Егде және қарт жастағы тұрғындар арасында өмір сүру сапасын бағалау

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Егде жастағы адамдардың өмір сүру сапасын жоғарлату барысында мейіргердің рөлі.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1. Теориялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1.Түркістан қаласындағы егде жастағы адамдардың өмір сүру
сапасын жоғарлататын әлеуметтік-экономикалық факторлар ... ... ... ... ... .4
1.2. Халықтың қартаюдың басты себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .5
1.3. Қарт адамдарға әлеуметтік көмек көрсету әр түрлі
әлеуметтік теориялар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.4. Егде және қарт жастағы тұрғындар арасында өмір сүру
сапасын бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2. Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.1. Материалдар мен әдістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2. Зерттеу нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.Кіріспе
Елімізде қарт адамдарға медициналық көмек көрсету еліміздің әлеуметтік саясатының негізгі ұстанымдардың бірі. Қарт адамдар елімізде халқымыздың едәуір бөлігін құрап отырған әлеуметтік топ болып табылады. Халқымызда кәрліктің емі жоқ ауру деген даналық сөзі бар. Қазіргі уақытта оларға медициналық көмек көрсетудің жаңа әдістерін жасау маңызды. Осы бағытта қарттарғамедицналық көмек беруді жоспарлы түрде жүргізу үшін ғылыми әдістемелік негізде жасау керек. Сонымен, қарттық бұл әлеуметтік психологиялық және жас ерекшелік психологиясымен байланысты мәселе болып отыр.
Адамдар қарттық жасқа жеткенде бұрынғы жас жағдайларында елемеген және көңіл бөлмеген сырқаттары көріне бастайды. Бұл жас ерекшелікке сай ағзада болатын өзгерістер, ағзалардың ауруға қарсы тұруының төмендеуі және дұрыс тамақтанбау зейнетақының толық қанды өмір сүруге жетпеуі, қарт адамдардың жүріп тұруындағы қиыншылықтарына байланысты уақытында емханаларға көріне алмауының салдарынан оларға сапалы деңгейде медициналық көмек берілмейді. Біріншіден өтпелі экономикалық жағдайларға сәйкес әл-ауқат пен халықтың денсаулық деңгейі арасында нақты байланыс бар екенін ескере кеткен жөн.
0.1. Зерттеудің мақсаты: егде жастағы адамдардың өмір сүру сапасын әсер ететін факторларды анықтау кезіндегімейіргердің рөлі
0.2. Зерттеу міндеттері
oo Егде жастағы науқастардың өмір сүру сапасын жақсартатын факторлар бойынша әдеби шолу жүргізу
oo Егде жастағы адамдарға сауалнама жүргізу арқылы өмір сүру сапасын жақсартатын факторларды анықтау
0.3. Тәжірибелік маңыздылығы
Қарт адамдардың денсаулығының, өмір сүру сапасын жақсарту мақсатында басты факторлар анықталды.

1.Теориялық бөлім
1.1 Түркістанқаласындағы егде жастағы адамдардың өмір сүру сапасын жоғарлататын әлеуметтік-экономикалық факторлар
Бүгінгі таңда Қазақстанда денсаулық сақтауға ерекше көңіл аударып отыр. Елбасымыз өзінің халыққа жолдауында былай деді Бізде денсаулық сақтау ісі тегін, бірақ, бүгінде зейнетақы қорларында жасалып жатқандай, болашақ - медицинадағы сақтандыруда. Адамның өзі, оған жұмыс беруші және мемлекет жауапкершілікте болады. Адамның денсаулығы неғұрлым нашар болса, ол соғұрлым аз сақтандырылады, неғұрлым жақсы болса, сақтандыру сомасы да соғұрлым көп болмақ. Қазір адамдар сапалы медициналық қызмет көрсетілетін емдеу мекемелерін таңдайды. Олар бұл мәселені анықтап алды, енді одан әрі қозғалу қажет. Сонымен халыққа соның ішінде қарт адамдарға көмек көрсету өзекті екені шындық.
Қарт адамдарға медициналық және әлеуметтік қызмет көрсетудің кейбір жетімсіздігі экологиялық факторлардың әсері, салауатты өмір салтын қалыптастыру және аурудың алдын -- алуға байланысты жүргізілетін іс-шаралардың шалғай ауылдарда дұрыс жүргізілмеуі қарт адамдардың сапалы медициналық тұрғыдан толық қамтылуына өз әсерін тигізіп отыр. Шалғай ауылдардың тұрғындарының әлеуметтік тұрғыдан әлсіздігі және жұмыссыздық кейбір жанұяларға толыққанды құнарлы тамақтануына да әсер етеді. Үйішілік тұрмыстық жағдай қарт адамдарға өз өмірін толыққанды өткізуіне әсерін тигізеді.
Сонғы 10 жылда әлемнің дамыған елдерінде байқалып отырған үдеріс бірі- бұл халықтың жалпы санында және оның салмағында қарт адамдардың жылдан жылға өсіп отыруы.
Халықтың жалпы санында балалармен жасөспірімдермен үлес салмағы азайып, қарттардың үлесі көбеюдің түбегейлі процесі айтарлықтай жоғарғы шапшандылықпен жүріп жатыр деп, толық негіз бар.

1.2. Халықтың қартаюдың басты себептері
Халықтың қартаюдың басты себептері - бала туудың кемуі,медицина прогресінің арқасында жасы үлкен адамдар топтарының өмір сүруінің жалғасуының көбеюі, халықтың өмір сүру деңгейінің артуына байланысты орташа жасы ұзақтылықтың өсуі.Экономикалық бірігіп қызмет істейтін және дамушы елдерде орташа есеппен ерлердің өмір сүру ұзақтығы 30 жыл ішінде 6 жылға, әйелдерде - 6,5 жылға өскен.
Экономикалық бірлесіп қызмет көрсету және даму елдерінде соңғы 30 жыл ішінде орташа өмір сүру ұзақтығы ерлерде 6 жылға әйелдерде 6,5 жасқа өсті. Біздің елімізде соңғы 10 жылда ішінде бұл көрсеткіштердің тұрақты түрдің өсу тенденциясы қалыптасқан.
