КЕҢЕСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ - САЯСИ ЖҮЙЕГЕ ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҚАРСЫЛЫҒЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ (XX Ғ. 20-30 жылдары)
1.1 Қазақстандағы кеңестік мемлекет құрылысының жүзеге асырыла бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақстанның 1920-1930 жж. әлеуметтік-экономикалық даму үрдісі...13
2 КЕҢЕСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ - САЯСИ ЖҮЙЕГЕ ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҚАРСЫЛЫҒЫ
2.1 С.Сәдуақасов, С.Қожанов, Ж.Мыңбаевтың саяси қызмет жолдары ... ..23
2.2 Ұлттық мемлекеттілік үшін күрес ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.3 Күштеп отырықшыландыру саясатына қарсылық ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.4 Сәдуақасовшылдыққа, Қожановшылдыққа, Мыңбаевшылдыққа қарсы қуғын-сүргін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..66
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарихтың өзекті арнасы- жеке тұлғалардың, тарихи қайраткерлердің туған еліне, халқына сіңірген еңбегін, олардың қоғамдық - саяси және әлеуметтік процестердегі рөлін ашу болып табылады.Сонымен қатар, жеке тарихи тұлғалардың өзінің азаматтық құқығының сақталуы, оның қайраткер ретінде қалыптасу мәселесіне көп көңіл бөлінуі тиіс. Халқының жадында, тарихтың сарғайған құжаттарға толы қойнауында аты да, қызметі де сақталған, соңына қалдырған мұралары бүгінгі ұрпақтың рухани қазынасына айналып отырған қасиетті қазақ жерінің азаматтары аз емес. Тоталитарлық жүйе кейінірек ақтамаған, кезінде халық жауы аталған азаматтар, сондай - ақ, тотолитарлық жүйеге адал қызмет жасаған, өмірі де, көзқарасы да осы жүйенің өзі тәрізді қайшылықты, бірақ бүгінгі тарихымыз әлі күнге әділ баға бермеген қайраткерлер де бар.
Олардың қатарындағы С.Сәдуақасов, С.Қожанов, Ж.Мыңбаевтар кеңестік жүйеге аянбай қызмет етіп, сол жүйенің өзі әділетсіз жазалаған ұлт зиялылары. Сондықтан да тағдырлары аса күрделі тұлғалар болмысымен туған халқына қайта оралып, жалпы жұртшылықтың тарихтан сабақ алар нысанына айналуда. Осыған дейін жазылған Отандық тарихымызда олардың қайраткерлік қызметі өз дәрежесінде бағаланды деп айтуға әлі ертерек. XX ғасырдың 20-30 жж. күрделі тарихи оқиғаларға белсенді түрде тікелей араласып, Республиканың қоғамдық саяси өмірінде өзіндік терең із қалдырған ұлт - зиялыларының еңбектерін оқып, білу арқылы, біз Отандық тарихымызды одан әрі байыта түсуге, терең түсінуге жол ашпақпыз. Олардың қайраткерлік еңбегіне объективті баға беру ұлттық тарихымыз үшін ғана емес, егемен Қазақстанның жас ұрпағын рухани және саяси тұрғыдан тәрбиелеу үшін де керек. Ұзақ жылдар бойы ішкі қайшылығы мол өтпелі тарихи кезеңнің аталмыш тұлғаларының өмірі мен қызметі туралы салиқалы пікір айту, ғылыми зерттеу жүргізіп, қорытындылар жинау қиын да ауыр. Оның басты себебі С. Сәдуақасов, С. Қожанов, Ж.Мыңбаев кеңестік жүйенің ірі қайраткері бола тұрып,сол жылы республиканы басқарған Ф. Голощокиннің ұсынылған бағытына ашық қарсы болып, өз пікірлерін тайсалмай батыл айтып, ақырында республиканың Партия ұйымында қолдан жасалған оңшыл ұғымға жатқызылуы. Олардың тарихи тұлғасы кеңестік тарихымызда жалаң, бір жақты баяндалуы, ұлтшылдыққа жөнсіз айтылуы да бұл тақырыпты шынайы, сындарлы, яғни жаңаша зерттеу қажеттігін айқындай түседі. Бүгінде Қазақстан Республикасы егемен ел атанып, өзінің тарихын жаңаша көзқараспен жазып жатқанда, оларды бұрынғы қате, сыңаржақ пікірлерден арылтуымыз қажет.
Ұлттық қайраткерлердің ұлт жандылығын, туған ұлтқа жанашырлығын көрсету, Коммунистік Партияның орыстандыру, интернационализм идеологиясына нұқсан келтіретін болғандықтан, қайраткер болмысын ашатын, мазмұнды зерттеулерге іс жүзінде тыйым салынып, керісінше, коммунист тапшыл тұлғалардың қоғамдық саяси қызметтерін барынша көтермелеп зерттеуге жол ашылды. Бұл пікірімізге тақырыбымызға қатысты Мыңбаев туралы ішінара мәселе көтерген кеңестік зерттеулерде қайраткерге объективті бағалар берілмегені дәлел бола алады. Ал ұлт зиялылары тарихына олардың көзқарасына, ой толғауларына ішкі, рухани мәдениетіне, қоғамның қайшылықты әлеуметтік саяси өміріне тоқталмай тарихи дамудың күрделі құбылыстарын ашып көрсету мүмкін емес. Әсіресе, 20-30 жылдарды қарастырғанда, тоталитарлық коммунистік партия мен ұлттық зиялы қауымның саяси қарым-қатынасы мәселесін естен шығаруға болмайды. Сонда ғана ұлт зиялыларының төңкеріс және одан кейінгі тоталитарлық жүйе қалыптастыра бастаған кезіндегі рөлін шынайы анықтауға, айқындауға және қазіргі уақыттағы оның көптеген сындарлы, күрделі мәселелерінің мәнін толық түсінуге болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Егер уақыт тұрғысынан, жалпы алғанда Ж.Мыңбаев, С.Қожанов, С. Сәдуақасовтың қызметтерін зерттеуге арналған жұмыстарды екі кезеңге бөлуге болады. Алғашқысы кеңестік кезең. Бұл кезеңді екіге бөліп қарастыруға болады. Біріншісі XX ғасырдың 50 жылдарынан 80 жылдардың орта тұсына дейінгі уақытты қамтиды. Бұл кеңестік тоталитарлық қоғам тұсында оларды бір жақты қаралау және негізсіз айыптау мазмұнындағы еңбектердің жазылуы немесе пайда болу кезеңі. Бұларда негізінен ұлтшылдық сипатта қателіктер жіберген, сол үшін қызмет бабында төмендетілген, партия саясатының 20- жылдардағы негізгі мәселелері бойынша оңшыл ауытқушыларға ұрынған қайраткер ретінде сипатталады.
1976 ж. жарық көрген Қазақ совет энциклопедиясының 9-шы томындағы Ж. Мыңбаевқа арналған өмірбаяндық анықтамада біраз қателіктерге жол берілген [1, 241 б.] Онда Мыңбаевтың Орал губернаторлық АК төрағасы болған уақыттары жаңсақ жазылған.
Союзхлебте атқарылған қызметтері көрсетілмеген және мұнда да оның өмірбаяны ұлтшылдық бағыт ұстанды деген айыптау сөздермен аяқталған. 1980 жылдардың басында жарық көрген Қазақстан Коммунистік партиясы тарихының очеркі атты кітаптан мынадай жолдарды оқуға болады: ...Сәдуақасов, Қожанов,Мыңбаев және басқалардың тобы шын мәнінде және күрес әдісі бойынша ауылдағы ауқатты топтардың ықпалын бейнелейтін әрекеттегі топтар екенін атап көрсетті...[2,183-184 бб.]. В. И. Устинов қазақтың белгілі азаматы Т. Рысқұлов туралы жазған Зампред совнаркома Российской Федерации атты кітабында Обоснованно и партийно принципиально выступал Т. Рыскулов при решении проблемы советизации аула- релизация в условиях Казахстана курса партии, оживление деятельности советов... Он активно выступал против групповщины различных групп и группировок, возглавляемых Ходжановым, Мынбаевым, Садвакасовым и.т.д действовал против беспринципных основ родоплеменной вражды [3,18 б.]. Бұл еңбектің автордың Голощекин төңірегін екі жікке бөліп, Қожанов, Мыңбаев, Сәдуақасовты партияның жаулары ретінде көрсетуге тырысты.Екіншісі - 1980 жылдың соңынан 1991 жылға дейінгі еңбектер. Бұл кезең жариялылық ықпалы мен тарихи шындықты айтуға талпыныс білдірген зерттеушілердің біртіндеп Қазақстанның егемен ел болуына байланысты жарық көрген еңбектерге ұласуымен ерекшеленеді. (Ж. Мыңбаевтың С. Қожановтың С. Сәдуақасовтың мерей тойларына арналған материалдар) Ж.Мыңбевтың өмірі мен қызметі туралы алғашқы зерттеулердің қатарына түрлі баспасөздерде жарияланған бірлі - жарым мақалаларды жатқызуға болады.
Мысалы, 1989 ж Жалын журналында Ж.Бектұров Алыс жылдардың бір дерегі мақаласын жариялады. Онда Ж. Мыңбаев Астрахань жақтың қазағы. Осы күні бұл адам жайлы жөнді ештеңе айтылмайды. Бәйбішесі осы беріге дейін Алматыда тұрады деуші еді. Ж.Мыңбаевтың бұлайша ұмыт қалуына жұрт білетін белгілі милиция қызметкері Ж. Ералиевтің 1929 жылы қаза табуы әсер еткендей делінген[4,50-53 бб.].1990 жылы Арай журналында І. Қозыбаевтың Ел қамын жеген екеу кім? мақаласында Л. Троцкиймен пікірлескен екі қазақ қайраткерін анықтауға тырысады. Онда: Осының бәрін саралап, салмақтай келе әкімшіл - пәрмендік системадан көрген тепкіден, Орталық Комитет пен Қазақ Өлкелік Комитетіне қайта - қайта барып, өз мақсатымызды ұқтырамыз деген үміттің үзілуінен, голощекиншілермен күрестен түк шығара алмай қажығандықтан Троцкийге барып жолығуға мәжбүр болған, ел қамын жеген екі азамат- Сәдуақасов пен Мыңбаев деуге әбден болады деп жазды[ 5,71-73бб7]. Белгілі журналист М. Қазыбек пен тарихшы ғалым Ғ. Маймақовтың Құпия кеңестер атты кітабында 90 жылдарға дейінгі архив қойнауынан зерттеушілердің алып тануына мүлде тыйым салынып келген үш бірдей құпия кеңес құжаты тұтас күйде алғаш рет талдады [6, 9 б.]. Бұл кеңестерде көтерілген мәселелер дер кезінде күн тәртібіне қойылған еді. Құпия кеңес алғаш 1923 жылы өтті, тарихқа IV ұлттық кеңес ретінде енсе, екінші 1926 жылы Мәскеуде Т. Рысқұловтың тікелей басшылық етуімен ұлт өкілдерінің жеке кеңесі болды. Соңғы кеңес орталықтың тапсыруы бойынша жеке кеңесті жоққа шығаруға арналған Ф. Голощекин өткізген жиын. Ұлт зиялыларының тағдыры осы кеңестерде қабылданған шешімдерге орталықтың берген саяси бағасымен тығыз байланысты. 30 жылдары қазақ зиялыларына қарсы саяси қуғын - сүргін ұйымдастырылғанда осы кеңеске қатысушылар ұлтшыл деп айыпталды. Ж. Мыңбаев науқанға ерте қайтыс болғандықтан ілікпеді. Осылайша 1926 жылдың өзінде өз мәселелерін шешу жөніндегі ұлттардың бастамалары бір жола тұншықтырылып, ұлт мәселесін шешу Орталықтың қолына толық өтті. Тіпті осы мәселені көтерген әлгі кеңестердің өздері де құпияға айналып, олардың құжаттары мәңгіге архивке жөнелтілді.
Зерттелу деңгейінің екінші кезеңі тәуелсіз Қазақстан кезеңі. Жоғарыдағы 80 жылдардың екінші жартысында басталған қоғамдық өзгерістер 1991 жылы Қазақстанның тәуелсіздігін жариялауы Отандық тарих ғылымына да игі әсерін тигізді дедік.
Алаштанушы Д.Қамзабекұлы қазақ зиялыларының ішінде күрделі тағдыр иесіне , ірі қайраткерге арналған Смағұл Сәдуақасов атты еңбегінде Қазақстан кеңестердің II съезінен кейін көп ұзамай республикадағы саяси ахуал қатты өзгерді. Орталықтың мұнда I хатшылыққа жіберген Ф. Голощекин қазақ елінде өзінің Кіші октябрінің идеологын іздеп, өкімет басындағыларды саралаумен болды. Кешікпей С. Сәдуақасов, С. Қожанов, Ж. Мыңбаев оның сын нысанына ілікті деген жолдар бар [7,25б]. Белгілі тарихшы ғалымдар М. Қойгелдиев пен Т. Омарбековтың Тарих тағылымы не дейдіеңбегінде кеңес өкіметі тұсында барынша бұрмаланған Ж. Мыңбаев, С. Сәдуақасов, С. Қожанов еңбектеріне лайықты баға беріледі [8]. Ұлт зиялыларының оппозициялық қызметіне байланысты байсалды ойлар дарынды жас тарихшылар С. Серікбаевтың XX ғ. 20 жылдарындағы Қазақстандағы әлеуметтік, саяси өмірдегі Ж. Мыңбаевтың мемлекет қайраткері ретіндегі тарихи орны [9]. Ф. Рысқалиеваның Ж. Мыңбаевтың өмірі мен қоғамдық - саяси қызметі [10]. атты диссертацияларынан көптеген мәліметтер кездеседі.
Деректік негізі. Бітіру жұмысының деректік қорындағы материалдарды бірнеше топқа бөлуге болады. 1- кезекте мұрағаттық құжаттар ҚРОМА-нің №5 Қырғыз (қазақ) жұмысшы, шаруа және қызыл әскер депутаттарының ОАК-ті деген қорынан Ж. Мыңбаевтың қоғамдық, саяси, кәсіби қызметтеріне қатысты мәліметтер кездеседі.[11,42п] 2- кезекте қазақ тіліндегі мерзімді баспасөздер XX ғасырдың басында жарық көрген газет-журналдарда ұлт зиялыларының мүддесіне байланысты туындылар аз емес. Мысалы, С.Садуақасовтың Еңбекші қазақ газетінің 1925ж 5 мамырдағы санында жарияланған Ойланатын уақыт жеттімақаласы [12,18б], Еңбекші қазақ газетінің №24 санында жарық көрген Наурыз туралы[13,17б.], С. Қожановтың Қызыл Қазақстан журналында 1925 жылы басылған Жалаң ұрандардан іске өту керек[14], атты мақалалары солардың бірі ғана. 3- кезекте ұлт зиялыларының жарық көрген еңбектері. С.Сәдуақасовтың 2003 жылы басылып шыққан 2 томдық шығармалар жинағы. 4-кезекте Қазақ Компартиясының съезд, конференция, пленумдарының қарарлары мен шешімдері жинақталған 2 томдық еңбек те дерек қорын байыта түседі.
Диплом жұмысының мақсаты аталған деректер мен зерттеулерге сүйене отырып, қуғын сүргінге ұшыраған ұлт зиялыларының қиын тағдырлары мен кеңес билігі тұсындағы оппозициялық қызметтерінің мәнін терең түсіну, жан-жақты білім жинау.
Диплом жұмысының міндеті осы мақсатты жүзеге асыруда мынадай міндеттер жүктеледі:
oo Қазақстанның XX ғасырдағы саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайын сипаттау;
oo С.Қожанов, С.Сәдуақасов, Ж. Мыңбаевтың өмірбаяндарына тоқталу:
oo Ұлт зиялыларының ұлттық мемлекеттілік және отырықшыландыру саясатына байланысты ұстанған саясатын талдау;
oo Сәдуақасовшылдыққа, Қожановшылдыққа, Мыңбаевшылдыққа қарсы қуғын сүргіннің себептерін айқындау.
Диплом жұмысының жаңалығы зерттеу жұмысы барысында ғылыми әдебиеттер мен деректерді талдай келе, төмендегідей жаңалықтарды ұсынамын:
oo XX ғасырдың 20-30 жж. Қазақстанның экономикалық-әлеуметтік жағдайын ғылыми әдебиеттер мен деректерге сүйене отырып барынша ашып
көрсеттім;
oo Ұлт зиялылары С.Сәдуақасов, С.Қожанов, Ж.Мыңбаевтың өмірбаянын қарастырдым. Олардың ірі саяси тұлға болғандығын анықтадым;
oo Ұлтық мемлекеттілік және отырықшыландыруға байланысты ұлт зиялыларының қарсылығын деректерге сүйеніп дәлелдеу арқылы оппозициялық көзқараста болғандығын көрсеттім;
oo Сәдуақасовшылдыққа, Қожановшылдыққа, Мыңбаевшылдыққа қарсы қуғын-сүргіннің зертеу барысында негізсіз жабылған жала екенін дәлелдедім.
Диплом жұмысының зерттеу пәні Қазақстандағы кеңестік бақылау жүйесі және С.Сәдуақасов, С.Қожанов, Ж.Мыңбаевтың оппозициялық қызметі.
Зерттеу жұмысының нысаны. Кеңестік Қазақстанның 1920-1930 жж. саяси-экономикалық жағдайы.
Диплом жұмысының методологиялық негізі. Тақырыпты талдауда біз соңғы уақыттағы отандық тарихи ғылымында болып жатқан методологиялық өзгерістерге сүйендік. Кеңес дәуірінде ұлт зиялыларының оппозициялық қызметі Сталиндік қуғын сүргінге ұшырау себептеріне байланысты зерттелінбеді. Сондықтан да зерттеу барысында жүйелілік, объективтілік, тарихи-салыстырмалылық секілді ғылыми принциптер негізге алынды. Сондай-ақ, осы тақырып төңірегінде соңғы уақытта қалыптасқан жаңа ғылыми көзқарастар, тұжырымдар мен ой пікірлерді мүмкіндігінше басшылыққа алынып, бітіру жұмысын жазу барысын талдау, жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.
Жұмыстың хронологиялық шегі. Ұлт зиялыларының саяси және қоғамдық мемлекеттік қызметтеріне қатысты оқиғалар негізінен 1917-1938 жылдардағы күрделі тарихи кезеңді қамтиды.
Жұмыстың құрылымы кіріспе, негізгі бөлімі екі тараудан және алты бөлімшеден, қорытындыдан тұрады. Пайдаланылған әдебиеттерге сілтемелер жасалған.
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
(XX Ғ. 20-30 жылдары)
1.1 Қазақстандағы кеңестік мемлекет құрылысының жүзеге асырыла бастауы
Ресей империясының ұлттық аймақтарында, оның ішінде Қазақстанда Кеңес өкіметі орнағаннан кейін Коммунистік партияның ұлттық бағдарламасына сәйкес бұрынғы отар халықтардың мемлекеттілігін құру мәселесі тұрды.
Осыған дейін айтылып кеткеніндей, коммунистік партияның ұлттық саясатының негізгі принциптерін Қазан революциясының жеңісінен бұрын-ақ В.И.Ленин теориялық жағынан тұжырымдап берген болатын. Бұл саясаттың басты қағидасы ұлттың бөлініп шығуға және жеке мемлекет құруға дейін өз даму жолын өзі анықтау құқығын талап ету болып табылды. Мәселенің бұлайша қойылуы отарлық шет аймақтағы халықтардың большевиктердің Қазан революциясы тұсында билік үшін жүргізген күресіне тұтастай қолдау көрсетуіне жағдай туғызды. Алайда большевиктер билікті жеңіп алғаннан кейін В.И. Ленин ұлттардың шынымен өз даму жолын өзі анықтауын, Ресейден бөлініп шығып, тәуелсіз мемлекет құру құқығын аяғына дейін жеткізгісі келмеді, бұл мәселені шешуге бірінші кезекте социализм үшін күрескен еңбекшілердің мүддесі тұрғысынан қарау керек дегенді баса атап көрсетті. Ал бұл ұлттық мемлекеттілік - халықтың барлық топтары үшін қызмет ететін мемлекет емес, жұмысшылар мен шаруалар мемлекеті, яғни таптық мемлекет дегенді білдірді [15,26 б.].
Жаңа өкіметтің ұлттық-мемлекеттік құрылыс саласындағы негізгі принциптері Кеңес үкіметінің аса маңызды екі құжатында - Ресей халықтары құқықтарының Декларациясы (1917 жылғы 2 қараша) және Ресей мен Шығыстың барлық еңбекші мұсылмандарына (1917 жылғы 20 қараша) деп аталған Кеңес үкіметінің үндеуінде жарияланды.
Кеңестердің Бүкілресейлік III съезінде (1918 жылғы қаңтар) қабылданған, В.И. Ленин жазған Еңбекші және қаналушы халықтар құқықтарының Декларациясында Коммунистік партияның кеңес республикалары мемлекеттік құрылымының нысаны ретіндегі Кеңестік Федерацияға қатысты ұстанымы көрініс тапқан. Кеңестік Ресей республикасы, - деп атап көрсетілді құжатта, - кеңестік ұлттық республикалардың федерациясы ретінде ерікті ұлттардың одағы негізінде құрылады[16,163 б.].
РКФСР-дың - кеңестік типтегі алғашқы көп ұлтты мемлекеттің құрылуы жаңа ұлттық автономиялық кеңестікмемлекеттердің құрылуына серпін берді. РКФСР-дың құрылғанынан кейін жоғарыда айтылған лениндік тұжырымның негізінде және И.Сталин басқаратын Ұлттар істері жөніндегі Халық комиссариатының (Наркомнац) бақылауымен елдің шығысында автономиялық республикалар құруға дайындық жұмысы басталды.
Сонымен қатар Кеңес өкіметі 1917 жылы желтоқсанда II Бүкілқазақ съезінде құрылған Алашорда ұлттық-аумақтық автономиясын да, 1917 жылы қарашада IV өлкелік Жалпымұсылмандық съезде жарияланған Түркістан автономиясын (Қоқан автономиясын) да мойындамайтынын ашық білдірді. Тіпті, ол туралы жоғарыда айтылып кеткендей, Түркістан (Қоқан) автономиясын 1918 жылы ақпанда большевиктер талқандаған болатын.
Кеңес басшылығы 1918 жылы сәуір-мамыр айларында Қазақ Кеңес автономиясын құру мақсатымен Кеңестік Қазақстанның Құрылтай съезін шақыруға қолайлы жағдай қалыптасты деп есептеді. Осы кезге қарай өлкенің бүкіл аумағында дерлік (Орал облысын қоспағанда) Кеңес өкіметі орнады және едәуір мөлшерде нығайды, жергілікті жерлерде биліктің бірыңғай органы жұмысшы-шаруа Кеңестерінің облыстық және уездік съездері өткізілді; бірқатар ауыл-селоларда болыстық, ауылдық және селолық Кеңестер өз қызметіне кіріскен еді; Кеңестерге қарулы қарсылық көрсеткендер толық талқандалған болатын [17,25 б.].
Қазақ кеңес автономиясын дайындау мен осы мемлекеттіліктің негізінде қазақ жерін біріктіруде күрделі де қиын жұмыс алғашқы кезекте ұлыдержавалық пиғылдағы шовинистермен толассыз күрес барысында жүзеге асырылды. Үлкен талас-тартыстар ұйымдастырылып жатқан Қазақ АКСР-інің құрамына Орал, Семей, Ақмола, Торғай облыстарының едәуір аймағын енгізу мәселесі бойынша туындады. Даулы мәселелерді шешу үшін Қазақ революциялық комитеті өз өкілдерін Омбы, Челябинск, Семей, облыстарына жіберді. Тарихи әділеттілік үшін қазақ жерінің аумағын белгілеуде болашақ Қазақ республикасының шекараларын анықтауда Кеңес үкіметінің басшысы Лениннің қазақ халқының өкілдерін қолдағанын атап өту керек.
Сонымен қатар Қазақ революциялық комитетінің жанынан Бүкілқазақ съезін шақыруға дайындық мәселесі бойынша құрамында А.Байтұрсынов, Б.Қаралдин, С.Меңдешев, В.Лукашев және Петров кірген Ерекше комиссия құрылды[17,39 б.].
Комиссияға съезді шақыру мәселесі бойынша нұсқау әзірлеу тапсырылды, оның ішінде қазақ халқына арналған нұсқау В.Лукашев, Петров және С.Меңдешевке тапсырылды. Комиссия алғашқы кезекте Кеңестердің Құрылтай съезіне депутаттар сайлау тәртібін дайындаумен айналысты. Бірінші кезекте халықтың қандай топтары дауыс беру құқығынан айырылады деген мәселені талқылауда Комиссия мүшелерінің арасында белгілі бір келіспеушіліктер байқалды.[16,169 б ]
1920 жылы 23 тамызда Қазақ революциялық комитеті Кеңестердің Бүкілқазақ съезін сайлау мәселесі бойынша нұсқауды түбегейлі бекітті, ол бойынша съезге сайлау құқығы Орал, Торғай, Семей, Ақмола облыстарының, Астрахан губерниясының қазақтар тұратын бөлігінің (Бөкей Ордасы) барлық еңбекші халқына берілді. Өлкелік басқарудың құрамына кірмейтін облыстар мен уезд қазақтарының (Жетісу мен Сырдария, сондай-ақ Түркістан АКСР-інің кейбір облыстарының тұрғындары) өкілдері съезге кеңесші дауыс құқығымен қатысатын болды.
1919 жылдың аяғына қарай Қазақстанның негізгі аумағы, 1920 жылы наурызда Жетісу жерінің ақ гвардияшылардан азат етілді. Осындай жағдай Қазақ АКСР-ін құрудың дайындық жұмыстарын аяқтауға қолайлы жағдай туғызды.
1920 жылы 26 тамызда М.И. Калинин мен В.И. Ленин БОАК пен РКФСР ХКК-інің кеңестік федерациялық социалистік мемлекет РКФСР-дің құрамында, астанасы Орынбор қаласында болатын. Қырғыз (Қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы Декретіне қол қойды [15,59 б.].
Қыркүйекте барлық облыстарда, губерниялар мен уездерде кеңестердің бірінші Бүкілқазақстандық съезіне сайлау өткізілді.
Бүкілқазақстандық съезге делегаттар сайлау науқанын аяқтау қарсаңында, БОАК Президиумы Қазақ революциялық комитетінің құрамын қайта қарап шығып, 26 тамызда оны бекітті. Қазревком құрамына В.А. Радус-Зенкович, И.Д. Мартынов, В.Покровский, С.Д. Авдеев, А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, Х.Ғаббасов және т.б енгізілді.
1920 жылғы 4-12 қазан аралығында Орынборда Қазақ АКСР-інің жұмысшы, шаруа, қазақ және қызыл әскер депутаттарының Құрылтай съезі өтті. Оған Қазақстанның барлық облыстарынан 273 делегат және Алтай губерниясы қазақтарынан 6 делегат қатысты. Делегаттар құрамы - 128 қазақ, 127 орыс, 18 басқа ұлттардың өкілдері, 197 коммунист пен олардың 4 жақтаушыларынан тұрды. Коммунистердің ішінде қазақтар аз еді. Алашорданың көрнекті қайраткерлерінің бірі Әлімхан Ермековтің (Қазақстан Кеңестері Құрылтай съезінің делегаты) айтуынша ...съезд басталғанға дейін... Арганчеевтің (С. Арғыншиев. - К.Н) пәтерінде Жангелдин, Меңдешев, Бөкейханов және басқалар қатысқан қазақ делегаттарының (партияда барлар мен жоқтар) мәжілісі ашылды... Мәжіліс едәуір кең көлемде өтті. Оған Әлібеков пен Әйтиев, сондай-ақ Смағұл Сәдуақасов... қатысуға тиіс болатын. Сейфуллиннің тобы болмады. Мәжілісте партия мүшелері мен партия қатарында жоқ қазақтардың қарым-қатынасы туралы мәселе қойылды. Съезде қазақтардың ұлттық, тұрмыстық және шаруашылық ерекшеліктеріне қатысты мәселелерде бірігіп дауыс беруге шешім қабылданды... Сейфуллин келген соң, Жангелдин мен Сейфуллиннің солшыл (коммунистік. - К.Н) тобы құрылды да, бұл шешімнің іске асуына кедергі келтірді [18,51 б.].
Бұдан съезде тек қана қазақ депутаттарынан тұратын фракция құру әрекетінің Ә.Жангелдин, С.Сейфуллин, А.Досов және басқа коммунистердің қарсылық білдіруімен іске аспай қалғанын байқауға болады.
Съездің күн тәртібіне 15 мәселе енгізілді: президиумды, мандаттық және редакциялық комиссияны сайлау, комиссияларды (әкімшілік, әскери, жер, экономика, құрылыс) сайлау, секцияларды анықтау (халыққа білім беру, денсаулық сақтау, әділет, әлеуметтік қамсыздандыру мен қаржы) және олардың өкілдерін сайлау, Қазақ революциялық комитетінің есебі, қазақ халқы еңбекшілерінің құқықтық декларациясы, азық-түлік, жер, әскер мәселелері, ҚазОАК мен ҚазАКСР ХКК-ін сайлау.
Қазақстан Кеңестерінің Құрылтай съезі қабылдаған аса маңызды саяси құжат Қырғыз (Қазақ. - К.Н) АКСР еңбекшілері құқықтарының декларациясы болып табылады. Декларация Қазақ АКСР-інің құрылуы және оның ұйымдары мен қызметінің басты принциптерін белгіледі. Декларацияда еңбекшілердің өзара қатынастарының негізі ендігі РКФСР-ға енетін ұлттардың өзара сенімі мен түсіністігіне негізделетін тығыз және туысқандық байланыста болып табылады деп атап көрсетілді.[19,105]
Қазақ АКСР-інің құрылуы. Съезд былай деп мәлімдеді: Қырғыз (қазақ) халқының саналы еңбекші бұқарасы республиканың еңбекші халықтарының біртұтас ынтымақты әулетіне енеді... ал оның басты міндеті адамды адам қанауын, қоғамның таптарға бөлінушілігін толық жою..., социалистік қоғам орнату. Съезд делегаттары 1920 жылғы 26 тамыздағы БОАК пен РКФСР ХКК-інің Автономиялы Қырғыз (Қазақ) Социалистік Кеңестік Республикасын құру туралы декретін құптап, мақұлдады. Декретте Автономиялы Қырғыз (қазақ) Социалистік Кеңестік Республикасының басқару органдары жергілікті депутаттар Кеңестері, Қырғыз (Қазақ) Социалистік Кеңестік Республикасының Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесі болып табылады, - деп атап көрсетілді. ҚазАКСР-інің қарамағына 1917 жылға дейінгі шекарадағы Ақмола облысының Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл, уездері және Омбы уезінің бір бөлігі; Семей облысының Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан және Қарқаралы уездері: Торғай облысының Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз және Торғай уездері: Орал облысының Орал, Темір, Гурьев уездері қарады. Республиканың құрамына бұл облыстардан басқа Маңғыстау уезі, Каспий жағалауы облысының Красноводск уезіндегі 4- және 5- Адай болыстары, сондай-ақ ҚАКСР-інің құрамына Астрахан губерниясынан Синеморье болысы, Бөкей Ордасы, бірінші және екінші Приморский округінің қазақтар қоныстанған жер аумақтары енгізілді. ҚАКСР-інің құрамына Орынбор губерниясы да енді. Орынбор республиканың алғашқы астанасы болды (1925 жылға дейін). Ресми мәліметтер бойынша 1920 жылы күзде республиканың жер аумағы 1 871 239 шаршы версті қамтыды, халқының саны - 5 046 000 адам, оның 46,6%-ын қазақтар құрады[17,62 б.].
Ақмола және Семей облыстары ҚазАКСР-інің құрамына бірден енгізіле салмағанын айтып өту керек. Кеңестердің Құрылтай съезі бұл мәселені талқылай келіп, ол облыстарды басқаруды бірден ҚазАКСР-інің ХКК-не енгізу бұл жер аумақтарының шаруашылық қызметіне кері әсер етуі мүмкін деп есептеп, оларды басқаруды 1921 жылдың басына дейін Сібір революциялық комитетіне қалдырды, республиканың ҚазОАК-і мен ХКК-іне бұл облыстарды басқаруды өз қолдарына алудың дайындық жұмыстарын таяу уақытта аяқтауды міндеттеді [17,70 б.].
1918 жылғы көктемнен Түркістан АКСР-інің құрамында болып келген Жетісу мен Сырдария облыстарын Қазақ АКСР-іне қосу туралы мәселе осы облыстар өкілдерінің съезіне шешілуге тиіс болды.
ҚазАКСР-інің құрылуы өлкенің қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық өмірінде елеулі оқиға болып табылды.Осыныңнәтижесінде, таптық принциптер негізіндегі Кеңестер формасында болса да, байырғы қазақ жерінің едәуір аумағында Қазақстан мемлекеттілігі құрылды. ҚАКСР-інің құрылуы мен Ресей империясының бодандығы тұсында ыдырап кеткен Қазақстанның аумақтық тұтастығын қалпына келтіріле бастады. Қазақстанның аумақтық тұтастығын қалпына келтіру қазақ халқының болашақ тарихи тағдыры үшін аса маңызды рөл атқарды. Сондықтан да бұл аса қиын да күрделі проблеманы шешу үстінде Алашорданың бұрынғы қайраткерлері мен Кеңес өкіметінің белсенді жақтаушылары да (А.Байтұрсынов, Ә.Ермеков, Б.Қаралдин және басқалар - бір жақ, С.Меңдешев, С.Сейфуллин, Ә.Жангелдин және басқалар - екінші жақ) өздерінің идеялық және саяси келіспеушіліктерін ұлт мүддесі үшін ысырып қойып, бар жан-тәндерімен жұмыс істеді [18,84 б.].
Құрылтай съезі өзінің күн тәртібінде қаралған мәселелер бойынша (жер мәселесі, экономикалық құрылыс туралы, әкімшілік мәселесі, әділет, әлеуметтік қамсыздандыру, қаржы, халыққа білім беру, денсаулық сақтау және басқалар бойынша) бірқатар шешімдер қабылдады.
Съезд құжаттарында жер туралы саясатқа қатысты қазақ кедейлері мен шаруалардың (қоныс аударушы. - К.Н) мүддесін қамтамасыз ету мәселесі әсіресе Қырғыз (қазақ) еңбекшілерінің қалың бұқарасын - патша үкіметі мен Ресей буржуазиясының тонағандары атапкөрсетілді. Жерге қоныстандыру мәселесінде патша үкіметі отарлау саясатының қалдықтарын және ол тудырған әділетсіздік атаулының бәрін жою шаралары қарастырылды.
Кеңестердің Құрылтай съезі 1920 жылғы 12 қазандағы қорытынды мәжілісінде ҚазақАКСР-і Орталық Атқару Комитетін (ҚазОАК) 76 мүше мен 25 кандидаттан сайлады. ҚазОАК-і Президиумының құрамына С. Меңдешев (төраға), В.А. Радус-Зенькович, Ә. Жангелдин, И.А. Акулов, С. Сейфуллин, И.Ф.Киселев, Б.Алманов, А. Досов, Г.А. Коростелев, П.И. Ступпелеренді.
ҚазОАК-і Республика үкіметі - Халық Комиссарлары Кеңесінің құрамын 14 адамнан бекітті және оған республиканың бүкіл атқару билігін толығымен берді. Қазақ АКСР-і ХКК-нің төрағалығына В.А. Радус-Зенькович тағайындалды [19,204 б.].
Қазхалком Қазаткомның заңдық, атқарушы және жарлық шығарушы органы болды. Қазхалком өз қызметі барысында Қазаткомның алдында жауапты болып, есеп беріп отырды. Ал сессия аралығында Қазаткомның президиумы алдында есеп берді. Қазхалкомның қарауына Қазақ автономиясындағы жалпы басшылық істері жатты. Ол халық комисариаттарының іс-әрекеттерін біріктірді және бағыт берді, Қазақ автономиялық республикасы халық шаруашылығы дамуының жоспарын қарады. Қазхалком заңдық актілерді жариялауға құқылы болды. Ол бүкіл автонмия территориясында орындалуға тиісті декреттер, қаулылар және нұсқаулар шығарды. Қазхалком Бүкілресейлік және Бүкілқазақтық Кеңестер сиезінің қаулыларын жергілікті мемлекеттік билік органдарының орындауын бақылады және басшылық жасады. Қазаткомның қарауына сондай-ақ Халық комисариаттарының өзара қимылын үйлестіру, әр-түрлі комиссияларды ұйымдастыру, жергілікті атқарушы биліктің қызметін ұйымдастыру жатты.
Қазақ автономиялы республикасы халық комиссариатының екі түрі болды: біріктірілген және автономиялы. Өз қызметі барысында біріктірілген халық комиссариаты Қазхалкомға және Қазаткомға сонымен қатар, Ресей федерациясының жоғарғы билік органдарына да бағынды. Олардың басшылары Ресей федерациясы халық комиссариаты тарапынан тағайындалды және босатылды. Бүкілресейлік Орталық Атқару комитетінің және Халық комиссарлар кеңесінің декретіне сәйкес ондай халық комиссариаттарының құрамына: азық-түлік наркоматы, қаржы халық комиссариаты, жұмысшы шаруа инспекциясы, еңбек халық комиссариаты, қазақ статистикалық бюросы, қазақ төтенше комиссиясы кірді.
Қазақ Автономиялы республикасының Автономиялы халық комиссариаттары өз қызметі барысында БОАК-і және Қазатком алдында жауапты болды. Ал, РКФСР халық комиссариаты алдында жауапты болмады. Ондай халық комиссариаттарына: ішкі істер халық комиссариаты, юстиция халық комиссариаты, оқу ағарту халық комиссариаты, денсаулық халық комиссариаты, әлеуметтік қамсыздандыру халық комиссариаты және жер халық комиссариаты жатты. Қазақ автономиясы құрылған кезде халық комиссарлары кеңесінің саны 13 болды.
Әрбір халық комиссариатында құрамын ХКК-і бекіткен коллегия жұмыс істеді. Халық комиссариатының коллегиясы өздеріне қарайтынкомиссариаттардың мәселелерін қарады. Сонымен қатар, халық комиссары барлық мәселелер бойынша өз шешімдерін коллегияның шешімінсіз де қабылдауға құқылы болды [20,76 б.].
Қорытындыласақ, Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауымен бірге оның мемлекеттік басқару органдары дүниеге келді. Ресей федерациясының құрамында автономиялық Республика дәрежесін алған мемлекетіміздің құзыры шектеулі болғанын Кеңес өкіметінің барлық заң актілерінен байқауға болады. Автономияның билік органдары өзінің іс-әрекетінде орталықтың алдында тәуелді болып, есеп беріп отырды. Қағаз жүзінде өзінің ішкі ісін дербес жүргізуге, шешуге мүмкіндік алған автономия іс жүзінде орталықтың бір губерниясы сияқты ғана әрекетке қол жеткізді. Ең бастысы автономия алғашқы құрылған кезден бастап, кеңестік басқару органдарының ұйымдастырылуы барысында жергілікті ерекшеліктер ескерілмеді. Жергілікті қазақ халқының ұлттық мүддесі екінші қатарға ығыстырылып, бірыңғай Кеңестік ұран қатарға шығарылды.
1.2 Қазақстанның 1920-1930 жж. әлеуметтік-экономикалық даму үрдісі
Ленин социалистік революцияның стратегиялық мақсаттын бүкіл өндіріс құрал-жабдықтарын халық игілігіне берумен байланыстырылды. Ф.Энгельс өндіріс құралдарының нақты иесін атап көрсеткен еді. Пролетариаттың билікті басып алуымен, - деп жазды ол, - бәрінен бұрын өндіріс құралы мемлекеттік меншікке айналады[15, 51 б]
Өндіріс құрал-жабдықтарын мемлекеттің қарамағына беру идеясы большевиктік революцияның алтын арқауы болды. Ол жүйелі түрде толық жүзеге асырылды. Жер қоры сияқты, өнеркәсіп, көлік инфрақұрылымдары мен банктер түгелдей дерлік мемлекет меншігіне айналдырылды.
Қазақстанда 300-ден астам өнеркәсіп орны мемлекет меншігіне берілді. Олардың қатарында Спасск мыс балқыту және Шымкент дермене зауыттары, Қырғыз тау-кен өнеркәсібі акционерлік қоғамының қорғасын-мырыш зауыты, Риддер кеніші кәсіпорындары, Екібастұз және Байқоңыр көмір кені орындары, Ембі мұнай кәсіпшіліктері бар. Орынбор-Ташкент және Жетісу теміржолы, Арал теңізі, Ертіс пен Жайық өзендеріндегі кемелер мен барлық сауда флоты, Қазақстан қалаларындағы Орыс-Азия, Еділ-Кама, Сібір сауда банктері капиталымен қоса және банк бөлімшелерінің объектілері де мемлекет меншігіне жатқызылды.
Мұндай саясат, экономикалық организмді сауықтыруға тіпті де ықпал ете алған жоқ, еңбек тиімділігін көтеруге емес, қайта оны құлдыратуға жеткізді, онсыз да соғыс жылдарының ауыртпалығымен күйі қашқан өндірісті онан әрі аздырып-тоздырды. 1920 жылғы өнеркәсіп санағының деректері бойынша Қазақстанда 891 кәсіпорын жұмыс істеді, жұмысшылардың жылдық саны 1913 жылғы 20 мыңнан 1920 жылы 8 мыңға дейін азайды [20,81б.].
Ауыл шаруашылығында әскери коммунизм саясатының жиынтық бейнесі ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындаудың салғырттық жүйесі түрінде көрініс тапты. Азық-түлік салғырты жөніндегі большевиктік науқанды селолық кедейлер комитеттері (кедейлер комитеттерінің саны Қазақстанда онша көп болған жоқ) мен шаруалар өндірген өнімдерді (ең бастысы, астықты) революция пайдасына күштеп жинап алатын қарулы жұмысшылар отрядтары жүргізді.
Астыққа мемлекеттік монополия мен салғырт ісі Қазақстанда 1920 жылдан бастап кең көлемде жүзеге асырылды. Осы жылдың басында салғырт (ет салымы) әдісі мал шаруашылығында да кеңінен қолданыла бастады. Мәселен, 1921 жылы Батыс Қазақстанның Орал және Бөкей губернияларында салғыртқа қатысты азық-түлік дайындау органдарының шаруалардың қолындағы малын тартып алуы 120 және 112%-ды құрады. Бұл жоғарғы көрсеткіш партия органдарыныңосы фактілер туралы берген есептерінде айтылғандай, тіпті де малшылардың революциялық құштарлығымен емес, пролетариат өкілдерінің революциялық қыспағымен түсіндіріледі.
Егін өсіретін шаруашылықтардан астық бір дән де қалдырылмастан түгелімен тәркіленді. 1920 жылы мамыр айының ортасында азық-түлік комитеттері азық-түлік диктатурасын орнату, яғни ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау мен оны бөлуге мемлекет монополиясын орнату туралы жасырын партиялық нұсқау алды. Шаруаның көктемгі тұқым себу науқаны аяқталысымен, РКФСР үкіметі декрет шығарды (1920 жылғы 20 маусымда), сол декретке сәйкес Сібірдің және Қазақстанның соған шектес аумақтарындағы астық өсірушілері әскери тәртіппен астық бастыруға және артық астықтарының барлығын тапсыруға міндеттелді [21,45 б.].
Осы нұсқау бойынша 1920 жылдардағы азық-түлік дайындау науқанында Сібірдегі аудандардан 110 млн пұт көлемінде азықтық жем алынды, оның 35 млн пұты, яғни үштен бірінен астамы Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарының мойнына түсті. Және бұл 1920 жылғы астықтыңөнімділігі айтарлықтай төмен болған кезде жүзеге асырылды.
Мал шаруашылығы саласы да өте ауыр жағдайда қалды. 1914 жылдан 1922 жылға дейін ірі қара малдың саны 2,1 млн басқа, жылқы 2 млн басқа, қой-ешкі 6,5 млн басқа дерлік және түйе 300 экономикалық салдары күйзеліске ұшыраған Батыс Қазақстан (Орынбор губерниясы, Ақтөбе облысы, Бөкей ордасы) өңірі мен Ақмола облысының бір бөлігін де апатты азық-түлік жағдайына әкеп соқтырды. Бұл өңірлерде егіс алқабы 1917 жыл мен 1921 жыл аралығында 55%-ға дейін қысқарды (бір шаруашылықта орта есеппен 5,5 десятинадан 2,7 десятинаға дейін). Өңірде азық-түлік тұтыну тапшылығы 10,7 млн пұтты құрады. 1,4 млн адам аштықтан қырылу шегіне жетті [21,74 б.].
Азамат соғыс аяқталғаннан кейін Кеңестер елін тағы бір ауыр сынақ күтіп тұрды. 1921-1922 жылдардағы ұзаққа созылған қарсыз қыс жауынсыз жазға ұласты. Қыста қардың, көктем мен жазда жауынның болмауы қатты құрғақшылықты, оның салдары ашаршылық нәубетін әкелді. 1921 жылдың жазында ол елдің көптеген өңірлерін, әсіресе Еділ бойы аудандарын жайлады. 1921 жылдың күзіне қарай бүкіл ел бойынша 20 млн астам адам аштыққа ұшырады.
Қазақстанның көпшілік аудандары етек жайған ашаршылық құрсауында қалды. Орал, Орынбор, Қостанай, Бөкей, Ақтөбе губернияларында себілген астық қатты құрғақшылықтан шықпай қалды, шыққандары жазғы ыстықта қурап қалды. Мал өсірумен айналысатын көшпелі және жартылай көшпелі аудандардағы жайылымдар мен шабындықтар толықтай күйіп кетті. Оның үстіне 1920-1921 жылдардағы ұзаққа созылған қатал қыс Торғай уезінде малдың жаппай қырылуына әкеп соқты. Шұбалаң, Майқара, Сарықопа және басқа болыстар да зардап шекті. Ашаршылық құрбандарының, аштан өлгендердің саны күн сайын көбейе берді [22, 87 б.].
Ашаршылық отырықшы аймақтарды да қамтыды. 1921 жылғы ақпан-наурыз айларында Қостанай губерниясындағы Исаев-Дедов аудандық кеңесі атқару комитетінің Қазақ АКСР Халық Комиссарлары Кеңесіне жолдаған есебінде аудан тұрғындарының аш екендігі, сондай-ақ жекелеген ауылдардың наразылық білдіріп жатқаны туралы айтылды. Бірқатар аймақтарда шаруалар арасынан мемлекеттік тапсырыс бойынша жиналған астықты рұқсатсыз бөліп алған фактілері атап көрсетілді. Мәселен, Дмитриев селосының екі жүзге жуық әйелі көршілес кенттерден қосылған әйелдер мен бірге жиналған астықты Орынбор астық қоймасына тапсыруға ашық қарсылық білдірді, егер сіздер жиналған астықты әкететін болсаңыздар біз аштан қырыламыз деген ұранмен шықты. Ал Васильев селосының тұрғындары кәдімгі күн сайын сайынғы таңғы жиында шіркеу қоңырауымен бір мезгілде бір үзім нан мен мал азығы төңірегінде қызу айтыс ұйымдастырды. Олар кеңестердің жергілікті өкілдерін: бізге астық беріңіздер, әйтпесе біз аштан қырыламыз деген айқаймен қарсы алды. Никольск селосының тұрғындары, сол кезде көктемгі дән себу науқанына әзірленген тұқымдық астықты рұқсатсыз өзара бөліп алды.
1921 жылғы тамыздан бастап Орынбор, Ақтөбе, Бөкей, Орал және Қостанай губерниялары аштықтан зардап шеккен аймақтардың тізіміне ресми түрде енгізілді. 1921 жылдың күзіне қарай Қазақ АКСР-інің жеті губерниясының бесеуі: Орынбор, Ақтөбе, Бөкей, Орал және Қостанай губерниялары (Түркістан АКСР-і құрамындағы Сырдария және Жетісу губернияларын қоспағанда) және Адай уезінің тұрғындары аштыққа ұрынды [22, 115 б.].
Ашаршылық 1 558 927 тұрғыны бар 1 048 100 шаршы метр аумақты қамтыды.
Кесте 1. 1921 жылдың қарашасына қарай губерниялар бойынша ашыққандар саны:
Губерниялар
Статистика басқармасының
деректері бойынша
Әр түрлі көздерден алынған
деректер бойынша
Орынбор
Қостанай
Орал
Ақтөбе
Бөкей
Барлығы
387 500
264 900
384 900
296 100
176 500
1508 900
444 786
254 816
400 000
359 325
100 000
1 558 927
Қазақ республикасында 1922 жылдың наурыз және сәуір айларындағы дерек бойынша, Семей губерниясының тұрғындарын қоспағанда, алты губерния тұрғындарының 68,2%-ы ашықты. Кейбір губернияларда ашыққандар саны орта көрсеткіштен де асып кетті. Мәселен, Орал губерниясында тұрғындардың 99%-ы, Орынбор губерниясында - 80,3%-ы, Қостанай губерниясында 74,5%-ы аштық құрсауында қалды. Бөкей губерниясында осы көрсеткіш 29,5 %-ды, Ақмола губерниясында 40,2%-ды құрады [23, 115 б.].
1922 жылғы 19-27 ақпанда Орынборда өткен екінші жалпықазақстандық өңірлік партия конференциясында Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің төрағасы С.Меңдешевтің Қазақ АКСР-індегі ашаршылық және онымен күрес деген тақырыпта баяндамасы тыңдалды. Конференция көрсеткендей, ашаршылық Семей және Ақмола губернияларын қоспағанда, республиканың барлық аймақтарын қамтыды. Ашаршылықтың ғаламат болғаны соншалық, жүрек жалғайтынтүк таппаған аш-арықтар өлгендер мәйітін де талғажу етті. ...Бүкіл елге тараған зұлмат аштық Қазақ АКСР-інің шаруашылық-экономикалық өмірін дамытуда басты кедергі болды, ол кеңестік құрылыс іргетасын шайқап қана қойған жоқ, сонымен бірге халықтың басты көпшілігін қайыршылыққа ұшыратты деп жазылды конференция қарарында. Құжатта ашаршылықпен және оның салдарымен күресуге бағытталған бірқатар нақты шаралар белгіленді. Конференция ашыққандарға көмек көрсету жөніндегі комиссияның жұмысына партияның белсенді қызметкерлерін тарту қажеттігін атап көрсетті. Конференция делегаттары РКФСР көлік қызметкерлеріне арнап ашаршылықтан зардап шеккен аймақтарға тамақ өнімдері мен астықты үздіксіз жеткізу туралы үндеу қабылдады. Дала өлкесіндегі қазақ халқына көмек көрсетуге назар аударылсын, - деп айтылды қарарда, - сол үшін аппарат қызметін қайта құру қажет [ 24, 37 б.].
1922 жылдың көктеміне қарай республика бойынша ашыққандарға көмек көрсету үшін барлығы 7 губерниялық, губерниялыққа теңестірілген 1 уездік (Адай губерниясы), 46 уездік және аудандық, 1127 болыстық, ауылдық және селолық комиссиялар ұйымдастырылды. Сонымен бірге 556 жергілікті өзара көмек комитеттері құрылды. Барлық комиссиялардың қызметін Қазақстан ОАК-і жанынан ұйымдастырылған, ашыққандарға көмек көрсету жөніндегі Орталық комиссия үйлестіріп отырды.
1922 жылы ҚазАКСР-інің партия ұйымдары мен кеңес органдарының барлық күш-жігері ашарлылықпен күреске бағытталды. Ашыққан халыққа көмек көрсету жөніндегі Орталық комиссия мен жергілікті кеңес органдары жүргізген жұмыстардың нәтижесінде 1922 жылдың ортасына қарай 777 192 адамды тегін тамақтандыру мүмкіндігі туды. Көктемгі тұқым себу жұмыстары қарсаңында Қазақстанның аудандары тегін көмек ретінде 907 501пұт тұқымдық астық алды. Олардың тұқым сепкен алқабы 957 224 десятинаға жетті. Тұтас алғанда, барлық тұқымдық астық 1922 жылдың өзінде-ақ Қазақстанда себіліп болды [22,190 б.].
Қазақстанның аштық жайлаған губернияларына Семей губерниясы айтарлықтай көмек көрсетті: өз губерниясында дайындаған азық-түлікке қоса, республиканың және Еділ бойының ашыққан тұрғындары үшін көршілес Монғолиядан 1922 жылы 77 000 қой және 5 000 ірі қара сатып алды.
Кейбір халықаралық ұйымдар (Қызыл Крест, балаларға көмек көрсету жөніндегі Халықаралық Одақ және басқалары) мен жекелеген белгілі тұлғалар да көмек көрсетті. Мәселен, Норвегияның әлемге танымал ғалымы және қоғам қайраткері Ф.Нансен ҚазОАК жанындағы Орталық балалар комиссиясына 4 052 жәшік консерві, 20 жәшік кептірілген нан, 30 пұт медиакаменттері бар екі жылжымалы амбулатория берді.
Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті Кеңесінің 1923 жылғы 20 маусымдағы декретімен сол жылдың 1 тамызынан бастап ашаршылықпен және оның салдарымен күрес жөніндегі комиссиялар таратылды. Олардың міндеттері енді ауыл шаруашылығына көмек көрсету жөніндегі арнайы ұйымдастырылған комитетке жүктелді. Бірсыпыра уақыт өткеннен кейін сондай комитет ҚазОАК-нің жанынан да ұйымдастырылды [25, 36 б.].
Адамзат өзінің тарихи эволюциялық даму барысында мәжбүрлеудің тек екі балама жүйесін қалыптастырды. Біріншісі - адам еркіне әкімшілік ықпал ету және екіншісі - өндірушінің құқықтық еркіндігіне кепілдік бере отырып экономикалық мәжбүрлеу жүйесі. Олардың қатар өмір сүруі іс жүзінде мүмкін емес, өйткені әкімшілік жүйе мәжбүрлеудің экономикалық мүддесінің әсерін әлсіретіп шектейді, және керісінше оған экономикалық құралдарды енгізу әкімшілік жүйенің билігіне нұқсан келтіреді.
Әскери коммунизм үшін саясаты өзінің меншік қатынастары құрылымдарын мемлекет қарауына алу, орталықтандыру және экономиканы іс жүзінде, тіпті, милитарланған директивалық басқару сияқты негізгі принциптері арқылы мәжбүрлеудің басты үлгісін ұстанғанын білдірді. Мұны мемлекеттің бүкіл саясатының арқауына айналдыру халық шаруашылығының босаңсуы мен тоқырауына әкеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ (XX Ғ. 20-30 жылдары)
1.1 Қазақстандағы кеңестік мемлекет құрылысының жүзеге асырыла бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақстанның 1920-1930 жж. әлеуметтік-экономикалық даму үрдісі...13
2 КЕҢЕСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ - САЯСИ ЖҮЙЕГЕ ҰЛТ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ ҚАРСЫЛЫҒЫ
2.1 С.Сәдуақасов, С.Қожанов, Ж.Мыңбаевтың саяси қызмет жолдары ... ..23
2.2 Ұлттық мемлекеттілік үшін күрес ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.3 Күштеп отырықшыландыру саясатына қарсылық ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.4 Сәдуақасовшылдыққа, Қожановшылдыққа, Мыңбаевшылдыққа қарсы қуғын-сүргін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..66
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарихтың өзекті арнасы- жеке тұлғалардың, тарихи қайраткерлердің туған еліне, халқына сіңірген еңбегін, олардың қоғамдық - саяси және әлеуметтік процестердегі рөлін ашу болып табылады.Сонымен қатар, жеке тарихи тұлғалардың өзінің азаматтық құқығының сақталуы, оның қайраткер ретінде қалыптасу мәселесіне көп көңіл бөлінуі тиіс. Халқының жадында, тарихтың сарғайған құжаттарға толы қойнауында аты да, қызметі де сақталған, соңына қалдырған мұралары бүгінгі ұрпақтың рухани қазынасына айналып отырған қасиетті қазақ жерінің азаматтары аз емес. Тоталитарлық жүйе кейінірек ақтамаған, кезінде халық жауы аталған азаматтар, сондай - ақ, тотолитарлық жүйеге адал қызмет жасаған, өмірі де, көзқарасы да осы жүйенің өзі тәрізді қайшылықты, бірақ бүгінгі тарихымыз әлі күнге әділ баға бермеген қайраткерлер де бар.
Олардың қатарындағы С.Сәдуақасов, С.Қожанов, Ж.Мыңбаевтар кеңестік жүйеге аянбай қызмет етіп, сол жүйенің өзі әділетсіз жазалаған ұлт зиялылары. Сондықтан да тағдырлары аса күрделі тұлғалар болмысымен туған халқына қайта оралып, жалпы жұртшылықтың тарихтан сабақ алар нысанына айналуда. Осыған дейін жазылған Отандық тарихымызда олардың қайраткерлік қызметі өз дәрежесінде бағаланды деп айтуға әлі ертерек. XX ғасырдың 20-30 жж. күрделі тарихи оқиғаларға белсенді түрде тікелей араласып, Республиканың қоғамдық саяси өмірінде өзіндік терең із қалдырған ұлт - зиялыларының еңбектерін оқып, білу арқылы, біз Отандық тарихымызды одан әрі байыта түсуге, терең түсінуге жол ашпақпыз. Олардың қайраткерлік еңбегіне объективті баға беру ұлттық тарихымыз үшін ғана емес, егемен Қазақстанның жас ұрпағын рухани және саяси тұрғыдан тәрбиелеу үшін де керек. Ұзақ жылдар бойы ішкі қайшылығы мол өтпелі тарихи кезеңнің аталмыш тұлғаларының өмірі мен қызметі туралы салиқалы пікір айту, ғылыми зерттеу жүргізіп, қорытындылар жинау қиын да ауыр. Оның басты себебі С. Сәдуақасов, С. Қожанов, Ж.Мыңбаев кеңестік жүйенің ірі қайраткері бола тұрып,сол жылы республиканы басқарған Ф. Голощокиннің ұсынылған бағытына ашық қарсы болып, өз пікірлерін тайсалмай батыл айтып, ақырында республиканың Партия ұйымында қолдан жасалған оңшыл ұғымға жатқызылуы. Олардың тарихи тұлғасы кеңестік тарихымызда жалаң, бір жақты баяндалуы, ұлтшылдыққа жөнсіз айтылуы да бұл тақырыпты шынайы, сындарлы, яғни жаңаша зерттеу қажеттігін айқындай түседі. Бүгінде Қазақстан Республикасы егемен ел атанып, өзінің тарихын жаңаша көзқараспен жазып жатқанда, оларды бұрынғы қате, сыңаржақ пікірлерден арылтуымыз қажет.
Ұлттық қайраткерлердің ұлт жандылығын, туған ұлтқа жанашырлығын көрсету, Коммунистік Партияның орыстандыру, интернационализм идеологиясына нұқсан келтіретін болғандықтан, қайраткер болмысын ашатын, мазмұнды зерттеулерге іс жүзінде тыйым салынып, керісінше, коммунист тапшыл тұлғалардың қоғамдық саяси қызметтерін барынша көтермелеп зерттеуге жол ашылды. Бұл пікірімізге тақырыбымызға қатысты Мыңбаев туралы ішінара мәселе көтерген кеңестік зерттеулерде қайраткерге объективті бағалар берілмегені дәлел бола алады. Ал ұлт зиялылары тарихына олардың көзқарасына, ой толғауларына ішкі, рухани мәдениетіне, қоғамның қайшылықты әлеуметтік саяси өміріне тоқталмай тарихи дамудың күрделі құбылыстарын ашып көрсету мүмкін емес. Әсіресе, 20-30 жылдарды қарастырғанда, тоталитарлық коммунистік партия мен ұлттық зиялы қауымның саяси қарым-қатынасы мәселесін естен шығаруға болмайды. Сонда ғана ұлт зиялыларының төңкеріс және одан кейінгі тоталитарлық жүйе қалыптастыра бастаған кезіндегі рөлін шынайы анықтауға, айқындауға және қазіргі уақыттағы оның көптеген сындарлы, күрделі мәселелерінің мәнін толық түсінуге болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Егер уақыт тұрғысынан, жалпы алғанда Ж.Мыңбаев, С.Қожанов, С. Сәдуақасовтың қызметтерін зерттеуге арналған жұмыстарды екі кезеңге бөлуге болады. Алғашқысы кеңестік кезең. Бұл кезеңді екіге бөліп қарастыруға болады. Біріншісі XX ғасырдың 50 жылдарынан 80 жылдардың орта тұсына дейінгі уақытты қамтиды. Бұл кеңестік тоталитарлық қоғам тұсында оларды бір жақты қаралау және негізсіз айыптау мазмұнындағы еңбектердің жазылуы немесе пайда болу кезеңі. Бұларда негізінен ұлтшылдық сипатта қателіктер жіберген, сол үшін қызмет бабында төмендетілген, партия саясатының 20- жылдардағы негізгі мәселелері бойынша оңшыл ауытқушыларға ұрынған қайраткер ретінде сипатталады.
1976 ж. жарық көрген Қазақ совет энциклопедиясының 9-шы томындағы Ж. Мыңбаевқа арналған өмірбаяндық анықтамада біраз қателіктерге жол берілген [1, 241 б.] Онда Мыңбаевтың Орал губернаторлық АК төрағасы болған уақыттары жаңсақ жазылған.
Союзхлебте атқарылған қызметтері көрсетілмеген және мұнда да оның өмірбаяны ұлтшылдық бағыт ұстанды деген айыптау сөздермен аяқталған. 1980 жылдардың басында жарық көрген Қазақстан Коммунистік партиясы тарихының очеркі атты кітаптан мынадай жолдарды оқуға болады: ...Сәдуақасов, Қожанов,Мыңбаев және басқалардың тобы шын мәнінде және күрес әдісі бойынша ауылдағы ауқатты топтардың ықпалын бейнелейтін әрекеттегі топтар екенін атап көрсетті...[2,183-184 бб.]. В. И. Устинов қазақтың белгілі азаматы Т. Рысқұлов туралы жазған Зампред совнаркома Российской Федерации атты кітабында Обоснованно и партийно принципиально выступал Т. Рыскулов при решении проблемы советизации аула- релизация в условиях Казахстана курса партии, оживление деятельности советов... Он активно выступал против групповщины различных групп и группировок, возглавляемых Ходжановым, Мынбаевым, Садвакасовым и.т.д действовал против беспринципных основ родоплеменной вражды [3,18 б.]. Бұл еңбектің автордың Голощекин төңірегін екі жікке бөліп, Қожанов, Мыңбаев, Сәдуақасовты партияның жаулары ретінде көрсетуге тырысты.Екіншісі - 1980 жылдың соңынан 1991 жылға дейінгі еңбектер. Бұл кезең жариялылық ықпалы мен тарихи шындықты айтуға талпыныс білдірген зерттеушілердің біртіндеп Қазақстанның егемен ел болуына байланысты жарық көрген еңбектерге ұласуымен ерекшеленеді. (Ж. Мыңбаевтың С. Қожановтың С. Сәдуақасовтың мерей тойларына арналған материалдар) Ж.Мыңбевтың өмірі мен қызметі туралы алғашқы зерттеулердің қатарына түрлі баспасөздерде жарияланған бірлі - жарым мақалаларды жатқызуға болады.
Мысалы, 1989 ж Жалын журналында Ж.Бектұров Алыс жылдардың бір дерегі мақаласын жариялады. Онда Ж. Мыңбаев Астрахань жақтың қазағы. Осы күні бұл адам жайлы жөнді ештеңе айтылмайды. Бәйбішесі осы беріге дейін Алматыда тұрады деуші еді. Ж.Мыңбаевтың бұлайша ұмыт қалуына жұрт білетін белгілі милиция қызметкері Ж. Ералиевтің 1929 жылы қаза табуы әсер еткендей делінген[4,50-53 бб.].1990 жылы Арай журналында І. Қозыбаевтың Ел қамын жеген екеу кім? мақаласында Л. Троцкиймен пікірлескен екі қазақ қайраткерін анықтауға тырысады. Онда: Осының бәрін саралап, салмақтай келе әкімшіл - пәрмендік системадан көрген тепкіден, Орталық Комитет пен Қазақ Өлкелік Комитетіне қайта - қайта барып, өз мақсатымызды ұқтырамыз деген үміттің үзілуінен, голощекиншілермен күрестен түк шығара алмай қажығандықтан Троцкийге барып жолығуға мәжбүр болған, ел қамын жеген екі азамат- Сәдуақасов пен Мыңбаев деуге әбден болады деп жазды[ 5,71-73бб7]. Белгілі журналист М. Қазыбек пен тарихшы ғалым Ғ. Маймақовтың Құпия кеңестер атты кітабында 90 жылдарға дейінгі архив қойнауынан зерттеушілердің алып тануына мүлде тыйым салынып келген үш бірдей құпия кеңес құжаты тұтас күйде алғаш рет талдады [6, 9 б.]. Бұл кеңестерде көтерілген мәселелер дер кезінде күн тәртібіне қойылған еді. Құпия кеңес алғаш 1923 жылы өтті, тарихқа IV ұлттық кеңес ретінде енсе, екінші 1926 жылы Мәскеуде Т. Рысқұловтың тікелей басшылық етуімен ұлт өкілдерінің жеке кеңесі болды. Соңғы кеңес орталықтың тапсыруы бойынша жеке кеңесті жоққа шығаруға арналған Ф. Голощекин өткізген жиын. Ұлт зиялыларының тағдыры осы кеңестерде қабылданған шешімдерге орталықтың берген саяси бағасымен тығыз байланысты. 30 жылдары қазақ зиялыларына қарсы саяси қуғын - сүргін ұйымдастырылғанда осы кеңеске қатысушылар ұлтшыл деп айыпталды. Ж. Мыңбаев науқанға ерте қайтыс болғандықтан ілікпеді. Осылайша 1926 жылдың өзінде өз мәселелерін шешу жөніндегі ұлттардың бастамалары бір жола тұншықтырылып, ұлт мәселесін шешу Орталықтың қолына толық өтті. Тіпті осы мәселені көтерген әлгі кеңестердің өздері де құпияға айналып, олардың құжаттары мәңгіге архивке жөнелтілді.
Зерттелу деңгейінің екінші кезеңі тәуелсіз Қазақстан кезеңі. Жоғарыдағы 80 жылдардың екінші жартысында басталған қоғамдық өзгерістер 1991 жылы Қазақстанның тәуелсіздігін жариялауы Отандық тарих ғылымына да игі әсерін тигізді дедік.
Алаштанушы Д.Қамзабекұлы қазақ зиялыларының ішінде күрделі тағдыр иесіне , ірі қайраткерге арналған Смағұл Сәдуақасов атты еңбегінде Қазақстан кеңестердің II съезінен кейін көп ұзамай республикадағы саяси ахуал қатты өзгерді. Орталықтың мұнда I хатшылыққа жіберген Ф. Голощекин қазақ елінде өзінің Кіші октябрінің идеологын іздеп, өкімет басындағыларды саралаумен болды. Кешікпей С. Сәдуақасов, С. Қожанов, Ж. Мыңбаев оның сын нысанына ілікті деген жолдар бар [7,25б]. Белгілі тарихшы ғалымдар М. Қойгелдиев пен Т. Омарбековтың Тарих тағылымы не дейдіеңбегінде кеңес өкіметі тұсында барынша бұрмаланған Ж. Мыңбаев, С. Сәдуақасов, С. Қожанов еңбектеріне лайықты баға беріледі [8]. Ұлт зиялыларының оппозициялық қызметіне байланысты байсалды ойлар дарынды жас тарихшылар С. Серікбаевтың XX ғ. 20 жылдарындағы Қазақстандағы әлеуметтік, саяси өмірдегі Ж. Мыңбаевтың мемлекет қайраткері ретіндегі тарихи орны [9]. Ф. Рысқалиеваның Ж. Мыңбаевтың өмірі мен қоғамдық - саяси қызметі [10]. атты диссертацияларынан көптеген мәліметтер кездеседі.
Деректік негізі. Бітіру жұмысының деректік қорындағы материалдарды бірнеше топқа бөлуге болады. 1- кезекте мұрағаттық құжаттар ҚРОМА-нің №5 Қырғыз (қазақ) жұмысшы, шаруа және қызыл әскер депутаттарының ОАК-ті деген қорынан Ж. Мыңбаевтың қоғамдық, саяси, кәсіби қызметтеріне қатысты мәліметтер кездеседі.[11,42п] 2- кезекте қазақ тіліндегі мерзімді баспасөздер XX ғасырдың басында жарық көрген газет-журналдарда ұлт зиялыларының мүддесіне байланысты туындылар аз емес. Мысалы, С.Садуақасовтың Еңбекші қазақ газетінің 1925ж 5 мамырдағы санында жарияланған Ойланатын уақыт жеттімақаласы [12,18б], Еңбекші қазақ газетінің №24 санында жарық көрген Наурыз туралы[13,17б.], С. Қожановтың Қызыл Қазақстан журналында 1925 жылы басылған Жалаң ұрандардан іске өту керек[14], атты мақалалары солардың бірі ғана. 3- кезекте ұлт зиялыларының жарық көрген еңбектері. С.Сәдуақасовтың 2003 жылы басылып шыққан 2 томдық шығармалар жинағы. 4-кезекте Қазақ Компартиясының съезд, конференция, пленумдарының қарарлары мен шешімдері жинақталған 2 томдық еңбек те дерек қорын байыта түседі.
Диплом жұмысының мақсаты аталған деректер мен зерттеулерге сүйене отырып, қуғын сүргінге ұшыраған ұлт зиялыларының қиын тағдырлары мен кеңес билігі тұсындағы оппозициялық қызметтерінің мәнін терең түсіну, жан-жақты білім жинау.
Диплом жұмысының міндеті осы мақсатты жүзеге асыруда мынадай міндеттер жүктеледі:
oo Қазақстанның XX ғасырдағы саяси, әлеуметтік-экономикалық жағдайын сипаттау;
oo С.Қожанов, С.Сәдуақасов, Ж. Мыңбаевтың өмірбаяндарына тоқталу:
oo Ұлт зиялыларының ұлттық мемлекеттілік және отырықшыландыру саясатына байланысты ұстанған саясатын талдау;
oo Сәдуақасовшылдыққа, Қожановшылдыққа, Мыңбаевшылдыққа қарсы қуғын сүргіннің себептерін айқындау.
Диплом жұмысының жаңалығы зерттеу жұмысы барысында ғылыми әдебиеттер мен деректерді талдай келе, төмендегідей жаңалықтарды ұсынамын:
oo XX ғасырдың 20-30 жж. Қазақстанның экономикалық-әлеуметтік жағдайын ғылыми әдебиеттер мен деректерге сүйене отырып барынша ашып
көрсеттім;
oo Ұлт зиялылары С.Сәдуақасов, С.Қожанов, Ж.Мыңбаевтың өмірбаянын қарастырдым. Олардың ірі саяси тұлға болғандығын анықтадым;
oo Ұлтық мемлекеттілік және отырықшыландыруға байланысты ұлт зиялыларының қарсылығын деректерге сүйеніп дәлелдеу арқылы оппозициялық көзқараста болғандығын көрсеттім;
oo Сәдуақасовшылдыққа, Қожановшылдыққа, Мыңбаевшылдыққа қарсы қуғын-сүргіннің зертеу барысында негізсіз жабылған жала екенін дәлелдедім.
Диплом жұмысының зерттеу пәні Қазақстандағы кеңестік бақылау жүйесі және С.Сәдуақасов, С.Қожанов, Ж.Мыңбаевтың оппозициялық қызметі.
Зерттеу жұмысының нысаны. Кеңестік Қазақстанның 1920-1930 жж. саяси-экономикалық жағдайы.
Диплом жұмысының методологиялық негізі. Тақырыпты талдауда біз соңғы уақыттағы отандық тарихи ғылымында болып жатқан методологиялық өзгерістерге сүйендік. Кеңес дәуірінде ұлт зиялыларының оппозициялық қызметі Сталиндік қуғын сүргінге ұшырау себептеріне байланысты зерттелінбеді. Сондықтан да зерттеу барысында жүйелілік, объективтілік, тарихи-салыстырмалылық секілді ғылыми принциптер негізге алынды. Сондай-ақ, осы тақырып төңірегінде соңғы уақытта қалыптасқан жаңа ғылыми көзқарастар, тұжырымдар мен ой пікірлерді мүмкіндігінше басшылыққа алынып, бітіру жұмысын жазу барысын талдау, жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.
Жұмыстың хронологиялық шегі. Ұлт зиялыларының саяси және қоғамдық мемлекеттік қызметтеріне қатысты оқиғалар негізінен 1917-1938 жылдардағы күрделі тарихи кезеңді қамтиды.
Жұмыстың құрылымы кіріспе, негізгі бөлімі екі тараудан және алты бөлімшеден, қорытындыдан тұрады. Пайдаланылған әдебиеттерге сілтемелер жасалған.
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
(XX Ғ. 20-30 жылдары)
1.1 Қазақстандағы кеңестік мемлекет құрылысының жүзеге асырыла бастауы
Ресей империясының ұлттық аймақтарында, оның ішінде Қазақстанда Кеңес өкіметі орнағаннан кейін Коммунистік партияның ұлттық бағдарламасына сәйкес бұрынғы отар халықтардың мемлекеттілігін құру мәселесі тұрды.
Осыған дейін айтылып кеткеніндей, коммунистік партияның ұлттық саясатының негізгі принциптерін Қазан революциясының жеңісінен бұрын-ақ В.И.Ленин теориялық жағынан тұжырымдап берген болатын. Бұл саясаттың басты қағидасы ұлттың бөлініп шығуға және жеке мемлекет құруға дейін өз даму жолын өзі анықтау құқығын талап ету болып табылды. Мәселенің бұлайша қойылуы отарлық шет аймақтағы халықтардың большевиктердің Қазан революциясы тұсында билік үшін жүргізген күресіне тұтастай қолдау көрсетуіне жағдай туғызды. Алайда большевиктер билікті жеңіп алғаннан кейін В.И. Ленин ұлттардың шынымен өз даму жолын өзі анықтауын, Ресейден бөлініп шығып, тәуелсіз мемлекет құру құқығын аяғына дейін жеткізгісі келмеді, бұл мәселені шешуге бірінші кезекте социализм үшін күрескен еңбекшілердің мүддесі тұрғысынан қарау керек дегенді баса атап көрсетті. Ал бұл ұлттық мемлекеттілік - халықтың барлық топтары үшін қызмет ететін мемлекет емес, жұмысшылар мен шаруалар мемлекеті, яғни таптық мемлекет дегенді білдірді [15,26 б.].
Жаңа өкіметтің ұлттық-мемлекеттік құрылыс саласындағы негізгі принциптері Кеңес үкіметінің аса маңызды екі құжатында - Ресей халықтары құқықтарының Декларациясы (1917 жылғы 2 қараша) және Ресей мен Шығыстың барлық еңбекші мұсылмандарына (1917 жылғы 20 қараша) деп аталған Кеңес үкіметінің үндеуінде жарияланды.
Кеңестердің Бүкілресейлік III съезінде (1918 жылғы қаңтар) қабылданған, В.И. Ленин жазған Еңбекші және қаналушы халықтар құқықтарының Декларациясында Коммунистік партияның кеңес республикалары мемлекеттік құрылымының нысаны ретіндегі Кеңестік Федерацияға қатысты ұстанымы көрініс тапқан. Кеңестік Ресей республикасы, - деп атап көрсетілді құжатта, - кеңестік ұлттық республикалардың федерациясы ретінде ерікті ұлттардың одағы негізінде құрылады[16,163 б.].
РКФСР-дың - кеңестік типтегі алғашқы көп ұлтты мемлекеттің құрылуы жаңа ұлттық автономиялық кеңестікмемлекеттердің құрылуына серпін берді. РКФСР-дың құрылғанынан кейін жоғарыда айтылған лениндік тұжырымның негізінде және И.Сталин басқаратын Ұлттар істері жөніндегі Халық комиссариатының (Наркомнац) бақылауымен елдің шығысында автономиялық республикалар құруға дайындық жұмысы басталды.
Сонымен қатар Кеңес өкіметі 1917 жылы желтоқсанда II Бүкілқазақ съезінде құрылған Алашорда ұлттық-аумақтық автономиясын да, 1917 жылы қарашада IV өлкелік Жалпымұсылмандық съезде жарияланған Түркістан автономиясын (Қоқан автономиясын) да мойындамайтынын ашық білдірді. Тіпті, ол туралы жоғарыда айтылып кеткендей, Түркістан (Қоқан) автономиясын 1918 жылы ақпанда большевиктер талқандаған болатын.
Кеңес басшылығы 1918 жылы сәуір-мамыр айларында Қазақ Кеңес автономиясын құру мақсатымен Кеңестік Қазақстанның Құрылтай съезін шақыруға қолайлы жағдай қалыптасты деп есептеді. Осы кезге қарай өлкенің бүкіл аумағында дерлік (Орал облысын қоспағанда) Кеңес өкіметі орнады және едәуір мөлшерде нығайды, жергілікті жерлерде биліктің бірыңғай органы жұмысшы-шаруа Кеңестерінің облыстық және уездік съездері өткізілді; бірқатар ауыл-селоларда болыстық, ауылдық және селолық Кеңестер өз қызметіне кіріскен еді; Кеңестерге қарулы қарсылық көрсеткендер толық талқандалған болатын [17,25 б.].
Қазақ кеңес автономиясын дайындау мен осы мемлекеттіліктің негізінде қазақ жерін біріктіруде күрделі де қиын жұмыс алғашқы кезекте ұлыдержавалық пиғылдағы шовинистермен толассыз күрес барысында жүзеге асырылды. Үлкен талас-тартыстар ұйымдастырылып жатқан Қазақ АКСР-інің құрамына Орал, Семей, Ақмола, Торғай облыстарының едәуір аймағын енгізу мәселесі бойынша туындады. Даулы мәселелерді шешу үшін Қазақ революциялық комитеті өз өкілдерін Омбы, Челябинск, Семей, облыстарына жіберді. Тарихи әділеттілік үшін қазақ жерінің аумағын белгілеуде болашақ Қазақ республикасының шекараларын анықтауда Кеңес үкіметінің басшысы Лениннің қазақ халқының өкілдерін қолдағанын атап өту керек.
Сонымен қатар Қазақ революциялық комитетінің жанынан Бүкілқазақ съезін шақыруға дайындық мәселесі бойынша құрамында А.Байтұрсынов, Б.Қаралдин, С.Меңдешев, В.Лукашев және Петров кірген Ерекше комиссия құрылды[17,39 б.].
Комиссияға съезді шақыру мәселесі бойынша нұсқау әзірлеу тапсырылды, оның ішінде қазақ халқына арналған нұсқау В.Лукашев, Петров және С.Меңдешевке тапсырылды. Комиссия алғашқы кезекте Кеңестердің Құрылтай съезіне депутаттар сайлау тәртібін дайындаумен айналысты. Бірінші кезекте халықтың қандай топтары дауыс беру құқығынан айырылады деген мәселені талқылауда Комиссия мүшелерінің арасында белгілі бір келіспеушіліктер байқалды.[16,169 б ]
1920 жылы 23 тамызда Қазақ революциялық комитеті Кеңестердің Бүкілқазақ съезін сайлау мәселесі бойынша нұсқауды түбегейлі бекітті, ол бойынша съезге сайлау құқығы Орал, Торғай, Семей, Ақмола облыстарының, Астрахан губерниясының қазақтар тұратын бөлігінің (Бөкей Ордасы) барлық еңбекші халқына берілді. Өлкелік басқарудың құрамына кірмейтін облыстар мен уезд қазақтарының (Жетісу мен Сырдария, сондай-ақ Түркістан АКСР-інің кейбір облыстарының тұрғындары) өкілдері съезге кеңесші дауыс құқығымен қатысатын болды.
1919 жылдың аяғына қарай Қазақстанның негізгі аумағы, 1920 жылы наурызда Жетісу жерінің ақ гвардияшылардан азат етілді. Осындай жағдай Қазақ АКСР-ін құрудың дайындық жұмыстарын аяқтауға қолайлы жағдай туғызды.
1920 жылы 26 тамызда М.И. Калинин мен В.И. Ленин БОАК пен РКФСР ХКК-інің кеңестік федерациялық социалистік мемлекет РКФСР-дің құрамында, астанасы Орынбор қаласында болатын. Қырғыз (Қазақ) Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы Декретіне қол қойды [15,59 б.].
Қыркүйекте барлық облыстарда, губерниялар мен уездерде кеңестердің бірінші Бүкілқазақстандық съезіне сайлау өткізілді.
Бүкілқазақстандық съезге делегаттар сайлау науқанын аяқтау қарсаңында, БОАК Президиумы Қазақ революциялық комитетінің құрамын қайта қарап шығып, 26 тамызда оны бекітті. Қазревком құрамына В.А. Радус-Зенкович, И.Д. Мартынов, В.Покровский, С.Д. Авдеев, А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, Х.Ғаббасов және т.б енгізілді.
1920 жылғы 4-12 қазан аралығында Орынборда Қазақ АКСР-інің жұмысшы, шаруа, қазақ және қызыл әскер депутаттарының Құрылтай съезі өтті. Оған Қазақстанның барлық облыстарынан 273 делегат және Алтай губерниясы қазақтарынан 6 делегат қатысты. Делегаттар құрамы - 128 қазақ, 127 орыс, 18 басқа ұлттардың өкілдері, 197 коммунист пен олардың 4 жақтаушыларынан тұрды. Коммунистердің ішінде қазақтар аз еді. Алашорданың көрнекті қайраткерлерінің бірі Әлімхан Ермековтің (Қазақстан Кеңестері Құрылтай съезінің делегаты) айтуынша ...съезд басталғанға дейін... Арганчеевтің (С. Арғыншиев. - К.Н) пәтерінде Жангелдин, Меңдешев, Бөкейханов және басқалар қатысқан қазақ делегаттарының (партияда барлар мен жоқтар) мәжілісі ашылды... Мәжіліс едәуір кең көлемде өтті. Оған Әлібеков пен Әйтиев, сондай-ақ Смағұл Сәдуақасов... қатысуға тиіс болатын. Сейфуллиннің тобы болмады. Мәжілісте партия мүшелері мен партия қатарында жоқ қазақтардың қарым-қатынасы туралы мәселе қойылды. Съезде қазақтардың ұлттық, тұрмыстық және шаруашылық ерекшеліктеріне қатысты мәселелерде бірігіп дауыс беруге шешім қабылданды... Сейфуллин келген соң, Жангелдин мен Сейфуллиннің солшыл (коммунистік. - К.Н) тобы құрылды да, бұл шешімнің іске асуына кедергі келтірді [18,51 б.].
Бұдан съезде тек қана қазақ депутаттарынан тұратын фракция құру әрекетінің Ә.Жангелдин, С.Сейфуллин, А.Досов және басқа коммунистердің қарсылық білдіруімен іске аспай қалғанын байқауға болады.
Съездің күн тәртібіне 15 мәселе енгізілді: президиумды, мандаттық және редакциялық комиссияны сайлау, комиссияларды (әкімшілік, әскери, жер, экономика, құрылыс) сайлау, секцияларды анықтау (халыққа білім беру, денсаулық сақтау, әділет, әлеуметтік қамсыздандыру мен қаржы) және олардың өкілдерін сайлау, Қазақ революциялық комитетінің есебі, қазақ халқы еңбекшілерінің құқықтық декларациясы, азық-түлік, жер, әскер мәселелері, ҚазОАК мен ҚазАКСР ХКК-ін сайлау.
Қазақстан Кеңестерінің Құрылтай съезі қабылдаған аса маңызды саяси құжат Қырғыз (Қазақ. - К.Н) АКСР еңбекшілері құқықтарының декларациясы болып табылады. Декларация Қазақ АКСР-інің құрылуы және оның ұйымдары мен қызметінің басты принциптерін белгіледі. Декларацияда еңбекшілердің өзара қатынастарының негізі ендігі РКФСР-ға енетін ұлттардың өзара сенімі мен түсіністігіне негізделетін тығыз және туысқандық байланыста болып табылады деп атап көрсетілді.[19,105]
Қазақ АКСР-інің құрылуы. Съезд былай деп мәлімдеді: Қырғыз (қазақ) халқының саналы еңбекші бұқарасы республиканың еңбекші халықтарының біртұтас ынтымақты әулетіне енеді... ал оның басты міндеті адамды адам қанауын, қоғамның таптарға бөлінушілігін толық жою..., социалистік қоғам орнату. Съезд делегаттары 1920 жылғы 26 тамыздағы БОАК пен РКФСР ХКК-інің Автономиялы Қырғыз (Қазақ) Социалистік Кеңестік Республикасын құру туралы декретін құптап, мақұлдады. Декретте Автономиялы Қырғыз (қазақ) Социалистік Кеңестік Республикасының басқару органдары жергілікті депутаттар Кеңестері, Қырғыз (Қазақ) Социалистік Кеңестік Республикасының Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлары Кеңесі болып табылады, - деп атап көрсетілді. ҚазАКСР-інің қарамағына 1917 жылға дейінгі шекарадағы Ақмола облысының Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Петропавл, уездері және Омбы уезінің бір бөлігі; Семей облысының Павлодар, Семей, Өскемен, Зайсан және Қарқаралы уездері: Торғай облысының Қостанай, Ақтөбе, Ырғыз және Торғай уездері: Орал облысының Орал, Темір, Гурьев уездері қарады. Республиканың құрамына бұл облыстардан басқа Маңғыстау уезі, Каспий жағалауы облысының Красноводск уезіндегі 4- және 5- Адай болыстары, сондай-ақ ҚАКСР-інің құрамына Астрахан губерниясынан Синеморье болысы, Бөкей Ордасы, бірінші және екінші Приморский округінің қазақтар қоныстанған жер аумақтары енгізілді. ҚАКСР-інің құрамына Орынбор губерниясы да енді. Орынбор республиканың алғашқы астанасы болды (1925 жылға дейін). Ресми мәліметтер бойынша 1920 жылы күзде республиканың жер аумағы 1 871 239 шаршы версті қамтыды, халқының саны - 5 046 000 адам, оның 46,6%-ын қазақтар құрады[17,62 б.].
Ақмола және Семей облыстары ҚазАКСР-інің құрамына бірден енгізіле салмағанын айтып өту керек. Кеңестердің Құрылтай съезі бұл мәселені талқылай келіп, ол облыстарды басқаруды бірден ҚазАКСР-інің ХКК-не енгізу бұл жер аумақтарының шаруашылық қызметіне кері әсер етуі мүмкін деп есептеп, оларды басқаруды 1921 жылдың басына дейін Сібір революциялық комитетіне қалдырды, республиканың ҚазОАК-і мен ХКК-іне бұл облыстарды басқаруды өз қолдарына алудың дайындық жұмыстарын таяу уақытта аяқтауды міндеттеді [17,70 б.].
1918 жылғы көктемнен Түркістан АКСР-інің құрамында болып келген Жетісу мен Сырдария облыстарын Қазақ АКСР-іне қосу туралы мәселе осы облыстар өкілдерінің съезіне шешілуге тиіс болды.
ҚазАКСР-інің құрылуы өлкенің қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық өмірінде елеулі оқиға болып табылды.Осыныңнәтижесінде, таптық принциптер негізіндегі Кеңестер формасында болса да, байырғы қазақ жерінің едәуір аумағында Қазақстан мемлекеттілігі құрылды. ҚАКСР-інің құрылуы мен Ресей империясының бодандығы тұсында ыдырап кеткен Қазақстанның аумақтық тұтастығын қалпына келтіріле бастады. Қазақстанның аумақтық тұтастығын қалпына келтіру қазақ халқының болашақ тарихи тағдыры үшін аса маңызды рөл атқарды. Сондықтан да бұл аса қиын да күрделі проблеманы шешу үстінде Алашорданың бұрынғы қайраткерлері мен Кеңес өкіметінің белсенді жақтаушылары да (А.Байтұрсынов, Ә.Ермеков, Б.Қаралдин және басқалар - бір жақ, С.Меңдешев, С.Сейфуллин, Ә.Жангелдин және басқалар - екінші жақ) өздерінің идеялық және саяси келіспеушіліктерін ұлт мүддесі үшін ысырып қойып, бар жан-тәндерімен жұмыс істеді [18,84 б.].
Құрылтай съезі өзінің күн тәртібінде қаралған мәселелер бойынша (жер мәселесі, экономикалық құрылыс туралы, әкімшілік мәселесі, әділет, әлеуметтік қамсыздандыру, қаржы, халыққа білім беру, денсаулық сақтау және басқалар бойынша) бірқатар шешімдер қабылдады.
Съезд құжаттарында жер туралы саясатқа қатысты қазақ кедейлері мен шаруалардың (қоныс аударушы. - К.Н) мүддесін қамтамасыз ету мәселесі әсіресе Қырғыз (қазақ) еңбекшілерінің қалың бұқарасын - патша үкіметі мен Ресей буржуазиясының тонағандары атапкөрсетілді. Жерге қоныстандыру мәселесінде патша үкіметі отарлау саясатының қалдықтарын және ол тудырған әділетсіздік атаулының бәрін жою шаралары қарастырылды.
Кеңестердің Құрылтай съезі 1920 жылғы 12 қазандағы қорытынды мәжілісінде ҚазақАКСР-і Орталық Атқару Комитетін (ҚазОАК) 76 мүше мен 25 кандидаттан сайлады. ҚазОАК-і Президиумының құрамына С. Меңдешев (төраға), В.А. Радус-Зенькович, Ә. Жангелдин, И.А. Акулов, С. Сейфуллин, И.Ф.Киселев, Б.Алманов, А. Досов, Г.А. Коростелев, П.И. Ступпелеренді.
ҚазОАК-і Республика үкіметі - Халық Комиссарлары Кеңесінің құрамын 14 адамнан бекітті және оған республиканың бүкіл атқару билігін толығымен берді. Қазақ АКСР-і ХКК-нің төрағалығына В.А. Радус-Зенькович тағайындалды [19,204 б.].
Қазхалком Қазаткомның заңдық, атқарушы және жарлық шығарушы органы болды. Қазхалком өз қызметі барысында Қазаткомның алдында жауапты болып, есеп беріп отырды. Ал сессия аралығында Қазаткомның президиумы алдында есеп берді. Қазхалкомның қарауына Қазақ автономиясындағы жалпы басшылық істері жатты. Ол халық комисариаттарының іс-әрекеттерін біріктірді және бағыт берді, Қазақ автономиялық республикасы халық шаруашылығы дамуының жоспарын қарады. Қазхалком заңдық актілерді жариялауға құқылы болды. Ол бүкіл автонмия территориясында орындалуға тиісті декреттер, қаулылар және нұсқаулар шығарды. Қазхалком Бүкілресейлік және Бүкілқазақтық Кеңестер сиезінің қаулыларын жергілікті мемлекеттік билік органдарының орындауын бақылады және басшылық жасады. Қазаткомның қарауына сондай-ақ Халық комисариаттарының өзара қимылын үйлестіру, әр-түрлі комиссияларды ұйымдастыру, жергілікті атқарушы биліктің қызметін ұйымдастыру жатты.
Қазақ автономиялы республикасы халық комиссариатының екі түрі болды: біріктірілген және автономиялы. Өз қызметі барысында біріктірілген халық комиссариаты Қазхалкомға және Қазаткомға сонымен қатар, Ресей федерациясының жоғарғы билік органдарына да бағынды. Олардың басшылары Ресей федерациясы халық комиссариаты тарапынан тағайындалды және босатылды. Бүкілресейлік Орталық Атқару комитетінің және Халық комиссарлар кеңесінің декретіне сәйкес ондай халық комиссариаттарының құрамына: азық-түлік наркоматы, қаржы халық комиссариаты, жұмысшы шаруа инспекциясы, еңбек халық комиссариаты, қазақ статистикалық бюросы, қазақ төтенше комиссиясы кірді.
Қазақ Автономиялы республикасының Автономиялы халық комиссариаттары өз қызметі барысында БОАК-і және Қазатком алдында жауапты болды. Ал, РКФСР халық комиссариаты алдында жауапты болмады. Ондай халық комиссариаттарына: ішкі істер халық комиссариаты, юстиция халық комиссариаты, оқу ағарту халық комиссариаты, денсаулық халық комиссариаты, әлеуметтік қамсыздандыру халық комиссариаты және жер халық комиссариаты жатты. Қазақ автономиясы құрылған кезде халық комиссарлары кеңесінің саны 13 болды.
Әрбір халық комиссариатында құрамын ХКК-і бекіткен коллегия жұмыс істеді. Халық комиссариатының коллегиясы өздеріне қарайтынкомиссариаттардың мәселелерін қарады. Сонымен қатар, халық комиссары барлық мәселелер бойынша өз шешімдерін коллегияның шешімінсіз де қабылдауға құқылы болды [20,76 б.].
Қорытындыласақ, Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауымен бірге оның мемлекеттік басқару органдары дүниеге келді. Ресей федерациясының құрамында автономиялық Республика дәрежесін алған мемлекетіміздің құзыры шектеулі болғанын Кеңес өкіметінің барлық заң актілерінен байқауға болады. Автономияның билік органдары өзінің іс-әрекетінде орталықтың алдында тәуелді болып, есеп беріп отырды. Қағаз жүзінде өзінің ішкі ісін дербес жүргізуге, шешуге мүмкіндік алған автономия іс жүзінде орталықтың бір губерниясы сияқты ғана әрекетке қол жеткізді. Ең бастысы автономия алғашқы құрылған кезден бастап, кеңестік басқару органдарының ұйымдастырылуы барысында жергілікті ерекшеліктер ескерілмеді. Жергілікті қазақ халқының ұлттық мүддесі екінші қатарға ығыстырылып, бірыңғай Кеңестік ұран қатарға шығарылды.
1.2 Қазақстанның 1920-1930 жж. әлеуметтік-экономикалық даму үрдісі
Ленин социалистік революцияның стратегиялық мақсаттын бүкіл өндіріс құрал-жабдықтарын халық игілігіне берумен байланыстырылды. Ф.Энгельс өндіріс құралдарының нақты иесін атап көрсеткен еді. Пролетариаттың билікті басып алуымен, - деп жазды ол, - бәрінен бұрын өндіріс құралы мемлекеттік меншікке айналады[15, 51 б]
Өндіріс құрал-жабдықтарын мемлекеттің қарамағына беру идеясы большевиктік революцияның алтын арқауы болды. Ол жүйелі түрде толық жүзеге асырылды. Жер қоры сияқты, өнеркәсіп, көлік инфрақұрылымдары мен банктер түгелдей дерлік мемлекет меншігіне айналдырылды.
Қазақстанда 300-ден астам өнеркәсіп орны мемлекет меншігіне берілді. Олардың қатарында Спасск мыс балқыту және Шымкент дермене зауыттары, Қырғыз тау-кен өнеркәсібі акционерлік қоғамының қорғасын-мырыш зауыты, Риддер кеніші кәсіпорындары, Екібастұз және Байқоңыр көмір кені орындары, Ембі мұнай кәсіпшіліктері бар. Орынбор-Ташкент және Жетісу теміржолы, Арал теңізі, Ертіс пен Жайық өзендеріндегі кемелер мен барлық сауда флоты, Қазақстан қалаларындағы Орыс-Азия, Еділ-Кама, Сібір сауда банктері капиталымен қоса және банк бөлімшелерінің объектілері де мемлекет меншігіне жатқызылды.
Мұндай саясат, экономикалық организмді сауықтыруға тіпті де ықпал ете алған жоқ, еңбек тиімділігін көтеруге емес, қайта оны құлдыратуға жеткізді, онсыз да соғыс жылдарының ауыртпалығымен күйі қашқан өндірісті онан әрі аздырып-тоздырды. 1920 жылғы өнеркәсіп санағының деректері бойынша Қазақстанда 891 кәсіпорын жұмыс істеді, жұмысшылардың жылдық саны 1913 жылғы 20 мыңнан 1920 жылы 8 мыңға дейін азайды [20,81б.].
Ауыл шаруашылығында әскери коммунизм саясатының жиынтық бейнесі ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындаудың салғырттық жүйесі түрінде көрініс тапты. Азық-түлік салғырты жөніндегі большевиктік науқанды селолық кедейлер комитеттері (кедейлер комитеттерінің саны Қазақстанда онша көп болған жоқ) мен шаруалар өндірген өнімдерді (ең бастысы, астықты) революция пайдасына күштеп жинап алатын қарулы жұмысшылар отрядтары жүргізді.
Астыққа мемлекеттік монополия мен салғырт ісі Қазақстанда 1920 жылдан бастап кең көлемде жүзеге асырылды. Осы жылдың басында салғырт (ет салымы) әдісі мал шаруашылығында да кеңінен қолданыла бастады. Мәселен, 1921 жылы Батыс Қазақстанның Орал және Бөкей губернияларында салғыртқа қатысты азық-түлік дайындау органдарының шаруалардың қолындағы малын тартып алуы 120 және 112%-ды құрады. Бұл жоғарғы көрсеткіш партия органдарыныңосы фактілер туралы берген есептерінде айтылғандай, тіпті де малшылардың революциялық құштарлығымен емес, пролетариат өкілдерінің революциялық қыспағымен түсіндіріледі.
Егін өсіретін шаруашылықтардан астық бір дән де қалдырылмастан түгелімен тәркіленді. 1920 жылы мамыр айының ортасында азық-түлік комитеттері азық-түлік диктатурасын орнату, яғни ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау мен оны бөлуге мемлекет монополиясын орнату туралы жасырын партиялық нұсқау алды. Шаруаның көктемгі тұқым себу науқаны аяқталысымен, РКФСР үкіметі декрет шығарды (1920 жылғы 20 маусымда), сол декретке сәйкес Сібірдің және Қазақстанның соған шектес аумақтарындағы астық өсірушілері әскери тәртіппен астық бастыруға және артық астықтарының барлығын тапсыруға міндеттелді [21,45 б.].
Осы нұсқау бойынша 1920 жылдардағы азық-түлік дайындау науқанында Сібірдегі аудандардан 110 млн пұт көлемінде азықтық жем алынды, оның 35 млн пұты, яғни үштен бірінен астамы Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарының мойнына түсті. Және бұл 1920 жылғы астықтыңөнімділігі айтарлықтай төмен болған кезде жүзеге асырылды.
Мал шаруашылығы саласы да өте ауыр жағдайда қалды. 1914 жылдан 1922 жылға дейін ірі қара малдың саны 2,1 млн басқа, жылқы 2 млн басқа, қой-ешкі 6,5 млн басқа дерлік және түйе 300 экономикалық салдары күйзеліске ұшыраған Батыс Қазақстан (Орынбор губерниясы, Ақтөбе облысы, Бөкей ордасы) өңірі мен Ақмола облысының бір бөлігін де апатты азық-түлік жағдайына әкеп соқтырды. Бұл өңірлерде егіс алқабы 1917 жыл мен 1921 жыл аралығында 55%-ға дейін қысқарды (бір шаруашылықта орта есеппен 5,5 десятинадан 2,7 десятинаға дейін). Өңірде азық-түлік тұтыну тапшылығы 10,7 млн пұтты құрады. 1,4 млн адам аштықтан қырылу шегіне жетті [21,74 б.].
Азамат соғыс аяқталғаннан кейін Кеңестер елін тағы бір ауыр сынақ күтіп тұрды. 1921-1922 жылдардағы ұзаққа созылған қарсыз қыс жауынсыз жазға ұласты. Қыста қардың, көктем мен жазда жауынның болмауы қатты құрғақшылықты, оның салдары ашаршылық нәубетін әкелді. 1921 жылдың жазында ол елдің көптеген өңірлерін, әсіресе Еділ бойы аудандарын жайлады. 1921 жылдың күзіне қарай бүкіл ел бойынша 20 млн астам адам аштыққа ұшырады.
Қазақстанның көпшілік аудандары етек жайған ашаршылық құрсауында қалды. Орал, Орынбор, Қостанай, Бөкей, Ақтөбе губернияларында себілген астық қатты құрғақшылықтан шықпай қалды, шыққандары жазғы ыстықта қурап қалды. Мал өсірумен айналысатын көшпелі және жартылай көшпелі аудандардағы жайылымдар мен шабындықтар толықтай күйіп кетті. Оның үстіне 1920-1921 жылдардағы ұзаққа созылған қатал қыс Торғай уезінде малдың жаппай қырылуына әкеп соқты. Шұбалаң, Майқара, Сарықопа және басқа болыстар да зардап шекті. Ашаршылық құрбандарының, аштан өлгендердің саны күн сайын көбейе берді [22, 87 б.].
Ашаршылық отырықшы аймақтарды да қамтыды. 1921 жылғы ақпан-наурыз айларында Қостанай губерниясындағы Исаев-Дедов аудандық кеңесі атқару комитетінің Қазақ АКСР Халық Комиссарлары Кеңесіне жолдаған есебінде аудан тұрғындарының аш екендігі, сондай-ақ жекелеген ауылдардың наразылық білдіріп жатқаны туралы айтылды. Бірқатар аймақтарда шаруалар арасынан мемлекеттік тапсырыс бойынша жиналған астықты рұқсатсыз бөліп алған фактілері атап көрсетілді. Мәселен, Дмитриев селосының екі жүзге жуық әйелі көршілес кенттерден қосылған әйелдер мен бірге жиналған астықты Орынбор астық қоймасына тапсыруға ашық қарсылық білдірді, егер сіздер жиналған астықты әкететін болсаңыздар біз аштан қырыламыз деген ұранмен шықты. Ал Васильев селосының тұрғындары кәдімгі күн сайын сайынғы таңғы жиында шіркеу қоңырауымен бір мезгілде бір үзім нан мен мал азығы төңірегінде қызу айтыс ұйымдастырды. Олар кеңестердің жергілікті өкілдерін: бізге астық беріңіздер, әйтпесе біз аштан қырыламыз деген айқаймен қарсы алды. Никольск селосының тұрғындары, сол кезде көктемгі дән себу науқанына әзірленген тұқымдық астықты рұқсатсыз өзара бөліп алды.
1921 жылғы тамыздан бастап Орынбор, Ақтөбе, Бөкей, Орал және Қостанай губерниялары аштықтан зардап шеккен аймақтардың тізіміне ресми түрде енгізілді. 1921 жылдың күзіне қарай Қазақ АКСР-інің жеті губерниясының бесеуі: Орынбор, Ақтөбе, Бөкей, Орал және Қостанай губерниялары (Түркістан АКСР-і құрамындағы Сырдария және Жетісу губернияларын қоспағанда) және Адай уезінің тұрғындары аштыққа ұрынды [22, 115 б.].
Ашаршылық 1 558 927 тұрғыны бар 1 048 100 шаршы метр аумақты қамтыды.
Кесте 1. 1921 жылдың қарашасына қарай губерниялар бойынша ашыққандар саны:
Губерниялар
Статистика басқармасының
деректері бойынша
Әр түрлі көздерден алынған
деректер бойынша
Орынбор
Қостанай
Орал
Ақтөбе
Бөкей
Барлығы
387 500
264 900
384 900
296 100
176 500
1508 900
444 786
254 816
400 000
359 325
100 000
1 558 927
Қазақ республикасында 1922 жылдың наурыз және сәуір айларындағы дерек бойынша, Семей губерниясының тұрғындарын қоспағанда, алты губерния тұрғындарының 68,2%-ы ашықты. Кейбір губернияларда ашыққандар саны орта көрсеткіштен де асып кетті. Мәселен, Орал губерниясында тұрғындардың 99%-ы, Орынбор губерниясында - 80,3%-ы, Қостанай губерниясында 74,5%-ы аштық құрсауында қалды. Бөкей губерниясында осы көрсеткіш 29,5 %-ды, Ақмола губерниясында 40,2%-ды құрады [23, 115 б.].
1922 жылғы 19-27 ақпанда Орынборда өткен екінші жалпықазақстандық өңірлік партия конференциясында Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің төрағасы С.Меңдешевтің Қазақ АКСР-індегі ашаршылық және онымен күрес деген тақырыпта баяндамасы тыңдалды. Конференция көрсеткендей, ашаршылық Семей және Ақмола губернияларын қоспағанда, республиканың барлық аймақтарын қамтыды. Ашаршылықтың ғаламат болғаны соншалық, жүрек жалғайтынтүк таппаған аш-арықтар өлгендер мәйітін де талғажу етті. ...Бүкіл елге тараған зұлмат аштық Қазақ АКСР-інің шаруашылық-экономикалық өмірін дамытуда басты кедергі болды, ол кеңестік құрылыс іргетасын шайқап қана қойған жоқ, сонымен бірге халықтың басты көпшілігін қайыршылыққа ұшыратты деп жазылды конференция қарарында. Құжатта ашаршылықпен және оның салдарымен күресуге бағытталған бірқатар нақты шаралар белгіленді. Конференция ашыққандарға көмек көрсету жөніндегі комиссияның жұмысына партияның белсенді қызметкерлерін тарту қажеттігін атап көрсетті. Конференция делегаттары РКФСР көлік қызметкерлеріне арнап ашаршылықтан зардап шеккен аймақтарға тамақ өнімдері мен астықты үздіксіз жеткізу туралы үндеу қабылдады. Дала өлкесіндегі қазақ халқына көмек көрсетуге назар аударылсын, - деп айтылды қарарда, - сол үшін аппарат қызметін қайта құру қажет [ 24, 37 б.].
1922 жылдың көктеміне қарай республика бойынша ашыққандарға көмек көрсету үшін барлығы 7 губерниялық, губерниялыққа теңестірілген 1 уездік (Адай губерниясы), 46 уездік және аудандық, 1127 болыстық, ауылдық және селолық комиссиялар ұйымдастырылды. Сонымен бірге 556 жергілікті өзара көмек комитеттері құрылды. Барлық комиссиялардың қызметін Қазақстан ОАК-і жанынан ұйымдастырылған, ашыққандарға көмек көрсету жөніндегі Орталық комиссия үйлестіріп отырды.
1922 жылы ҚазАКСР-інің партия ұйымдары мен кеңес органдарының барлық күш-жігері ашарлылықпен күреске бағытталды. Ашыққан халыққа көмек көрсету жөніндегі Орталық комиссия мен жергілікті кеңес органдары жүргізген жұмыстардың нәтижесінде 1922 жылдың ортасына қарай 777 192 адамды тегін тамақтандыру мүмкіндігі туды. Көктемгі тұқым себу жұмыстары қарсаңында Қазақстанның аудандары тегін көмек ретінде 907 501пұт тұқымдық астық алды. Олардың тұқым сепкен алқабы 957 224 десятинаға жетті. Тұтас алғанда, барлық тұқымдық астық 1922 жылдың өзінде-ақ Қазақстанда себіліп болды [22,190 б.].
Қазақстанның аштық жайлаған губернияларына Семей губерниясы айтарлықтай көмек көрсетті: өз губерниясында дайындаған азық-түлікке қоса, республиканың және Еділ бойының ашыққан тұрғындары үшін көршілес Монғолиядан 1922 жылы 77 000 қой және 5 000 ірі қара сатып алды.
Кейбір халықаралық ұйымдар (Қызыл Крест, балаларға көмек көрсету жөніндегі Халықаралық Одақ және басқалары) мен жекелеген белгілі тұлғалар да көмек көрсетті. Мәселен, Норвегияның әлемге танымал ғалымы және қоғам қайраткері Ф.Нансен ҚазОАК жанындағы Орталық балалар комиссиясына 4 052 жәшік консерві, 20 жәшік кептірілген нан, 30 пұт медиакаменттері бар екі жылжымалы амбулатория берді.
Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті Кеңесінің 1923 жылғы 20 маусымдағы декретімен сол жылдың 1 тамызынан бастап ашаршылықпен және оның салдарымен күрес жөніндегі комиссиялар таратылды. Олардың міндеттері енді ауыл шаруашылығына көмек көрсету жөніндегі арнайы ұйымдастырылған комитетке жүктелді. Бірсыпыра уақыт өткеннен кейін сондай комитет ҚазОАК-нің жанынан да ұйымдастырылды [25, 36 б.].
Адамзат өзінің тарихи эволюциялық даму барысында мәжбүрлеудің тек екі балама жүйесін қалыптастырды. Біріншісі - адам еркіне әкімшілік ықпал ету және екіншісі - өндірушінің құқықтық еркіндігіне кепілдік бере отырып экономикалық мәжбүрлеу жүйесі. Олардың қатар өмір сүруі іс жүзінде мүмкін емес, өйткені әкімшілік жүйе мәжбүрлеудің экономикалық мүддесінің әсерін әлсіретіп шектейді, және керісінше оған экономикалық құралдарды енгізу әкімшілік жүйенің билігіне нұқсан келтіреді.
Әскери коммунизм үшін саясаты өзінің меншік қатынастары құрылымдарын мемлекет қарауына алу, орталықтандыру және экономиканы іс жүзінде, тіпті, милитарланған директивалық басқару сияқты негізгі принциптері арқылы мәжбүрлеудің басты үлгісін ұстанғанын білдірді. Мұны мемлекеттің бүкіл саясатының арқауына айналдыру халық шаруашылығының босаңсуы мен тоқырауына әкеп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz