Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамыту жолдары
Тобы: ФИ 16-10к3
Убайдулла Айгерім Нүрділдақызы
Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын математика сабақтарында дамыту мәселелері
Жетпісбаева Г.О.
Мазмұны
Кіріспе
1. Бастауыш мектеп оқушыларының психологиялық-педогогикалық ерекшеліктері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктері
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық ерекшеліктері
1.3 Психологиялық және педагогикалық ғылымдардағы логикалық ойлаудың мәні мен мағынасы
2. Бастауыш сынып оқушыларының математика сабақтарында логикалық ойлауын дамыту
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамыту жолдары
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын есеп шығаруда барысында дамыту
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Бастауыш мектептің алдында тұрған негізгі мәселе - оқушыларға білім бере отырып ойлауын дамыту, яғни оқушыны оқу әрекетіне қалыптастыру, олардың оқуға ынтасын ояту, қызығушылығын арттыру және ойлау қабілетін дамыту. Бастауыш сынып - оқушылардың логикалық ойлауын дамытудың негізгі кезеңі. Өйткені балалардың ойлары осы кезеңде нақты- бейнеліден абстрактылы ойлауға қарай дамиды. Бастауыш сыныптаоқушылардың бірте - бірте ой өрісі қалыптасып және заттарды тиісті ұғымдарға жатқызып, өзінің ойын дәлелдеуге үйрене бастайды. Дәлелдеу үшін бала тиісті жүйе - логикалық ойлауға сүйенеді дейді Ғ.Жолтаева.
Ойлау адам өмірінде аса қымбат орын алады. Ойлау болмаса, адам басқа жануар сықылыд заттарды, көріністерді құр жадына, есіне ғана алып, жат бір көрініс ұшыраса, оны шеше алмайтын бір жан иесі ғана болатын еді. Келешекте не болатынын, тұрмысы қалай өзгеретінін білмейтін бір саңлаусыз соқыр болар еді. Адам ойлау арқасында ғана заттардың, көріністердің аралапындағы байламды белгілеп, оларды бар қылған себептерді табады, келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады. Келешекті болжай алады. Қысқасы, ойлай білетін адам шын мағынасымен адам.
Ойлау осындай қымбат көрініс болса, оны өркендету керек. Әсіресе мұғалім оқушының дұрыс ойлап, үйренуіне көп күш жұмсауы керек. Мұғалім оқушыны жетектемесе, бала ұғымды, пайымдауды теріс жасауға, қате ой шығаруға үйренеді. Мұндай оқушы тар ойлы, соқыр сенгіш, ырымшыл адам болып шығады. Жас балаға ойлау тым ауыр. Сондықтан мұғалім оқушының ойлауын өркендеткенде сақтықпен басқыштап іс-әрекет етуі керек дейді М.Жұмабаев.
Оқушылардың ойлау қабілетін оқыту процесінде дамытудың теориялық негіздері танымдық белсенділікті психологиялық - педагогикалық құбылыс ретінде анықтау, бұл бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық сапасынын ерекшелігіне талдау жасауға, бастауыш білім беру мекемелерінін тәрбиелеу және оқыту үрдісінде оны қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабілетін дамыту жолдарын қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының логикалық логикалық ойлау қабілетін дамытудың ғылыми теориялық негіздерін анықтау.
2. Оқыту процесінде бастауыш сынып оқушыларының логикалық логикалық ойлау қабілетін даму жолдарын анықтау.
Зерттеудің әдістері: Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабілетін оқыту процесінде дамытудың теориялық негіздерін зерттеуде педагогикалық - психологиялық әдістер әңгіме, сұрақ - жауап, тест әдістерін қолдану. Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытудың мәнін, мазмұнын анықтауға байланысты психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау.
Теориялық қолданымы: Психологиялық - педагогикалық әдебиеттердегі талдауда (Т.И.Шамова, С.Л.Рубинштейн, К.К.Платонов, Э.Г. Юдин, Л.П. Буева, А.Н.Леонтьев. В.П.Зинченко, Л.А.Венгер, А.М.Леушина, А.А.Люблинская, Л.Ф.Обухова, А.В.Запарожец, Н.Н.Подьяков, А.П., Усова, М.И.Лисина, Г.И.Щукина және т.б.) тұлғалық сапа ретіндегі ойлау белсенділігінің ерекшелігін психологиялық, педагогикалық және биологиялық сипатта айқындылығын көрсетті. Биологиялық жағы логикалық ойлау белсенділігінің қалыптасуының мәселелері бастауыш сынып оқушыларының анатомиялық - физиологиялық ерекшеліктерін талдаумен байланысты болып келеді.
Практикалық қолданымы: Бастауыш мектепте мұғалім оқушыларға күшті пссихологиялық-педагогикалық әсер етеді, ол өзара әрекет үрдісінде кешенді әдістер мен тәсілдер көмегімен логикалық ойлау белсенділігін қалыптастырады, оқушылардың психикалық: ойлау, қабылдау, ес, зейін, сөйлеуді өзіне сенімділікті және ынтықтылықты дамыта отырып, олардың белсенді танымдық іс - әрекет пен логикалық ойлауға бой алуын көмектеседі. Оқушылардың логикалық ойлау белсенділігін дамыту мәселесі ұстаздардың теория және практикада жаңалықты іздеуді талап етеді, бүгінгі жағдайдағы анықтаушы мағынаға ие, оқытудағы ойлау принципін жүзеге асыруға бағытталған оқудың мазмұнын, формасын, әдістері мен тәсілдерін, жағдайлары мен құралдарын әлі де жақсарту үшін жаңа мүмкіндіктерді іздестіруді керек етеді. Себебі меңгерілген білімнің сапасы мен беріктігіне тек оқушыларды оқыту, дамыту, және тәрбиелеудің нәтижесі ғана емес, сонымен қатар бастауыш сынып оқушыларының өзіндік логикалық ойлау танымдық процесінің іс - әрекеттеріне қатынасының қалыптасуымен тәуелді болып келеді.
1. Бастауыш мектеп оқушыларының психологиялық-педогогикалық ерекшеліктері
1. 1 Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктері
Қабылдауды дамыту - жекелеген психикалық процестерді дамыту бүкіл бастауыш мектеп шағында жүзеге асырылады. Балалар мектепке қабылдау процестері едәуір жетілш келсе де (оларда көру меп есіту қабілеті жоғары екені байқалады, олар түрлі формалар мен түстерді жақсы
бағдарлайды), олардың оқу ісіндегі кабылдауы формалар мен түстерді тану
және атауға келіп тіреледі. Бірінші класс оқушылары өздері кабылдайтын
заттардың қасиеттері мен сапаларына жүйелі талдау жасай алмайды. Бұл
жағдай арнайы жасалған тәжірибелерден айқын көрінді. Мәселен, бірінші
класс оқушылары қарап отырып салу үшін түрлі түсті құмыра алды. Балалар
оны тез қарап шығып, атын атады, содан соң оның өзіне онша көңіл
аудармай, бірден оның суретін салуға ұмтылды. Олардың салған
суреттерінде құмыралардың көлемі де, формасы да әр түрлі болып шықты,
тшті бір - бірінен едәуір айырмашылығы да болды, өйткені балалар
форманың өзіне талдау жасамаған еді. Құмыраның түсін беру мәліметтері де
ұқсас болды. Бірінші класс оқушылары бұл түсті танып, атап та берді, бірақ
оның нақты ерекшеліктері оларды қызықтырмады. Саралап қабылдаудағы
кемшіліктер басқа тәжірибелерден де байқалды. Баланың қабылдаған
заттарын талдау саралау мүмкіндіктері онда заттардың жекелеген тікелей
қасиеттерін аңғару мен айырудан гөрі күрделілеу қызмет түрінің қалыптасуымен байланысты.
Бақылау деп аталатын бұл қызмет түрі мектептегі оқу ііроцесі кезінде ерекше жедел калыптасауіы. Сабақтардың үстінде оқушы қандай да бір пәннің және құралдың қабылдау міндеттерін алып, ал одан кейін өзі де кең түрде тұжырымдайды. Осының арқасында қабылдау мақсатқа бағытталады. Мұғалім мен құбылыстарды көру немесе есту әдістерін (олардың касиеттерін анықтау тәртібін, қол мен көздің қимыл бағыттарын және тағы басқа), бекітілген қасиеттерді жазу құралдарын (сурет, схема, сөз) балаларға үнемі көрсетіп отырады. Одан кейін бала қабылдау жұмысын дербес жоспарлау мен бастысын көмекшілерінен ажырата, қабылдаған белгілерінің иерархиясын бекіте, оларды ортақ шамасына қарай саралай отырып, және тағы басқа бұл жұмысты түрлі ойлауға сәйкес алдып ала ойластырып іске асыра алады. Мұндай бақылау танымдық іс-әрекетінің басқа түрлерімен (зейінмен, ойлаумен) біріге отырып, мақсатка бағытталған және еркін бақылау формасына ие болады. Жеткілікті дәрежеде дамыған бақылауда жеке адамның ерекше касиеті ретіндегі баланың байқағыштыгы туралы сөз көзғауға болады. Бастапқы оқытуда барлық бастауыш класс оқушыларынын осы манызды касиеғін біркатар дамытуға болатынын зерттеулер көрсетш отыр.
Зейінді дамыту, яғни мектепке келген балалардың әлі мақсатка бағытталған зейіні болмайды. Олар өздерінің зейінін негізінен өздеріне тікелей қызықтығымен, ашықтығымен, өзгешелігімен ерекшеленетін нореелерге аударады (ырықсыз зейін), мектеп жұмысының шарттары алғашқы күннен бастап баладан сол кезде оны қызыктырмауы да мүмкін пәндері және мәліметтерді назардан тыс қалдырмауды талап етеді. Бала біртіндеп жай сырттай тартымды заттарға емес қажеттілерге зейінін бағыттап, оны дәйскті ұстауды үйренеді. 2-3 кластарда көптеген оқушылар ырықты зейінді игереді, оны мұғалім түсіндірген немесе кітапта бар кез - келген материалға көздей алады. Ырықты зейін, оны қандай да бір міндетке алдың ала ойластырып бағыттай білу - бастауыш мектеп шағындағы маңызды жетістік.
Бірінші класс оқушыларынын ырықты зейіні олар әлі өздерін өздері алып жүрудің ішкі құралдарын игермегендіктен тұрақты болмайды. Сондықтан тәжірибелі мұғалім оқу ісінің сабақта бірін - бірі ауыстырып отыратын және балаларды шаршатпайтын ор алуан түрлерін (түрлі тәсілдермен ауызша есептеу, есептер шығару және нәтижелерді тексеру, жазбаша есептердің жаңа тәсілдерін түсіндіру, оларды орындап жаттығу және тағы басқа) қолданып отырады. 1- 2 класс оқушыларының ақыл - ой әрекетінен гөрі сыртқы іс-әрекеттерді орындауда зейіні неғұрлым тұрақты. Бұл ерекшелікті ақыл - ой сабақтарын графикалық схемалар, суреттер, макеттер, жасаумен алмастыра отырып сабақтарда пайдалану абзал. Қарапайым, бірак біркелкі сабақтарды орындауда бастауыш класс оқушылары жұмыстың түрлі әдістері мен тәсілдерін қолдануды талап ететін неғұрлым күрделі тапсырмаларды шешу кезіндегіден көрі көбірек алаңдайды.
Зейінді дамыту, сондай - ақ оның көлемін кеңейтумен және зейінді іс -орекеттің алуан түріне боле білумен байланысты. Сондықтан оқу тапсырмаларыи былайша қойған дұрыс бала өз тапсырмасын орындай отырып, жолдастарының қадағалауы керек және қадағалай алатындай етш, мысалы, берілген текстін оқи отырып, оқушы басқа оқушылардың мінез құлқын тексерін отыруға міндетті. Қате жіберш алған жағдайда ол жолдастарының теріс әсерін байқап, оны өзі түзетуге тырысады.
Кейбір балалар сыныпта зейінін бөле алмайтындықтан алаңғасыр болады: олар бір ісиен айналысып отырып, басқаларын естен шығарады. Мұғалім оқу ісінің әр түрін балалар бір мезгілде бірнеше іс-әрекетті бақылауды үйренетіндей (алғашында, әрине, біршама қарапайым), жалпы, жаңама жұмысқа даярланатындай етш ұйымдастыруы керек.
Есте сақтауды дамыту, яғни мектепке келген жеті жасар бала көбінесе сырттай және эмоциялы оқиғаларды, суреттеулерді, әңгімелерді дәл есте сақтайды. Бірақ мектеп өмірі бастан - ақ балалардан материалды еркін есте сақтауды талап етеді. Оқушылар күн режимін, мінез - құлық ережелерін, үй тапсырмаларын арнайы есте сақтауы тиіс, ал одан кейін оларды өзінің мінез -құлқына басшылықка ала білуі немесе оларды сабақта еске түсіре білуі керек. Балалар ең мнемикалық міндеттерді ажырата алатын болады. Олардың біреуі материалды дәлме - дәл есте сақтауды, 2 - шісі оны тек өз сезімін айтып шығуды қарастырады және тағы басқа.