Қарт адамдардың әлеуметтік-демографиялық категорияларға әлеуметтік жұмыстардың мамандары әртүрлі тұрғындағы көзқарастан анықталады: хронологиялық, әлеуметтік, биологиялық, психологиялық, функционалдық және басқалары.
Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының жіктеуі бойынша 60 жастағы және одан да жоғары адамдарды үлкен егде жастағы адамдар деп есептейді. Бүгінде іс жүзінде осы мәліметтер қолданылады. Алайда көптеген елдерде зейнетке шығу 60 жастан іске асырылады.
Демографиялық қартаю біздің елімізде балалардың туу санының кемуіне байланысты болып отыр. Соңғы 10 жыл ішінде жас ұрпақтың үлес салмағы 24-44 %-ға қысқарған. Осының нетижесінде зейнеткерлік жастың адамдардың үлес салмағы 15 жасқа дейінгі балалардың үйлесінен асып түсіп отыр. Болашақта бұл жағдай одан ары күрделене түсіп, егде жастағы адамдардың саны арта түседі.
Халықаралың жіктеу көрсетіп отырғандай 2018 жылы өзінде еліміздегі халықтың құрылымы демографиялық қартаю кезеңіне сәйкес келетіндей болады. Балалар мен жасөспірімдердің үлесі 65 және одан да жоғары егдеадамдар үлесіне сәл ғана артылуы мүмкін.
Жетпістен және одан да жоғарғы адамдар аралық халықтың 28,3 пайызын құрады. Бұл еңбекке жарамды қабілетті жастан біршама жоғары. Көп жасайтындар саланың тұрақты өсуіне байланысты. Жасы үлкен егде жастағы адамдар үшін мемлекеттің жауапкершілігі әсіресе жоғарлай түседі.
Қартадамдардыңәлеуметтік-демография лықкатегориясымен, олардыңпроблемаларыныңанализінәлеум еттікжұмыстеоретиктері мен практиктеріәртүрлікөзқарасарқылыаны қтайды - хронологиялық, социологиялық, биологиялық, психологиялық, функционалдықжәнетағыбасқа. Қартадамдардыңжиынтығыайтарлықтайер екшеліктері мен сипатталады, онда 60-тан 100 жасқадейінгіадамдаржатадыгеронтолог тартұрғындардың осы бөлігін жастар және қарттар (немесе тереңдер) қартлердепбөлудіұсынады, осығанұқсасФранцияда үшінші, төртінші жасдегентүсініктер бар. Үшіншіден, төртіншіден шекарағаөтужасы 75-80 жасташекарасыртынжеңіпшыққаныболыпе септеледі. Жас қартлер қарт қартлергеқарғандабасқапроблемаларсе зімдімүмкін, қарт қартлергеқарағанда - мысалы, еңбекпенайналысу, жанұядабасты болу, үйміндеттерініңбөлінуіжәнетағыбасқа .
Демографиялыққарттықкөптегенәлеумет тік-гигиеналықжәнемедициналықмәселе лертуындатады [30]. ХХ ғасырдыңаяғындаВенадаөткенғылыми-тә жірибелікконференциядатұрғындардыңқ артаюүрдісіғаламдықсипатқаиеболғанд ығыжәнеадамзаттыңеңөзектімәселесіек ендігінмойындаған. БіріккенұлттарҰйымы Геронтология мәселесібойыншабойыншаДүниежүзілік Ассамблея өткізукеректігінұсынды.
Осы дүниежүзілікАссамблеяның геронтология мәселелерібойыншақабылдағанХалықара лықбағдарламасындажетібағыттықбасым дылықтыайқындады. Олардыңқатарындаденсаулықсақтаужұмы сынарттыружәнетамақтанусапасынжақса рту; егдеадамдардыңтұтынушылыққұқығынқор ғау; тұрғынүйменқамтамасызетужәнеқоршаға нортаныңэкологиясынсақтау; отбасыныңтұрақтылығынсақтау; әлеуметтікқамсыздандырудыжолғақою; жеткіліктітабыспенжәнежұмыспенқамта масызету; білім беру сапасынарттырумәселелері бар. Алайда, дамушыелдерүшінбұләлеуметтікбасымды лықтардыжүзегеасыруүшінқаржыныңжетк іліксіздігіайтарлықтайкедергіболыпо тыр [31-35].
БіріккенҰлттарҰйымы 2002 жылыМадридте геронтология мәселелерібойынша 2-ші Дүниежүзілік Ассамблея өткізді. Ассамблеядатұрғындардыңқартаюыкезке лгенмемлекетқызметініңәлеуметтік-ги гиеналықсаласында, оныңішіндеденсаулықсақтауісінде, тұрғындардыжұмыспенқамту мен жұмыскүшініңнарығына, әлеуметтікқорғаушаралары мен қаржылық- экономикалықмәселелердішешудемаңызд ымәселелертуындататындығын БҰҰ сарапшыларытарапынан баса айтылды[36,37].
Қарттықүдерісіәртүрліаурулардан, соныңішінде тек егдежәнеқартжастағыадамдарғағанатән патологияларданзардапшеккеннауқаста рсаныныңкөбеюіменқатаржүреді[38,39] .
Қартадамдарға -- денісауғажататындар,мықтықарттар, ауру ауыртпалығытүскенәртүрліәлеуметтікқ абаттарданшыққанжәнеәртүрлібілімдең гейін квалификация жәнеәртүрліқызығушылықтаригергенада мдаржатады. Олардыңкөбіқартайғандазейнетақы ала отырыпжұмысістемейді.
