Қазақ күресінің техникасы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

Қазақ күресіндегі жаттығу принціптері мен техникасын жетілдіру

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В010800- мамандығы – Дене шынықтыру және спорт

Мазмұны

Кіріспе 3
Қазақ күресінің тарихы 5
Қазақ күресінің техникасы 7
Тәсілдерді тиімді қолдану шарттары. Классификациялау,
жүйелеу және күрес терминологиясы 12
Күрес әдістемесінің биомеханикалық негізі 17
Дененің тепе-теңдігі және тіреу алаңы 19
Салмақ жүктемесі 22
Лақтырудың әдіс тәсілдері 25
Әдістемелік нұсқаулар 29
Жарыстың ерекшелігі туралы мәліметтер 42
Қазақ күресінің айрықша ерекшеліктері 47

Кіріспе

Бүгінгі таңда жоғарыдағы күресті татар, башқұрт, ноғайлар төл өнеріміз
деп таныса, Кіші Азия жұрты да ескілікті мұрамыз деп есептеп жүр. Орта
ғасырда өмір сүрген оқымыстылар — Ибн Сина, Әбділқасым Фирдауси, Махмуд
Қашқарилардың еңбектерінде белбеу күресі туралы жазылған. Сол сияқты
моңғолдың ұлттық күресі бөх-тің де 1000 жылдан астам тарихы бар екен.
Тіпті Шыңғыс заманына қатысты тарихи деректерде ұлттық күрестен сайыс
өтіп, қағанның інісі Қасар топ жарғаны жайлы айтылады. Қазақ халқының
өмір сүру салты көшпенді тұрмысқа бейімделгендіктен, күнделікті іс-
әрекетінің өзі күрес. Табиғаттың таза сұрыптауынан өткен халықтың жекпе-
жек өнерге деген ынтасы классикалық түрде жетілген. Тарихқа көз
жүгіртсек көшпенді тайпалардың түп атасы сақ, ғұн, түркілер дәуірінде
садақ атудан, ат үстінде найзаласудан т.б. дәстүрлі сайыстар өтетіні
жайлы нақты деректер бар. Мысалы, Қытайдың осы заманғы археологтары
біздің жыл санауымыздан бұрын Хан патшалығы дәуірінде тұрғызылған,
Шинан қаласы маңындағы ежелгі түркілердің қонысын қазып, қабырды
ашқанда зираттың ішінен екі мыс табақша табылыпты. Табақшалардың
бетінде екі адам бірбірімен қоян-қолтық ұстасып, күресіп жатқан сипаты
ашық бейнеленген екен. Қытай ғалымдары бұл балуандарды түріктердің арғы
тегі саналатын ғүндар деп ұйғарған. Демек, бұл заттар — күрес
шежіресінің айғағы. Оның бер жағында халықтық эпостарда сайыс өнері
жайлы көркем тілмен керемет баяндалса, ерте замандағы таңбалы
тастардағы күресіп жатқан адам бейнелі таңбалар жайдан-жай салынбаған.
Сол сияқты байырғы көшпенді атабабаларымыздан қалған жекпе-жек сайыс
өнерінің бір тармағы — қазақ күресінің де өзіндік тарихы бар. Бірақ, ол
өткен ХХ ғасырдың басына дейін ел ішінде күрестің бірізді жүйеленген
тәртібі болған жоқ. Сондықтан да әрбір өңірде күрес ішкі ерекшеліктерін
сақтай отырып, қалыптасқан. Айталық, еліміздің шығыс және орталық
өлкелерінде Арысқа түсу дейтін сайыс түрі кең дамыған. Бұл жайлы ұлы
жазушы Мұхтар Әуезовтің шығарамаларында көркем баяндалады. Арысқа түсу
дегенміз — екі қауым, екі ел немесе екі ру өздерінің балуандарын алып
келеді. Көрермендерге әсерлі болуы үшін, оны шынжырлап, ноқталап әрі
көз-сұқ тимесін деген ниетпен жабулап ұстайды. Балуанды күрес алаңына,
яғни арысқа әкеле жатқан мезетте шынжырлы балуан жақтасарын шынжырымен
қоса сүйреп, қарсыласын жеп қоярдай өкіреді. Бұл нақтырақ айтқанда
психологиялық шабуыл әрі театрланған көңіл көтеру. Осылай екі балуан
арысқа түсіп қай жеңгені жүлдені алады, я болмаса, менімен күш
сынасатын тағы кім бар деп көпшілікке қолқа салады. Ал, қазақ
күресінің ғылыми жүйеленуі 1920 жылдан басталады. Алғаш рет 1936 жылы
Семей қаласында қазақша күрестен Қазақстан чемпионаты өтеді. Оған
Алматы, Батыс Қазақстан (Орал, Атырау, Ақтөбе), Қостанай, Оңтүстік
Қазақстан (бұрынғы Шымкент және Жамбыл өңірі), Семей, Павлодар
облысының балуандары қатысыпты. Олар үш салмақ дәрежесі бойынша күш
сынасады. Жеңіл салмақта М.Құрманбаев (Алматы облысы), орта салмақта
Еңсеп Досқалиев (Батыс Қазақстан), ауыр салмақта
А.Мусин (Павлодар) жеңімпаз атанады. Түйе балуан атағы үшін алты балуан
белдеседі. Еңсеп әуелі оңтүстіктің балуаны С.Қасықбаевты жеңеді. Шешуші
бәсекеде Е.Досқалиев өзінен алты жас үлкен, әрі салмағы тоғыз келі ауыр
А.Мусинді жеңіп қазақ күресі тарихында тұңғыш ресми Түйе балуан
атанған екен. Өкініштісі жауырыны жерге тимеген атақты балуан Еңсеп
Досқалиев 1944 жылы соғыста қаза тауыпты. 1938 жылы республикалық ауыл
Спартакиадасында өтетін болып қазақша күрестің жаңа ережесі
қабылданған. 1940 жылы қаңтар айында Алматы қаласында қазақша күрес
өкілдері екінші рет бас қосып, жоғарыдағы ережеге өзгеріс енгізеді. Әрі
жаңа ереже бойынша бір қана салмақ дәрежесімен Қазақстан чемпионатын
өткізеді. Оған, Алматы, БҚО, Қарағанды, Қызылорда, ОҚО, Павлодар,
Өскемен, Семей өңірінің балуандары қатысты. Тағы да орта салмақтағы
Еңсеп Досқалиев ешкімге дес бермей бәрін жеңеді. Осы жылы (1940) шілде
айында Мәскеу қаласында ҚазССР-ның 20 жылдығына орай орталық Динамо
стадионында мыңдаған көрерменнің алдында біздің балуандар қазақша
күрестің үлгісін көрсетеді. Бұл жерде, яғни Мәскеуде қазақша күрестен
басқа өзбек, тәжік және түркімен халықтары да өз күрес түрлері бойынша
көрсетілім жасаған. Бірақ кеңестік спорт мамандары қазақша күрес
үлгісін оңтайлы көріп, осы үлгі бойынша 1941 жылы, ақпан айында Фрунзе
(Бішкек) қаласында Орта Азия және Қазақстан халықтарының чемпионатын
өткізу жайлы шешім қабылдайды. Бұл біріншілікке еліміз атынан 10 балуан
қатысып, Еңсеп Досқалиев бастаған біздің азаматтар командалық есепте
бас жүлдеге ие болған. Бұлар қазақ күресі тарихында халықаралық жарысқа
қатысып, тұңғыш рет чемпион болған тұлғалар.
8651f8ace68ec7ad9bbf45f8191e8185.jp g Осылай қазақша күрес халықаралық
дәрежеде қарқын алып келе жатқанда, екінші дүниежүзілік соғыс басталып
кетіп, арада он неше жыл үзілістен кейін 1952 жылы қана Орта Азия және
Қазақстан спортшылары Спартакиадасында жоғарыдағы ереже негізінде жарыс
өткен екен. 182a3a5fbf4e7a1cad82037a46a4f3c3.jp g Қазақша күрес
тарихында айта жүрерлік оқиға соғыс аяқталған 1945 жылдың күзінде
Семейде Абайдың 100 жыты. Дереккөзіне жүгінсек, соғыстан бұрын қазақша
күреспен айналысып, балуан атағы шыға бастаған азаматтардың барлығы
соғыстан оралған жоқ. Аман-есен келгендердің өзі мүгедектігіне
байланысты күреске шыға алмаған. Абайдың жүз жылдық торқалы тойы
соғыстың зардабынан әбден еңсесі езілген халықтың рухани сілкінісін
оятқан зор оқиға болғаны сөзсіз. Тіпті тойға атақты балуан Қажымұқан
атамыздың өзі келіп қатысқан. Күрес 1940 жылы қабылданған ереже бойынша
өтіп, Семейдің Ақсуатынан келген балуан Дәулен Әбікенов пен Абыралы
елінің жойқын күш иесі Әшкен екеуі шешуші арысқа түседі. Дәулен
Әбікенов қарсыласын төңкеріп тастайды. Осы күрестің басы қасында болып,
арыстардың айқасын көзбен көрген халық ақыны Төлеу Көбдіковтің:
Балуандар жағаласып жармасқанда, Алысып айдаһардай арбасқанда, Балуаны,
Ақсуаттың лақтырып, Шығарды бұрқ еткізіп шаңды аспанға... — дейтін ұзақ
жыры бар.