Бастауыш класс оқушыларының ссте сақтауының табыстылығы олардың мнемикалық міндеттердің сипатын түсінуіне, есте сақтау мен еске түсірудің тиіеті әдіс -тәсілдерін меңгеруіне байланысты.
Кең не тар жоспар жасау жөніндегі жұмыс балалар оқи және жаза алатып 1 сыныптың 2-3 кластарда бұл жұмыстар математикалық және грамматикалық текстердің көлемі жөнінен мол материалмен жалғастырылады (мысалы, үшінші класс оқушылары текстері шарттардың күрделі жүйесіне негізделген математикалық есептер шығарудың кең жоспарларын жасайды). Енді оқушылардан тек қана мағыналық бірліктерді бәлш көресту емес, материалдарды қисынды етш топтау - оның негізгі бөліктерін бірлестіру және жікке болу, қандайда бір жекелеген мәліметтерден таблица құрастыру және таіъі басқа талап етіледі. Мұндай топтастыру текстің бір элементтерінен екіншісіне еркін өтумен және оларды салыстыра білумен байланысты. Топтастыру нәтижелерін жазбаша жоспар түрінде белгілеп отырған дұрыс, ол материалды ұғынудың келесі кезеңдеріне материалдық негіз болғаны сияқты, олардың бөліктерін матастыру ерекшеліктеріне де негіз болады. Алғашында жазбаша жоспарға, ал одан кейін ол туралы түсініктеріне сүйене отырып, оқушылар әр түрлі текстердің мазмұнын дұрыс еске түсіре алады.
Еріксіз және ерікті ссте сақтаудың ара - қатынасы оқу іс - әрекеті ішіндегі даму процесінде түрліше. 1 класта еріксіз есте сақтау тиімділігі еркін есте сақтауға қарағанда жоғары болады, өйткені балалардың материалды түсінік талдауымен өзін-өзі бақылауының ерекше тәсілдері әлі қалыптаспаған. Оның үстіне есептердің көпшілігі шешу үстінде оқушылар өздеріне әзірше дағдылы және оңай емес, кеңінен ойлау қызметін орындайды. Сондықтан білімнің әрбір элементі ерекше ұқыптылықпен ойластырылады (бөлшек сан арқылы есептеуге көшудің басында іс-әрекеттің әрбір кезеңі қандай ықыласпен және мұқияттылықпен жүргізілетіні белгілі). Психологияда мынадай заңдылық калыптасқан: ойлау жұмысының заты мен мақсаты болып табылатын заттар есте жақсы сақталады. Мұндай жағдайда барлық басымдылық еріксіз есте сақтау жағында болатыны айқын.
Түсініп есте сақтау және өзіне - өзі тексеру тәсілдерінің қалыптасуына қарай екінші және үшінші класс оқушыларыпың ерікті есте сақтауы, еріксіз есте сақтауға қарағанда, көп жағдайда жемісті болады (оның үстіне математикалық және грамматикалық амалдарды орындаудың көптеген тәсілдері бұл уақытта балаларға үйреншікті және дағдылы бола бастайды). Еріксіз есте сақтаудың нәтижелері биік тұрады, өйткені материалдың негізгі бөлшектерін талдау, топтастыру және салыстыру процестерінде оқушылар іс - әрекеттің тікелей заттары болды. Бастауыш оқытуда логикалық әдістерге сүйенетін ерікеіз есте сақтаудың мүмкіндіктері жан - жакты пайдаланылуы тиіс. Оқыту проңесінде есте сақтауды жетілдіретін негізгі резервтің бірі осында.
Есте сақтаудың екі формасы да ерікті және ерікеіз - кіші мектеп шағында сапалық өзгерістерге ұшырайды, соның арқасында олардың тығыз байланысы мен бір - біріне етене ұштасуы орнығады. Есте сақтау формаларының әрқайсысын балалар тиісті жағдайларда қолданғаны жөн (мысалы, қандай да бір тиісті жатқа оқығанда кобінесе ерікті есте сақтау пайдаланылады).
1 - ден 3 класқа қарай оқушылардың көрнекі мәліметтерді есте сақтау тиімділігіне қарағанда сөзбен айту мәліметтерін есте сақтауынын тиімділігі тезірек өседі, бұл балаларды түсінш есте сақтау әдістерінің тез калыптасуымен түсімдіріледі. Бұл тәсілдер пегізінен сөз құрылымы көмегімен бекітілегін елеулі қатынастарды талдаумен байланысты. Сонымен қатар оқыту процестері үшін көрнекі үлгілерді есте ұстау маңызды. Сондықтан ерікті және еріксіз есте сақтау әдістерін оқу материалының екі түріне - сөз жүзіндегі және көрнекі - лайық қалыптастыру керек.
Қиялды дамыту - бұл жүйелі оқу ісі балалардың қиялы сияқты маңызды психологиялық қабілетті дамытуға көмектеседі. Бастауыш мектеп оқушыларының мұғалімнен еститін және кітаптан оқитын мәліметтерінің копшілігі картиналар мен схемаларды сөзбен бейнелеу түрінде болады. Оқушылар болмыс бейнелерін әрдайым есте жаңғыртып отыруы тиіс (әңгіме кейшкерлерінің мінез құлқын, өткен оқиғаларды, ландшафтарды, кеңістікте, геометриялық фигуралар қоюды және тағы басқа).
1 класс оқушылары көбінесе қандай да бір өтш жатқан объектінің бастапқы және ақырғы жайын ғана елестетеді. 3 класс оқушылары объектінің көптеген аралық жағдайларды тура тексті көрсетілгені сияқты да және сол іс - әрекеттің сипатына қарай жобалап та нәтижслі елестете және айтып бере алады. Балалар болмыс бейнелерін оларды тікелей сипаттамай - ак немесе ерекше нақтыламай - ақ немесе жалпы схема - графикті басшылыққа алып отырып жанғырта алады. Мысалы оқушылар сабақтың басында тыңдаған әңгімелері бойынша үлкен шығарма жаза немесе шартты обстрактылы графикалық схема түрінде берілген математикалық есепті шеше алады.
Бастауыш мектеп шагында қайта жасау киялы (өнімсіз) мектептегі барлық сабақтарды, біріншіден, объектілерді жобалау жағдайында сипаттауда тура көреетілмеген, бірақ солардан заңды түрде туындайтын анықтай және бейнелей білуді, екіншіден, кейбір объектілердін, олардың қасиеттері мен күйлерінін шарттылыгын түсіне білуді (мысалы, берілген оқиға шын мәнінде болған жоқ, бірақ оны шартты түрде "егер осылай..." қиялдауға болады, онда оның салдарында солайша шартты түрде анықтау керек) қалыптастыру жолымен дамиды.
Енді қайта жасау қиялы болмыс бейнелерін қайта жасап шығарады. Бейнлерді былайша өзгерту және құбылту жүйелі оқу әрекеті негізінде 3 класта бастауыш мектеп оқушысының ойлау сипаты өзгереді. Ойлаудың дамуының екінші кезеңі осы өзгерістермен байланысты. 1,2 кластарда ақ мұғалім балаларға игерілетін мәліметтердін жекелеген элементтері арасындағы болатын байланысты көрсету үшін ерекше қам жасайды.
Жыл өткен сайын осындай байланыстар немесе ұғымдар арасындағы қатынасты көретеуді талап ететін тапсырмалар көлемі ұлғая береді. 3 класта оқушылар ұғымдардың кейбір белгілері арасындағы тектік - түрлік қатынасты, яғни топтастыруды игереді (мысалы, стол - зат есім). Балалар мұғалімнің алдыңда белгілі бір топтастыруды қалай игергендігі жайлы кең пікірлесу формасында есеп берш отырады.
Белгілі заттар мен құбылыстарды жіктеу іскерліғі бастауыш мектеп оқушыларының ақыл - ой әрекетінің жаңа күрделі формаларын дамытады, ол қабылдаудан біртіндеп болшеді де оқу материалымен жұмыс істеудің өз алдыңа бөлек, өзінің ерекше әдістерімен тәсілдерін жинақтай бастаған процесі болады.
Екінші кезеңнің аяғына қарай оқушылардың көпшілігі бұрынырақ жииакталған ұғымдары шеңберінде оларды ойша талдау мен құрастыру арқылы қорытынды жасайды. Мұғалімнің кең құлашты түсіндіруі және оқулықтардың әңгіме - мақалалары пән материалының тікелей көмегінсіз-ақ ұғымдарды меңгеруге көптеген жағдайларда жеткілікті болады. Көрнекі сәттері аз және обьектілер көпті азды байланыстары бойынша сипатталатын пайымдаулар саны өседі.
1.2 Бастауыш класс оқушыларыпың педагогикалық ерекшеліктері
Бастауыш мектеп шағында баланың дене, психикалық дамуына кейбір ерекшеліктер байқалады. Олардың бұлшық еттерінің күші артады, сүйек жүйесі қалыптасу сатысында болады, мидың үлкен жарты шарының функциялары дамиды. Баланың бойы 115 сантиметрден 134 сантиметрге дейін өседі, салмағы 32 - 35 кт шамасыпда болады. Бұл жастағы балалардың іс - әрекеті - оқу. Осы оқу арқылы олардың таным процесі (қабылдау, зейін, ес, қиял, ойлау) дамиды. Н.К.Крупская және А.С.Макаренко 7-12 жастағы балалар үшін әсіресе ұжымдық ойындардың маңызын атап көрсетті. Олардың айтуы бойынша ойын балаларды еріктілікке, ұйымшылдыққа, батылдыққа тәрбиелеп қана қоймайды, ол жолдастың сезімге, ұжым мүддесі үшін әрекет жасауга тәрбиелейді.
Бұл жастағы балалар үшін еңбектің тәрбиелік мәні өте зор. Балаларды бірте - бірте еңбекке баулу, үйелмен ұжым және қоғамға пайдалы еңбектің (үй шаруашылығына қатысу, сынып бөлмесін жинау, сая бақта бақша өсіру, үй жанындағы бау - бакша учаскесінде, спорт алаңында жұмыс істеу тағы басқа түрлерін істей білуге үйрету қажет). 7-12 жастағы балалар ұзақ уақыттың дене еңбегіне, күш түсетін жұмыстарға әлі қабілетсіз болады. Сондықтан бұл жағдайдың ойын, еңбектерінін барысында еске алынғаны жөн.
Тәрбие процесінде балалардың кейбір теріс қылықтарын байқауға болады. Мысалы, өзімшілдік, біреуді жақсы әдеттерімен істерін көре алмаушылық, түрлі болымсыз себептерді сылтау етш үй тапсырмасын орындаудан қашушылық тағы басқа. Балалардың мұндай теріс кылықтарына жол бермеу, тәрбиешілердің, ата - аналардың беделіне, біліміне, өмір тәжірибесіне байланысты.
Бұл жастағы балалармен тәрбис жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін олардың мынандай ерекшеліктерін еске алған жөн; сөз бен істің сәйкесті болуын талап етеді; жөнеіз кінәлаудың жиеркену сезімі туады; үлкен адамдардың жіберген қателіктерін тез байқайды; арманшыл, қиялшыл болады; ұйымшыл болып келеді. Сенімді серік іздейді, өз мүмкіндіктерін, күшін асыра бағалайды, түрлі спорт ойындарында өте ықыласты болады тағы басқа. Бұл ерекшеліктерді оқу, тәрбие жұмысынын барысында сынып жетекшілері, мұғалімдер айрықша бақылайды, зерттейді, тиімді етш іске асырудың әдістерімен тәсілдерін қарастырып, ата - аналарға дер кезінде көмек көрсетеді.
Бүгінгі бөбек - ертеңгі қоғам иесі. Оның қазіргі өмірі - ертеңгі өмірінің күнтізбесі. Алдыңызда отырған жас бүлдіршіннің өз заманындағы дүниенің жақсы бір кірпіші боп қалануы тәрбиешісінің (ата - анасы, ұстазы) қолында.
Баланы бала деп қарау, оның сауалына нақты жауап бермеу, оның ойлау шеңберін бөліспеу - қате пікір. Керісінше балаңызды не оқушыңызды өзіңіздің құрбыңыз, досыңыз ретінде, бір сәтке өзіңізбен қатар қойып, ақыл -кеңес берсеңіз, баланың ақыл - есінің толуына, ой қиялынығ ұшқыр болуына, сөздік қорының молаюына көп септігін тигізеді.