Ұзақжасаужәнепсихикалықденсаулықәрұ зақжасаушы (сирекжағдайболмаса) соматикалықхронологиялықауруменқата раурады (жүректүтікшелері, асқазан-ішектік, геникологиялық, урологиялық, тірек-қимыл аппараты ауруларыменжәнетағыбасқа). Егерорталықжүйкежүйесіменбайланысты аурулардыбылайқойсақта, бұныңөзікөптегенқартайғанадамдарды шекарадағы ауруға жатқызуғажеткілікті. Осыданкеліп, оларпсихиатрдың не психтерапевтің бақылауын не емдеукоррекциясынкерекетеді. Психожұмыстың психотерапия - бұлқарталдамдыөлімгеморальдытұрғыда дайындау, бұлжасәзірге психиатрия бөлігі. Өйткені, тіптібір-ақхроникалықаурудыңөзі (олқайкездепайдаболатынынмаңыздыеме с) неврозғаұқсасауруларғажәнемінездің ауру деформациясына, тіптіпсихопатияғадейінәкеледі. Қарттықтыңбұлқұбылыстарынарнайыбөлі м геронтология зерттейді.
Ұзақжасаушылардың (қартаюшы, егде, қарт) әлеуметтік-медициналық проблемаларыеңалдымен, өте -- әлеуметтікжәнемедициналықболыпбөлін еді. Бірақ, бұлнәрсебойыншабөлуемес, форма бойыншабөлу. Екі проблема да цивилизация мен мәдениетбасталыпкележатқандапайдабо лды. Соңғыдамығанонжылдықтадамығанелдерд ебақыланыпкележатқантенденциялардың бірі - тұрғылықтыжердегіқартадамдардыңсаны ныңабсолюттіөсуі. Тұрғылықтыжердіңжалпысанындабалалар мен жастарсаныныңүлесіазайып, қарткісілердіңсаныныңүлесіөсупроцес іайнымайжүріпжатыр.
Қарт адамдардыңөмірлерініңәлеуметтікшарт тарыеңалдыменолардыңденсаулықжағдай ыменанықталады. Денсаулықжағдайыныңкөрсеткіштерісап асындаөзіндікбағалукеңіненқолданыла ды. Қартаю процесіжекетоптармениндивидтердебір дей бола бермейді. Өзіндікбағалауларықатты ерекшеленеді.
Денсаулықтыңжағдайыментағыбіркөрсет кіші - белсендіөмірқызметтілігіқартадамдар дахронологиялықауруларкүшіндетөменд ейді, естудің, көрудіңнашарлауы, ортопедикалықпроблемалар бар болады.
Қартадамдардың ауру деңгейі, жастарғақарағанда 6 есежоғары.
Денсаулықпенталасаалатынжалғыз проблема - материалдықжағдай. Қартаадамдарөздерініңматериалдықжағ дайларымен, инфекция деңгейіне, медициналықкөмектіңжоғарытұратынына қиналады. Өткізілгенәлеуметтікзерттеугесәйкес , зейнектерлердің 60%-ы жұмысістегісікеледіекен. Қартадамдардың үйжағдайындатұратындарғақарағандақа рттарүйіндеайтарлықтайәртүрлілікбай қалады.
Соныменбірге, қартадамдарғаарналған интернат үйлерінде психиатр, психолог, әлеуметтік педагог әлеуметтікжұмыспентегінқызметкөрсет еді.
Ғылымизерттеунәтижелерініңмәліметте рінеқарағандажалғызбастыегдеадамның 30% тұрғынүй-жайы мен қаражаттық-тұрмыстықжағдайларынжақс артуға (жөндеуге, телефондықбайланыспенқамтамасызетуг е, санитарлықжағдайлардыұйымдастыруға) , егдежәнеқартадамның - үйдетұрмыстыққызметкөрсетудіұйымдас тыруғақажеттілігінкөрсетті [66,67].
Тұрмыстыққиыншылықтардыңішіненегдеж әнеқартадамдардың 80% көбінесекіржуу, үйдіжинастырып - тазалау (23 бөлігі), азық-түлік пен дәрілердісатыпалу (32%), тамақдайындау (25%), өзінекүтімжасау, гигиена шараларынжасау (18%) сияқтықиындықтарменжиіұшырасадыекен [68,69].
Әлеуметтікжәнестационарлықұйымдарда тұрақтыөмірсүретінегдежәнеқартжаста ғыадамдардыңарасындажалғызбастыадам дардыңүлесі 52%-ғадейінартыпотыр. Жеке ғалымдардыңдеректерінеқарағандажалғ ызбастықарттықжастағыадамдар мен мүгедектергеарналғанпсихоневрология лықинтернаттардаолардыңүлессалмағы орта есеппен 70% дейінжетті [70].
Қартайғанадамныңерекшежағдайы, оның құдайғажақындылығымен тұрады. Қартадамныңмаңыздыжағы, оныңбіртіндепөлімгежақындапқалғанөл імтуралыуайымболатынын дәлелдеді. Бұладамменбіргетуатынпсихологиялық қорғанышыныңжасынасайобразбенөзгеру іжәнеөзөлімітуралыескіретінбағдарла малармен түсіндіріледі. Психологиялыққорғанышадамғажәнежазы лмайтынаурумен аурушыға өлімненқашыпқұтылаалмайтындығытурал ыойлардыжеңугекөмектеседі. Автор, әрине, өлімтурадыойлар психологиялық, патологияның (психотикалықдепрессиялар, суицидальдықұрылымдар, сандырақжәнетағыбасқа) симптомы болыптабылғаншақатысты.
Халықтыңқартаюкеңеюінеенгенкейбірел дердіңтәжірбиесімыналаркөрсетеді. Зейнетақығашыққанжекеадамдардыңқоға мдабейімделуіқиынжәнекүрделіжағдайд аөтіпотырады. Біздіңеліміздееңбеккеқабілеттіжаста ғыадамдардыңжәнежасыбойыншаеңбеккеқ абілетсізадамдардың ара қатыннасы, балаларменегдеадамдардыжүруқарқынын аннақтыайқындалыпотыр. Соңғы он жылкезегіндедемографиялықжүктемекоэ фициенттіңуақытшатөмендеп, кемуіеңбеккеқабілеттіадамдаржүктеме сініңазаюыменқатарөтіпжатыр. Бұл ситуация құрамындақартадамдар бас отбасыларғамемлекеттіқолдаудыңмаңыз дылығынкүшейтетүседі.
Соныменбіргееліміздекөптегенотбасыл ар әлеуметтік- экономикалыққиындықтардыбастанкешір уде:
-- кедейшілік;
-- жұмыссыздық;
-- көпбалалы болу;
-- ауру- сырқат болу т.б
Бәріненбұрынжалғызбастытұрыпжатқанқ артадамдардыңөсуүрдісіқалыптасыпбар ады.

2.3. Қартадамдарғаәлеуметтіккөмеккөрсету әртүрліәлеуметтіктеориялар
Қартадамдарғаәлеуметтіккөмеккөрсету әртүрліәлеуметтіктеориялардықолданабілуталапетеді. Олардыңішінде:
1. Әлеуметтікрөлдерденайырылутеориясы;
2. Халықтың аз бөлігінқұраутеориясы;
3. Адамдардыңжастарыбойынша стратификация теориясыннегіздеу.
Біріншітеорияларыныңмазмұнынаүлкене гдежастағыадамдаржатады. Қартаюкезеңіндежасадамдарменараласы пайқарым- қатынастардаболмайды. Олардыәлеуметтікрөлдердегірөлдерден босатады. Бұлрөлдернегізіндееңбекқызметінебай ланыстыболған, сонда- ақбасқаружәнежауапкершілікрөлдері де қатарласажүрген. Рөлдерденбосатутеориясыүлкен, егдежастағыадамдардызейнеткешығаруа рқылызаңдытүрдеіскеасырылатын процесс ретіндеқаралады. Олардыңқызметорндарыбелгілібірқызме ттегіжасадамғаөтуікерек. Бірқатарсыншылар, бұлтеорияларынаадамгершіліксезімдіқ астерлемейтіндеппікірайтады. Ал қайсібіррөлдерденбосату, бұл процесс универсалдыжан- жақтантүбіндеіскеасырылатын шара ретіндедәлелдейді.
Қазіргіуақыттабұғанқарсыәлеуметтікө рістеқолдануыншектейтінбелсеңділікт еориясытұжырымдалыпкеңіненқолданыла тынболады.
Бұлтеорияныжақтаушылардәлелдепкөрсе ткендейқартадамдаригергенрөлдердена йырылғанкездеоларқоғамдакерексізеке ндігінсезінетінсезімтуындайды. Жеке басыныңқасиетінжоғалтудептүсінеді, өзініңруханиқұндылықтарыніскеасыруү шін, оларбелсендіөмірден бас тартпаукерек. Керісінше, жаңақызметпенайналысыпжаңарөлдердіо рындаудыәлеуметтікқажеттілікдепсана йды.
Әлеуметтікрөлі бар мәндердебелсеңдіорындаудыжалғастыры п, еңбекортасыменараласып, қартадамдарөздерініңпсихологиялықтұ рақтылығынқалыптасқанбайсалдылығынс ақтапқалаалады.
Адамныңқартаюкезеңіндебейімделудреж есіорталықтайдеңгейдеалғашқысатылар дыңқызметібайланыстыболыпкеледі.
Ендіқартаюкезеңіжақындағансайынадам көптегенрөлдердіигерсе, ондаолардыжоғалтыпайырылғануақыттао лоншақиналақоймайды. Жаңажұмысорныңтабуғажеңілсоғады. Отызжастағыэмоционалдық, психологиялықтұрақтылығыжәнебелсеңд ілігі бар адамдаржетпісжастанасқанкезеңдеөзбо йындағыэнергиясынсақтайалады. Отызжастағықорқынышжәне консерватизм сапасындағыадамдарөмірініңаяғынадей ін, бірқалыптытұрақтылықты бола алмай, сенімсіздікпенүрейленеқарайды.
Қоғамолардыкемсітіп, оларғақарсыболыпкөрінеді. Егерүлкенегдежастағыадамдаржаққажол дытауып, қалыптасқанбайланыстысақтапқалса, олармәденидеңгейдіңжаңатүрінқұрып, өзініңпсихологиялықтұрақтылығынсезі неді.
1. Осы жастағытопқажататынадамдардыңарасын дапсихологиялықжақындастық, бірін- біріқабылдап, тез тілтабысып кету;
2. Халықтыңбөтентоптарменіс- әрекетжасауданолардыалыптастауы.
Соныменүлкенегдежастағыадамдыкемсіт у, олардыңбірлігіқартаюкезіңдеқарым-қа тынастарыныңөзінетәнжаңатүрітуындай ды.
Осы түрі, яғнитеорияныңпайымдауыншабұладамдар ғаарналғанмамандандырылғанмекемелер ініңкөбеюі, өзіндікмәденидеңгейдікөбеюдегіқалып тастыруғамүмкіндікберереді. Қарттарөздерінелайықтымағынадаөмірс үргісікеледі. Бұлоларөздерініңпроблемаларыншешуге белсеңдітүрдеқалыптасқанжағдайдаған амүмкіндікболады.
Кейбірмамандарадамдардыңжастарыбойы нша стратификация теорияларынтиімдіболыпсанайды. Бұлтеорияғасәйкесадамдардыңәрбуыныө зіншеқұндыжәне тек қанаөзінетәнтәжірбиесі бар дептұжырымдалған.
Қазіргіуақытадамныңтабиғатынасәйкес келетінқартаютеорияларықұралып ,бұл процесс жетілдіругефакторларықтимал.
Адамдардыңқартадамдартобынақосылуыо ныңқоғамменқарым-қатынасынжәнеөмірд іңмәні мен мақсаты, жақсылық пен бақытдегенсияқтықұндынормативтіктүс ініктергеқатынасынтүбегейліөзгертед і. Адамныңөмірсүрусалты да өзгереді. Бұғандейіноларқоғаммен, өндіріспен, қоғамдыққызметпентығызбайланыстабол ады. Ал зейнеткерретіндеоларөндірісорныменж үргенқарым-қатынастыжоғалтады. Біраққоғамныңмүшесіретіндеолар қоғамдықөмірдіңкезкелгенбіраясынақа тыстыболыпқалабереді.
Зейнеткешығу, әсіресе, еңбекқызметіжоғарыбағаланғанадамдар ғаауыртиеді. Тәжірибекөрсетіпотырғандайеңбекқызм етіненайырылуадамдардың психикасына, өмірліктонусынажәнеденсаулықжағдайы на керіәсерінтигізеді.
Адамдардыңөмірсүрусалтыкөбінеоларды ң бос уақытынұйымдастыруменбайланысты. Қоғамдыққызметкебелсендіқатысаотыры п, қартадамдарөздерініңөмірлерінәлдеқа йдақызығырақетеді. Бұлтұрғыдаегдежастағыадамдардықоғам ныңтүрліжұмыстарына, жиналыстарұйымдастыруға, қартадамдарғаарналған теле, радио бағдарламағақатыстыружөн.
Өндірістегіеңбегінен бос уақытындақартадамдарнемерелерінтәрб иелеуменайналысады. Оларұзақжылдарбойыжинағантәжірибеле рі мен жақсылықтарынберугетырысады.
Отбасыментұратынзейнеткерлеркөбінеү йшаруашылығыменайналысады. Таңертеңертетұрып, отбасындағыжұмысжасайтынадамдарғата ңғыасындайындайды. Немерелерінмектепкеаттандырадыжәнет ағысолсияқтықызметтератқарады. Бұлкөптегензейнеткерлердің демалыс күніқартадамдардыңденсаулықжағдайыо тбасындағыатмосфераға да байланыстыболыпкеледі. Қартадамдардыңотбасындағыжағдайы, қазіргікезде, әлемдеболыпжатқанөзгерістержағдайын а да байланыстыболыпкеледі. Мысалға, солкезгесайғылымитехникалық революция жағдайындажоғарғыұрпақтыңжиналғантә жірибесібұрынғымағыналығынжоғалтады . Неғұрлымбілімдіжастарүлкенжастағықа рткісілергебасқакөзқараспенқарайды. Біраққарттарғакөңілаудару, отбасындағыжағдайдыжақсартуқоғамдақ алыптасқанқұрылымменанықталады.
Геронтология мен генетика арасындаанықшекараныжасауқиынболған ымен, гериатрия (қарттықкезеңдеріндепсихикалықаурул арыменайналысатын) проблемаларымаңыздыорыналады.
Әрқартадамоңайөмірсүрмейді. (60 жасқакеліп, ешқандайқайғы, ешқандай стресс сезінбегенадамдыелестетуқиын). Алайда, ерекшеауыржағдайдаглобальды әлеуметтікпатаклияциалардыңбүкілқат арынбасынанкешіргенРесейқартадамдар ы. Адам үшінеңжаманы -- өзініңішкіқұндылықтарын, бағыттарынжоғалтудыңкүйінбасынанкеш іру. Қартадамдарқұндылықтарынқайтабағытт ауға, яғникапиталистікәлемніңқұндылықтары нқабылдайалмайды. Осы арқылыоларөздерініңарттарынан социопаттардың үлкенармиясынұсынады. Қартадамныңмінез-құлқықартаюкүшінед еформацияланады. Бұлдеформациядансоңайтарлықтайқиын процесс болады. Әлеуметтікжұмысшылар біразуақытқадейінтұқымқуалаушылық арқылыберілген шешуінің жақтарынсақтайды. Жасұлғайғансайынмінездіңкәсібидефор мациясыпайдаболады, басқашаайтқанда, мінездіңбелгіліжақтарының акцентуациясы күмәнданғыштық, ашуланшақтық, жараланғыштық, қобалжушылық, толқушылық, өкпелегіштік, эмоционалдымобилділік, мінегіштік, долылық, жүдеушілік, тұйықтық, өзініңжәнеайналасындағылардыңіс-әре кетінәділетсізбағалау, стереотипті қайталанатын жаралайтын ситуацияларда ақыл-ой қабілеттерінің реактивті регресіжәнетағысолсияқты.
Ал егерқартадамғаөзініңжақынтуыстарын, әсіресежақыннемесебалаларын жерлеуге тура келгенболса, оныңпсихикасы мен мінезі қалыпты бола қоймас. Қартайғандажалғызқалупроблемсы, сөзсіз ерекшеорыналады. Жалғызадамдардыңпсихикасының өзгеруіешқандайсиндромды сыйымсыз, өйткеніөзініңәржағдайындаолбірігейж әнекомфортты. Сонда да жалғызбастықарттардыңжағдайын клиникалық, геронтологиялық әлеуметтік норма депайтуғаболмайды.
Бұлжердетағы да қартайғаназаматтардыңөзінің әлеуметтік-медициналықерекшеліктері күйінде ерекшеқатарбөлінетінекікатегориясын көрсетугеболады. Біріншіден, бұлқартайғанмүгедектер (жаскезінденемесекемелденгенкезеңде мүгедекболып, сонда да жасындажақсыбейімделіп; отбасы бала-шағасы, жұмысыжәнетағыбасқасы бар). Екіншіден, бұлқартайғаншағындамүгедекболғандар . Қартадамдардыңпсихикасыкәсібишаблон дарғажатпайтынәртүрліхарактерология лықжынысымен, аффективті-эмоционалдыерекшеліктері менөзіндікболыптабылады. Бұлжердеиндивидуалдыәдістемекерек.
Адамныңжай-күйінбағалаудың, емделуденкүтетінжәнекөрсетілгенемде удібағалаудыңмаңыздыәдістерініңбірі ретіндеөмірсүрусапасынбағалаудыайту ғаболады. Бұл термин әлеуметтанудабұрыннанқолданылса, 1960 жылдарданбері медицина саласындапайдаланылады [1].
1980-жылдардан бастапәртүрліауруларменбайланысқанө мірсүрусапасынбағалауүшінәртүрліәді стемеліктәсілдерәзірленіп, апробация сынақтанөткізіліп, тәжірибегеенгізілуде [2].
Дүниежүзілікденсаулықсақтауұйымының (ДДҰ) анықтамасыбойыншаөмірсүрусапасы (ӨСС) - қоғамөміріндегі, оныңмәдениетіндегіжәнеқұндылықтаржү йесіндегімән - мәтінінде, өзініңжағдайының осы жекетұлғаныңмақсаттарымен, оныңжоспарлары, мүмкіндіктеріжәнежағдайсыздықдәреже сіменжекеарақатынасы [3].
Сонымен, ӨСС - адамныңіштейжекелейжәнеқоғамшеңбері ндегіадамныңжайлылықдәрежесі. Мұндайбағалаутолығыменденсаулықтыңж ағдайымен, психологиялық хал-күйімен, тәуелсіздікдеңгейімен, қоғамдағыорнымен, қоршаған орта себептеріменжәнеадамныңөзгешетүсіні ктеріменбайланысты. Соныменбірге, ӨСС ерекшесубъективтіккөрсеткішболыптаб ылады [4-6].
XXI ғасырдыңбасында Өмірсүрусапасы түсініктемесіғылымизерттеулердіңмән інеайналдыжәнедәлтүсініккеиеболды. Денсаулықпенбайланыстыөмірсүрусап асы - бүгіндежекежәнетоптықдеңгейдегіденс аулықкөрсеткіштерінбағалаудағысенім ді, ақпараттықдеректіжәнетиімдіәдіс [7-9].
Медицина ғылымыденсаулықтыәлеуметтік-гигиена лықжәнепсихологиялықтұрғысындабағал айды. Әртүрліпатологияларорганизмгеайтарл ықтайауыртпалықтүсіріп, жалпыкөңіл-күйгеәсеретеді. Дертадамныңкүнделіктіөміртіршілігін ежәнеөмірініңәртүрліжақтарын, медициналықжәнеәлеуметтіксалауаттыл ықтыөзгертеді. Ал, бұлөмірсүрусапасыннашарлатады [10-12].
Өмірсүрусапасыбойыншаәдебишолубарыс ындакөптегенғалымдардыңеңбектерінде дәрігерлертәжірибесінденауқастардың ӨСС критериі - тез шаршағыштықшағымдарынкөпшілікмаманд арсубьективтібелгіретіндеқабылдап, оған аса мәнаудармайды, ал, негізіндешаршағыштықағзаныңқызметін ің әлсірегенін білдіре отырып, өлім қаупінің артқанын көрсетеді. Ұлыбритания мемлекетінде жүргізілген 40-79 жас аралығындағы 18101 ер және әйел адамдардан тұратын когортты зерттеуде 4397 өлім жағдайы тіркелген, осы жағдайдың ӨСС бағалау шкалаларында шаршағыштықты жасы, жынысы, білім деңгейі, әлеуметтік жағдайы, жүрек тамыр жүйесі ауруларының болуы, қалқанша безінің қызметімен, қандағы гемоглобин, СРП-мен өзара байланысын тексергенде өлім қаупінің жоғарылауы жүрек қан тамыр жүйесі ауруларында және қалқанша безінің қызметінің бұзылысымен шаршағыштық шкаласының айқын өзара байланысының жоғарылауы байқалды [13].
2.4. Егде және қарт жастағы тұрғындар арасында өмір сүру сапасын бағалау
Егде және қарт жастағы тұрғындар арасында өмір сүру сапасын бағалау үшін жүргізілген сауалнамаларының тиімділігін бағалау үшін мета анализдік шолу жасағанда өмір сүру сапасын бағалайтын бірнеше ShortForm 12 (SF12), EuroQol (EQ5D), Life-Quality-GerontologyCentreScale (LGC-Scale) және QualityofLife-Alzheimer'sDisease (QoL-AD) сауалнамаларымен салыстырғанда қарт жастағы тұрғындар үшін ең тиімдісі - ShortForm 36 (SF36), яғни Халықаралық стандартталған сауалнама MOSSF 36 сауалнамасы екені дәлелденді [14].
Ревматоидты артритпен сырқаттанатын қабынуға қарсы препараттармен бірге Ритуксимаб дәрмегін қолдану нәтижесін бағалауға бағытталған орта жасы 49 жасты құрайтын 10 (8 әйел, 2 ер адам) науқастан тұратын проспективті зерттеу нәтижесінде ӨСС бағалау нәтижесінде SF-36 балл нәтижесі 24,8 ден 38,3-ге дейін жоғарылаған (р=0,008), аурудан туындаған еңбекке жарамсыздығы аздап төмендеген, сонымен қатар, қанның анализінде ЭТЖ, СРБ мөлшері де азайған[15].
2004 жылы Жапонияда Доктор Мурашима және әріптестерімен бірге егде және қарт жастағы тұрғындардың арасында жүргізілген зерттеуде дені сау қарттар мен деменциясы бар қарттардың өмір сүру сапасын салыстырғанда, дененің физикалық функциясы мен өміршеңдік шкалалары дені сау қарттарда жоғары екені анықталса, ал, деменциясы бар қарттарда денсаулығын субьективті бағалау шкалалары дені сау қарттармен салыстырғанда жоғары көрсеткен. Ғылыми зерттеу нәтижесінде гериатриялық қызметті стандартизациялау мақсатында арнайы көмекке мұқтаж науқас қарттардың күтімінде бірнеше маманнан тұратын топтық медициналық көмек көрсету жүйесінің тиімділігі анықталған [16].
2001 жылы жүргізілген 12 айлық зерттеу жұмысында қарттардың денсаулығына үй жағдайында көрсетілетін біріктірілген медициналық және әлеуметтік көмектің тиімділігін бағалау үшін ӨСС бағалау сауалнамасы арқылы анықталғаны - неғұрлым дер кезінде тиімді ұйымдастырылған медициналық - әлеуметтік көмек қарттардың өмір сүру сапасы мен денсаулығына оңтайлы әсер етке [17].
2001 жылы Ресей Федерациясының Денсаулық сақтау және әлеуметтік қорғау министрлігі әзірленген өмір сүру (ӨС) сапасын зерттеу бағдарламасы бекітілді. Осы бағдарлама бойынша ӨС сапасын тексерудің басымдығы әлеуметтік салада екендігі және аймақтық және тілдік өзгешеліктердің талаптарына сай жүргізілуі тиіс кешенді құралдарды пайдалану керектігі баяндалды. Алайда, ӨС сапасын бағалау бойынша зерттеу жұмыстары Қазақстан Республикасында жеткіліксіз дәрежеде орындалуда. Десек те, соңғы жылдары әлеуметтік гигиена және денсаулық сақтау саласында бұл ғылыми бағдарлама үлкен қызығушылық туғызуда және зерттеудің ауқымы кеңеюде [18].
Әлеуметтік - медициналық зерттеулерде әртүрлі адамдар тобында өмір сүру сапасын бағалау ғылыми негіздеме және жоспарлы, ұйымдастырылған бақылау жүйесі мен деректі материалдарды жинау және талдау арқылы жүзеге асырылады. Көптеген зерттеушілер көрсеткіштердің көп түрлілігімен айқындалатын Өмір сүру сапасы түсінігінің әртүрлі сипатты түсінік екендігін айтады. Кешенді көрсеткіштер келесі индекстерді қамтиды: денсаулық (өмір сүрудің барлық сатыларында салауатты өмір салтын сақтау мүмкіндігі, жеке адамдар организміне денсаулық бұзылыстарының әсері); жекелей даму ерекшеліктері; жұмыспен қамтылу; еңбек ету сапасы және тағы басқа көрсеткіштер бар[19].
Біріккен Ұлттар Ұйымына қарасты Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымы өмір сүру сапасының негізгі өлшемдерін жасады және ӨСС туралы ғылыми бағдарламаны даярлауға елеулі үлес қосты. Өмір сүру сапасына төмендегідей элементтер жатады: дененің қалыптасуы (күш, қуат, шаршау, қажу, ауыру, жайсыздық, ұйқының қалпы, тынығу дәрежесі); психологиялық (жағымды және жағымсыз эмоциялар, ойлау, сараптау, зерделеу, өзін-өзі бағалау, сыртқы пішін, уайымдау); еркіндік деңгейі (күнделікті белсенділік, жұмысқа қабілеттілік, денсаулық, дәрі-дәрмектерге мұқтаждық, емделуге тәуелділік); қоғамдық өмір (жеке қарым-қатынастар, субъектінің қоғамдық ортадағы құндылығы, жыныстық қатынастағы белсенділік); қоршаған орта (тұрмыс- тіршілік, аман-есендік, қауіпсіздік, медициналық және әлеуметтік көмектің сапасы және қолжетімділігі, тұрмыстық қамтамасыз етілу, экология, оқу мүмкіндігі, ақпараттың қол жетімділігі); руханилық (діни қатынас, жеке рухани сенімдер)[20].
Ғалымдардың пайымдауынша, денсаулықпен байланысқан ӨСС өзінің жеке субъективтік түсінігі бар. Сау немесе ауру адамның дене, психологиялық, эмоциялық және әлеуметтік сипаттары қимыл-қозғалыстардың жиынтықтық сипаттамасы болып табылады[21].
Өмір сүру сапасының (ӨСС) түсініктемесі Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының денсаулық туралы анықтамасымен байланысады және құрылымдық бірлігі бар. Денсаулық - бұл адам ағзаларында аурудың немесе дене бітімінде кемшіліктердің бар не жоқтығы ғана емес, сонымен бірге, адамның ағзасының толық психологиялық және әлеуметтік саулығы [22].
Зерттеу тәсілдерін дұрыс таңдау - ӨСС бағалау әдістемесінің негізі болып табылады. Оның негізінде келесі элементтерді қамтитын көп құрамдылық жатыр: зерттеу бағдарламасын әзірлеу; зерттеу тәсілдерін таңдау; науқастарды қарау; деректі материалдарды жинау; деректер базасын қалыптастыру; сауалнама деректерін шкалалау; сауалнама деректерін статистикалық өңдеу; алынған зерттеу нәтижелерін талдау және тұжырымдама жасау [23].
Денсаулық сақтау ісіне байланысты ӨСС анықтау сауалнаманың сұрақтарына жауап толтыруға негізделген. Анкеталық сауалнамаға қатысты жауаптарды дәрігер (реципиент) немесе пациент толтырады. Сауалнамадағы сұрақтар ағзаның әлеуметтік, психологиялық және басқа құрамдас бөліктерінің толығымен тіршілік әрекетін жүргізу қабілетіне, яғни тамақтануға, қозғалысына, адамдармен қарым-қатынасын орнатуға, әртүрлі әлеуметтік қызметтерді орындауға, әртүрлі аурулардың немесе жеке сырқаттардың ағзаға әсер ететін белгілерін анықтауға қажет[24].
Өмір сүру сапасы мен денсаулық жағдайын бағалау үшін әртүрлі сауалнамаларды жүргізу барысында адамдардың сенімділік және сезімдік сияқты психометриялық және физиометриялық қасиеттеріне назар аудару керек. Сенімділік нақты және шынайы болуы үшін өлшеу дәлдігін көрсететін бағананы қолданады. Сезімділік көрсеткіші - зерттелетін адамның көңіл- күйінде туындауы мүмкін өзгерістерге сәйкес ӨСС көрсеткіштерінің ауытқуын анықтау. Валидтік - белгіленген негізгі сипаттаманы сауалнама көмегімен анық өлшеу болып табылады[25].
Өмір сүру сапасын анықтауда қолданылатын барлық сауалнамаларды мынандай топтарға жатқызады: жалпы қолданылатын сауалнамалар (балалар және ересектер үшін; науқастар және дені сау адамдар үшін және т.б.) және арнайы жағдайда қолданылатын сұрақнамалар. Арнайы сауалнамаларды (анкеталарды) медицина салаларын (онкология, неврология, ревматология және т.б.), адамдардың нозологиясын (сүт безінің қатерлі ісігі, ойық жара ауруы, ревматоидты артрит және т.б.) таңдай отырып жіктейді. Жеке нозологияға арналған немесе пациенттің белгілі бір жағдайына сай айрықша құрастырылған арнайы сауалнамалар (анкеталар) да кездеседі.
Құрылымдық ерекшеліктеріне байланысты сауалнамалар (анкеталар) жеке бағананың мағынасынан құрылған немесе бірнеше цифрлық сауалнамаларға және бірыңғай цифрлық мағыналық-индекстерге бөлінеді.
Медицина саласында ӨСС зерттеу мақсатында ең жиі қолданылатын жалпы сауалнамаларға MOS-SF-36, QualityofWell-Beingindex, ChildHealthQuestionnaire, SicknessimpactProfile, EUROQOL (EuroQualityofLifeGroup), NottinghamHealthProfile, QualityofLifeindex, PedsQL атты сауалнамалар жатады.
Медициналық мақсатта қолданылатын жоғарыда аталған жалпы сауалнамалар (анкеталар) сау адамдардың да, пациенттердің де ӨСС бағалауға арналған. Жоғарыда аталған сауалнамалар денсаулықтан тыс тәуелсіз ересек адамдардың арасында қолданылуы мүмкін. Соңғы аталған екі сауалнама әртүрлі жастық топтарының арасында өзге мақсатта пайдаланылуы мүмкін [26].
Денсаулық көрсеткіштерін бағалау үшін тиімді болып есептелетін ӨСС бағалау үшін Алтын стандарт немесе - 1992 жылы J.E.Ware құрастырған Халықаралық ұйымдармен стандартталған сауалнама MOSSF-36 (MedicalOutcomesStudy-ShortForm) қолданылады. Бұл сауалнама өмір сүру сапасынбағалаудың дербес ұлтаралық орталығының (Санкт-Петерб ург, 1998ж.) зерттеушілерінің қатысуыменқұрастырылған.
ӨСС арналған сауалнама 8 бағана бойынша бағалауға мүмкіндік беретін 36 сұрақтан құрастырылған, оның ішінде, дене әрекеті, рольдік (дене) әрекет, ауыру, жалпы денсаулық, өмір сүруге қабілеттілік, әлеуметтік қимыл, эмоциялық жауап және психологиялық денсаулық бар. Сараптау барысында әрбір көрсеткіш санның мағынасы балл бойынша көрсетіледі (О-ден 100-ге дейін):есептеу баллы жоғарылаған сайын өмір сүру сапасын бағалау дәрежесі де жоғары болады. Зерттеу барысында оны сау адамдар арасында да, науқас адамдар арасында да, халықтың дербес (жас, жыныс және т.б. бойынша) топтарында да, сондай-ақ, жеке адамдарға да қолдануға болады. Халықаралық стандартталған сауалнама MOSSF 36 ӨСС көрсеткіштерінің өзгерісінің даму бағытын анықтауға мүмкіндік береді[26].
ӨСС бағалау үшін басты құрал болып сипаттамалар (ӨСС әрбір құрамдас бөліктерін жеке бағалау) және сауалнамалар (кешенді бағалау үшін) табылады. Олар өз кезегінде, жалпылама (тұтастай денсаулықты бағалау) және арнайы (нақты нозологияны зерттеу үшін) сипатта болуы мүмкін. Сонымен қатар, олардың барлығы аурудың клиникалық ауыртпалық дәрежесін бағаламайды, тек науқастың өз ауруын бағалау дәрежесін көрсетеді[27].
Медицинада ӨСС зерттеу әртүрлі мақсаттарға сай жүзеге асырылған. Осындай зерттеулердің нәтижелері диагностика әдістерінің тиімділігін, емдеуді, профилактика мен оңалтуды, науқастың ауырлық дәрежесін, аурудың одан ары даму болжамын анықтауға қолданылады. Бұдан ӨСС жеке сауықтыруды іріктеу мен еңбекке қабілеттілік қасиетін сараптау үшін, шығындар мен медициналық көмек тиімділігінің арақатынасын талдауға арналған қосымша бағаналық көрсеткіш болып табылады. ӨСС бағалау нәтижелерін медициналық аудитті жүргізгенде, психологиялық мәселелерді зерттегенде, науқастарды бақылағанда, емдеу шараларын жеке түрде қалыптастыруда (нақты науқас үшін оңтайлы препаратты таңдау) қолдануға болады[28].
Ғылыми әдебиеттерде өмір сүру сапасы тұжырымдамасының3 негізгі құрамдас бөліктерін анықтау жүйесі қабылданған: көп өлшемділік, белгілі бір уақытта өлшеу, өзінің хал-күйін бағалауда адамның (науқастың) қатысуы [29].ӨСС анықтаудың көп өлшемділігі адамның тіршілік әрекетінің дене, психологиялық, әлеуметтік, рухани және экономикалық секілді негізгі салаларыбойынша деректерді қолданылады.
Денсаулықты зерттеуге байланысты ӨСС аурумен байланысты және онымен байланысы жоқ компоненттерді бағалайды. Сонымен қатар, ауру мен оны емдеудің науқастың денсаулық жағдайына әсерін сараптауға анықтауға мүмкіндік береді [30].
Белгілі бір уақыт ішінде эндогендік және экзогендік себептердің науқастың хал-күйіне тигізетін әсеріне байланысты ӨСС-ның өзгеруі мүмкін. Өмірсүрусапасытуралыдеректернауқаст ыңжағдайынатұрақтымониторинг жүргізуге және қажет болған жағдайда оған берілетін емдеу шараларын түзетуге мүмкіндікбереді.
Пациенттердің өзінің көңіл-күйін анықтауға қатысуы, өмір сүру сапасын бағалаудың маңызды құрамдас ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.