Қазақ күресінің тарихы

Қазақ күресі — қазақтың ұлттық күресі. Қазақ күресі қазақтардың ең
көне спорт түрлерінің бірі. Қазіргі Қазақстанда бұл жекпе-жек өнер
үлкен сұранысқа ие, ал қазақ күресі бойынша жарыстар мерекелер мен
салтанаттарда жүргізіледі. 1938 жылдан бері республикалық жарыстар
бағдарламасына кіреді. 2016 жылы ЮНЕСКО, толеранттылық, ізгі ниет және
ынтымақтастыққа принциптеріне негізделген қауымдарды арасындағы
қатынастарды нығайтуға әсерін атап өте отырып, қазақша күресті
адамзаттың материалдық емес мәдени мұрасының репрезентативтік тізіміне
енгізді
Күрестің ұлттық түрі қазақ күресінің даму тарихы қазақ халқының
тамыры тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар
мен мереке тойлар спорттың осы түрінің сайысынсыз өткен емес. Күші
басым түсіп, жеңіске жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті
адамына айналған. Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан есімі қазақ халқының
тарихына ғана еніп қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік
элитасының қатарына кірді.
Қазақша күрес бойынша бірінші ірі жарыс 1938 жылы ауыл
шаруашылығы аймақтары арасындағы спартакиада аясында өткен. Сол сәттен
бастап жарыс дәстүрлі түрде республика қалаларында тұрақты өткізіліп
келеді. Ірі Халықаралық турнирлер 1952 және 1975 жылдары Азия аймағы
спортшыларының қатысуымен өткізілді. Ұлттық күрестің дамуы Қазақстан
егемендік алғаннан кейін жаңа серпін алды. 1991 жылдан бастап
республикалық чемпионаттар мен біріншіліктер жыл сайын өткізілетін
болды.
2004. жылы Қазақтардың Берлиндегі Бүкіләлемдік Құрылтайында конференция
болып, сонда Қазақша күрес күресі бойынша халықаралық федерация
ұйымдастырылды. Федерацияның президенті — Түкиев Серік Адамұлы.
2005. жылы Ресейде (Алтай өлкесі) Қазақша күрес күресі бойынша І Азия
Чемпионаты өтті. 2005 жылы қарашада Астанада ҚР Президентінің жүлдесіне
Қазақша күрес күресі бойынша ірі халықаралық турнир болды. Оған
әлемнің 25 елінен 100-ден аса спортшы қатысты. Олардың қатарында
Германия, Түркия, Голландия, Франция және басқалары бар. Биылғы жылдың
шілдесінде Монғолияда Қазақша күрес күресі бойынша ІІ Азия Чемпионаты
өтті.[2] 2011 жылы тамызда қазақша күрестен Қазақстан біріншілігі болып
өтті.
Бұл ойын адамның денесін ширатып, бұлшық еттерді қатайтады,
төзімділікке, батылдылыққа, ептілікке, керек кезінде тез ойланып, әдіс
таба білуге машықтандырады. Қазақша күрес күш жетілдіретін спорт.
Сонымен қатар ол қорғанудың ұлттық өнері (Самбо). Қазақша күресте
адам өзін еркін ұстап, өз бойындағы күшін, әдісін түгел пайдалана
алады, мұнда шалу, жата тастау, арқалай тастау, қол байлап күресу,
салмақпен басу, тіресу, ашадан алу, аяқтың басымен іліп тастау,
жамбасқа алып иіре лақтыру, белінен қысып, тірсектен шалу сияқты
әдістердің бәрін де қолдануға болады. Палуандар кілем үстінде; арнаулы
жазық жерде, тегістегі қар үстінде белдесіп күресе береді. Ойынның
ережесі бойынша қимыл үстінде адамға зақым келтіре күш жұмсауға,
дөрекілік жасауға болмайды. Күрес бір жақтың талассыз жығылуымен және
жауырыны жерге тигізілуімен аяқталады.
Күресетін палуандар жаңадан енгізілген ереже бойынша жасына қарай
3 топқа, салмағына қарай 8 категорияға бөлінеді. Күрес мерзімі
ересектер үшін 10 минут, жас өспірімдер үшін 5 минут. Кейде жығылған
адамды басып жатып, жауырынын жерге тигізу шарт емес. Бұл күрестің
басты шарты — күшін, әдісін асырып, талассыз жығу. Кейде жыққан адам
жығылған адамның басынан аттап күш алу деген байырғы жеңіс белгісі
жасалады. Қазақша күрес аудандың, облыстық, республикалық
спартакиадалардың программаларына кіргізілген, спорттық командалары бар
ресми түрде жұрт таныган өнер.
Бұрын қазақша күресте жас, салмақ шектеулері ескеріле бермейтін.
Қазіргі уақытта осы спорт түрінде бірыңғай спорт киімі және күрес
жүргізу техникасына қатысты белгіленген белгілі бір ережелер бар. Қазақ
күресінен балуанның киімі самбошы киімімен біршама ұқсас. Самбодан
айырмашылығы, қазақша күресте шапан қысқа жең, иықтарында шағын
жапсырмалары бар (ұстасу үшін). Кеудеше аса берік материалдан тігіледі.

Белден және белден жоғары кез келген ұстасуға рұқсат етіледі.
Ұстасудың мақсаты — қарсыласының жауырынына тастау.
Қазақша күрестен шешілуі қармауыштар үшін жоғарғы дене бөлігі.
Күрес тағанда жүргізіледі. Аяққа өтуге тыйым салынады. Күртеше мен
белдеуден қармауға болады. Белбеу күресі тәсілдері рұқсат етілген.
қолды Қағып жіберуге, жамбас тәсілдері арқылы аяғын іліп алуға болады.
Тіземен кілемге тиюге болмайды, бұған қатысты алдын-алу ескерту береді.
Қазақша күрес техникасы бойынша грузин (чидаоба), татар (куреш) және
өзбек күресімен (кураш) ұқсас. Қазақша күрес тәсілдері самбо
техникасына енгізілген. Көбіне қазақша күрес палуандары (балуандар)
самбо, дзюдодан әр түрлі жарыстарға қатысады.
2012 жылдан бастап Қазақстанда жыл сайын қазақша күрестен
"Қазақстан барысы" республикалық турнирі өтеді. Бұл осы ұлттық спорт
түрін дамыту үшін өткізіледі. Турнир Тараз қаласында өтеді. Турнирге
барша Қазақстаннан спортшылар қатысады. Ережеге сәйкес, балуандар
абсолюттік салмақ дәрежесінде өнер көрсетеді. Сонымен қатар Тараз
қаласында "Еуразия барысы" халықаралық турнирі өтеді. Мұнда Еуропа мен
Азиядан балуандар қатысады. Тұрақты қатысушылары Иран, Моңғолия, Ресей,
Польша, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Украина, Қытай және Қазақстан
балуандары.
Ал 2014 жылы Павлодарда алғаш рет қазақша күрестен "Әлем барысы"
әлемдік турнирі өтті. Жарысқа спортшылар әлемнің түкпір-түкпірінен
қатысады.

Қазақ күресінің техникасы

Шалып лактыру — техникалық арсеналында жетекші орындардың бірін алады.
Оның алдыңғы, артқы және бүйір шалу сияқты түрлері бар. Әдіс бір аяқтың
астына да екі аяқтың астына да орындалады. Шабуылдаушы балуан
қарсыласын өз қойған аяғын арқылы арқасына лақтырады.
Кағып лақтыру — алдыңғы, артқы, бүйір және іштен қағып лақтыру деп
бөлінеді.
Иліп лақтыру — самбо терминологиясында бұл — сирақтың ілмектері.
Лақтыра жығу — бұл лақтыру кезінде, аяқ (аяқ) қарсыластың алдынан
немесе аяқтың артқы бөлігі ішінен кіру арқылы лақтыру.
Арқадан асырып лақтыру — бұрыла лақтыру. Самбо терминологиясында — арқа
арқылы лақтыру. Қарсыласына арқасымен бұрылу есебінен - кейін иіліп не
лақтырған жағына алға қарай жығылып орындалады.
Еңкейіп лақтыру — еңкейіп лақтыру. Күшті балуанның физикалық күші үшін
тәсілдер. Көбінесе қарсы әдіс ретінде қолданылады, сол мезетте
қарсыласының иық арқылы балуанның белін басып алуға тырысқан кезде
орындалады. Осы сәтте лақтыруды жүргізетін балуан басты қимылдатып
бұрын кенеттен дене тұрқын, аяқтағы тізе буындарын түзетуі тиіс және
қарсыласын өзіне қаратып, содан кейін денені алға күрт көлбеулетіп және
тізені төмен тастап есебінен көтеру керек.
Котермелеп лақтыру — үстіне отырғыза лақтыру. Қазақ күресінде тарихы
терең белгілі әдіс. Сыртынан және ішінен отырғызу арқылы әр түрлі
тәсілдермен орындалады.
Айналдырып лақтыру — шыр айналдыра лақтыру. Қатаң тәсілдер, қазақ
күресінде ежелден белгілі. Күші көптер қарсыластарын иық деңгейіне,
тіпті одан да жоғары бас деңгейіне көтереді, олардың айналдыра әр түрлі
тәсілдер орындаған: оларды қойылған жамбас, арқа арқылы тастаған,
немесе сыртынан іліп алу арқылы лақтырған. Бұл техниканы меңгерген
балуаннан қарсыластары қорқатын. Кейбір физикалық әлсіз балуандар
осындай лақтырудан кейін жарақаттар алған.
Тонқалана асып домалай лақтыру — домалай лақтыру. Белден екеуі де
ұстасқан кезінде жүргізіледі, шабуылдаушы лақтыруды орындай отырып, бір
жағына қарсыласты ала отырып, қолдың күш-жігері арқасында оны өзіне
қарай лақтырады және арқасымен ұстап қалады.
Кеудеден лақтыру — бүгіле лақтыру. Самбо терминологиясында — кеуде
арқылы лақтыру.
Орап лақтыру — cамбода бұл ілмек тәсілдердің бір түрі.
Қазақ күресінің тарихы ұлтымыздың өмір тарихымен тығыз байланысты.
Балуандардың күш сынасуы ат жарысы, ақындар айтысы сияқты қазақ халқы
өнерінің ажырамас бір бөлігі болып саналады. Қазақтар күш иесін алып,
толағай, балуан деп атап, оны ерекше қасиет қонған адам ретінде
таныған. Күрес – ұлттық мәдениетіміздің маңызды бір саласы болып
табылады. Қазақтардың жыл он екі ай далада өмір кешіп, үнемі қозғалыста
болу тірлігі, жас баладан бастап еңкейген кәріге дейін дене-күш
дайындығына ерекше талап қойды. Қазақ елінде ат үстінде еркін отырудан
бастап, садақ ату, күрес, жекпе-жек айла-тәсілдерін меңгеру ұл мен
қызға бірдей қойылатын талап деңгейіне көтерілді. Халқымыздың ұлан-
байтақ аумақта орналасуы, көшіп-қонып жүруге негізделген шаруашылығы
және көршілес елдер салт-дәстүрлерінің ықпал етуі қазақ жерінде
балуандық өнердің бір-бірінен айырмашылығы бар бірнеше түрлерінің
дамуына негіз болды. Ертегі, аңыздарда, батырлар жырларында, тарихи
және көркем шығармалар мен, археологиялық қазба деректерде күрестің
бірнеше түрлері болғандығы туралы көптеген дәлелдер кездеседі. Қазақ
топырағында балуандық өнердің ежелден келе жатқанын мына бір тарихи
оқиғадан айқын аңғаруға болады. Осыдан 18 ғасыр бұрын 371-381 жылдар
арасында ғұндар патшасы Баламбер (Атилланың алдындағы патша) өзінің
жеңістері мен мемлекеттік шешімдерінен кейін үлкен той-жиын өткізіп,
оның негізгі бір бөлігі ретінде ат жарыс, балуан күресі, садақ ату,
найза лақтыру, аударыспақ, теңге алу, т.б. ойын түрлерін өткізген. Ал
сол кездегі ғұндар тілімен осы ойын түрлері былай айтылған: Ээр-хүреш,
Ат-хуреш, Лансахуреш, Шабарман-хүреш, Жебе-хүреш, т.б. Ээр – ер күшті
мағынасында, Хүреш – балуан күресі мағынасын білдіреді. Біздің
дәуірімізден 3 000 жыл бұрын салынған Бени-Гассан жеріндегі перғауынның
табытындағы суреттерден Мысыр жауынгерлерінің ең маңызды жаттығуларының
бірі күрес болғандығын көруге болады. Көне грек жазушысы Эллиан (б.з.б.
IIIII ғасырлар) сақтардың әдет-ғұрыптары туралы жаза келіп, мынандай
деректер келтіреді: ...егер сақ жігіті үйленгісі келсе, алдымен өзінің
болашақ қалыңдығымен күресіп жеңуі қажет. Олай болмаған жағдайда, жігіт
сол қыздың қол астына күтуші құлы ретінде өтеді. Қазіргі Орталық
Мексика жерінде өмір сүрген (б.з.б. 909 жыл) Мая мәдениеті тарихында
доп ойындарымен қатар жекпе-жек түрлерінің де жақсы дамығандығы
белгілі. Осындай сайыстар кезінде адамдар күрес әдістерін кеңінен
қолданып, арнайы киім киген. Көне грек жазушысы Клавдий Элиан: Сақ
жігіті өзі ұнатқан қызға үйленгісі келсе, сол қызбен күресуге міндетті
болған. Егер бұл белдесуде қыз жеңіске жетсе, онда жігіт соның қол
астында қалып, бағынышты болады. Мықты, күшті жігіттердің ғана мерейі
өсіп, билік жүргізген, - деп жазады. Ал, кіндік Азия елдерін шарлап,
жиһангерлігімен аты шыққан итальян саяхатшысы Марко Поло да күрес өнері
сақ елдерінде өркендеп өсіп, әскери-қолданбалы жаттығудың бір түріне
айналғанын және жігіттермен бірге қыздардың да күреске түсетінін айтып,
тарих шежіресіне тіркеген. Тағы бір саяхатшы, король Кастилий Генрих
III-тің жіберген кісісі Рей Гонзалес Клавдихо өте-мөте құнды деректерді
келтіреді. Ол даңқты қолбасшысы Темірдің сарайында ең күшті
балуандардың белбеуден ұстап күрескенін тамашалайды. Бұл 1403-1406
жылдар аралығы екенін ескерсек, белбеуден ұстап күресудің ережесі
әлдеқайда ертеден бастау алғанына көз жеткіуге болады. Темір әміршінің
белбеуден ұстап күресуге қатты назар аударып, көз салып қарап отыруы
туралы тың тарих жылнамасының мәні зор. Атақты, ауыр айқастарда жеңіске
жеткен балуандарға алтыннан, күмістен, басқа да бағалы металлдардан
жасалған сыйлықтар, тарту-таралғылар беріліп отырған.
Тағы бір құнды жаңалық: атақты тарихшы Әбілқазы Бахадүрхан былай деп
жазады: Чурас деген бектің бірі айтты: Осында бір күшті бар. Сол
онымен күресіп көрсін. Егер ол оны жеңсе, мен мұсылман боламын.
Моңғолдың күштісін алып келді. Шейх білекті түрінді. Әлгі балуан өте
қарулы екен. Бірақ, Шейх оны кеуде тұсынан қатты ұрып еді, моңғол
есінен танып құлап жатты... Әмір Чурас жағдайды көргеннен соң мұсылман
дініне енді. Бұл күні 160 мың адам мұсылман дінін қабылдады. Содан бері
Шағатай ұлысында ислам мемлекеттік дін болып жария етілді. Діни-саяси
мәнге ие болған күрестің құдіретін осыдан-ақ білуге болады. Ру, тайпа
өкілдерінің даңқты балуандарын бүкіл қазақ білген. Жылдар жылжып өтті,
ғасырлар артта қалды. Содан бері қазақтың ұлттық спорты – күрес ешқашан
тіршіліктен тыс қалмай, бірге жасасып келеді. Тарихи жазбаларда
балуандық өнер туралы деректер өте көп. I.Жансүгіровтың "Құлагер"
поэмасы мен Ғ.Мүсіреповтің "Ұлпан" романындағы балуандардың айқастары
халықтың бауырынан бастау алған өнердің мәңгілік екенін дәлелдейтін бір
ғана мысал. Батырлар жырларына зер салсаңыздар халықтың жекпе-жек
өнеріне асыл мұра ретінде қарағанына күмән келтірмейсіз. Академик,
ғалым Әлкей Марғұлан балуан сөзін көне түркінің блбл сөзінен
шыққандығын айта келіп, Орхон-Енисей жазуындағы балбал сөзі кемпір
тас қазіргі уақыттағы балуан, яғни күшті, мықты, алып ұғымын
беретіндігін көрсетеді. Қазақ күресін бүгінде әлемнің көптеген елдері
танып білді. Қазақ күресінен өткізілетін жарыстар республикалық
дәрежеден асып, Азия және Әлем біріншіліктері деңгейінде өткізіле
бастады. ХХ ғасырдың бас кезіне дейін балуандар салмақ дәрежесіне
немесе жас ерекшеліктеріне қарай күрескен. Ол уақытта итжығыс, бас
аттау сияқты тәртіптер болған. Итжығыс - екі балуанның күресуі
кезінде болатын жағдай. Екі балуан бір-бірін жеңе алмаған жағдайда
итжығыс болды деп күресті тоқтатқан немесе балуандардың екеуі де бір
мезгілде жерге құлаған жағдайда итжығыс деп, балуандарды қайта
күрестірген. Бастан аттау қазақ халқының көне ырымдарының бірі.
Негізгі мағынасы – бір адамның екінші адамның басынан аттауы арқылы
күш алу. Бұл түсінік бойынша жеңілген адамның күші жеңген адамға
өтеді. Күресу кезінде жеңген балуан жығылған балуанның басынан аттаса
жеңімпаз атанған. 1928 жылға дейін қазақ күресіне арналған бірыңғай
ереже болған жоқ. Сондықтан күреске шыққан балуандардың жас
ерекшеліктері, салмақ дәрежелері ескерілмеді. Балуандар күресі алдын
ала өзара ауызша келіскен шарт бойынша өткізілді. Әр аймақта күрестің
өзіндік ережелері болған. Күрес киімі әр өңірдің дәстүріне сәйкес
ойластырылып, киілетін болған. Қандай ережемен белдесетіндерін
балуандардың өзара келісімдері бойынша шешіліп отырған. Сондай-ақ,
күресудің әдістерін балуандар өзара ақылдаса отырып, алдын-ала айтып
отырған. Халық арасында ауыздан ауызға жеткен күрес ережелерін қатаң
түрде сақтауға тырысқан. Сол заманда ең мықтыны атайтын түйе балуан,
өгіз балуан сөзі бүгінгі күнге дейін айтылып жүр. Қазіргі қазақ күресі
Тұңғыш рет қазақ күресі 1938 жылы Алматыда өткізілген колхозшылардың
республикалық спартакиадасының бағдарламасына енгізілді. Ұлттық
күрестен сайысқа түсушілердің қарасы көп болғандықтан, оларды үш топқа
бөліп тастады. Жеңіл салмақтағылар – 65 келіге дейінгі, орта
салмақтағылар – 76 келіге дейінгі, аса ауыр салмақтағылар – 76 келіден
жоғары салмақ дәрежелерінде белдесті. Бұл спартакиадада Семей облысының
балуандары: С.Адасқанов, К.Алтыбасаров және И.Түменов республика
жеңімпаздары атанды. Бұл спартакиада Ел мықтыларының есімін көпке
танытумен бірге, ұлттық күрес өнерінің өрісін кеңейтуге жол ашты.
Кезекті екінші спартакиада 1939 жылы Семей қаласында жалғасты. Бұл жолы
жанкүйер қауым боз кілем үстінде тағы бір таланттардың шоғырына куә
болды. Жеңіл салмақта - Құрманбаев Алматы облысы, орта салмақта -
Досқалиев Батыс Қазақстан облысы, ауыр салмақта - Мусин Павлодар
облысы қарсыластарын түгелдей тізе бүктіріп, жеңіс тұғырына көтерілді.
Дәл осы жарыста түйе палуан атағы үшін сын өткізіліп, онда Батыс
Қазақстан облысының өкілі Досқалиев жеңіске жетті. Дәстүрлі қазақ
күресінің өрісін кеңейтіп, балуандардың тәжірибесін халық мұратына
жаратуға 1940 жылы жақсы мүмкіндік туды. Қазақстан Республикасының 20
жылдық мерекесі құрметіне арналған біріншілікке қатысушылар енді бес
салмақ дәрежесі бойынша күрес кілеміне шықты. Жеңіл салмақта –
Байдәулетов, жартылай жеңіл салмақта - Құрманбаев, орта салмақта -
Төлегенов, жартылай орта салмақта - Мақманов, ал ауыр салмақта -
Жұмабаев бас жүлдеге ие болды. 1955 жылы салмақ дережесі сегізге дейін
көбейтіліп, қазақ күресі бойынша жарыстың жалпы ережесі бекітіліп,
жарыққа шықты. Бұл іске қамқорлықпен қарап, ұйтқы болған Мұзафар
Рақымқұлов есімі жанкүйерлердің жадында сақталатыны даусыз. 1952 жылы
Түрікменстанның астанасы - Ашхабадта Орта Азия мен Қазақстан
Республикасы спортшылары арасындағы спартакиада ойындарының
бағдарламасына ұлттық күрес те енгізілген еді. Бұл жерде бес елдің
білікті мамандары өзара ақылдасып, ұлттық күрестің негізгі ережесі етіп
қазақ күресі тәсілдерін алуға келісті. Өйткені, қазақ күресінің
ережелері классикалық күрестердің табиғатына жақын әрі оның болашағы
зор екендігі анық еді. Күткендей-ақ, бұл дүрмекті, аса тартысты күрес
бәсекесінде қазақстандықтар табысты болды. Жеңіл салмақта семейлік К.
Бибатыров, орта және жартылай ауыр салмақтарда қарағандылықтар Күлен
Бәкіжанов пен Әлімшайх Селімбаев үздік шықты. 1959 жылы Мәскеудегі КСРО
халықтарының екінші жазғы спартакиадасын өткізу кезінде ұлттық спорттық
күрес түрлері бойынша бапкерлер мен мамандардың Бүкілодақтық бас қосу
семинар-жиыны болды. Негізінен онда жарыс ережесін түпкілікті екшеп,
хаттау мәселесі қаралды. Мамандардың талқылау барысында қазақ күресімен
бірге грузиннің чидаоба, молдаванның трынта күресінің ережелері аса
жоғары бағаға ие болды. Одан соң қарағандылық балуандар Ж.Тәтиев пен
С.Аманжолов спартакиадаға жиналған қалың жұртшылықтың алдында қазақ
күресінің әдіс-амалдарын асқан шеберлікпен көрсетіп, қошеметке бөленді.
Бұған дейін 1949 және 1953 жылдары да Қазақстанның біріншілігі болып
жатқан тұста республикамыздың беделді мамандары қазақ күресінің
ережесін жетілдіріп, пысықтау мәслихатын өткізді. Қазақ күресінің басты
ерекшелігі: табан тіреп ұстасқан сәтте тобықтан қағуға, шалуға рұқсат
етіледі, ал ұстасқан бетте қолмен аяқтан алуға болмайды. Қазақ
күресінің ауқымы, көкжиегі өте кең. Қазақ күресін жетік меңгерген адам
өзге халықтардың күресін еркін меңгеріп кетеді. Кейбір әдістер күрестің
классикалық түрлеріне сай келетінін айта кеткен дұрыс. Қазақ күресінің
ең бір ерекше тұсы мұнда төрттағандату (партер) жоқ. Әрине, осындай
ғажап күресі бар қазақтан әлем мойындаған даңқты балуандардың (Ә.
Айханов, Ж. Үшкемпіров, Д. Тұрлыханов т.б.) шығуы заңды құбылыс.
Бүгінгі таңда қазақ күресінен үш Әлем, екі Еуропа, алты Азия
біріншіліктері болып өтті. Төл күресімізден тұңғыш рет ұйымдастырылған
әлем додасы 2006 жылы
Алматы қаласында жалауын көтерсе, екінші Әлем біріншілігі Ресейдің Орск
қаласында өтті, үшінші Әлем біріншілігі 2010 жылы Қазақстан
Республикасының елордасы Астана қаласында жалауын көтерді. Ал, Еуропа
Біріншілігі 2007 жылы Ресейдің Орынбор қаласында өтті. I Азия
біріншілігінің тұсауы тұңғыш рет 2005 жылы Ресейдің Алтай
республикасындағы Қосағаш елді мекенінде кесілді. II Азия біріншілігі
2006 жылы Моңғолияның Баян-Өлгей аймағында, III Азия біріншілігі 2007
жылы Қазақстанның Қарағанды облысындағы Қ.Сәтпаев қаласында, IV Азия
Біріншілігі 2008 жылы Қырғызстанның Шолпан-Ата каласында, V Азия
біріншілігі 2009 жылы Қазақстанның Қызылорда қаласында, VI Азия
біріншілігі 2010 жылы Қазақстанның Өскемен қаласында, 2011 жылы VII
Азия біріншілігі және І Әлем Кубогы Индияның Пуна қаласында, Жастар
арасында І Азия біріншілігі мен І Әлем чемпионаты Иранның Машад
қаласында болып өтті. Қазақ күресі – нағыз текті күрес түрі.
Балуандардың жауырыны толық жерге тисе ғана таза жеңіс болып
есептелінеді. Ол нағыз білек күші бұлқынған, қарсыласының жігерін құм
қылған апайтөс алыптардың күресі. Сондықтан қазақ күресінің келешегі –
кемел, болашағы жарқын.

Тәсілдерді тиімді қолдану шарттары.

Классификациялау, жүйелеу және күрес терминологиясы

Жоғарыда біз тәсілдер құрылымын қарағанда қарсыласты шартты түрде
қимыл көрсетпейді деп алған болатынбыз. Алайда күрескен кезде қарсылас
әр уақытта дерлік қозғалыста болады. Ол әр уақытта тепе – теңдіктен
ауытқып, қайтадан қалпына келіп, өз тарапынан шабуылдаушы палуанды тепе-
теңдіктен тайдырып, оның әрекетін бейтараптауға тырысады. Қандай амал
қолданса да шабуылдаушы палуан қарсыласының тойтарысына ұшырайды.
Палуанның қарсыласы бұлшық еттеріне күш салып, денесін әр түрлі күйге
келтіріп шабуыл бағытында палуан ала алмайтындай орнықтылық бұрышын
жасайды.
Міне, осындай жағдайда шабуылдаушы палуан екі дене қозғалысының
өзінің ойға алған белгілі бір амал құрылымын орындауға мүмкіндік
беретін қолайлы сәтін тандап алуы тиіс. Сөйтіп, амал құрылымының
негізің қолдану уақытқа тығыз байланысты болып шығады. Амал екі палуан
денесінің де орнықтылық бұрышы жығылатындай дәрежеге жеткен сәтте және
жығыдатын бағытта орындалуы тиіс. Күрестегі мұндай жағдай динамикалық
қолайлы сәт деп аталады.
Күрес кезінде мынадай бес қолайлы динамикалық сәт кездеседі:
- Жығатын бағытта қарсыласты орнықтылық бұрышын жеңуге болатын сәт; -
Жығатын бағыттағы қарсыластың орнықтылық бұрышы оның жалпы ауырлық
центірінің тіреу аланының шетіне жақындау есебіне азайту сәт; -
Қарсылыстың жалпы ауырлық центрі шапшаң жоғары жылжитын сәт; - Жалпы
ауырлық центірін тіреуін оңай қағып жіберуге болатын сәт; - Қарсылас
өлі нүктеде болатын сәт.
Әдетте, әдісті қолдануға дайындық пен әдісті орындау тұтаса келетін
шабуыл палуанды жеңіске жеткізеді.
Тәсілдерді қорғану амалдары мен қарсы әдістерді қолданғанда
қарсыластың ауырлық күшін тіреу реакциясын, инерция және қарсыласу
күшін пайдалану – күрес техникасындағы палуанның шеберлігін жетілдіру
жолындағы елеулі факторлардың бірі. Мұның барлығы қозғалыс механизіміне
тәсілді орындау кезіндегі биомеханикалық заңдылықтарға тікелей
байланысты.
Қазақша күрес техникасында қозғалыс механизімін негізінде
қарсыласының денесін белгілі бір бағытта айналдыратын қозғалыс жатыр.
Өйткені шабуылдаушы палуанның қимыл формасымен қозғалыс механизмі қарсы
палуанның денесінің айналу бағытына байланысты. Егер түрегеліп тұрған
палуанды арқасымен немесе кеудесімен кілемге қарай бұру қажет болса
онда ол көлденен осьі бойынша айналады. Сөйтіп, кілемге кеудесі немесе
арқасы тиген кезде денесі шамамен 90 градуска бұрылады. Бұл оның
кілемге құлайтын ең қысқа жолы. Қарсыласты көбінесе кілемге жауырынымен
түсірген дұрыс. Мұндай жағдайда таза жеңіске жету мүмкіндігі молырақ.
Сондықтан қарсыласты арқасына қаратып айналдыру шабуылдаушыға тиімді.
Ал оған қауіпті. Алайда қарсылас мұндай әрекетке қарсы тұрады. Ол
еңкейеді, бір аяғын артқа қойып палуан ала алмайтын орнықтылық бұрышын
жасайды. Мұндай жағдайда палуан қарсыласын бір қырына немесе алға
құлату арқасына аудара алады.
Күрес тәсілдерін классификациялау барлық белгілі әдістерді ортақ
белгілеріне қарай топқа бөлуге болады.
Жүйелеу – тәсілдердің әртүрлі топтарының арасындағы байланыстар мен
өзара тәуелділіктерді тауып, оларды қиындық дәрежесіне, құрылымының
күрделілігіне, т.с.с.белгілеріне қарай бірінен соң бірін орналастыру.
Терминология – педагогикалық және спорттық жұмыс кезінде
пайдаланылатын қазақша күрес тән атаулар. Классификациялау, жүйелеу
және терминология оқытушыларға педагогикалық процесті тәртіпке
келтіруге көмектеседі.
Жүйелеу – классификациялау негізінде жүргізіледі. Ол жақтырушының
күрес техникасы, топтар мен амалдар арасындағы өзара байланыс жөнінде
жаттығуларға түсінік беруге көмектеседі. Бұл палуандарды дәйекті түрде
және дұрыс оқытуға мүмкіндік береді.
Қазақша күресті классификациялау негізіне қарсылас пен күрескен
кезде қолданылатын және жарыс ережелеріне рұқсат етілген
амалдаралынған.
Қазақша күрес техникасында кейбір түсініктерді анықтау.
Күрес техникасы дегеніміз палуанның жеңіске жету үшін қолданылатын
және әрекет ету ережелеріне рұқсат етілген амалдар жиынтығы.
Түрегеліп күресу техникасы - тұрып күрескенде қолданылатын амалдар.

Ұстасу - қолмен орындалатын әрекеттер, палуанша буылдау, қорғану
немесе қарсы шабуылдау мақсатында қарсыласының киімінің біржерінен
ұстайалады.
Біржақты ұстау – оң қолымен қарсыласының оңқолына (сол қолымен
солқолынан) ұстау.
Әр жақты ұстау – оң қолымен қарсыласының сол қолынан (сол қолымен
оң қолынан) ұстау.
Ырғақ – білектерін айқастыру әдісі, саусақтарына қармақтап
ілмектеп, құлыптап , бір- бірімен ұстастырады.
Шалу – аяқпен жасалатын қимыл, бұл кезде палуан балтырын,
жіліншігін қарсыласының тізесінен төмен қойып, сырттан шалады.
Ілу – аяқ пен жасалатын қимыл, бұл кезде палуан қарсыласының
денесінің қандайда болмасын бір бөлігін ұстап, өзіне немесе бір жағына
қарай тартады. Аяқты бүгіп тұрып жіліншікпен немесе табанмен
орындалады.
Орау – аяқпен жасалатын қимыл. Палуан қарсыласын қимылдатпай ұстап,
оны өзіне немесе бір жағына қарай тартып, онымен бір мезгілде
жіліншігімен және табанымен аяғынан іледі.
Қағу – аяққимылы. Палуан табан жағымен, табанның ішкі, сыртқы
қырларымен қарсыласын аяқтан қағады.
Көтеріп қағу – аяқ қимылы. Палуан санының артқы жағымен қарсыласына
яғынан немесе екі жағынан бірдей артқа көтере қағады.
Тізеден қағу – аяқ қимылы. Палуан қарсыласының аяқтарын кілемге
тигізбей көтеріп алып , тізесімен қағады.
Көтере итеру – аяқ қимылы. Палуан қарсыласын санымен немесе
жіліншігімен өзінің алдынан көтере итереді.
Адымын айқастыру – қарсыласының жанына немесе артына шығу
мақсатымен палуан аяғын оның аяқтарының артына қояды.
Еңкею –денені тік тұрған күйінен горизонталь күйге қозғалту.
Тікею – денені горизонталь күйден тік күйге келтіре қозғалу.
Шалқаю – денені артқа қарай шалқайтып доғаша ілу.
Айналу – артқа қарай құлаған кездегі дененің қозғалысы: палуан
шалқалап құлап бара жатқан кеудесімен түсетіндей болып айналады.
Жұлқу – палуан қарсыласын қатты тартып қалады.
Итеру – палуан қарсыласын өзінен ары қарай немесе қапталға қарай
қатты итереді.
Қорғану – қарсыласының шабуылын палуанның тойтаруына мүмкіндік
беретін әрекеттері.
Қарсыәдіс (амал) – қарсыласының әдісіне қарсы қарсы қолданылатын
амал.
Лақтыру – қарсыласын кілемнен көтеріп алып жауырынымен немесе
кеудесімен түсіруге мүмкіндік беретін әдіс.
Жығу – түрегеліп тұрған қарсыласты кілемнен көтеріп алмай–ақ
кеудесімен немесе арқасымен түсіруге көмектесетін әдістер.
Арқадан асыра лақтыру – қарсыласқа арқасын бере айналып, содан соң
еңкею немесе алға қарай құлау арқылы орындалады. Айнала берген кезде
еңкейе қалу бұл әдістің негізгі элементі болып табылады.
Шалқайып (төспен) лақтыру – шалқаю арқылы орындалады. Бұл әдістің
негізгі элементі – денені арқа қарай доғаша иіп шалқайту.
Еңкейіп лақтыру – кеуденің және аяқтың күші арқылы қарсыласты
кілемнен көтеріп алып, содан соң еңкейіп, оны кілемге түсіру жолымен
орындалады.
Ілу –түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын палуан
бүгілген өз аяғымен іліп алып жығады немесе лақтырады.
Сүріндіру – лақтыру әдісі. Кедергі етіп өзінің аяғынан қарсыласын
өткізе сүріндіріп лақтырады.
Иықтан асырып лақтыру – палуан арқасын барып денесін айналдырып
барып, қарсыласын иығынан асырып лақтырады.
Орау – түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын
палуан өз аяғымен орап алып жығады немесе лақтырады.
Тактикалық даярлық амалдары – палуанның шабуылдау немесе қарсы
шабуылдау үшін қолайлы жасайтын әрекеттері.
Барлау – палуанның қарсыласы жөнінде мәліметтер алуына көмектесетін
тактикалық әрекеттері.
Бүркемелеу – палуанның қарсыласынан шын ойын жасыру үшін жасайтын
тактикалық әрекеттері.
Қауіптөндіру – палуанның қарсыласын қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін
тактикалық әрекеттер.
Жалғанәрекеттер – ақырына дейін жеткізілмеген және қарсыласының
және қарсыласты тиісті қорғанысқа көшуге мәжбүрететін амалдар, ұстау,
жұлқу, итеру және басқа да әрекеттер.
Алдау – олда жалған әрекеттер.
Қайталап алдау – палуанның өзінің шын амалын қарсыласына жалған
амал етіп көрсетуге бағытталған тактикалық әрекеттері.
Шақыру – палуанның қарсыласын белсенді қимылдар жасауға мәжбүр
ететін тактикалық әрекеттері.
Тұқырту – палуанның қарсыласының еркін мүмкіндік бермейтін
тактикалық әрекеттері.
Тепе – теңдіктен шығару – палуанның өзінің шабуылға шығуға ыңғайлы,
ал қарсыласының тепе-теңдігін сақтай алмай қолайсыз күйге түсіруге
мәжбүр ететін тактикалық әрекеттері.
Шабуыл – тактикалық әрекет оның мақсаты – басым түсу немесе жеңіске
жету.
Қайталап шабуылдау – бірдей қимылдар қатар орындалатын тактикалық
әрекеттер тактикалық әрекеттер, ол қимылдардың тек соңғысы ғана шешуші,
ал қалғандары жалған болып табылады.
Комбинация – белгілі бір нәтижеге жету үшін орындалатын әрекеттерді
тактикалық жағынан ұштастыру немесе олардың бірінен соң бірінің
орындалуы.
Ұстау (әдіс) комбинациясы – қарсыласы ұстаудың бір түрінен қорғана
жүріп, келесілерін орындауға қолайлы сәтін туғызатындай етіп ұстау
түрлерін ұштастыру.
Алдын алу – палуанның қарсыласының шабуылы мен бір мезгілде
жүргізетін шабуылдау әрекеттері, бірақ палуан қарсыласының алдын алу
үшін оны шапшаңырақ орындайды.
Қазақша күрес әдістерін атаулары оны классификациясы мен және
жүйелеуімен тығыз байланысты. Атаулар оқу процесін жақсартуға
көмектеседі, өйткені қазақша күрестің техникасымен тактикасын
дұрыстаудың жаттығулардың мәнін түсіну үшін маңызы зор.
Атаулар техниканы жазып алуды, программалауды, оқулықтарды шығаруды
оңайлатады, сөйтіп қазақша күрестің теориясы мен методикасының дамуына
ықпалын тигізеді.
Атаулар мына төмендегідей принциптер негізінде жасалған: ықшамдық
дәлдік және анықтық, тіл түзілуінің және грамматиканың заңдарына
сәйкестік.
Атаулар әдетте бір-екі сөзден тұрады. Олар дұрыс түсінік береді.
Атаулар былайша түзіледі:
Қазақ тіліндегі кейбір сөздер жаңа мағынаға ие болады: көпір
палуанның шалқайып басымен және аяқтарымен жертіреп, белін көтеріп
көпірге ұқсап тұру.
1. Өндірістік сөздер мен жаңа мағынаға ие болатын сөздер түзіледі: орап
алу – аяқпен арнайы жасалатын қимыл.
2. Сондай – ақ, сөзтіркесі де қолданылады: шалқайып лақтыру, .с.с.
Ұсынылып отырған атаулар әбден қалыптасқан, өзгермейтін атаулар
емес. Бұдан былай қарай да олар спорттық жарыстың теориясы мен
практикасының талаптарына сай ішінара өзгеріп отыруға ықтимал.

Күрес әдістемесінің биомеханикалық негізі

Техникалық шеберлікті шындау жаңаәдістер ойлап табуға ретсіз, бет
бұрушылық емес, керісінше бұрын жақсы, нәтижелі меңгерілген
әдісайлаларды қайтадан жаңғыртып оны әрбір күрес сәтінде пайдаланылып
қалуды үнемі ескерту – бапкерлер әдістемесіндегі ұтымды кезең.
Техникалық шеберлікті үрделендіру үшін әрбір бапкер ұстаз жарысқа
баптап жүрген шәкірттеріне тегеурінді қарсылық жасай білетін бәсекелес
тыңдай білуі орнады. Себебі, жарысқа дейін өзіне төтеп бере алатын күш
иесі мен бетпебет келіп тер төкпеген балуан, жарыс барысындағы өз
қарсыласына жұмсайтын күш-қуатының мөлшерін дұрыс бақылай алмайды да,
жекпежекте болашақ бәсекелесіне алдын ала даярлаған әдіс-айласын сынап
көру т.б. сияқты. Жаттығу кезеңіндегі қарсыласын таңдау-алдағы
өткізілетін жарыс мерзіміне байланысты болып жоспарлануы керек, себебі,
ойға алған техникалық тәсілін бұларға пайдалану онша күшті қажет
етпейді, ал жарыс жақындаған сайын өз салмағындағы уақытты қарсыласы
мен белдескені тиімді болмақ.
Жаттығу барысында кейбір техникалық әдістерді, орындауда шәкірттер
қателіктер жіберері хақ. Сондықтан да, жаттығу шеберлікті шыңдау кезеңі
тек жаңа әдістерді ғана үйренуімен шектелмей, өткен жаттығуларда
меңгерілген әдіс-айлалардағы сәтсіздікке алып келетін қателіктерді
түзетуге арнауы өмір талабы, жаттығу мазмұны болуы міндетті. Тәжірибелі
жаттықтырушыға тән педагогикалық шеберлік үнемі өткен
жаттығуларғаталдау жасай отырып қателіктерге жол бермеу әдістемесінің
жаңакөздерін қарастыруға арналады. Белдесуге деген құштарлық жақсы
меңгерілген әдіс-айладан ғана туындап отыратын құбылыс. Сондықтан да
әдіс-айланы толық меңгертпей тұрып жарыс жолына шығуға шәкірттерді
асықтырмау бапкер әдептілігі болып саналады.
Халқымызда – Буынсыз жерге пышақ салма - жүзін қайтарасын деген
нұсқа бар. Егер сіз бабына келмеген, белдесу шеберлігі әлі де піспеген
жасты додаға салып алғашқы сәтсіздігі мен бетін қайтарсаңыз, оның жанын
жаралағаныңыз болып саналады. Мұндай психологиялық күйзеліс, шәкірттің
жігерін қайтарып, оның бойына біткен қабілетіне нұқсан келтіреді.
Аттыңшабысы бабында деген емес пе? Сол сияқты – әрбір жаңа бастаған
балуанға демей-ақ чемпиондық тәжді киесің деп жеңіл олжаға ойын үйрету
үлкен қателік. Үлкен спортшы болу үшін талай тер төгіліп, талай шапан
жыртыларын дәйім ескерту қажет.
Күрестің биомеханика зерттеу жұмыстарының дайындығы педагогикалық
практика және әдебиет деректеріне сүйене отырып талдау негізінде
тақырыпты таңдап алудан, болжам жасаудан, ізденістер жоспарын жасаудан,
зерттелетін нәрсені іріктеуден, ізденіс әдісін таңдаудан, қажетті
материалдық жағдайларды және нәтижені есепке алатын құжаттарды жасай
білетіндігінен құралады. Зерттеуді жүргізу алға қойылған міндеттерді
шешетін әдіс есебінде тандап алынған әдістерді тиімді түрде қолданудан
тұрады.
Оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастырудың эксперименттік әдісі
педагогикалық процеске әсерінің тиімділігін зерттеу үшін жаңа
педагогикалық факторды (құрал, оқыту әдісі т.б.) енгізуді қарастырады.
Бақылау әдісі, онда эксперименттік әдіспен алынған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.