Енді осы баланың өмірге деген көзқарасы қандай, қоршаған орта меп қарым - қатынасы қандай екені бірінші мұғалімге белгілі және оны әрі қарай жалғастырушы тағы да мұғалімге, тәрбиешіге жүктелетін жұмыс. Мұндайда білікті маман өз еңбек жолында шәкіртінің өңешін өртеп, өзегін талдырмайтындай сұрақ - сауалдар берш, бірі сарынды дәрістін жүйесін болдырмайтындай етш, үй тапсырмасы бір ғана жолдың жетегінде болмай бала көңілінде қиын да қызғылықты сауалдар тұрғызып, оның сана сезімініғ оянуына, ой - әрісінің ұшқыр болуына көмегін тигізетіндей болуы керек.
Оқушылардың ой-өрісін, сана-сезімінің жан-жақты дамуы бастауыш сыныпта басталады. Бастауыш мектелтен бастап баланы өмірге дайындау тәрбиелеу жоғаргы орынға қойылады.
Бастауыш мектептің 1-ші сыныбынан бастап оқушыларға математикапын өміріменен байланыстылығын, олардың жеке басының тәжірибесімен байланыстылығын көрсету керек. Жоғарғы сыныптардағы сықылды төмендегі сыныптардың оқушылары математика ғылымының негізінде жатқан басты идеяларды түсіну қажет.
Оқыту процесінің жүйесі, құрылымы, функциялары.
Процесс бұл ілгері қарай қозғалыс және қандай болеа да нәтиженің жетістігіне бағытталған бір ізділік әрекетінің жиынтығы болып табылады.
Оқыту процесі терең, берік және дәл білім алу таным жолындағы оқушылардың қимылына байланысты. Оқыту процесі - бұл мұғалім мен оқушылардың мақсатқа бағытталған өзара әрекеттесуінің барысында шәкірттерге білім беру міндеттерін шешу. Оқыту процесі - тұтас педогогикалық процестің бірі.
Оқыту процесінде оқушылардың ақыл ойы дамиды, танымы, практикалық іскерлігі және дағдысы қалыптасады. Оқыту процесін басқару үшін онын жүйесін, құрылымын, боліктерін және заңдылықтарын, олардың өзара байланысын жете білу белғілі құрылымы және бөліктерімен сипатталады. Оқыту процесінін өзіне тән функциялары бар. Олар оқытудың білім беру, оқытудың тәрбиелік, оқытудың дамыту функциялары.
Оқытудың білім беру функциясы - бұл адам баласын білім байлығымен қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға іскерлік пен дағдыңы игеруге даярлау. Қазіргі кезеңде білімді толық игеру үшін негізгі талаптарды еске алған жөн. Олар:
білімнің толықтығы - негізгі идеяларға түсіну үшін оқыту процесінің негізгі авеналарын яғни танымдық іс әрекетінің кезеңдерін іске асыруды қамтамасыз ету;
білімнің жүйелілігі, үйлесімділігі, қисынды бірізділігі;
білімнін ұғымдылығы - оқушылардың өз бетімен ізденш, білімді меңгеру үшін олардың ойын дамыту;
білімнің әрекеттілігі - жаңа білімді алу үшін бұрынғы білімді шеберлікпен пайдалану мүмкіндіғін жасау.
Сонымен, оқытудың білім беру функциясы қазіргі кезде ғылым негіздерін, іскерлікті, дағдыңы игерген жоғары білімді адамды дайындауда әлеуметтік мшдетті шешуге бағытталуы қажет.
Оқытудың тәрбиелік фупкциясы-оқытудың тәрбиелік ықпалы жайындағы Я.А.Коменекийдің, И.Ф.Гербарттың, Ф.А.Дистервектің, Н.И.Пнроговтың және К.Д.Ушинекиидің еңбектерінде мазмұндалған. И.Ф.Гербарт оқыту адамгершілік тәрбиесінеіз мақсатсыз құрал деп тұжырымдады.
Н.И.Пирогов пен К.Д.Ушинекий алғаш рет педогогика тарихында оқытудың тәрбиелік сипатын, оның ғылыми мазмұнына тәуелді деді. К.Д.Ушинекийдің педогогикалық теориясында оқыту және оқу тәрбиенің құдіретті құралы деп айтылған. Тәрбиелей отырып оқыту, Ушинекийдің айтуы бойынша, дамытып оқыту, яғни адамнын байқағыштығын, ойын, есін, қиялын дамыту, оны әлеуметтік және еңбек іс -әрекетіне дайындау.
Тәрбиелей отырып оқыту, ғылыми теориялар мен ережелердің оқушылардың дүниетанымы мен сеніміне айналуын сипаттайды, моральдық нормаларды, мінез құлықты игеруін камтамасыз етуге әсер етеді. Оқыта отырып тәрбиелеу, оқушыларды өмірге, білім алуға тәрбиелейді, ақыл - ой қабілетін дамытады, адамгершілік қасиетін (дамытады) қалыптастырады.
Мектепте оқушыларға теориялық білім беру тәрбие процесінде тығыз байланысты өткізіледі.
Сонымен, оқыту оқушыларды терец біліммен қаруландырады, ғылыми көзқарасгарын дамытады және тәрбиелейді.
Оқытудың ғылыми функциясы - белгілі психолоттар Л.С.Выгодский мен С.Л.Рубинштейн ұсынған тұжырымдамасы бойынша жеке адамның дамуы тәрбие мен оқыту процесінде жетелейді. Тәрбие мен оқыту дамуды артына салып отырады.
Оқыту дамыта және тәрбиелей отырып жеке адамның таным-қабілетін мақсатқа сәйкес жетілдіреді. Оқытудың осындай басты міндеттерінің бірі - шәкірттердің таным-қабілетін дамыту.
Дамытып оқыту бұл оқушылардың таным іс-әрекеттерін барынша дамыту, яғни олардың ой - өрісін дамыту, өз бетімен жаңа білімді өздеп табуға және оның еркін игеруге үйрету. Дамытын оқытудың міндеті "Ең таяу даму зонасын" жасау.
Оқытудың түрлері:
Оқыту жеке адамның білімін, танымдық және шығармашылық қабілетін дамытудың манызды құралы. Оқытудың бірнеше түрлері бар: түсіндірмелі - иллюстративті оқыту, проблемалы оқыту, бағдарламалап оқыту тағы басқа.
Түсіндірмелі - иллюстративті оқытудың мақсаты-мұғалім оқушыларды белгілі білім жүйесімен қаруландырады, іскерлікке үйретеді. Ол үшін жаңа біліммен тапыстырады, жаңа ұғымдар, теориялар және заңдар туралы түсінік береді. Оқушылар дайын білімді меңгереді. Жаңа материалдарды қайталап бекітеді, түрлі жаттығуларды, тапсырмаларды орындау барысында алған білімін қолданады. Бұл жерде ешқандай проблемалық ситуация тумайды.
Проблемалы оқытудың мақсаты - мұғалім оқушыларды білім жүйесімен, іскерлікпен, дағдымен қаруландырып қана қоймайды, олардың танымдық және шығармашылық қабілетін дамытады. Оқушыларға тақырып бойынша проблемалық сұрақтар қойылады. Оқушылар проблемалық сұрақтарды шешудің дұрыс варианттарын қарастырады, ойланады, жаңа игеру туралы қорытынды жасайды, оны практикада қолданады.
Проблемалы оқыту - бұл ғылым негіздерін оқып - білу процесінде жеке адамның жалны және арнайы қабілетінің дамуы, танымдық қажеттілігінің қалыптасуы.
Проблемалық ситуация ден найда болған құбылыстарды, фактілерді адамның түсіндіре алмай қиыншылық жағдайға ұшырауын айтады. Сондықтан қиыншылық қабылдаған білім және іскерлік негізінде адамды жаңа әдістерді немесе істі іздеуге, түсіндіруге талаптандырады.
Бағдарламалап оқыту оқушылардың танымдық қабілетін дамытудың, оқу процесін үйлесімді басқарудың негізгі құралдарының бірі. Бағдарламалап оқытуда жаңа бағдарламаланған оқулықтар, оқыту құжаттары, үйрету, оқыту машиналары қолданылады.
Оқыту процесінің заңдылықгары және принциптері, яғни білім беру саласында оқыту процесінің моні оте зор, өйткені осы кездегі қоғамдық -өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылыми-практикалық деңгейіне байланысты.
Оқыту процесін ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар ұжымы бір жағынан оқыту объектісі, екінші жағынан оқыту субъектісі болалы. Осыған орай, оқыту процесінде мұғалімдер мен балалар ынтымақтастығы, олардың шығармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады. Оқытудың субъектілері мен объектілері арасында әр түрлі байланыстар пайда болады. Мысалы, мұғалімдер мен оқушылар арасындағы қарым - қатынас арқылы ақпарат алмасуы, ынтымақтастық немесе бірлестік іс - әрекеті тағы басқа. Мұндай байланыстар оқыту процесінің табысты болуына игі әсер етеді.
Оқыту процесінің өзіне тон компоненттері бар. Олар оқытудың мақсаты, мазмұны, формалары мен әдістері, сонымен қатар нәтижссі. Бұл компоненттер бір - бірімен тікелей байланысты түрде іске асырылады, демек, педгогикалық нәтиже береді.
Оқыту процесінің өзіне тән ерекшеліктері бар.
Оқыту процесі тәрбие процесіне қарағанда анағұрлым оңай басқарылатын, тез іске асырылатын, нәтижесі тез тексерілетін процесс. Мысалы, әрбір сабақ үстінде бақылау, жаттығу жұмыстары және сұрақ-жауап арқылы оқушылардың білімін, іскерлігін, дағдысын тексеріп, тез қорытынды шығаруға болады.
Құбылыстар мен процестер арасындағы дамуды сииаттайтын мәнді байланыс философияда заңдылық ден аталады. Оқыту процесінін заңдылықтары оның тұтастығын дәлелдейді. Мұндай заңдылықтардың бірнеше түрлерін атауға болады.
Оқытудың қоғамның мұқтаждығына және жағдайына байланысты заңдылығы, яғни мектепте бұл заңдылықты іске асыру еліміздің әлеуметтік экономикалық дамуына байланысты. Неғұрлым қоғамның экомомикалық мүмкіншілігі ғылыми техникалық үдеуге сәйкес дамып отырса, соғұрлым мектептің оқу материалдық жағдайы жақсарады, педагогикалық процесс тиімді ұйымдастырылып, жеке адамның дамуына игі әсер етеді.
Оқытудың, білім берудің және дамудың өзара байланыс заңдылығы-бұл оқыту процесі білім беру, тәрбие және процестерімен байланысты. Сондықтан оқыту жеке адамның жан жақты дамуына көмектесе отырын, білім беру, тәрбие және даму функцияларының бірлікте іске асуына мүмкіндік туғызады. Л.С.Выгодскийдің айтуы бойынша оқыту дамудың алдыңа шығып отырса, ал бала дамуының "ең таяу даму зонасын" жасайды, баланы ізденуге талаптандырады және дамудың бірнеше ішкі процестеріне қозғалысқа келтіреді. "Ең таяу даму зонасы" одан әрі "актуальды даму -зонасына" көшуі тиіс, яғни бұл зонада оқушы тиісті тапсырмаларды өз бетімеп орындайды.
Оқыту процесінде баланың таным белсенділігі кеңиді, тереңдейді, ақыл-ой қабілеті, білімді өз бетімен меңгеру белсенділігі, іздену нәтижесінде
пайда болған сұрақтардың жауантарын табады.
Оқыту іс-әрекеті шешуші роль атқарады. Оқыту іс-әрекетінің бірнеше түрлері бар. Оларға ойын, оқу, еңбек, спорт, көркемдік, қоғамдық іс-әрекеттері тағы басқа жатады. Осы іс-әрекеттерінің нәтижесінде баланың ақыл-ойы, дүниеге көзқарасы дамиды, эстетикалық қасиеттері қалыптасады, енбек етуді жауапкершілік сезімі артады.
Оқыту процесінде оқушылардың жас, дербес ерекпіеліктерін есепке алу, яғни жас ерекшеліктері мынадай жағдайда еске алынады:
а) оқу жоспарларын, оқу бағдарламаларын, оқулықтарды, оқу құралдарын тағы басқа жасағанда;
а) организмнің дене және психикалық дамуына байланысты;
б) оқу, тәрбие процесінде.
Жеке адамның дербес ерекшеліктері:
а) темперамент, оның типтері (сангвиник, флегматик, холерик, меланхолик);
ә) қабілет, оның түрлері: жалпы және арнайы қабілеттер қабілет - адамның түрлі іс - әрекеттеріндегі мүмкіншілігі.
Білім беру жеке адамның жас және дербес ерекшеліктеріне сәйкес ұйымдастырылады.
Оқыту процесінің міндеттерінің, мазмұнының, формаларының және
әдістерінің өзара байланыс заңдылықтары, яғни оқыту процесінің барлық
элементтерінің мақсагтары мен міндеттерін мұғалімнің және
тербиеленушілердің жұмыстарының мазмұнын, формаларын және әдістерін анықтайды.
Бұл заңдылықтар:
а) оқыту мазмұны қоғамның мақсаттарын және қажеттілігін бейнелейтін
міндеттерге байланысты;
ә) оқыту формалары, оларды ұйымдастырып, өткізудің міндеттеріне, мазмұнына және әдістеріне байланысты;
б) оқыту әдістері, олардың мақсаттарымен анықталады.
Оқыту проңесінің міндеттері, мазмұны, формалары, әдістері тұтас логикалық тізбек күреа, онда қарастырылып отырған байланыс заңдылықтары арқылы нәтижені қамтамасыз етеді.
Оқыту процесінің заңдылықтары оның принциптерінде бейнеленеді. Принцип - латын сөзі - негізгі, бастапқы деген ұғымды білдіреді.
Оқытуға қойылатын талаптардың бастапкы белгілі жүйесін оқыту процесінің принциптері деп атайды. Оқыту процесінін бірнеше принцинтерін атауға болады.
Оқыту процесінің мақсаттылық принципі - бұл әрбір сабақка дайындалу үшін сң алдымен оның мақсатын апыктайды, Мақсатеыз сабақ жақсы нөтиже бермейді. Өйткені оқыту әдістері олардыи мақсаттарына байланысты. Осыгап орай, орбір баланың және ұжымның срекшеліктерін еске алып, мұғалім оқыту жұмыстарының формаларып, мазмұнын, әдістерін іріктеп алады. Оқыту мен тәрбие жұмыстарын осындай мақсатпен ұйымдастыру. Мұғалім мен оқушылардың іс - өрекеттерінің үнемі жоспарлы түрде өтуіне игі осер етеді.
Оқытудың ғылымилық принципі - бұл принцип табиғат, қоғам, мәдениет, сыйлау дамуының заңдылықтарын білуді талап етеді.
Ғылымилық ириицип оқу бағдарламаларын, оқулықтарды жасағанда еске алыныи, оқыту процесінде жүзеге асырылады. Ғылымилық принцип оқушылардың таным қабілетінін ламуына, дүииеге көзқарасының және жоғары аламгершілік қасиеттерінің қалынтасуына әсер етеді.
К.Д.Ушинекий айтуы бойынша, оқыту - бұл баланың байқағыштығының, ойының, тілінің, есінің қиялының дамуы, баланы еңбекке, өмірге дайындау оқыту ғылыми ережелер мен теориялардың оқушылардың көзқарасы мен сеніміне ұласуымен сипатталады.
Оқыта отырып тәрбиелеу бұл баланың өмірге, білімге қатысы, ақыл ойының қабілеттілігі, адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуы.
Сонымен, білім беру, тәрбие оқытудың бірыңғай процесінде іске асырылады. Бұл үш категория бірін бірі өзара нығайтады, толықтырады.
Түсініктілік иринципі - бұл оқытуды оқушылардың дайындық деңгейіне сай ұйымдасгыруды талап етеді. Сонымен бірге оқушыларға тапсырма "ең таяу даму зонасына" сәйкес берілуі тиіс, яғни тапсырманы мұғалімнің басшылығымен терең ойлап орындауды оқушылардан талап ету керек. Егер тапсырма аса ауыр болеа, онда оқушылардың ықыласы төмендейді, сенімі кетеді, күшіне зиян келеді.
Түсініктілік прииципінен оқыту ережелері туады. Мысалы:
1. Жеңілден қиынға көшу. Мұнан оқушыларды таным іс-әрекетіне бірте-бірте үйрету, яғни нақты фактілерден жалпы қорытындыға көшу ұғымы
туады. Дара фактілерді жинақтау негізінде жеке нәрседен жалпы
қорытындыға көшуді индуктивті жол деп атайды.
Қарапайымдылықтан күрделелікке көшу. Мәселен, оқушыларға құрмалас сойлемді түсіндіру үтпін, оларды ең алдымен жай сөйлеммен таныстыру қажет.
Белгіліден белгісізге көшу деп оқушылардың еткен сабақтан алған білімше сәйкес жаңа сабақ материалын меңгеруін, яғни өткен сабақ үстінде білімді терең түсініп, игеруін айтады.
Жүйелілік және бірізділік принципі бұл оқыту процесінде оқу бағдарламалары мен тақырыптық жоспарда көрестілген тақырыптар бойынша теориялық және практикалық мәселелер бірізділікпен белгіленеді. Жүйелік және бірізділік принцииі оқыту процесінде балаларды үнемі өз бетімен жұмыс істеуге (сабақ үстінде, үйде кітаппен, лабараторияда, шеберханаларда тағы басқа), сонымен бірге балалардың білімін жүйелі түрде гекеерш, есебін алып отыруда, оларды күнделікті сабақтарға дайындықпен келуге де үйретеді.
Бұл принцип жалпы пәндерді оқыту жүйесінде де қолданылады.
Саналылық пен белсенділік принципі дегеніміз білімді саналылықпен белсене қабылдап, оның өмір және практикамен байланысын терендету, оқылатын фактілер мен құбылыстардың мәнін түсіну болады. Сабақ үстінде берілген тапсырмаларды оқушылардың саналылықпен орындауы, олардың белеенділігін арттырады. Әрбір іс-әрекетін орындауда оқушылар оның теориялық және практикалық мәнінетерең түсінуі қажет.
Оқушылардыд дүние танымын тереңдетуге, белсенділік сезімін оятуға ғылыми-техникалық даму кезеңдегі оқытудың жаңа үдемелі әдістері мен формалары ықпал жасайды.
Адам белсенділігінің табиғатын тани білу, еңбек және моральдық белсенділік дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете анықтау мұғалімнің басты міндеті. Белсенділік деп адамның іс-әрекеті үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік және іс-әрекеттер барысында адамның қарым-қатынас жасау, таным және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Бала белсенділігінің ең алғашқы формасының бірі қарым-қатынас жасау белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік. Балалардың жас ерекшіліктеріне сәкес басқа адамдармен қарым-қатынас жасау белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Мектеп жасына дейінгі балалар ересек адамдардың әрекетттеріне үңіле отырып, үйренеді, оларға еліктейді. Балалардың саналы түрде істейтін мұндай әрекеттерін ырықты немесе ерікті белсенділік дейді.Бұл жастағы балалардың үлкендердің әрекеттеріне және олармен өзара қатынас жасауға еліктеуі ролді ойындарды атқару барысында байқалады. Көбінесе балалардың ойындарында адамдардың еңбек іс-әрекеттері, тұрмысы, өзара қатынасы қамтылып көрсетіледі, ұжымдық өмір дағдылары қалыптаса бастайды. Ойын барысында балалардың құрдастарымен де өзара қатынасы өзгереді. Олар басқа балалармен ойнауға тілек білдіреді, еңбекке байланысты тапсырмаларды бірігіп орындауға, өз қылықтарын ережеге бағындыруға, керексіз әдеттерді тежеуге, кедергіні ығыстыруға үйренеді. Осындай бірігу іс-әрекеттерінің қуанышы балалар арасында жолдастық, достық сияқты жаңа қатынастарды туғызады. Олар бір-біріне қамқорлық жасап көмектеседі, ілтипатты болады. Бала еліктеу, қабылдау арқылы түрлі рөлді ойындарды атқара отырып, әлеумет өмірінің, өндіріс қатынастарының мазмұнына түсінеді.
Әр түрлі ойын баланың дүние танымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасау белсенділігін дамытады.
Қарым-қатынас белсенділігі әсіресе, мектеп жасындағы балаларда айқын көріне бастайды. Ата-аналармен, мұғалімдермен, құрдастары және достарымен, үлкендермен балалардың қатынас жасауларында әр алуан ерекшеліктер болады. Бастауыш сынып оқушылары қарым-қатынас жасау үшін ең алдымен өзіне дос және жолдас болатын құрбы-құрдастарын іздестіреді. Мектепте оқу жылы басталысымен - ақ балалар жолдастық қатынастарын дамыта түседі. Сыныпта болатын түрлі іс-шараларына қатысып отыруға тілек білдіреді. Бұл жастағы балалар сынып бойынша өткізілетін жарыстарға, жорықтарға, басқа да түрлі іс-әрекеттеріне қатысып отыруға ынталы болады. Түрлі іс-әрекеттеріне жаппай қатысып, балалардың өзара тілектестік және жолдастық сезімде болуы олардың әлеуметтік белсенділігін арттырады. Осыған орай ұжым мүшелерінің арасындағы өзара қатынас болымды нәтиже береді. Ұжым өзінің әрбір мүшесінің өсіп-жетілуіне достық, жолдастық негізінде жағдай жасап, қамқоршы болады. Ал ұжымның қамқорлығын сезген жеке мүшелері , оның талабын орындауға, бірігіп қызмет етуге әр уақытта дайын екендігін білдіреді.
Қарам-қатынас жасау белсенділігі жеке адам қасиеттерінің марқабаттық, қайырымдылық, қамқорлық, өзі үшін және басқа адамдар алдында өзінің қылықтары жайлы жауапкершілік сезімі қалыптасуына мүмкіндік туғызады.
Баланың даму барысында таным белсенділігі артады. Мектеп жасына дейінгі (5-6 жас) балалар заттарды түсіне, формаларына қарап ажырата бастайды, олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Балалардың бір нәрсені құмартып, білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, әр нәрсеге үңіле қарайды, кейде терең ойға шомылады.. Мысалы, олар магнит шегені қалай ұстап тұр? Жапырақтың түсі неге жасыл? Жаңбыр қайдан пайда болады? деген сияқты сұрақтарды балалар үлкендерге әрдайым қойып, жауап күтеді. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан да олар өзара таласуды, пікір айтуды, түрлі заттарды салыстырып дәлелдеуді, есеп шығаруды жанындай сүйеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың неге?,не үшін?,қалай? деп қоятын сұрақтары үлкендермен қарым-қатынас жасауларының алғашқы белгілері. Олар оысындай сұрақтарға ата-аналарынан немесе тәрбиешілерден дұрыс жауап алуды күтеді, кейде олардың жауаптарына өзінше қанағаттанбай шұбәланады. Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным белсенділігін дамытуда бағыт беріп отырса, олардың құмарлық, талпынғыштық және бақылағыштық қасиеттерінің қалыптасуына игі әсер етеді.
Мектеп жасындағы балалардың таным ынтасын қалыптастыруда білім беру тәсілдерінің ерекше маңызы бар. Оқу барысында балалар түрлі заттардың, құбылыстардың мәніне, ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарды терең түсінуге, алған теориялық білімдерін практикада еркін білуге үйренеді. Оқушылардың таным белсенділігі олардың шығармашылық іздену қабілетіне, мұғалімнің теориялық сауаттылығы мен шеберлігіне байланысты.
Жеке адам санасының қалыптасу барысында өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі ерекше орын алады. Бала даму барысында өзін-өзі жетілдіру мақсатын көздей талаптанып әр түрлі әрекет жасайды. Баланың мұндай талаптанушылығын қостап, тәрбиеші оған үнемі көмек және бағат беріп отыруы қажет. Оқушының мұғалімдер мен тәрбиешілердің тарапынан берілетін түрлі тапсырмалар мен сабақ үстінде айтылатын ғылыми ережелер сыр беретін әшейін бос қуыс нәрсе деп ойлауға болмайды. Оқушы -өсуші, дамушы организм, ол шамшырақ, оның тұтанып жарық беруі мұғалімнің тікелей басшылығымен ұйымдастырылатын өзін-өзі тәрбиелеу ісіне байланысты. Демек, бала тәрбиенің әрі обьектісі, әрі субьектісі болуы тиіс. Бала айналаны қоршап тұрған дүниеге көз жіберіп, үстіртін қарап қана қоймай, өзінің соған қатысын, өзінің ішкі дүниесін тани білуі қажет. Сонда ғана ол тәрбиенің субьектісі бола алады.
Бақылау мәліметтеріне қарағанда, бала мектепте көбінесе обьекті ретінде ған байқалады. Оның себебі әрбір мұғалім оқу және тәрбие барысында балаға көбірек білім беруге және моральдық шындықтарды үйретуге біржақты көңіл бөледі де, ал баланың тәрбие субьектісі екенін естен шығарады. Міне, осының салдарынан бала көп нәрсені таниды және біледі, бірақ ол өзін-өзі дамыту, тәрбиелеу мәселелерін жете түсіне бермейді. Бұдан біз тәрбие жүйесінде оқушылардың өздігінен білім алу, өзін-өзі тәрбиелеудегі мұқтаждықтарын қанағаттандырмайтынын байқаймыз.
Оқушылардың өзін -өзі тәрбиелеу ісін жетілдіру үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Убайдулла Айгерім Нүрділдақызы
Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын математика сабақтарында дамыту мәселелері
Жетпісбаева Г.О.
Мазмұны
Кіріспе
1. Бастауыш мектеп оқушыларының психологиялық-педогогикалық ерекшеліктері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктері
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының педагогикалық ерекшеліктері
1.3 Психологиялық және педагогикалық ғылымдардағы логикалық ойлаудың мәні мен мағынасы
2. Бастауыш сынып оқушыларының математика сабақтарында логикалық ойлауын дамыту
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамыту жолдары
2.2 Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлауын есеп шығаруда барысында дамыту
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Бастауыш мектептің алдында тұрған негізгі мәселе - оқушыларға білім бере отырып ойлауын дамыту, яғни оқушыны оқу әрекетіне қалыптастыру, олардың оқуға ынтасын ояту, қызығушылығын арттыру және ойлау қабілетін дамыту. Бастауыш сынып - оқушылардың логикалық ойлауын дамытудың негізгі кезеңі. Өйткені балалардың ойлары осы кезеңде нақты- бейнеліден абстрактылы ойлауға қарай дамиды. Бастауыш сыныптаоқушылардың бірте - бірте ой өрісі қалыптасып және заттарды тиісті ұғымдарға жатқызып, өзінің ойын дәлелдеуге үйрене бастайды. Дәлелдеу үшін бала тиісті жүйе - логикалық ойлауға сүйенеді дейді Ғ.Жолтаева.
Ойлау адам өмірінде аса қымбат орын алады. Ойлау болмаса, адам басқа жануар сықылыд заттарды, көріністерді құр жадына, есіне ғана алып, жат бір көрініс ұшыраса, оны шеше алмайтын бір жан иесі ғана болатын еді. Келешекте не болатынын, тұрмысы қалай өзгеретінін білмейтін бір саңлаусыз соқыр болар еді. Адам ойлау арқасында ғана заттардың, көріністердің аралапындағы байламды белгілеп, оларды бар қылған себептерді табады, келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады. Келешекті болжай алады. Қысқасы, ойлай білетін адам шын мағынасымен адам.
Ойлау осындай қымбат көрініс болса, оны өркендету керек. Әсіресе мұғалім оқушының дұрыс ойлап, үйренуіне көп күш жұмсауы керек. Мұғалім оқушыны жетектемесе, бала ұғымды, пайымдауды теріс жасауға, қате ой шығаруға үйренеді. Мұндай оқушы тар ойлы, соқыр сенгіш, ырымшыл адам болып шығады. Жас балаға ойлау тым ауыр. Сондықтан мұғалім оқушының ойлауын өркендеткенде сақтықпен басқыштап іс-әрекет етуі керек дейді М.Жұмабаев.
Оқушылардың ойлау қабілетін оқыту процесінде дамытудың теориялық негіздері танымдық белсенділікті психологиялық - педагогикалық құбылыс ретінде анықтау, бұл бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық сапасынын ерекшелігіне талдау жасауға, бастауыш білім беру мекемелерінін тәрбиелеу және оқыту үрдісінде оны қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабілетін дамыту жолдарын қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларының логикалық логикалық ойлау қабілетін дамытудың ғылыми теориялық негіздерін анықтау.
2. Оқыту процесінде бастауыш сынып оқушыларының логикалық логикалық ойлау қабілетін даму жолдарын анықтау.
Зерттеудің әдістері: Бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау қабілетін оқыту процесінде дамытудың теориялық негіздерін зерттеуде педагогикалық - психологиялық әдістер әңгіме, сұрақ - жауап, тест әдістерін қолдану. Бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытудың мәнін, мазмұнын анықтауға байланысты психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау.
Теориялық қолданымы: Психологиялық - педагогикалық әдебиеттердегі талдауда (Т.И.Шамова, С.Л.Рубинштейн, К.К.Платонов, Э.Г. Юдин, Л.П. Буева, А.Н.Леонтьев. В.П.Зинченко, Л.А.Венгер, А.М.Леушина, А.А.Люблинская, Л.Ф.Обухова, А.В.Запарожец, Н.Н.Подьяков, А.П., Усова, М.И.Лисина, Г.И.Щукина және т.б.) тұлғалық сапа ретіндегі ойлау белсенділігінің ерекшелігін психологиялық, педагогикалық және биологиялық сипатта айқындылығын көрсетті. Биологиялық жағы логикалық ойлау белсенділігінің қалыптасуының мәселелері бастауыш сынып оқушыларының анатомиялық - физиологиялық ерекшеліктерін талдаумен байланысты болып келеді.
Практикалық қолданымы: Бастауыш мектепте мұғалім оқушыларға күшті пссихологиялық-педагогикалық әсер етеді, ол өзара әрекет үрдісінде кешенді әдістер мен тәсілдер көмегімен логикалық ойлау белсенділігін қалыптастырады, оқушылардың психикалық: ойлау, қабылдау, ес, зейін, сөйлеуді өзіне сенімділікті және ынтықтылықты дамыта отырып, олардың белсенді танымдық іс - әрекет пен логикалық ойлауға бой алуын көмектеседі. Оқушылардың логикалық ойлау белсенділігін дамыту мәселесі ұстаздардың теория және практикада жаңалықты іздеуді талап етеді, бүгінгі жағдайдағы анықтаушы мағынаға ие, оқытудағы ойлау принципін жүзеге асыруға бағытталған оқудың мазмұнын, формасын, әдістері мен тәсілдерін, жағдайлары мен құралдарын әлі де жақсарту үшін жаңа мүмкіндіктерді іздестіруді керек етеді. Себебі меңгерілген білімнің сапасы мен беріктігіне тек оқушыларды оқыту, дамыту, және тәрбиелеудің нәтижесі ғана емес, сонымен қатар бастауыш сынып оқушыларының өзіндік логикалық ойлау танымдық процесінің іс - әрекеттеріне қатынасының қалыптасуымен тәуелді болып келеді.
1. Бастауыш мектеп оқушыларының психологиялық-педогогикалық ерекшеліктері
1. 1 Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктері
Қабылдауды дамыту - жекелеген психикалық процестерді дамыту бүкіл бастауыш мектеп шағында жүзеге асырылады. Балалар мектепке қабылдау процестері едәуір жетілш келсе де (оларда көру меп есіту қабілеті жоғары екені байқалады, олар түрлі формалар мен түстерді жақсы
бағдарлайды), олардың оқу ісіндегі кабылдауы формалар мен түстерді тану
және атауға келіп тіреледі. Бірінші класс оқушылары өздері кабылдайтын
заттардың қасиеттері мен сапаларына жүйелі талдау жасай алмайды. Бұл
жағдай арнайы жасалған тәжірибелерден айқын көрінді. Мәселен, бірінші
класс оқушылары қарап отырып салу үшін түрлі түсті құмыра алды. Балалар
оны тез қарап шығып, атын атады, содан соң оның өзіне онша көңіл
аудармай, бірден оның суретін салуға ұмтылды. Олардың салған
суреттерінде құмыралардың көлемі де, формасы да әр түрлі болып шықты,
тшті бір - бірінен едәуір айырмашылығы да болды, өйткені балалар
форманың өзіне талдау жасамаған еді. Құмыраның түсін беру мәліметтері де
ұқсас болды. Бірінші класс оқушылары бұл түсті танып, атап та берді, бірақ
оның нақты ерекшеліктері оларды қызықтырмады. Саралап қабылдаудағы
кемшіліктер басқа тәжірибелерден де байқалды. Баланың қабылдаған
заттарын талдау саралау мүмкіндіктері онда заттардың жекелеген тікелей
қасиеттерін аңғару мен айырудан гөрі күрделілеу қызмет түрінің қалыптасуымен байланысты.
Бақылау деп аталатын бұл қызмет түрі мектептегі оқу ііроцесі кезінде ерекше жедел калыптасауіы. Сабақтардың үстінде оқушы қандай да бір пәннің және құралдың қабылдау міндеттерін алып, ал одан кейін өзі де кең түрде тұжырымдайды. Осының арқасында қабылдау мақсатқа бағытталады. Мұғалім мен құбылыстарды көру немесе есту әдістерін (олардың касиеттерін анықтау тәртібін, қол мен көздің қимыл бағыттарын және тағы басқа), бекітілген қасиеттерді жазу құралдарын (сурет, схема, сөз) балаларға үнемі көрсетіп отырады. Одан кейін бала қабылдау жұмысын дербес жоспарлау мен бастысын көмекшілерінен ажырата, қабылдаған белгілерінің иерархиясын бекіте, оларды ортақ шамасына қарай саралай отырып, және тағы басқа бұл жұмысты түрлі ойлауға сәйкес алдып ала ойластырып іске асыра алады. Мұндай бақылау танымдық іс-әрекетінің басқа түрлерімен (зейінмен, ойлаумен) біріге отырып, мақсатка бағытталған және еркін бақылау формасына ие болады. Жеткілікті дәрежеде дамыған бақылауда жеке адамның ерекше касиеті ретіндегі баланың байқағыштыгы туралы сөз көзғауға болады. Бастапқы оқытуда барлық бастауыш класс оқушыларынын осы манызды касиеғін біркатар дамытуға болатынын зерттеулер көрсетш отыр.
Зейінді дамыту, яғни мектепке келген балалардың әлі мақсатка бағытталған зейіні болмайды. Олар өздерінің зейінін негізінен өздеріне тікелей қызықтығымен, ашықтығымен, өзгешелігімен ерекшеленетін нореелерге аударады (ырықсыз зейін), мектеп жұмысының шарттары алғашқы күннен бастап баладан сол кезде оны қызыктырмауы да мүмкін пәндері және мәліметтерді назардан тыс қалдырмауды талап етеді. Бала біртіндеп жай сырттай тартымды заттарға емес қажеттілерге зейінін бағыттап, оны дәйскті ұстауды үйренеді. 2-3 кластарда көптеген оқушылар ырықты зейінді игереді, оны мұғалім түсіндірген немесе кітапта бар кез - келген материалға көздей алады. Ырықты зейін, оны қандай да бір міндетке алдың ала ойластырып бағыттай білу - бастауыш мектеп шағындағы маңызды жетістік.
Бірінші класс оқушыларынын ырықты зейіні олар әлі өздерін өздері алып жүрудің ішкі құралдарын игермегендіктен тұрақты болмайды. Сондықтан тәжірибелі мұғалім оқу ісінің сабақта бірін - бірі ауыстырып отыратын және балаларды шаршатпайтын ор алуан түрлерін (түрлі тәсілдермен ауызша есептеу, есептер шығару және нәтижелерді тексеру, жазбаша есептердің жаңа тәсілдерін түсіндіру, оларды орындап жаттығу және тағы басқа) қолданып отырады. 1- 2 класс оқушыларының ақыл - ой әрекетінен гөрі сыртқы іс-әрекеттерді орындауда зейіні неғұрлым тұрақты. Бұл ерекшелікті ақыл - ой сабақтарын графикалық схемалар, суреттер, макеттер, жасаумен алмастыра отырып сабақтарда пайдалану абзал. Қарапайым, бірак біркелкі сабақтарды орындауда бастауыш класс оқушылары жұмыстың түрлі әдістері мен тәсілдерін қолдануды талап ететін неғұрлым күрделі тапсырмаларды шешу кезіндегіден көрі көбірек алаңдайды.
Зейінді дамыту, сондай - ақ оның көлемін кеңейтумен және зейінді іс -орекеттің алуан түріне боле білумен байланысты. Сондықтан оқу тапсырмаларыи былайша қойған дұрыс бала өз тапсырмасын орындай отырып, жолдастарының қадағалауы керек және қадағалай алатындай етш, мысалы, берілген текстін оқи отырып, оқушы басқа оқушылардың мінез құлқын тексерін отыруға міндетті. Қате жіберш алған жағдайда ол жолдастарының теріс әсерін байқап, оны өзі түзетуге тырысады.
Кейбір балалар сыныпта зейінін бөле алмайтындықтан алаңғасыр болады: олар бір ісиен айналысып отырып, басқаларын естен шығарады. Мұғалім оқу ісінің әр түрін балалар бір мезгілде бірнеше іс-әрекетті бақылауды үйренетіндей (алғашында, әрине, біршама қарапайым), жалпы, жаңама жұмысқа даярланатындай етш ұйымдастыруы керек.
Есте сақтауды дамыту, яғни мектепке келген жеті жасар бала көбінесе сырттай және эмоциялы оқиғаларды, суреттеулерді, әңгімелерді дәл есте сақтайды. Бірақ мектеп өмірі бастан - ақ балалардан материалды еркін есте сақтауды талап етеді. Оқушылар күн режимін, мінез - құлық ережелерін, үй тапсырмаларын арнайы есте сақтауы тиіс, ал одан кейін оларды өзінің мінез -құлқына басшылықка ала білуі немесе оларды сабақта еске түсіре білуі керек. Балалар ең мнемикалық міндеттерді ажырата алатын болады. Олардың біреуі материалды дәлме - дәл есте сақтауды, 2 - шісі оны тек өз сезімін айтып шығуды қарастырады және тағы басқа.
Бастауыш класс оқушыларының ссте сақтауының табыстылығы олардың мнемикалық міндеттердің сипатын түсінуіне, есте сақтау мен еске түсірудің тиіеті әдіс -тәсілдерін меңгеруіне байланысты.
Кең не тар жоспар жасау жөніндегі жұмыс балалар оқи және жаза алатып 1 сыныптың 2-3 кластарда бұл жұмыстар математикалық және грамматикалық текстердің көлемі жөнінен мол материалмен жалғастырылады (мысалы, үшінші класс оқушылары текстері шарттардың күрделі жүйесіне негізделген математикалық есептер шығарудың кең жоспарларын жасайды). Енді оқушылардан тек қана мағыналық бірліктерді бәлш көресту емес, материалдарды қисынды етш топтау - оның негізгі бөліктерін бірлестіру және жікке болу, қандайда бір жекелеген мәліметтерден таблица құрастыру және таіъі басқа талап етіледі. Мұндай топтастыру текстің бір элементтерінен екіншісіне еркін өтумен және оларды салыстыра білумен байланысты. Топтастыру нәтижелерін жазбаша жоспар түрінде белгілеп отырған дұрыс, ол материалды ұғынудың келесі кезеңдеріне материалдық негіз болғаны сияқты, олардың бөліктерін матастыру ерекшеліктеріне де негіз болады. Алғашында жазбаша жоспарға, ал одан кейін ол туралы түсініктеріне сүйене отырып, оқушылар әр түрлі текстердің мазмұнын дұрыс еске түсіре алады.
Еріксіз және ерікті ссте сақтаудың ара - қатынасы оқу іс - әрекеті ішіндегі даму процесінде түрліше. 1 класта еріксіз есте сақтау тиімділігі еркін есте сақтауға қарағанда жоғары болады, өйткені балалардың материалды түсінік талдауымен өзін-өзі бақылауының ерекше тәсілдері әлі қалыптаспаған. Оның үстіне есептердің көпшілігі шешу үстінде оқушылар өздеріне әзірше дағдылы және оңай емес, кеңінен ойлау қызметін орындайды. Сондықтан білімнің әрбір элементі ерекше ұқыптылықпен ойластырылады (бөлшек сан арқылы есептеуге көшудің басында іс-әрекеттің әрбір кезеңі қандай ықыласпен және мұқияттылықпен жүргізілетіні белгілі). Психологияда мынадай заңдылық калыптасқан: ойлау жұмысының заты мен мақсаты болып табылатын заттар есте жақсы сақталады. Мұндай жағдайда барлық басымдылық еріксіз есте сақтау жағында болатыны айқын.
Түсініп есте сақтау және өзіне - өзі тексеру тәсілдерінің қалыптасуына қарай екінші және үшінші класс оқушыларыпың ерікті есте сақтауы, еріксіз есте сақтауға қарағанда, көп жағдайда жемісті болады (оның үстіне математикалық және грамматикалық амалдарды орындаудың көптеген тәсілдері бұл уақытта балаларға үйреншікті және дағдылы бола бастайды). Еріксіз есте сақтаудың нәтижелері биік тұрады, өйткені материалдың негізгі бөлшектерін талдау, топтастыру және салыстыру процестерінде оқушылар іс - әрекеттің тікелей заттары болды. Бастауыш оқытуда логикалық әдістерге сүйенетін ерікеіз есте сақтаудың мүмкіндіктері жан - жакты пайдаланылуы тиіс. Оқыту проңесінде есте сақтауды жетілдіретін негізгі резервтің бірі осында.
Есте сақтаудың екі формасы да ерікті және ерікеіз - кіші мектеп шағында сапалық өзгерістерге ұшырайды, соның арқасында олардың тығыз байланысы мен бір - біріне етене ұштасуы орнығады. Есте сақтау формаларының әрқайсысын балалар тиісті жағдайларда қолданғаны жөн (мысалы, қандай да бір тиісті жатқа оқығанда кобінесе ерікті есте сақтау пайдаланылады).
1 - ден 3 класқа қарай оқушылардың көрнекі мәліметтерді есте сақтау тиімділігіне қарағанда сөзбен айту мәліметтерін есте сақтауынын тиімділігі тезірек өседі, бұл балаларды түсінш есте сақтау әдістерінің тез калыптасуымен түсімдіріледі. Бұл тәсілдер пегізінен сөз құрылымы көмегімен бекітілегін елеулі қатынастарды талдаумен байланысты. Сонымен қатар оқыту процестері үшін көрнекі үлгілерді есте ұстау маңызды. Сондықтан ерікті және еріксіз есте сақтау әдістерін оқу материалының екі түріне - сөз жүзіндегі және көрнекі - лайық қалыптастыру керек.
Қиялды дамыту - бұл жүйелі оқу ісі балалардың қиялы сияқты маңызды психологиялық қабілетті дамытуға көмектеседі. Бастауыш мектеп оқушыларының мұғалімнен еститін және кітаптан оқитын мәліметтерінің копшілігі картиналар мен схемаларды сөзбен бейнелеу түрінде болады. Оқушылар болмыс бейнелерін әрдайым есте жаңғыртып отыруы тиіс (әңгіме кейшкерлерінің мінез құлқын, өткен оқиғаларды, ландшафтарды, кеңістікте, геометриялық фигуралар қоюды және тағы басқа).
1 класс оқушылары көбінесе қандай да бір өтш жатқан объектінің бастапқы және ақырғы жайын ғана елестетеді. 3 класс оқушылары объектінің көптеген аралық жағдайларды тура тексті көрсетілгені сияқты да және сол іс - әрекеттің сипатына қарай жобалап та нәтижслі елестете және айтып бере алады. Балалар болмыс бейнелерін оларды тікелей сипаттамай - ак немесе ерекше нақтыламай - ақ немесе жалпы схема - графикті басшылыққа алып отырып жанғырта алады. Мысалы оқушылар сабақтың басында тыңдаған әңгімелері бойынша үлкен шығарма жаза немесе шартты обстрактылы графикалық схема түрінде берілген математикалық есепті шеше алады.
Бастауыш мектеп шагында қайта жасау киялы (өнімсіз) мектептегі барлық сабақтарды, біріншіден, объектілерді жобалау жағдайында сипаттауда тура көреетілмеген, бірақ солардан заңды түрде туындайтын анықтай және бейнелей білуді, екіншіден, кейбір объектілердін, олардың қасиеттері мен күйлерінін шарттылыгын түсіне білуді (мысалы, берілген оқиға шын мәнінде болған жоқ, бірақ оны шартты түрде "егер осылай..." қиялдауға болады, онда оның салдарында солайша шартты түрде анықтау керек) қалыптастыру жолымен дамиды.
Енді қайта жасау қиялы болмыс бейнелерін қайта жасап шығарады. Бейнлерді былайша өзгерту және құбылту жүйелі оқу әрекеті негізінде 3 класта бастауыш мектеп оқушысының ойлау сипаты өзгереді. Ойлаудың дамуының екінші кезеңі осы өзгерістермен байланысты. 1,2 кластарда ақ мұғалім балаларға игерілетін мәліметтердін жекелеген элементтері арасындағы болатын байланысты көрсету үшін ерекше қам жасайды.
Жыл өткен сайын осындай байланыстар немесе ұғымдар арасындағы қатынасты көретеуді талап ететін тапсырмалар көлемі ұлғая береді. 3 класта оқушылар ұғымдардың кейбір белгілері арасындағы тектік - түрлік қатынасты, яғни топтастыруды игереді (мысалы, стол - зат есім). Балалар мұғалімнің алдыңда белгілі бір топтастыруды қалай игергендігі жайлы кең пікірлесу формасында есеп берш отырады.
Белгілі заттар мен құбылыстарды жіктеу іскерліғі бастауыш мектеп оқушыларының ақыл - ой әрекетінің жаңа күрделі формаларын дамытады, ол қабылдаудан біртіндеп болшеді де оқу материалымен жұмыс істеудің өз алдыңа бөлек, өзінің ерекше әдістерімен тәсілдерін жинақтай бастаған процесі болады.
Екінші кезеңнің аяғына қарай оқушылардың көпшілігі бұрынырақ жииакталған ұғымдары шеңберінде оларды ойша талдау мен құрастыру арқылы қорытынды жасайды. Мұғалімнің кең құлашты түсіндіруі және оқулықтардың әңгіме - мақалалары пән материалының тікелей көмегінсіз-ақ ұғымдарды меңгеруге көптеген жағдайларда жеткілікті болады. Көрнекі сәттері аз және обьектілер көпті азды байланыстары бойынша сипатталатын пайымдаулар саны өседі.
1.2 Бастауыш класс оқушыларыпың педагогикалық ерекшеліктері
Бастауыш мектеп шағында баланың дене, психикалық дамуына кейбір ерекшеліктер байқалады. Олардың бұлшық еттерінің күші артады, сүйек жүйесі қалыптасу сатысында болады, мидың үлкен жарты шарының функциялары дамиды. Баланың бойы 115 сантиметрден 134 сантиметрге дейін өседі, салмағы 32 - 35 кт шамасыпда болады. Бұл жастағы балалардың іс - әрекеті - оқу. Осы оқу арқылы олардың таным процесі (қабылдау, зейін, ес, қиял, ойлау) дамиды. Н.К.Крупская және А.С.Макаренко 7-12 жастағы балалар үшін әсіресе ұжымдық ойындардың маңызын атап көрсетті. Олардың айтуы бойынша ойын балаларды еріктілікке, ұйымшылдыққа, батылдыққа тәрбиелеп қана қоймайды, ол жолдастың сезімге, ұжым мүддесі үшін әрекет жасауга тәрбиелейді.
Бұл жастағы балалар үшін еңбектің тәрбиелік мәні өте зор. Балаларды бірте - бірте еңбекке баулу, үйелмен ұжым және қоғамға пайдалы еңбектің (үй шаруашылығына қатысу, сынып бөлмесін жинау, сая бақта бақша өсіру, үй жанындағы бау - бакша учаскесінде, спорт алаңында жұмыс істеу тағы басқа түрлерін істей білуге үйрету қажет). 7-12 жастағы балалар ұзақ уақыттың дене еңбегіне, күш түсетін жұмыстарға әлі қабілетсіз болады. Сондықтан бұл жағдайдың ойын, еңбектерінін барысында еске алынғаны жөн.
Тәрбие процесінде балалардың кейбір теріс қылықтарын байқауға болады. Мысалы, өзімшілдік, біреуді жақсы әдеттерімен істерін көре алмаушылық, түрлі болымсыз себептерді сылтау етш үй тапсырмасын орындаудан қашушылық тағы басқа. Балалардың мұндай теріс кылықтарына жол бермеу, тәрбиешілердің, ата - аналардың беделіне, біліміне, өмір тәжірибесіне байланысты.
Бұл жастағы балалармен тәрбис жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін олардың мынандай ерекшеліктерін еске алған жөн; сөз бен істің сәйкесті болуын талап етеді; жөнеіз кінәлаудың жиеркену сезімі туады; үлкен адамдардың жіберген қателіктерін тез байқайды; арманшыл, қиялшыл болады; ұйымшыл болып келеді. Сенімді серік іздейді, өз мүмкіндіктерін, күшін асыра бағалайды, түрлі спорт ойындарында өте ықыласты болады тағы басқа. Бұл ерекшеліктерді оқу, тәрбие жұмысынын барысында сынып жетекшілері, мұғалімдер айрықша бақылайды, зерттейді, тиімді етш іске асырудың әдістерімен тәсілдерін қарастырып, ата - аналарға дер кезінде көмек көрсетеді.
Бүгінгі бөбек - ертеңгі қоғам иесі. Оның қазіргі өмірі - ертеңгі өмірінің күнтізбесі. Алдыңызда отырған жас бүлдіршіннің өз заманындағы дүниенің жақсы бір кірпіші боп қалануы тәрбиешісінің (ата - анасы, ұстазы) қолында.
Баланы бала деп қарау, оның сауалына нақты жауап бермеу, оның ойлау шеңберін бөліспеу - қате пікір. Керісінше балаңызды не оқушыңызды өзіңіздің құрбыңыз, досыңыз ретінде, бір сәтке өзіңізбен қатар қойып, ақыл -кеңес берсеңіз, баланың ақыл - есінің толуына, ой қиялынығ ұшқыр болуына, сөздік қорының молаюына көп септігін тигізеді.
Енді осы баланың өмірге деген көзқарасы қандай, қоршаған орта меп қарым - қатынасы қандай екені бірінші мұғалімге белгілі және оны әрі қарай жалғастырушы тағы да мұғалімге, тәрбиешіге жүктелетін жұмыс. Мұндайда білікті маман өз еңбек жолында шәкіртінің өңешін өртеп, өзегін талдырмайтындай сұрақ - сауалдар берш, бірі сарынды дәрістін жүйесін болдырмайтындай етш, үй тапсырмасы бір ғана жолдың жетегінде болмай бала көңілінде қиын да қызғылықты сауалдар тұрғызып, оның сана сезімініғ оянуына, ой - әрісінің ұшқыр болуына көмегін тигізетіндей болуы керек.
Оқушылардың ой-өрісін, сана-сезімінің жан-жақты дамуы бастауыш сыныпта басталады. Бастауыш мектелтен бастап баланы өмірге дайындау тәрбиелеу жоғаргы орынға қойылады.
Бастауыш мектептің 1-ші сыныбынан бастап оқушыларға математикапын өміріменен байланыстылығын, олардың жеке басының тәжірибесімен байланыстылығын көрсету керек. Жоғарғы сыныптардағы сықылды төмендегі сыныптардың оқушылары математика ғылымының негізінде жатқан басты идеяларды түсіну қажет.
Оқыту процесінің жүйесі, құрылымы, функциялары.
Процесс бұл ілгері қарай қозғалыс және қандай болеа да нәтиженің жетістігіне бағытталған бір ізділік әрекетінің жиынтығы болып табылады.
Оқыту процесі терең, берік және дәл білім алу таным жолындағы оқушылардың қимылына байланысты. Оқыту процесі - бұл мұғалім мен оқушылардың мақсатқа бағытталған өзара әрекеттесуінің барысында шәкірттерге білім беру міндеттерін шешу. Оқыту процесі - тұтас педогогикалық процестің бірі.
Оқыту процесінде оқушылардың ақыл ойы дамиды, танымы, практикалық іскерлігі және дағдысы қалыптасады. Оқыту процесін басқару үшін онын жүйесін, құрылымын, боліктерін және заңдылықтарын, олардың өзара байланысын жете білу белғілі құрылымы және бөліктерімен сипатталады. Оқыту процесінін өзіне тән функциялары бар. Олар оқытудың білім беру, оқытудың тәрбиелік, оқытудың дамыту функциялары.
Оқытудың білім беру функциясы - бұл адам баласын білім байлығымен қаруландыру, оны өз бетімен білім алуға іскерлік пен дағдыңы игеруге даярлау. Қазіргі кезеңде білімді толық игеру үшін негізгі талаптарды еске алған жөн. Олар:
білімнің толықтығы - негізгі идеяларға түсіну үшін оқыту процесінің негізгі авеналарын яғни танымдық іс әрекетінің кезеңдерін іске асыруды қамтамасыз ету;
білімнің жүйелілігі, үйлесімділігі, қисынды бірізділігі;
білімнін ұғымдылығы - оқушылардың өз бетімен ізденш, білімді меңгеру үшін олардың ойын дамыту;
білімнің әрекеттілігі - жаңа білімді алу үшін бұрынғы білімді шеберлікпен пайдалану мүмкіндіғін жасау.
Сонымен, оқытудың білім беру функциясы қазіргі кезде ғылым негіздерін, іскерлікті, дағдыңы игерген жоғары білімді адамды дайындауда әлеуметтік мшдетті шешуге бағытталуы қажет.
Оқытудың тәрбиелік фупкциясы-оқытудың тәрбиелік ықпалы жайындағы Я.А.Коменекийдің, И.Ф.Гербарттың, Ф.А.Дистервектің, Н.И.Пнроговтың және К.Д.Ушинекиидің еңбектерінде мазмұндалған. И.Ф.Гербарт оқыту адамгершілік тәрбиесінеіз мақсатсыз құрал деп тұжырымдады.
Н.И.Пирогов пен К.Д.Ушинекий алғаш рет педогогика тарихында оқытудың тәрбиелік сипатын, оның ғылыми мазмұнына тәуелді деді. К.Д.Ушинекийдің педогогикалық теориясында оқыту және оқу тәрбиенің құдіретті құралы деп айтылған. Тәрбиелей отырып оқыту, Ушинекийдің айтуы бойынша, дамытып оқыту, яғни адамнын байқағыштығын, ойын, есін, қиялын дамыту, оны әлеуметтік және еңбек іс -әрекетіне дайындау.
Тәрбиелей отырып оқыту, ғылыми теориялар мен ережелердің оқушылардың дүниетанымы мен сеніміне айналуын сипаттайды, моральдық нормаларды, мінез құлықты игеруін камтамасыз етуге әсер етеді. Оқыта отырып тәрбиелеу, оқушыларды өмірге, білім алуға тәрбиелейді, ақыл - ой қабілетін дамытады, адамгершілік қасиетін (дамытады) қалыптастырады.
Мектепте оқушыларға теориялық білім беру тәрбие процесінде тығыз байланысты өткізіледі.
Сонымен, оқыту оқушыларды терец біліммен қаруландырады, ғылыми көзқарасгарын дамытады және тәрбиелейді.
Оқытудың ғылыми функциясы - белгілі психолоттар Л.С.Выгодский мен С.Л.Рубинштейн ұсынған тұжырымдамасы бойынша жеке адамның дамуы тәрбие мен оқыту процесінде жетелейді. Тәрбие мен оқыту дамуды артына салып отырады.
Оқыту дамыта және тәрбиелей отырып жеке адамның таным-қабілетін мақсатқа сәйкес жетілдіреді. Оқытудың осындай басты міндеттерінің бірі - шәкірттердің таным-қабілетін дамыту.
Дамытып оқыту бұл оқушылардың таным іс-әрекеттерін барынша дамыту, яғни олардың ой - өрісін дамыту, өз бетімен жаңа білімді өздеп табуға және оның еркін игеруге үйрету. Дамытын оқытудың міндеті "Ең таяу даму зонасын" жасау.
Оқытудың түрлері:
Оқыту жеке адамның білімін, танымдық және шығармашылық қабілетін дамытудың манызды құралы. Оқытудың бірнеше түрлері бар: түсіндірмелі - иллюстративті оқыту, проблемалы оқыту, бағдарламалап оқыту тағы басқа.
Түсіндірмелі - иллюстративті оқытудың мақсаты-мұғалім оқушыларды белгілі білім жүйесімен қаруландырады, іскерлікке үйретеді. Ол үшін жаңа біліммен тапыстырады, жаңа ұғымдар, теориялар және заңдар туралы түсінік береді. Оқушылар дайын білімді меңгереді. Жаңа материалдарды қайталап бекітеді, түрлі жаттығуларды, тапсырмаларды орындау барысында алған білімін қолданады. Бұл жерде ешқандай проблемалық ситуация тумайды.
Проблемалы оқытудың мақсаты - мұғалім оқушыларды білім жүйесімен, іскерлікпен, дағдымен қаруландырып қана қоймайды, олардың танымдық және шығармашылық қабілетін дамытады. Оқушыларға тақырып бойынша проблемалық сұрақтар қойылады. Оқушылар проблемалық сұрақтарды шешудің дұрыс варианттарын қарастырады, ойланады, жаңа игеру туралы қорытынды жасайды, оны практикада қолданады.
Проблемалы оқыту - бұл ғылым негіздерін оқып - білу процесінде жеке адамның жалны және арнайы қабілетінің дамуы, танымдық қажеттілігінің қалыптасуы.
Проблемалық ситуация ден найда болған құбылыстарды, фактілерді адамның түсіндіре алмай қиыншылық жағдайға ұшырауын айтады. Сондықтан қиыншылық қабылдаған білім және іскерлік негізінде адамды жаңа әдістерді немесе істі іздеуге, түсіндіруге талаптандырады.
Бағдарламалап оқыту оқушылардың танымдық қабілетін дамытудың, оқу процесін үйлесімді басқарудың негізгі құралдарының бірі. Бағдарламалап оқытуда жаңа бағдарламаланған оқулықтар, оқыту құжаттары, үйрету, оқыту машиналары қолданылады.
Оқыту процесінің заңдылықгары және принциптері, яғни білім беру саласында оқыту процесінің моні оте зор, өйткені осы кездегі қоғамдық -өндірістік қатынастың дамуы оқытудың ғылыми-практикалық деңгейіне байланысты.
Оқыту процесін ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар ұжымы бір жағынан оқыту объектісі, екінші жағынан оқыту субъектісі болалы. Осыған орай, оқыту процесінде мұғалімдер мен балалар ынтымақтастығы, олардың шығармашылық еңбек етулеріне зор сүйеніш болады. Оқытудың субъектілері мен объектілері арасында әр түрлі байланыстар пайда болады. Мысалы, мұғалімдер мен оқушылар арасындағы қарым - қатынас арқылы ақпарат алмасуы, ынтымақтастық немесе бірлестік іс - әрекеті тағы басқа. Мұндай байланыстар оқыту процесінің табысты болуына игі әсер етеді.
Оқыту процесінің өзіне тон компоненттері бар. Олар оқытудың мақсаты, мазмұны, формалары мен әдістері, сонымен қатар нәтижссі. Бұл компоненттер бір - бірімен тікелей байланысты түрде іске асырылады, демек, педгогикалық нәтиже береді.
Оқыту процесінің өзіне тән ерекшеліктері бар.
Оқыту процесі тәрбие процесіне қарағанда анағұрлым оңай басқарылатын, тез іске асырылатын, нәтижесі тез тексерілетін процесс. Мысалы, әрбір сабақ үстінде бақылау, жаттығу жұмыстары және сұрақ-жауап арқылы оқушылардың білімін, іскерлігін, дағдысын тексеріп, тез қорытынды шығаруға болады.
Құбылыстар мен процестер арасындағы дамуды сииаттайтын мәнді байланыс философияда заңдылық ден аталады. Оқыту процесінін заңдылықтары оның тұтастығын дәлелдейді. Мұндай заңдылықтардың бірнеше түрлерін атауға болады.
Оқытудың қоғамның мұқтаждығына және жағдайына байланысты заңдылығы, яғни мектепте бұл заңдылықты іске асыру еліміздің әлеуметтік экономикалық дамуына байланысты. Неғұрлым қоғамның экомомикалық мүмкіншілігі ғылыми техникалық үдеуге сәйкес дамып отырса, соғұрлым мектептің оқу материалдық жағдайы жақсарады, педагогикалық процесс тиімді ұйымдастырылып, жеке адамның дамуына игі әсер етеді.
Оқытудың, білім берудің және дамудың өзара байланыс заңдылығы-бұл оқыту процесі білім беру, тәрбие және процестерімен байланысты. Сондықтан оқыту жеке адамның жан жақты дамуына көмектесе отырын, білім беру, тәрбие және даму функцияларының бірлікте іске асуына мүмкіндік туғызады. Л.С.Выгодскийдің айтуы бойынша оқыту дамудың алдыңа шығып отырса, ал бала дамуының "ең таяу даму зонасын" жасайды, баланы ізденуге талаптандырады және дамудың бірнеше ішкі процестеріне қозғалысқа келтіреді. "Ең таяу даму зонасы" одан әрі "актуальды даму -зонасына" көшуі тиіс, яғни бұл зонада оқушы тиісті тапсырмаларды өз бетімеп орындайды.
Оқыту процесінде баланың таным белсенділігі кеңиді, тереңдейді, ақыл-ой қабілеті, білімді өз бетімен меңгеру белсенділігі, іздену нәтижесінде
пайда болған сұрақтардың жауантарын табады.
Оқыту іс-әрекеті шешуші роль атқарады. Оқыту іс-әрекетінің бірнеше түрлері бар. Оларға ойын, оқу, еңбек, спорт, көркемдік, қоғамдық іс-әрекеттері тағы басқа жатады. Осы іс-әрекеттерінің нәтижесінде баланың ақыл-ойы, дүниеге көзқарасы дамиды, эстетикалық қасиеттері қалыптасады, енбек етуді жауапкершілік сезімі артады.
Оқыту процесінде оқушылардың жас, дербес ерекпіеліктерін есепке алу, яғни жас ерекшеліктері мынадай жағдайда еске алынады:
а) оқу жоспарларын, оқу бағдарламаларын, оқулықтарды, оқу құралдарын тағы басқа жасағанда;
а) организмнің дене және психикалық дамуына байланысты;
б) оқу, тәрбие процесінде.
Жеке адамның дербес ерекшеліктері:
а) темперамент, оның типтері (сангвиник, флегматик, холерик, меланхолик);
ә) қабілет, оның түрлері: жалпы және арнайы қабілеттер қабілет - адамның түрлі іс - әрекеттеріндегі мүмкіншілігі.
Білім беру жеке адамның жас және дербес ерекшеліктеріне сәйкес ұйымдастырылады.
Оқыту процесінің міндеттерінің, мазмұнының, формаларының және
әдістерінің өзара байланыс заңдылықтары, яғни оқыту процесінің барлық
элементтерінің мақсагтары мен міндеттерін мұғалімнің және
тербиеленушілердің жұмыстарының мазмұнын, формаларын және әдістерін анықтайды.
Бұл заңдылықтар:
а) оқыту мазмұны қоғамның мақсаттарын және қажеттілігін бейнелейтін
міндеттерге байланысты;
ә) оқыту формалары, оларды ұйымдастырып, өткізудің міндеттеріне, мазмұнына және әдістеріне байланысты;
б) оқыту әдістері, олардың мақсаттарымен анықталады.
Оқыту проңесінің міндеттері, мазмұны, формалары, әдістері тұтас логикалық тізбек күреа, онда қарастырылып отырған байланыс заңдылықтары арқылы нәтижені қамтамасыз етеді.
Оқыту процесінің заңдылықтары оның принциптерінде бейнеленеді. Принцип - латын сөзі - негізгі, бастапқы деген ұғымды білдіреді.
Оқытуға қойылатын талаптардың бастапкы белгілі жүйесін оқыту процесінің принциптері деп атайды. Оқыту процесінін бірнеше принцинтерін атауға болады.
Оқыту процесінің мақсаттылық принципі - бұл әрбір сабақка дайындалу үшін сң алдымен оның мақсатын апыктайды, Мақсатеыз сабақ жақсы нөтиже бермейді. Өйткені оқыту әдістері олардыи мақсаттарына байланысты. Осыгап орай, орбір баланың және ұжымның срекшеліктерін еске алып, мұғалім оқыту жұмыстарының формаларып, мазмұнын, әдістерін іріктеп алады. Оқыту мен тәрбие жұмыстарын осындай мақсатпен ұйымдастыру. Мұғалім мен оқушылардың іс - өрекеттерінің үнемі жоспарлы түрде өтуіне игі осер етеді.
Оқытудың ғылымилық принципі - бұл принцип табиғат, қоғам, мәдениет, сыйлау дамуының заңдылықтарын білуді талап етеді.
Ғылымилық ириицип оқу бағдарламаларын, оқулықтарды жасағанда еске алыныи, оқыту процесінде жүзеге асырылады. Ғылымилық принцип оқушылардың таным қабілетінін ламуына, дүииеге көзқарасының және жоғары аламгершілік қасиеттерінің қалынтасуына әсер етеді.
К.Д.Ушинекий айтуы бойынша, оқыту - бұл баланың байқағыштығының, ойының, тілінің, есінің қиялының дамуы, баланы еңбекке, өмірге дайындау оқыту ғылыми ережелер мен теориялардың оқушылардың көзқарасы мен сеніміне ұласуымен сипатталады.
Оқыта отырып тәрбиелеу бұл баланың өмірге, білімге қатысы, ақыл ойының қабілеттілігі, адамгершілік қасиеттерінің қалыптасуы.
Сонымен, білім беру, тәрбие оқытудың бірыңғай процесінде іске асырылады. Бұл үш категория бірін бірі өзара нығайтады, толықтырады.
Түсініктілік иринципі - бұл оқытуды оқушылардың дайындық деңгейіне сай ұйымдасгыруды талап етеді. Сонымен бірге оқушыларға тапсырма "ең таяу даму зонасына" сәйкес берілуі тиіс, яғни тапсырманы мұғалімнің басшылығымен терең ойлап орындауды оқушылардан талап ету керек. Егер тапсырма аса ауыр болеа, онда оқушылардың ықыласы төмендейді, сенімі кетеді, күшіне зиян келеді.
Түсініктілік прииципінен оқыту ережелері туады. Мысалы:
1. Жеңілден қиынға көшу. Мұнан оқушыларды таным іс-әрекетіне бірте-бірте үйрету, яғни нақты фактілерден жалпы қорытындыға көшу ұғымы
туады. Дара фактілерді жинақтау негізінде жеке нәрседен жалпы
қорытындыға көшуді индуктивті жол деп атайды.
Қарапайымдылықтан күрделелікке көшу. Мәселен, оқушыларға құрмалас сойлемді түсіндіру үтпін, оларды ең алдымен жай сөйлеммен таныстыру қажет.
Белгіліден белгісізге көшу деп оқушылардың еткен сабақтан алған білімше сәйкес жаңа сабақ материалын меңгеруін, яғни өткен сабақ үстінде білімді терең түсініп, игеруін айтады.
Жүйелілік және бірізділік принципі бұл оқыту процесінде оқу бағдарламалары мен тақырыптық жоспарда көрестілген тақырыптар бойынша теориялық және практикалық мәселелер бірізділікпен белгіленеді. Жүйелік және бірізділік принцииі оқыту процесінде балаларды үнемі өз бетімен жұмыс істеуге (сабақ үстінде, үйде кітаппен, лабараторияда, шеберханаларда тағы басқа), сонымен бірге балалардың білімін жүйелі түрде гекеерш, есебін алып отыруда, оларды күнделікті сабақтарға дайындықпен келуге де үйретеді.
Бұл принцип жалпы пәндерді оқыту жүйесінде де қолданылады.
Саналылық пен белсенділік принципі дегеніміз білімді саналылықпен белсене қабылдап, оның өмір және практикамен байланысын терендету, оқылатын фактілер мен құбылыстардың мәнін түсіну болады. Сабақ үстінде берілген тапсырмаларды оқушылардың саналылықпен орындауы, олардың белеенділігін арттырады. Әрбір іс-әрекетін орындауда оқушылар оның теориялық және практикалық мәнінетерең түсінуі қажет.
Оқушылардыд дүние танымын тереңдетуге, белсенділік сезімін оятуға ғылыми-техникалық даму кезеңдегі оқытудың жаңа үдемелі әдістері мен формалары ықпал жасайды.
Адам белсенділігінің табиғатын тани білу, еңбек және моральдық белсенділік дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын жете анықтау мұғалімнің басты міндеті. Белсенділік деп адамның іс-әрекеті үстіндегі жағдайын айтады. Тіршілік және іс-әрекеттер барысында адамның қарым-қатынас жасау, таным және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі дамиды.
Бала белсенділігінің ең алғашқы формасының бірі қарым-қатынас жасау белсенділігі. Бұл адамның бүкіл өмірінде дамитын белсенділік. Балалардың жас ерекшіліктеріне сәкес басқа адамдармен қарым-қатынас жасау белсенділігінің мазмұны өзгеріп отырады. Мектеп жасына дейінгі балалар ересек адамдардың әрекетттеріне үңіле отырып, үйренеді, оларға еліктейді. Балалардың саналы түрде істейтін мұндай әрекеттерін ырықты немесе ерікті белсенділік дейді.Бұл жастағы балалардың үлкендердің әрекеттеріне және олармен өзара қатынас жасауға еліктеуі ролді ойындарды атқару барысында байқалады. Көбінесе балалардың ойындарында адамдардың еңбек іс-әрекеттері, тұрмысы, өзара қатынасы қамтылып көрсетіледі, ұжымдық өмір дағдылары қалыптаса бастайды. Ойын барысында балалардың құрдастарымен де өзара қатынасы өзгереді. Олар басқа балалармен ойнауға тілек білдіреді, еңбекке байланысты тапсырмаларды бірігіп орындауға, өз қылықтарын ережеге бағындыруға, керексіз әдеттерді тежеуге, кедергіні ығыстыруға үйренеді. Осындай бірігу іс-әрекеттерінің қуанышы балалар арасында жолдастық, достық сияқты жаңа қатынастарды туғызады. Олар бір-біріне қамқорлық жасап көмектеседі, ілтипатты болады. Бала еліктеу, қабылдау арқылы түрлі рөлді ойындарды атқара отырып, әлеумет өмірінің, өндіріс қатынастарының мазмұнына түсінеді.
Әр түрлі ойын баланың дүние танымын кеңейтіп, қарым-қатынас жасау белсенділігін дамытады.
Қарым-қатынас белсенділігі әсіресе, мектеп жасындағы балаларда айқын көріне бастайды. Ата-аналармен, мұғалімдермен, құрдастары және достарымен, үлкендермен балалардың қатынас жасауларында әр алуан ерекшеліктер болады. Бастауыш сынып оқушылары қарым-қатынас жасау үшін ең алдымен өзіне дос және жолдас болатын құрбы-құрдастарын іздестіреді. Мектепте оқу жылы басталысымен - ақ балалар жолдастық қатынастарын дамыта түседі. Сыныпта болатын түрлі іс-шараларына қатысып отыруға тілек білдіреді. Бұл жастағы балалар сынып бойынша өткізілетін жарыстарға, жорықтарға, басқа да түрлі іс-әрекеттеріне қатысып отыруға ынталы болады. Түрлі іс-әрекеттеріне жаппай қатысып, балалардың өзара тілектестік және жолдастық сезімде болуы олардың әлеуметтік белсенділігін арттырады. Осыған орай ұжым мүшелерінің арасындағы өзара қатынас болымды нәтиже береді. Ұжым өзінің әрбір мүшесінің өсіп-жетілуіне достық, жолдастық негізінде жағдай жасап, қамқоршы болады. Ал ұжымның қамқорлығын сезген жеке мүшелері , оның талабын орындауға, бірігіп қызмет етуге әр уақытта дайын екендігін білдіреді.
Қарам-қатынас жасау белсенділігі жеке адам қасиеттерінің марқабаттық, қайырымдылық, қамқорлық, өзі үшін және басқа адамдар алдында өзінің қылықтары жайлы жауапкершілік сезімі қалыптасуына мүмкіндік туғызады.
Баланың даму барысында таным белсенділігі артады. Мектеп жасына дейінгі (5-6 жас) балалар заттарды түсіне, формаларына қарап ажырата бастайды, олардың құрылысын, пайдалану тәсілдерін білгісі келеді. Балалардың бір нәрсені құмартып, білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Балалар өте байқағыш, әр нәрсеге үңіле қарайды, кейде терең ойға шомылады.. Мысалы, олар магнит шегені қалай ұстап тұр? Жапырақтың түсі неге жасыл? Жаңбыр қайдан пайда болады? деген сияқты сұрақтарды балалар үлкендерге әрдайым қойып, жауап күтеді. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың ақыл-ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды. Сондықтан да олар өзара таласуды, пікір айтуды, түрлі заттарды салыстырып дәлелдеуді, есеп шығаруды жанындай сүйеді. Мектеп жасына дейінгі балалардың неге?,не үшін?,қалай? деп қоятын сұрақтары үлкендермен қарым-қатынас жасауларының алғашқы белгілері. Олар оысындай сұрақтарға ата-аналарынан немесе тәрбиешілерден дұрыс жауап алуды күтеді, кейде олардың жауаптарына өзінше қанағаттанбай шұбәланады. Егер ересек адамдар балалардың сұрақтарын қостап, таным белсенділігін дамытуда бағыт беріп отырса, олардың құмарлық, талпынғыштық және бақылағыштық қасиеттерінің қалыптасуына игі әсер етеді.
Мектеп жасындағы балалардың таным ынтасын қалыптастыруда білім беру тәсілдерінің ерекше маңызы бар. Оқу барысында балалар түрлі заттардың, құбылыстардың мәніне, ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарды терең түсінуге, алған теориялық білімдерін практикада еркін білуге үйренеді. Оқушылардың таным белсенділігі олардың шығармашылық іздену қабілетіне, мұғалімнің теориялық сауаттылығы мен шеберлігіне байланысты.
Жеке адам санасының қалыптасу барысында өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі ерекше орын алады. Бала даму барысында өзін-өзі жетілдіру мақсатын көздей талаптанып әр түрлі әрекет жасайды. Баланың мұндай талаптанушылығын қостап, тәрбиеші оған үнемі көмек және бағат беріп отыруы қажет. Оқушының мұғалімдер мен тәрбиешілердің тарапынан берілетін түрлі тапсырмалар мен сабақ үстінде айтылатын ғылыми ережелер сыр беретін әшейін бос қуыс нәрсе деп ойлауға болмайды. Оқушы -өсуші, дамушы организм, ол шамшырақ, оның тұтанып жарық беруі мұғалімнің тікелей басшылығымен ұйымдастырылатын өзін-өзі тәрбиелеу ісіне байланысты. Демек, бала тәрбиенің әрі обьектісі, әрі субьектісі болуы тиіс. Бала айналаны қоршап тұрған дүниеге көз жіберіп, үстіртін қарап қана қоймай, өзінің соған қатысын, өзінің ішкі дүниесін тани білуі қажет. Сонда ғана ол тәрбиенің субьектісі бола алады.
Бақылау мәліметтеріне қарағанда, бала мектепте көбінесе обьекті ретінде ған байқалады. Оның себебі әрбір мұғалім оқу және тәрбие барысында балаға көбірек білім беруге және моральдық шындықтарды үйретуге біржақты көңіл бөледі де, ал баланың тәрбие субьектісі екенін естен шығарады. Міне, осының салдарынан бала көп нәрсені таниды және біледі, бірақ ол өзін-өзі дамыту, тәрбиелеу мәселелерін жете түсіне бермейді. Бұдан біз тәрбие жүйесінде оқушылардың өздігінен білім алу, өзін-өзі тәрбиелеудегі мұқтаждықтарын қанағаттандырмайтынын байқаймыз.
Оқушылардың өзін -өзі тәрбиелеу ісін жетілдіру үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz