліктер, сондай-ак акша,
баскадай бағалы кағаздар жатады.
Талан-тараждың затына адам енбегі сінбеген, сол аркылы жасалмаған
әртүрлі табиғи байлыктар жатпайды.
Талан-тараждың объективтік жағының белгілеріне: 1) мүлікті алу, 2) мүлікті
заңсыз алу, 3) мүлікті тегін алу жатады.
Бетеннің мүлкін алу деп осы мүлікті меншік иесінің немесе өзге заңды
иеленушініңиелігінен шын мәнінде кінәлінің өзінің немесе басканың иелігіне
алуын айтамыз. Талан-тараждың тағы бір белгісі онын заңсыз істелуі, яғни
бөтеннің мүлкін заңға кайшы, негізсіз, меншік иесінің немесе өзге де занды
иеле-нушінің келісімінсіз басканың иелігіне көшіру, еткізу болып табылады.
Мүлік жөніндегі өзінің нақты немесе болжамды кұкығын өз бетінше жүзеге
асыру талан-таражға емес, өз бетін-ше билік ету (327-бап) немесе баска
қылмыс кұрамын кұрайды.
Талан-тараждың елеулі белгісі бөтеннін мүлкін тегін алу болып
табылады. Тегін алуға мүліктін ешкандай қүнын толе-•мей алу немесе болмашы
күнын төлеу арқылы, құны бағалы мүлікті әдейі күнсыз мүлікке алмастыру
аркылы алулар жатады.
Бөтеннің мүлкін тегін алу аркылы — меншік иесіне немесе өзге де занды
иеленушіге тікелей материалдык залал келтіріледі. Осы залал келтірілген
уақыттан бастап кылмыс кұрамы аякталған деп танылады. Келтірілген залалдың
мөлшері талан-таражға ұшыраған муліктің, заттын кұнымен есептелінеді.
Талан-тараждың міндетті белгілерінің бірі — негізінен заңға кайшы іс-
әрекетімен келтірілген кауіпті зардаптың арасын жа-лғастыратын себепті
байланыс болып табылады. Талан-тараждың субъективтік жағы кінәлінінтікелей
касака-налык нысанымен сипатталады.
Субъективтік жақтың міндетті белгілеріне — пайдакүнемдік ниет және
пайдакүнемдік максат жатады. Пайдакүнемдік ниет пен максаттын орын алмауы —
іс-әрекетті талан-таражды қылмыс кұрамына жатқызуға жол бермейді.
Талан-тараждың субъектісі — 14-ке толған адам, ал иеленіп алу немесе
ысырап ету аркылы талан-таражға салудың субъектісі болып 16-ға толған
арнаулы (сеніп тапсырылған мүлікті иеленген, ысырап еткен) адам танылады.
Қылмыстық занда бөтеннің меншігіне кылмысты түрде кол сұғу үшін жауаптылык
меншік қатынастарына кол сұғу тәсілдеріне байланысты дараланып, жікке-
нысанға бөлінеді.
Бөтен мүлікті алу ашык немесе жасырын, күш колданып немесе күш
колданбай, алдау немесе сенімге киянат жасау тәсілдері аркылы жүзеге
асырылуы мүмкін. Мүлікті алудын осындай тәсілдері істелген іс-әрекеттін
коғамға кауіптілігіне тікелей эсер етеді, сондыктан зан шығарушы казіргі
колданылып жүрген кылмыстык занда талан-тараждың мынадай алты түрлі нысан-
дарын атап көрсеткен: үрлык, тонау, каракшылык, алаяқтық, сеніп тапсырылған
ботен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету.
Талан-тараждың осы көрсетілген нысандарынын әркайсысы өзінің
ерекшеліктерімен оқшаулану арқылы өзіне ұксас кұрамдардан ажыратылады.
Сондыктан да талан-тараждың әрбір нысанына жататын қылмыс құрамынын
зандылык белгілерін дұрыс аныктау осы тұрғыдағы қылмыстарды дұрыс
саралаудың негізгі кепілі болып табылады.
Ұрлық дегеніміз бөтен мүлікті жасырын алу, меншік иесінін еркінен
тыскары жағдайда, заңсыз болып табылады.
Объективтік жағынан ұрлық бөтеннің мүлкін жасырын түрде алумен ұштасады.
Бөтен мүлікті жасырын алу екі түрлі — объективтік және субъективтік
белгілер бойынша аныкталады.
Адамның ешкімге сездірмей, білдірмей әрекет істеуі аркылы мүлікті
жасырын алуы — объективтік белгіге жатады. Ұрлық жасаған адамның мүлікті
меншік иесіне немесе өзге иеленушіге сездірмей, жасырын алудамын деген
сезімі және осы тәсілмен оны жүзеге асыруды тікелей тілейтіндігі
субъективтік белгіге яғни кінәлінін бөтен мүлікті жасырын алуға байланысты
іс-әрекетке деген психикалык көзқарасын білдіреді.
Осыған байланысты жәбірленуші үйде болмауы себепті оның пәтеріндегі
заттарын алу, жәбірленушіге сездірмей оның калтасына түсу, адамның
ұйықтап жатқан адамның немесе өте жастығына, психикалык аурулығына,
баскадай аурулык жағдайларына байланысты олардың заттарын алу ұрлық болып
табылады.
Егер мұндай реттерде жәбірленуші немесе баска адам бұл әрекеттерді
көріп калып, ол жағдайды кінәлі адам сезгенімен кылмысты іс-әрекетін одан
әрі жалғастырса, онда онын әрекеті тонауға, ал кылмысты әрекетті кінәлі
адам күш қолданумен немесе қолданбақшы болып жалғастырса қарақшылыққа
ауысып кетуі мүмкін.
Заңдылық кұрылысына қарай ұрлық материалдық құрамға жатады. Сондықтан
да қылмыс кұрамының объективтік жағының белгісі - қылмыстың қоғамға қауіпті
зардабы - мүліктік залал келтіру болып табылады.
Осыған байланысты кінәлінің бөтеннің мүлкін алуымен бірге, оған билік
етуге накты мүмкіндік алған уакыттан бастап қылмыс аякталған деп саналады.
Мекеме, ұйым аумағынан немесе күзетілетін объектілерден мүлікті, затты
жасырын алып шығу әрекеті ұрлык жасауға окталғандық деп саналады.
Осындай тәсілмен ұрланған заттарды күзетілетін объектілердің аумағынан
алып кетуге қасақана көмектескен күзетшілер осы қылмысқа катысушылар
ретінде танылады.
Егер адам ұрлыққа дайындалу іс-әрекеттерін немесе ұрлык істеуге
тікелей бағғыталған дайындалу әрекеттерін тоқтатса, не жасырын түрде алған
ұрлык затын күзетілетін объектіден, аумақтан шыкпай тұрып, осы қылмысын
ақырына дейін жеткізу мүмкіндігі бола тұрса да оны істеуден өз еркімен бас
тартып, ұрланған затты кайтарса онда кінәлінің әрекеті қылмыс істеуден өз
еркімен бас тарту деп танылып, ол кылмыстык жауаптылыктан босатылады (КК-
тін 26-бабы).
Ұрлық субъективтік жағынан тікелей қасақаналықпен жасалады. Кінәлі
адам бөтеннің мүлкін жасырын түрде заңсыз, тегін алу аркылы меншік иесіне
немесе өзге иеленушіге материалдык залал келтіретінін біледі және сондай
тәсілмен сол залалды келтіруді тілейді.
Қылмыс пайда күнемдік ниет және сондай мақсатпен жүзеге асырылады.
Қылмыстың субъектісі болып - 14-ке толған адамдар танылады.
Қылмыстық занда ұрлыктың ауырлататын және өте ауырлататын кұрамдары
көрсетілген. Олар мыналар:
а) адамдар тобынын алдын ала сөз байласуы бойынша;
б) бірнеше рет;
в) тұрғын, кызметтік немесе өндірістік үй-жайға, коймаға заңсыз кірумен
жасалған ұрлық - ауырлататын, ал мынадайы:
а) ұйымдасқан топ;
б) ірі мөлшерде;
в) ұрлық не қорқытып алушылық үшін бұрын екі немесе одан да көп рет
сотталған адам жасаған ұрлық - өте ауырлататын ұрлык құрамдары болып
табылады.
Осы қылмысты бірлесіп жасау туралы күні бұрын уағдаласқан екі немесе
одан да көп адамдар қатысса, ол адамдар тобы алдын ала ұрлықты сөз байласып
жасау, адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша жасалған ұрлык деп
(175-баптың 2-тармағынын "а" тармақшасы) танылады.
Бірнеше рет жасалған ұрлык. Кылмыстың бірнеше мәрте жасалуының түсінігі
Қылмыстық кодекстің 11-бабында берілген. Қылмыстық кодекстің 175-181-
баптарындағы бірнеше рет жасалған қылмыс деп осы баптарды, сондай-ак
Қылмыстық кодекстің 248, 255, 260-баптарында көзделген бір немесе одан да
көп қылмыстардан кейін жасалған қылмыс танылады.
Бұрын істеген қылмысының аякталғаны немесе кылмыска даярланғандығы,
окталғандығы я болмаса қылмысқа кез келген рольді атқаруға бірлесіп қатысуы
да қылмысты бірнеше мәрте істегендік деп танылады.
Созылмалы, жалғаскан қылмыстар бірнеше рет жасалған қылмыс деп
саналмайды. Тұрғын, кызметтік немесе өндірістік үй-жайларға, коймаға зансыз
кірумен жасалған ұрлық.
Тұрғын жай дегеніміз адамдардың тұракты немесе уакытша тұруына
арналған немесе олардың демалуға, мүлікті сактауға, адамдардын баска да
мұқтаждыктарын өтеуге арналған (қойма. балкон, әйнектелген дәліз)
құрылыстарды айтамыз.
Адам тұруға арналмаған кұрылыстар тұрғын жай деп танылмайды) Мысалы:
шаруашылық қоймалары, мал қамайтын сарай, погреб және т.б.). Қызметтік
немесе өндірістік үй-жай дегеніміз адамдарды немесе материалдык игіліктерді
уакытша немесе тұракты орналастыруға арналған кұрылыстар болып табылады.
Бұған жататындар: завод, цех, корабль, сактық кассалары, музей,
байланыс бөлімшесі, магазин, театр, оку орындары, спорт құрылыстары және
т.б.
Егер ұрланған мүліктің құны әрекет жасалған кезде Қазақстан
Республикасының зандарында белгіленген он еселенген айлық, есептік
көрсеткіш мөлшерінен аспайтын болса, талан-тараж ұсақ мөлшерде деп
танылады. ҚР ҚК қылмыстың дербес түрі ретінде ұсақ талан - таражға салу
үшін жауаптылық белгіленбеген.
Яғни, меншік құқығында ұйымға тиесілі немесе оның қарамағындағы бөтен
біреудің мүлкін ұрлау, алаяқтық, иелену немесе ысырап ету жолымен ұсақ
талан-таражға салу әкімшілік жауаптылықты туындатады. Меншіктің басқа
нысандарындағы мүлікті ұсақ талан-таражға салғандығы үшін жауаптылық
мәселелері Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 9 бабының 2 бөлімі
бойынша шешілуі қажет. Ұсақ талан-таражға салу маңызы шамалы ма жоқ па
деген сұрақты шешу барысында алынған заттың сомасын ғана емес,
жәбірленушінің материалдық жағдайын да ескеруіміз қажет. Азаматтардың жеке
мүлкін алу барысында кейбір жағдайларда алынған заттың мөлшері өте
мардымсыз болса да, іс - қимылды маңызы шамалы деп тани алмаймыз.
Тонау немесе қарақшылык нысанындағы талан-тараж барысында алынған
заттың мөлшері қылмысты саралауға ешқандай әсерін тигізбейді. Талан-таражға
салудың берілген нысандарының қоғамға қауіптілігінің дәрежесі алынған
мүліктің мөлшерімен емес, мүлікті алудың әдісімен түсіндіріледі.
Азаматқа елеулі мөлшерде залал келтірілгендігін анықтау барысында
алынған заттың құнын ғана емес, оның жәбірленушіге құндылығын,
жәбірленушінің материалдық, қаржылық жағдайын ескеруіміз қажет. Осыған
байланысты, біздің көзқарасымыз бойынша, қылмыстық заңда талан-тараждың
ауырлататын белгісі ретінде мүлікті елеулі мөлшерде талан-таражға салуды
көрсету орынды болып есептелінеді.
Қазақстан Республикасының Қылмыстык, кодексінің 176 бабында
көрсетілген "Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету"
қылмысы талан-таражға салудың екі нысанынан тұрады.[9]
Осы екі нысанды бөлек көрсетудің тек қана теориялық емес, сонымен
қатар практикалық маңызы бар. Өйткені бұл бөлініс кінәлінің әрекетіндегі
талан-таражға салудың нақты нысанын анықтауға мүмкіндік береді. Осы екі
нысанның әрқайсысында өзіне тән қылмысты жасау тәсіліне және оның
аяқталуына байланысты ерекшеліктер бар. Бірақ бұл екі нысанды бір бапта
қарастырудың себебі, бұл иеленіп алуда да, ысырап етуде де алынған мүлік
кінәлінің мемлекетпен немесе ұйыммен сеніп тапсырылған қарауында болуында.
Осы жағдайды пайдалана отырып кінәлі адам мүлікті өз иелігіне айналдырады.
1.3 Сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап ету
арқылы талан-таражға салу
Заңда қылмыс ретінде кез-келген қоғамдық қауіпті ерекет белгілі бір
объектіге қол сұғады. Қоғамға қауіпті іс-әрекет қылмыстық заңда көрсетілген
нақты қылмыс құрамымен қамтылуы тиіс. Ал қылмыс құрамы элементтерінің
біреуі болмаған жағдайда, ол қылмыс болып табылмайды. Сондықтан да қылмыс
құрамының басты элементі-қылмыс объектісін талдауға тоқталуымыз шарт. Ол
үшін қылмыс объектісінің түсінігін, құрылымын, түрлерін анықтау қажет.
Қылмыстың объектісін дұрыс анықтау ұксас қылмыстарды бір-бірінен ажыратуға
мүмкіндік береді.
Қылмыс объектісінің мәселесі философиялық терең мәселе болып табылады.
Осыған орай біршама авторлар қылмыс объектісі болып тек қана коғамдық
қатынас емес сонымен қоса, құқық нормасын да тануды ұсынған.
А.А.Исаевтың көзқарасы бойынша құқық нормасының мазмұны оған берген
түсініктемесіне қарай өзгеріп отыратын, сондай-ақ барлық қоғамдық
қатынастардың құқык, арқылы реттелмейтіні есте болуы керек.
Ал Е.І.Қайыржанов қылмыс объектісінің материалдық және формальдық
жақтарын ажыратады. Материалдық жағы қорғалатын мүлде болса, формальдық
жағы ол мүддені жауып, бүркеп, қорғап тұратын құқықтық норма."Құқықтық
қорғаусыз құқықтағы мүлде жоқ, сондай-ақ олар қорғайтын әлеуметтік құнды
мүлдесіз құқық, нақты құқықтык нормалар жоқ",-дейді. Объектінің неғұрлым
терең мазмұнды жағы, мәнісі немесе қоғамдық құндылығы қоғам мен мемлекет
атынан қорғалатын мүлдеде, қоғамның материалдық не моральдық игіліктерінде
жатыр.[10]
Е.Ә.Оңғарбаевтың пікірінше, қылмыстың объектілерінің белгісіне қарай,
заң шығарушы қылмыстық-құқықтық нормаларды жүйелеу және кодификациялау
сияқты күрделі жұмысты орындайды.
Сонымен, қылмыстың объектісіне не жатады? Қылмыстың объектісі -
меншік, басқаша айтқанда, мүлікті иелену, пайдалану, оған билік ету
жөніндегі қоғамдык қатынастардың жиынтығы болып табылады.
ҚР ҚК 176-бабына сәйкес, иеленіп алу немесе ысырап ету — кінәлі адамға
тапсырылған бөтен мүлікті ұрлау. Бұл норманың шеңберінде іс жүзінде
ұрлаудың өз алдына бөлек дербес екі нысаны біріктірілген: иеленіп алу
(иелену) мен ысырап ету. Қызмет бабын пайдаланып жасалған ұрлау
заңшығарушымен дербес құрам ретінде қарастырылмайлы, ол осы қылмысты
саралаушы белгілер қатарына жатқызылады.
Ұрлаудың осы нысанын біріктіретін жалпы нәрсе занды негіздегі иелік
пен қарауындағы ұрланытын мүлікке субъектінің ерекше қатынасымен көрінеді.
Қылмыс объектісі мен затына қатысты бұл жерде бұдан бұрын айтылғаннан
өзгешелік жоқ. Тек мүлік кінәлі адамға сеніп тапсырылған болуы керек.
Кылмыстық қүқық теориясында дәстүрлі түрде ұрлаудың басқа түрлеріне
қарағанда иеленіп алу немесе асырып ету заты кез келген бөтен мүлік емес,
тек қана кінәліге сеніп тапсырылған мүлік танылады.
Иеленіп алу немесе ысырап ету затына да бұдан бұрын талданған ұрлау
түрлеріне белгілер тән болады.
Қарастырып отырған қылмыстың объективтік жағын бөтен мүлікті ұрлаудың
иеленіп алу немесе ысырап ету нысандары құрайды. Иеленіп алу кінәліге сеніп
тапсырылған тауарлы-материалдық қүндылықтарды алып коюымен және оларға
заңсыз иелік етумен көрінеді
Иеленіп алу — бұл ұрлаудың кінәліге сеніп тапсырылған бөтен мүлікті
кайтарымсыз, өзінің немесе үшінші бір адамның бас пайдасы үшін меншік
иесіне немесе өзге де иелік етушіге шығын келтіре отырып жасалатын түрі.
Иеленіп алуда кінәліге сеніп тапсырылған мүлік оған заңсыз жолмен
ауысады, нәтижесінде кінәлі оны өз меншігіне айналдырады немесе өз меншігі
ретінде оны үшінші бір адамға беріп жібереді. ҚР ҚК 176 -бабына сәйкес
иеленіп алудың ерекшелігі субъектінің ұрланған мүлікке қатынасы болып
табылады: мүліктің адамның иелігінде занды түрде болуы, өкілеттігіне қарай
белгілі бір қатынасқа ие болуы.
Мысалы, алдын ала тергеу мынадай жай анықталып, И.-ға Аян тұрғын үй
кооперативінде бас бухгалтер қызметін атқарып жүргенде өзіне
сеніп тапсырылған мүлікті қызмет бабын пайдаланып иеленіп алып, Кассалық
операция жүргізу ережелерін бұзып, кассалық ордерлерде кіріс ақшаларды
тіркемей, Аян кәсіпорнына 19500 тенге шығын келтіргені үшін айып
тағылған.[11]
ҚР ҚІЖК 24-бабына сәйкес, сот істі дұрыс шешу үшін қажетті және
жеткілікті мән-жайларды жанжақты, толық және объективті зерттеу үшін заңмен
қарастырылган барлық шараларды қабылдауға міндетті. Осы сияқты
талаптарды сот бірінші инстанцияда орындамаған. Осы айтылғандарды назарға
ала отырып, сот алқасы И.-га қатысты ақтау үкімі мән-жайларды толық және
жеткілікті зерттемеген негізде шығарылған.
Осыған орай істі дұрыс шешу үшін елеулі маңызы бар дәлелдердің
жоктығына байланысты үкім жойылып, іс жаңадан сот қарауына жіберілген.
Сонымен бірге, ұрланған зат құртылып жіберілгенде немесе басқа бір
адам арқылы ұрланғанда, егер мұндай жағдайда өзара келісушілік болмаса
иеленіп алу болды деп саналмайды.
Ысырап ету — ұрлаудың кінәліге сеніп тапсырылған мүлікті өзінің немесе
басқа адамның бас пайдасына айналдыру мақсатында меншік иесіне немесе
басқаша иемденуші адамға шығын келтіре отырып алып қою түрі.
Сөйтіп ысырап ету - бұл мүлік сеніп тапсырылған адамның тұтынушыдан
алып қою арқылы қайтарымсыз, өзінің немесе басқаның пайдасына айкалдыру.
Бұл жерде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz