Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы халықтың қоныстану жүйесі
Тақырыбы: Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы халықтың қоныстану
жүйесі
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау.Батыс Қазақстан аймағының тарихи-географиялық тұрғыдан
зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 8
1.1 Ежелгі дәуірден XVI ғасырға дейінгі алғашқы зерттеулер мен
ізденістердің деректері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 9
1.2 Маршруттық және арнайы жинақылы зерттеулер (ХVІ-ХХ ғғ.) .. 18
1.3 Батыс Қазақстан аймағының ландшафттарының зерттелуі ... ... .. 27
І-тарау. Қоныстану жүйесінің дамуында географиялық, әлеуметтік-экономикалық
жағдайлардың алатын орны және шаруашылықтың аумақтық құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 8
1.1. Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы халықтың қоныстануына әсер
ететін физикалық-географиялық жағдайлар ... ... ... 8
1.2 Маршруттық және арнайы жинақылы зерттеулер (ХУІ-ХХ ғғ.)
1.3 Батыс Қазақстан аймағының экономикалық-географиялық,
әлеуметтік жағдайлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..22
ІІ-тарау. Батыс Қазақстан аймағының қоныстану жүйесінде орын алған
әлеуметтік-экономикалық факторлар мен алғышарттар
... ... ... ... ... ... 34
2.1 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы өндіріс тораптары мен
кешендерінің дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 52
2.2 Оралмандарды қайта қоныстандыру мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Өтпелі кезеңде елімізде экономикалық
дағдарыстың туындауы, әлеуметтік-экономикалық, демографиялық қиындықтар
республикамыз үшін өткір мәселе. Экономиканы тығырықтан шығаратын
алғышарттардың бірі ретінде дүниежүзілік өркениетті елдердің талаптарына
сай келуі үшін қоғамдық географияда географиялық заңдылықтарды зерттей
отырып, оның экономика мен әлеуметтану элементтерін тоғыстыратындықтан әр
түрлі зерттеу әдістерін кеңінен қолдандық.
Зерттеулердің негізі экономикалық құрылымдардың кейбір салаларын қайта
құру, жаңарту арқылы экономикамызды нығайту үшін аймақтың тарихи-
әлеуметтік, экономикалық ерекшеліктеріне сүйенді.Себебі жас мемлекеттің
қалыптасуымен бірге қоғамдағы экономикалық жағдайдың өзгеруі әлеуметтік
жағдаймен байланыстырыла отырып жүйелі түрде қаралды. Егеменді еліміз
тәуелсіздік алған жылдары ішінде саяси, әлеуметтік-экономикалық ірі
өзгерістерді басынан өткерді.
Қоғамның өркениетті дамуына орай еліміздің дүниежүзілік
қауымдастықтарда, экономикалық рыноктарда сыбағалы салмағы арта түсіп,
әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуына байланысты негізгі бағыттары өзгеру
үстінде.Осыған сай барлық экономикалық жүйелердің даму ерекшелігі
қалыптасты.
Қазіргі кезеңде қалалық және ауылдық елді-мекендер құрылымындағы
ерекшеліктерін, қоныстану жүйесіндегі қарама-қайшылықтардың шиеленісуін
және қоныстану процесін зерттеу ең өзекті мәселе болып табылады.
Сондықтан Қазақстан қоғамын қайта құруға, ірі әлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларды жүзеге асыруға негізделген Елбасының 2030 - жылға дейінгі
даму стратегиясын айқындаған халыққа жолдауында тұрғындарды жергілікті
жерлерге тұрақтандыру, олардың әлеуметтік әл-ауқатын жақсарту үшін бірнеше
міндеттер қойылған.
Республикамыздың аумағы көлемді болғандықтан, көптеген өзіндік
сипатына қарай ұқсас факторларға, физикалық-географиялық, экономикалық-
географиялық ерекшеліктерге орай бес ірі экономикалық аймаққа (Орталық,
Солтүстік, Шығыс, Оңтүстік, Батыс Қазақстан) аудандастырылған.
Экономикалық аудан дегеніміз елдің аумақтық еңбек бөлінісі негізінде
қалыптасып, бір-бірінен шаруашылықтың мамандануы мен кешенді дамуы жағынан
ерекшеленетін бір бөлік. Әрбір ауданда шаруашылықтың бірнеше маманданған
салалары қалыптасып, жан-жақты дамиды.
Географиялық тұрғыдан алып қарағанда қарастырылып отырған аймақтың
көлемді бөлігі шөлейтті, шөл табиғат белдеуінде орналасқандықтан,
экономикасы негізінен ауыл шаруашылығы оның ішінде мал шаруашылығының
өркендеуімен ерекшеленіп келді. Кеңес үкіметі кезінде де аймақта аграрлық
өнеркәсіптің дамығанын, табиғат байлықтарына байланысты дамыған өндіріс
орындар үлесінің төмен болып, балық шаруашылығының ауыл шаруашылығының
көлеңкесінде қалғандығын айта кету керек.
Демографиялық, әлеуметтік-экономикалық процестер табиғи, тарихи-саяси,
әлеуметтік жағдайларға байланысты халықтың сирек қоныстанған мұнайлы аудан
үшін де өзекті. Маңғыстау, Атырау облыстарында халық тек теңіз
жағалауларында тығыз қоныстанғандығы белгілі. Мұның көкейтестілігі -
өндірістік кешендердің түпкі нәтижеге негізделмей, тек шикізат көзі ретінде
қалыптасқандықтан қалалар мен қтп-лердің даму деңгейі төменгі дәрежеде
болып келгендігі, моноорталықтану процесінің белең алып келгендігінде
(мәселен, Атырау облысы) болып отыр. Қазіргі кезеңде өндіріс тиімділігінің,
аймақтық өндіріс тиімділігінің артуы, аймақтың өндіріс кешендерінің
қалыптасуы, өңдеуші өндіріс салаларының дамуы, білім мен қызмет көрсету
сапасының өсуі — өндіріс пен халықтың белгілі бір аймаққа шоғырлану
процесін күшейтуге септігін тигізеді.
Қоныстану мәселесінің өзектілігінің тағы бір жағы Батыс Қазақстан
экономикалық ауданы маманданған еңбек ресурстарымен толық қамтамасыз
етілмегендіктен, шөлейт белдеудегі тұрғындардың әлеуметтік ахуалының
төмендегіден туындайды. Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы
қоныстанудың қазіргі жағдайы нарықтық экономиканың қалыптасуына байланысты
түрліше сипат алуда. Ауыл тұрғындарының қалаларға, қала маңындағы елді-
мекендерге жылыстауы, соның салдарынан көптеген елді-мекендерде халық
санының азаюы, бірер елді-мекендердің елсіздену, яғни тұрғынсыз қалу
процесі белең алып отыр.
Әрбір мемлекет, әрбір халық дүниежүзілік экономикаға, ғылым мен
мәдениетке өз үлесін қосады. Әсіресе, әлеуметтік жағдайдың тұрақталуына жол
аша отырып, зерттелінетін Батыс Қазақстан аймағының экономикалық және
әлеуметтік саясатының қалыптасуын да қарастырамыз.
Қоныстану процесінің әлеуметтік, экономикалық-географиялық мәселелерін
ашып көрсетуге арналған диссертациялық жұмыста бұрын жүйелі түрде
зерттелмеген Батыс Қазақстан экономикалық ауданы басты нысанаға алынып
зерттеледі.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қоныстану процесі жайындағы ғылыми,
әдіснамалық еңбектерді талдау нәтижесінде осы мәселеге арналған елеулі
зерттеу жұмыстарының бар екендігі көрінді. Қала мен ауыл елді-
мекендеріндегі халықтың қоныстану процесін теориялық тұрғыдан қарастырып,
мәселелерді шешуде экономгеографтар Н.Н. Баранский, Ю.Г. Саушкин, Б.С.
Хорев, Б.Я. Двоскин және басқа ғалымдар жан-жақты үлес қосты. Жұмыстың
теориялық-әдіснамалық бөлімінде қоныстану процесіне қатысты күрделі
мәселелерді зерттеп, ғылыми-теориялық тұжырым жасауға үлес қосқан отандық
және ТМД елдерінің белгілі ғалымдары: Г.М.Лаппо, Ж.А.Зайончковская,
Е.М.Арынов, М.М.Тажин, Қ.Ғ.Ғабдуллина, М.Б.Тәтімов, М.Н.Сыдықов және т.б.
экономгеограф, экономист, әлеуметтанушы, тарихшы-демограф ғалымдардың
еңбектері басшылыққа алыңды. Қоныстану жүйесінің ұйымдастырылу мәселелері
қарастырылғанда Ү.М.Ысқақов еңбектері негіз болды. Сондай-ақ
Ә.С.Бейсенова,Ю.К.Шокаманов, А.Ғ.Ғалымов, М.А. Ғалымов және т.б.
ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Диплом жұмыстың мақсаты — Батыс Қазақстан
экономикалық ауданындағы халықтың қоныстану жүйесін, экономикалық-
географиялық мәселелерін зерттеп, тұрғындарды елді-мекендерде тұрақтандыру
процесін ұйымдастырудың жолдарын айқындау.
Диплом жұмысының міндеті.
Жұмыстың алдына қойылған негізгі міндеттер ауқымы төмендегідей:
- Батыс Қазақстан экономикалык, ауданындағы халықтың қоныстануына әсер
ететін физикалық-географиялық жағдайлар;
- Батыс Қазақстан аймағының экономикалық-географиялық,әлеуметті к
жағдайлары;
- Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы өндіріс тораптары мен
кешендерінің дамуы;
- Оралмандарды қайта қоныстандыру мәселелері;
Зерттеу нысаны Батыс Қазақстан экономикалық ауданының қоныстану
жүйесі, қоныстанудың экономикалық-географиялық, әлеуметтік аспектілері.
Зерттеу пәні ретінде қоныстану процесінің қоғамдағы орны, қазіргі
кездегі өзекті мәселелері, заңдылықтары мен ұғымдарының мәні, мазмұны
қамтылды.
Зерттеудің эмпирикалық базасына және теориялық-әдістемелік негіздеріне
қалыптасқан ой-тұжырымдар, Қазақстан Республикасының мемлекеттік
бағдарламалары, көші-қон заңдары, нормативтік құжаттары, қоныстану
мәселелерін шешуде отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері алынды.
Қоныстану мәселелерін зерттеуде географиялық саралау, картографиялық,
математикалық модельдеу, демографиялық статистиканың дәстүрлі және жаңа
әдістері, хронологиялық (аймақтық зерттеу), эклектикалық (аралас) саралау
әдістері, әлеуметтік-экономикалық бағалау тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы дипломдық жұмысқа қойылған мақсат пен
міндеттердің орындалуына орай анықталады:
- Батыс Қазақстан экономикалық, ауданындағы халықтың қоныстануына әсер
ететін физикалық-географиялық жағдайлары;
қоныстану жүйесін тиімді ұйымдастырудың ұстанымы ретінде
жергілікті жағдайлар мен шарттардың жан-жақты ескерілуі арқылы қоныстану
процесінің даму бағытына әсер ететін факторлар айқындалды;
қалалық елді мекендерді дамыту, ауылдық елді мекендерде
тұрғындарды тұрақтандыру, сондай-ақ экономикалық аймақтағы халық санын
оралмандар есебінен арттырудың әлеуметтік-экономикалық негізі ұсынылды.
Диплом жұмысының құрылымы ғылыми жұмыстардың мақсаттары мен
міндеттеріне сай түзілген. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАТЫС ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНЫҢ ТАРИХИ-
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕЛУІ
1. Ежелгі дәуірден XVI ғасырға дейінгі алғашқы зерттеулер мен
ізденістердің деректері
Географиялық орны жағынан Еуропа мен Азия арасындағы елшілік және
миссионерлік маршруттардың, керуен жолдарының қақпасы болған Батыс
Қазақстан аймағының табиғат жағдайлары мен оның ресурстары саяхатшылар мен
ғалымдар назарын ерте кезден-ақ өзіне аударған. Бұл аумақ арқылы Қытай мен
Монғолиядан шығып, Жоңғар қақпасы, Жетісу жерімен Тянь-Шань тауының
солтүстік бөктерін жағалай отырып, Бұхар асқан, сол сияқты Орта Азиядан
Хиуа арқылы немесе Сырдарияны бойлай Каспий ойпаты арқылы Еуропаға
бағытталған, кейінірек Орта Азиядан орыс қалаларына қатынайтын керуен
жолдары өтетін болған. Аймақ арқылы VІІІ-Х ғасырларда славяндардың Қара
теңіз арқылы Византиямен сауда қатынасын жасайтын үлкен теңіз жолының бір
тармағы (Каспий теңізі арқылы Еділді бойлап жүретін Араб теңіз жолы) өтті
[1]. Батыс Қазақстан аймағын географиялық тұрғыдан танып-білудің ұзақ
тарихы бар. Өлкенің батыс және оңтүстік бөліктерінің табиғат жағдайлары
туралы алғашқы мағлұматтар, көне деректерде — парсы жазбаларында, грек және
рим ғалымдары мен жазушыларының, қытай және араб саяхатшыларының
шығармаларында ұшырасады (Сурет 1).
Ежелгі дәуірден бастап қазіргі заманға дейін Батыс Қазақстан
географиялық тұрғыдан жете зерттелгенімен, осы зерттеу жұмыстарын саралап,
бір жүйеге келтіру мен баға беру мақсатында арнайы еңбек жазылмаған.
Сондықтан біз аймақ табиғатының зерттелу тарихын А.П.Горбунов, Ә.С.
Бейсенова, Ә.Б. Бірмағамбетов, И.П.Магидович, В.И.Магидович еңбектері
негізінде үш кезеңге бөліп қарастырамыз: [2]
1.Батыс Қазақстан аймағының ежелгі дәуірден XVI ғасырға дейінгі
аймақтық қарапайым тарихи зерттеулер мен ізденістер.
2.Батыс Қазақстан аймағының Ресейге қосылуының бастапқы мен екінші
кезеңіндегі маршруттық және арнайы барлама жинақылы
тарихи зерттеулері (XVI ғасырдан XX ғ. дейін).
3.Батыс Қазақстан аймағы ландшафттарының зерттелуі.
Батыс Қазақстан аймағында мәдениет атауларының ерте дами бастағанын
түрлі тарихи дәуірлерде өмір сүрген зерттеушілердің (Гомер, Геродот,
Страбон, К.Птоломей, В.Рубрук, Ибн Батутта, А.Никитин, А.Харузин, Г.Карелин
және т.б.) Орта Азия мен Қазақстан жері туралы географиялық тұрғыдан
мағлұматтар берген айтулы еңбектерінен көре аламыз [3].
Антикалық дәуірде Батыс Қазақстан аймағының ірі табиғи объектілері
туралы сан алуан тарихи-географиялық мәліметтер жинақталды. Әсіресе Тарих
атасы деп аталған саяхатшы ғалым Геродоттың біздің заманымызға дейінгі V
ғасырдың 40-жылдарының соңы мен 30-жылдардың басында жазылған тоғыз
кітаптан тұратын Тарих атты еңбегі ежелгі қолжазбалар
Сурет 1.Батыс Қазақстан аймағының географиялық орны
ішіндегі аса құндыларының бірі болып саналады. Мұнда Геродот Дарийдің
скифтерге қарсы жорығын баяндаумен қоса, Ойкуменді мекендеген тайпалар және
олар жайлаған аймақтар туралы мағлұматтар келтіреді. Геродот бірінші болып
Каспий теңізінің басқа сулармен жалғаспайтын тұйық су алабы екенін, оның
солтүстіктен оңтүстіке қарай созыла біткен жалпы пішінін дұрыс
тұжырымдайды. Сонымен қатар, Тарихта мынадай деректер келтірілген:
Каспий басқа теңіздерге ұқсамайды, себебі теңіздің басқа теңіздермен
байланысы жоқ, оның ұзындығы ескекті кемемен 15 күндік жол, ал енінің ең
жалпақ жеріне небәрі 8 күнде жетуге болады. Каспий теңізінің батыс жағы
таумен қоршалған, шығыс жағы — қараса көз жетпейтін ұлан-байтақ жазық дала,
ал Орал өзенінен әрі қарай ойлы-қырлы тастақты жерлер, одан өтсең адам
өтпес заңдарғар таулар бар. Саяхатшы аймақтың ірі табиғи географиялық
обьектілеріне дұрыс түсінік береді. Ойлы-қырлы тастақты жерлер — Жалпы
Сырт, ал заңдарғар таулар Орал тауы болса керек [4].
Геродот заңдарғар таулардың бөктерлерінде (Орал тауының оңтүстік-
шығыс беткейі) агриппей тайпалары мекендейтін, одан әрі алуан түрлі ну
ормандар өскен жерлерде (Қазақстанның солтүстік-батысы) будин тайпалары
тұратынын атап көрсетеді. Будиндердің оңтүстігінде жеті күн жолдық шөл дала
жатыр, ал бұл шөл даланың шығысында фиссагеттер орналасқанын баяндайды.
Сөйтіп, ежелгі көшпенділер дәуірінде Батыс Қазақстан жерін мекендеген
тайпалардың тұрағын сипаттай отырып, саяхатшы Каспий теңізі мен оның
төңірегіндегі аймақтар туралы түңғыш географиялық деректер қалдырған. Осы
деректердің бәрі Геродот салған жер пішіні атты картада көрсетілген
[4,509б].
Каспий теңізін Солтүстік мұхиттың шығанағы деп есептеген Страбон жалпы
алғанда, құрлықты өзін қоршаған теңізбен немесе мұхитпен ұласып жатқан арал
ретінде түсінеді. Ал мұхитты құрлыққа сұғына еніп жатқан төрт үлкен шығанақ
деп санады. Гиркан (Каспий) теңізін солтүстік шығанаққа жатқызады.
Аймақ туралы географиялық деректерді сан ғасыр бұрын бір арнаға
түсіріп, айқындап берген Клаудий Птоломей өз еңбектерінде ежелгі дүниені
танып-білуді дамытып қана қоймай, еуропалықтардың қазақ жері туралы
географиялық ұғымының деңгейін көрсетті. Онда Қазақстан шамамен солтүстік
ендіктің 49°-60° аралығында орналасқан. Мұның өзі солтүстік ендіктің 41°
мен 55°3 көрсететін осы заманғы картаға деңгейлес келеді. Ендік бойынша
Қазақстан аумағы 3°3 сыйғызылып, К.Птоломей картасында 11°-қа теңеледі .
Скифияның оңтүстік шекарасын К.Птоломей Яксарт (Сырдария) өзені бойымен
жүргізеді, ал оңтүстік-батыстағы Оксит тауларының (Үстірт қыраты) етегі мен
Окс (Амудария) өзенінің жоғарғы сағасы солтүстік ендіктің 43° тұспа-түс
келеді, ол осы күнгі Амударияның жоғарғы сағасына сәйкес келеді. К.Птоломей
картасында бойлық бойынша көп алшақтық бар; бұл картада Скифия аумағы шығыс
бойлықтың 88° мен 140° аралығын алып жатыр, ал осы күнгі картада
(Қазақстанның физикалық картасы. Масштаб 1:1500000) Қазақстан шығыс
бойлықтың 49°-87° аралығында орналасқан. Шығысқа қарай мұндай алшақтық
тіпті молая түседі: Ра (Еділ) өзенінің жоғарғы сағасы шығысқа қарай ығысып
кеткен. К.Птоломейдің картасы бойынша Гиркан (Каспий) теңізі шығыстан
батысқа қарай созылып жатыр [5,450б].
VI ғасырда Орта Азия мен Қазақстанда көшпенді басқыншылардың жаңа
империясы — Алтай түріктерінің қағанаты шаңырақ көтерді. Бұл империя аз
уақыт ішінде Тынық мұхиттан бастап, Қара теңізге дейін мекендеген барлық
халықтарды өзіне бағындырып алды. Түріктер Жоңғарияны қақ жарып өтіп,
Жоңғар қақпасы арқылы Жетісуға баса көктеп кірді. Қаратал, Іле, Шу
өзендерінен өткен Истамир қаған басқарған Түркілер Мойынқұмды оңтүстігінен
орағытып, мидай дала арқылы Қаратау жотасына бағыт алды. Сырдария өзені
арқылы Арал (өз сөздерімен айтқанда Батыс) теңізіне жеткен Түркілер одан
әрі Батыс Қазақстан даласын басып өтіп, Мұғалжар арқылы Еділ өзеніне асты.
Батыс Қазақстанның кең даласында б.з. бұрын 1-мыңжылдықтың ортасында
сарматтар тұрса, б.з. басында алаңдардар мекендеді. Батыс Қазақстан
тайпалары Еділ-Кама бұлғарларымен, орыстармен экономикалық саяси қатынаста
болды; IX ғасырда көпестер Еділ мен Каспийдің солтүстік-шығыс, шығыс
жағалауларына да келе бастады. VII ғасырдан бастап Батыс Қазақстан аумағын
зерттеуде арабтар көрнекті роль атқара бастады. Бұл тұрғыда араб
географтары Ибн Хордадбектің, әл-Мақдисидің, Ибн Хаукальдің, Ибн Рустенің,
әл-Истахридің, әл-Масудидің, ол-Идрисидің, Ибн Фадланның және басқа
ғұламалар еңбектерінің маңызы айрықша зор [15].
Ибн Фадлан Бағдадтан 921 жылы 21 маусымда аттанып, Хамадан, Рей,
Нишапур, Мерв, Бұхар маршрутымен жүрген (2-сурет). Содан соң Амудария мен
Арал теңізінің жиегіндегі Хорезмге дейін, Үстірт пен Жайық (Орал) арқылы
Поволжьеге өткен. Саяхатшы жүріп өткен аймақтардың жер бедері, климаты,
өзендері мен көлдері, топырағы туралы мағлұматтар келтірген [15,646б]. Ибн
Фаддан басып өткен Батыс Қазақстан аймағының жер бедерін сөз ете келіп,
жолының дені шөлейт құм арқылы өткенін және ішінара тастақ жерлердің де
кездесетінін айтады. Тастақтар Үстірттің сол жақ беткейінен асқан тұста
ұшырасқан. Он бес күн жол жүргеннен кейін біз қаптаған тастары бар үлкен
тауға келдік деп жазды ол. сірә, саяхатшының бұл айтып отырғаны Солтүстік
Шың (Чинк) сияқты (Сурет 2).
Осы тастақ жерлерге дейін жол Үстірт арқылы өткен, ал жотаның үсті
шөлейт жазық, бір де бір тауы жоқ жазық дала екені баяндалған.
Ибн Фадлан өзі өткен өзендердің аттарын атайды: Яганда (Шаған), Жем
(Ембі), Жахыш (Сағыз), Озіл (Ойыл), Ердем (Қалдығайты), Барыш (Бұлдырты),
Анхаты Атил (ИтильЕділВолга), Ирхыз (Ырғыз) және Жайқ (Жайық). Саяхатшы
өз жазбаларында әлгі атауларды оңтүстік-шығыстан бастап солтүстік-батысқа
қарай белгілі бір жүйемен келтіреді, соған қарап оның жолсапарының бағдарын
анықтау қиын емес.
Сурет 2.Батыс Қазақстан аймағының зерттелуі (Орта ғасырларға дейін)
Сонымен бірге, өзен атаулары X ғасырда Батыс Қазақстанда су жүйесі
қандай болғанын айқындауға мүмкіндік береді. Ол кездегі су жүйесі негізінен
осы күнгідегідей болғанымен, қазір кейбір өзендерінің суы тартылғанын
немесе мүлдем құрғап кеткенін көреміз. Ибн Фадлан үлкен өзендердің
бәрінің суы мол болғанын және олардан өтерде құрбан шалып отырғанын
мәлімдейді [15, 221-б]. Саяхатшы Жайық (Жайық) өзені жөнінде ол біз көрген
өзендердің ең үлкені, әрі ағыны да өте қатты деп жазды. Саяхатшы Шалқар
көлінде болып, оны аумағы үлкен суы нағыз теңіздікі секілді көл ретінде
сипаттайды. Хорезмге қыстаған кезде саяхатшы қыстың ызғарлы болғанын, қар
жауып, жиі-жиі ұйтқып жел соғып тұратынын айтқан. Солтүстікке жол шеккенде:
...Біз күннің бір бөлігінде ғана жол жүре алдық — ұзақ күн бойы жүруге
суық мұршамызды келтірмеді... — деп жазады. Болған аймақтарының климаты
туралы сөз еткенде Ибн Фадлан оны өз елінің климатымен салыстырып отырады.
Ибн Фадлан Оғыз мемлекетінің астанасы — Янгикент қаласында болған. Ал
ол мемлекет Орта Азияның егіншілікпен айналысатын ірі алқаптарының
Хорезммен және Мауреннахрмен шектескен тұсында орналасқан. Саяхатшы Үстірт
арқылы ылдиға түсіп, Шың (Чинк), төңірегіңде құздарға келгенін, одан соң
өзеннен өтіп, ұзақ жол жүріп, башқұрттарға кезіккенін, және Жем, тағы
бірнеше өзеннен өткесін ғана теңіз секілді үлкен тұйық судың жиегін
мекендеген печенегтерге жолыққанын мәлімдейді. В.Бартольдтің жорамалы
бойынша, бұл арада өңгіме Батыс Қазақстан облысындағы Жамансор көлі туралы
болып отыр [15, 187-б].
Ибн-Батутта Еділ атырауы мен Каспий маңы ойпатын, Үстіртті зерттеп,
бүкіл араб олеміне Каспий аймағының шығыс шеті екенін және объектІнің жер
бедері биік жалпақ дөңес екенін зерттейді, бүкіл араб әлеміне осы өңір
туралы танымал болған еңбек қалдырады.
Батыс Қазақстан аймағы туралы X ғасырдың аяғындағы маңызды
географиялық еңбектердің бірі - тегі Орта Азиядан шыққан беймәлім автордың
қолжазбасы. Шығарма араб тілінде Худцуд ал-Алам мин ал-машрик ил ал-
Магриб (Шығыстан Батысқа дейінгі әлем өлкелері немесе Әлем
шекараларының кітабы) деген атпен жазылған. Қолжазбаны 1892 жылы
А.Г.Туманский ашқан. Сондықтан ол ғылымда Туманский ономастикасы деп
аталады. Қолжазбаның суреттерін В.Бартольд бастырған (1930 жылы), ал толық
түсініктеме беріп, сыни тұрғыдан аударма жасап, жарыққа шығарған -
В.Ф.Минорский (1937 жылы). Худдуд ал-Аламда, Гуздар (оғыздар) елі және
оның шекаралары деген тарауда Арал мен Каспий теңіздерінің маңы туралы сөз
болған. Каспий теңізі ... оның шығыс жағы гуздар мекендеген аймақтар мен
Хорезмге дейін шәлейт ... бұл теңіз ешқайда ақпайды. Хорезмнен солтүстік
батысқа қарай 40 фарсах қашықтықтағы Хорезм теңізі де сондай. Оның
айналасындағы жердің бәріне гуздер иелік етеді. Бұл теңіздің аумағы 300
фарсах... Тағы да шөл. Шығыс бағытында Мерва өңірі арқылы Жейхунға дейін
созылады. Оңтүстік бағытта шөл дала Баңердо, Несы, Фераны, Дихистан
өңірлері мен Хазар теңізінен Атиль шекарасына дейінгі атырапты алып жатыр.
Бұл шөл Хорезм немесе Гуз шөлі деп аталады. Шөлдің іші есілген құм, ол
Балха атырабынан басталып Жейхунның оңтүстігі мен Хорезм теңізіне дейін
созылып жатыр [[i], 195-б; [ii], 68-б]. Автордың Хорезм теңізі деп
отырғаны Арал теңізі, ал шөлі Қарақұм мен Қызылқұм екенін түсіну қиын емес.
Олардың шекаралары айқын белгіленген.
Әл-Масуди еңбектерінде Жайық пен Жем аралығындағы далалы жерлер мен
Ертіс төңірегі туралы сөз болды. Масуди далалы атырапты қимақтардың -
қыстауы, ал Ертіс төңірегін жазғы жайлауы ретінде бейнелейді. Ал Хазар
(Каспий) теңізі туралы деректер келтіріп, оның шөлейт атыраптарын көптеген
көшпенді гүздердің мекендейтінін айтады [18, 197-б].
Әл-Берунидің географиялық көзқарастары келтірілген Таксим ал-акалим
(Климаттардың бөлінуі), Ал-Асар ал-бакийа ал-Курун ал Халийа (Бұрынғы
ұрпақтардан қалған іздер: қысқаша хронология), еңбектерінде Каспий және
Арал теңіздері мен олардың төңірегіндегі аудандардың неғұрлым толық әрі
дұрыс сипаттамасы берілген. Ғалымның Амудария өзенінің ескі арнасы туралы
көзқарастары өте маңызды, әрі ерекше ден қоярлық. Бұл пікір бойынша,
өзеннің бір тармағы Каспий теңізіне құйған деп есептеледі. әл-Берунидің
картографиялық мұраларының зор маңызы бар. Картада Каспий теңізі (Дарен
Джурджан) бейнеленген [7, 360-б]. Батыс Қазақстан аймағындағы сол кездегі
тайпалардың оғыз одағы туралы маңызды мағлұматтар келтіреді. Солтүстік
Каспий алқаптарын мекендеген далалық тайпалардың оғыз одағының құрамына
кіргенін және Арал теңізінен бастап Каспийдің шығыс жағалауына дейін
далалық алқаптар екенін мәлімдейді.
Монғол үстемдігі тұсында (ХІІ-ХІІІ ғасырлар) араб дәуіріне қарағанда
Қазақстан аумағы туралы мағлұматтар жинау ісі әлдеқайда баяу жүргізілді.
Бұл көзенде Батыс Еуропадан Манғолияға сапар шеккен елшілер мен саяхатшылар
Орта Азия мен Қазақстан жерлері арқылы өтті.
Манғолия мемлекетіне сапар барысында Батыс Қазақстан арқылы жүріп
өткен батыс еуропалық елшілер мен миссионерлер, көпестер мен саудагерлер
осы жердің табиғаты туралы жазбалар қалдырған. 1258 жылы Манғолияға
аттанған француз королінің өкілі Вильгельм де Рубрук Қырым мен оңтүстік-
орыс даласы арқылы Еділ өзеніне жетіп, Этильден (Еділ) шыққан соң 12 күн
жол жүріп Ягак (Жайық) деп аталатын өзенге тап болғанын баяндайды [6]. Ол
Паскажир (Башқұрт) жерінен ағып шығып, Каспий теңізіне құятындығын
анықтайды. В.Рубрук Жайық өзенінен өтіп, оңтүстік-батысқа бұрылған да,
Мұғалжар мен Аралдың шығыс жағы арқылы Шу өзенінің жоғарғы сағасына асып,
одан тау жағалай жүріп отырып, Жетісуға жеткен. Вильгельм Рубрук пен Плано
Карпини өздерінің Манғолдар тарихы кітаптарында Қарақорымдағы ұлы манғол
ханына елші ретінде бара жатып, өздері басып өткен қазақ елі туралы жан-
жақты айта келе, Каспий өңірі туралы сол кездегі ғылымға өте құнды деректер
келтірген [[iii], 360-б].
Орта ғасырда өмір сүрген ғұлама ғалымдардың бірі Махмут Қашқари
география ғылымын дамытуға зор үлесін қосқан. Біздің заманымызға келіп
жеткен оның Диуани лұғат ат-Түркі еңбегі бүкіл түрік әлеміне ортақ. Ол
осы еңбегін жазбас бұрын сол кездегі түрік халықтары қоныстанған аймақтарды
түгел аралап шыққан. XI ғасырдың атақты ғалымы Махмуд Қашқаридың 15 жыл
ізденіп 1078 жылы аяқтаған еңбегінде ономастика, оның ішінде топонимика
мәселелері мол орын алған [8, 111-б]. Ғалымның еңбегіндегі тарихи,
этнографиялық, географиялық және лингвистикалық материалдарды ғалымдар
кеңінен пайдаланып келеді. Алайда мұндағы ономастикалық деректерді арнайы
зерттеу мәселесі әлі де жете қолға алынбай келеді.
М.Қашқаридің еңбегінде диаметрі 18 см карта берілген. Осы карта жайлы
автор; Румнан Мачиға дейін болған барлық түрік шаһарларының арасы бес
мыңнан сегіз мың фарсахқа дейін жетеді. Бұл шаһарлардың орнын анықтау
мақсатында олардың орқайсысына жер формасындағы шеңберде көрсеттім. Бұл
картада берілген географиялық нысандардың қазақша аудармасын қазіргі
кездегі географиялық картамен салыстырғанда көптеген мәліметтердің дұрыс
жасалғандығын байқау аса қиынға соқпайды [8, 34-б].
Түрік тілін зерттеу барысында М.Қашқари Түбірі бір түрік тілі атты
еңбегінде Рум өлкесінен Машынға дейін орналасқан түрік елдерінің ұзындығы
сегіз мың персах1. Олардың мекен-жайларын анықтап беру үшін жер жүзінің
бедерлі картасында нақты көрсеттім деген. Осы кітапта картаны жасағанда
шығыстан батысқа қарай түрік тайпаларының қоныстану ретіне қарай созылғаны
айтылған. Бүл зандылық география ғылымында осы уақытқа дейін сақталған.
Қашқари картасын Еуразияның қазіргі картасымен салыстырғанда байқағанымыз:
көптеген нысандар осы уақытқа дейін сақталған және географиялық орны дұрыс
көрсетілген [8, 111-б]. Зерттеліп отырған аймақтағы Еділ өзені Қыпшақ
еліндегі Бұлғар (Каспий теңізі) теңізіне құяды, оның бір тармағы орыс
жерінен бастау алады деп жазды. Картадағы Каспий теңізінің шығыс жағалауына
(қазіргі Маңқыстау түбегі орналасқан жер) Манқышлақ деп жазылған.
Батыс Қазақстан аймағының табиғаты туралы деректерді жинақтау жолында
жоғарыда сөз болып отырған дәуірге баға бергенде мынаны атап көрсетеміз:
парсы және грек жазбаларында өлке мен оны мекендеген халықтар
туралы алғашқы мағлұматтар пайда болды;
Батыс Қазақстан туралы, бұл аймақтың теңіздері мен өзендері жөнінде
антикалық авторлар неғұрлым дұрыс мағлұматтар беріп, аймақ
құрамына кірген ойкумендер тұңғыш рет картаға түсірілді. Көне жазба
деректерінде аймақтағы Каспий теңізі, Жайық, Жем, Ойыл, Сағыз
өзендері аталады. Үстірт, Жалпы Сырт, Мұғалжар және шөлдері
жайында жалпы мағлұматтар берілген.
Батыс Қазақстан жерін географиялық тұрғыдан танып-білу ісі Каспий теңізі
жағынан, оңтүстік және оңтүстік-шығыс жақтан қолға алынды,
әрі бұл жұмыс баяу жүргізілді. Ежелгі дүние мен орта ғасыр халықтары
Батыс Қазақстанның тек керуен жолдарында жатқан, немесе арабтар
мен манғолдар жаулап алған бөліктерін ғана білді.
2. Маршруттық және арнайы жинақылы зерттеулер (ХУІ-ХХ ғғ.)
Батыс Қазақстан аймағы, жергілікті халықтың көшіп-қонатын мекендері
және аймақ арқылы өтетін керуен жолдары туралы XVII ғасырдың алғашқы
ширегінде-ақ Ресейде нақты деректер болды. Бұл мәліметтердің кейбіреулері
Үлкен Сызба Кітабы (Книга Большому Чертежу) мен Мәскеу мемлекетінің
картасында көрініс тапқан. Кітапта аймақтың оңтүстік-шығысындағы Жайық
өзені және аса ірі екі су қоймасы — Хвалинск (Каспий) теңізі мен Шалқар
көлі берілген. Сондай-ақ осы атыраптағы негізгі өзендер: Яик (Жайық), Гем
(Жем), Бор (Ор), Изле (Елек), Ырғыз өзендері аталған [15, 32-б].
Кітапта Яик өзені Орал тауымен жарыса Тобол өзенінің жоғарғы сағасына
қарай ағады. Яик өзені Хвалинск теңізіне құяды, ал Яик өзенінің теңізге
дейін ағатын қашықтығы 1050 шақырым... ал Изле өзенінен жоғары, Орал тауы
бітеді де, Яик өзеніне құяды, Бор өзені Урал тауынан шығады, сол Урактан
Иргйз өзені шығып, Ақбашлы көліне құяды. Сол Урак тауынан Гем өзені ағады.
Гем өзені Хвалинск теңізінде 20 шақырым жетпей, көлге құяды. Бұл
деректерден орыстардың Қазақстан аумағының батыс бөлігін жете білгенін
аңдарғаруға болады. XIX ғасырдың екінші жартысында Үлкен Сызба Кітабын
[9] мұқият зерттеген белгілі географ-ғалым А.И.Макшеевтің мына бір пікірі
өте бір орынды: Үлкен Сызба Кітабы, — деп жазды ол — Оралдың арғы
жағындағы далаларды географиялық тұрғыдан өте-мөте дәлме-дәл бейнелеген
сүбелі еңбек.
Көрнекті ғалымдардың еңбектерінен Батыс Қазақстанның табиғат қорларын
танып-білудің кезеңдерін анықтауға, бұрынғы зерттеулердің физикалық
географияға қосқан үлесін тануға болады (1-кесте).
1-кесте
Батыс Қазақстан аймағы табиғатының зерттелу кезеңдері
Аймақтың Негізгі зерттеулердің Физикалық географиялық
аумағы туралы кезендері мен әдістері зерттелу нәтижесі
танымдық
көрсеткіштер
аумақтардың зерттеушілер
ашылуы
1 2 3 4
Аймақтың 1. Ежелгі дәуірден XVI ғ. 1. Арал-КаспийГеродот,
қарапайым дейінгі кезең Азия мен теңізі, Жайық Страбон,
зерттеулері Еуропадағы өлке жері туралы өзені туралы К.Птоломей,
мен ізденістеріалғашқы мәліметтердің моліметтер. Ибн-
жиналуы. 2. Жем, Ойыл, Хордадбек,
Негізгі әдіс: сипаттау Сағыз өзендеріәл-Масуди,
арқылы қорытындылау жасау. женінде Ибн-Фадлан.
мәліметтер. әл-Беруни,
М. Қашқари.
И.Д.Хаклов,
С.У.Ремезов,
А.Бекович-
Черкасский,
В.Н.Татищев,
П.И.Рычков,
А.С.Паласс,
И.И.Липехин
И.П.Фальк.
Аймақтық, 2. Орта ғасырдағы Батыс Арал-Каспий
жинақылы-тарихиҚазақстан жері туралы. алабына
зерттелулер Негізгі әдістер: ғылыми
Картографиялық салыстырмалы тұрғыдан
талдау. геологиялық
3. Қазақстанның Ресейге географиялық
қосылуының бас кезінен сипаттама
бастап аяқталғанына дейінгі берілуі.
аралықта өлке аумағы туралы
тарихи-географиялық
мәліметтердің жиналуы.
Негізгі әдіс: сипаттамалы
—картографиялық жинақтау.
4. 1731-1819 жж. Батыс
Қазақстан аймағының ішкі
аудандары жөнінде деректі
"Үлкен Сызба кітабы".
С.Ремезов картасы XVIII ғ.
Әскери экспедиция бекінісі
нүктелерін түсірген
геодезиялық зерттеулер.
Негізгі әдіс: Бақылау, ірі
масштабты картаға түсіру,
жүйелі салыстырмалы
географиялық талдау
зерттеулері.
Арнайы 5. Батыс Қазақстанды Ақтөбе, В.И.Левшин,
физикалық географиялық зерттеудің Атырау, Орал, Г.С.Карелин.
географиялық, арнайы тақырыптық кезеңі Маңғыстау А.Ханыков,
тақырыптық 1890-1917жж. облыстарының Я.В.Ханыков,
комплексті Негізгі әдістері: Комплекстікомплексті М.И.Иванин,
зерттеулер картографиялық экспедиция, зерттелуі. А.Е.Алексеев,
экологиялық-географиялық-палЛандш афттық К.М.Бэр,
еогеографйялық, картасы мен И.В.Мушкетов
салыстырмалы-географиялық атласының НАСеверцев,
зерттеулер. жасалынуы С.Н.Никитин,
XX ғасырда Кеңес өкіметі "Батыс В.А.Обручев,
тұсында өлке аумағын Қазақстанның Л.С.Берг.
географиялық зерттеу. 1946 физикалық Қ.И.Сәтбаев,
жылы құрылған ҚазККР Ғылым географиялық Қ.Ш.Фаизов,
академиясы, оның (геология, очерктері". З.Т.Берқалиев,
ботаника, т.б.), кейін ж. Аймақ АИ.Доскач,
мұнай ғылыми-зерттеу геологиясы, Г.В.Гельдыева,
институттары география, климаты, Л.К.Веселова,
зоология жоне жергілікті ландшафтысы Қ.Кәрпеков,
1960 және табиғи түздар жөнінде М.Әбішев,
химиясы институтының географиялық А.Ғалымов.
ғылымдары аймақ жерінің мәліметтер
табиғатын кең ауқымда жинақталды
зерттеуі.
Негізгі әдісі: Өлке аумағы
ірі, орта, ұсақ масштабтағы
карталарға түсірілді.
XVII ғасырдан бастап Батыс Қазақстанның табиғи қорлары Ресей
империясының пайдасын көздеген арнайы бағдарламалар бойынша қарқынды
игеріле бастады, елді мекендер (Гурьев, 1640) ірге көтерді. Еділ бойындағы
қалаларға Жайық балығын тасу жолға қойылды, шұрайлы жерлер орыс
алпауыттарының игілігіне айналдырыла бастады. Ресейдің сыртқы саясат
жолдарында Батыс Қазақстан аймағы ерекше орын алды.
I Петр Ресейді нығайтуға, оның экономикасын, ғылымы мен мәдениетін
өркендетуге бағытталған реформаларында Ресейдің дүниежүзілік саясаттағы
беделінің жылдам өсуіне, орыстар өзімен іргелес жатқан елдермен, онда
тұратын халықтармен қарым-қатынас жасауды ойластырды [9, 657-б]. Соның
ішінде Қазақстан ерекше орын алды, ол бүкіл Азия елдері мен жер-жерге жол
ашатын қақпа және кшидеп саналды.
Каспий теңізі әрқашанда өзінің ерекшелігімен, тарихымен, табиғи
байлықтарымен елдердің назарын аударатын. 1717 жылы I Петр патша француз
Ғылым Академиясына Каспий теңізінің бірнеше дәл картасын құрастыруды
тапсырады. Сол уақыттағы белгілі карталардың бәрінде теңіз пішіні әр түрлі
болды [9, 30-б]. Біреулерінде ол шаршы, ал басқаларында батыстан шығысқа
созылып жатқан дұрыс сопақшаны еске түсіретін. Қазақстан арқылы Азияның
түкпіріне өту мақсатымен және Каспий теңізі туралы дұрыс мағлұмат алу үшін
I Петр жасақтаған А.Бекович-Черкасскийдің әскери экспедициясы (1714-1717
жылдары) Орта Азия мен Каспий теңізі жағалауына және ол арқылы құрлық
жолмен Астрахань қаласы - Гурьев қаласы — Жем өзенінің төменгі сағасы —
Үстірт маршруты бойынша екі дүркін сапар шекті (3-сурет). Экспедиция
тұсында А.Бекович-Черкасский жүрген жолдарына мұқият зерттеу жүргізді. Ол
Каспий теңізінің солтүстік және солтүстік-шығыс жағалауын мұқият зерттеп,
топографиялық картаға түсіріп, оның шындыққа үйлесімді пішінін анықтады [9,
65-б].
Орынбор Колумбы атанған П.И.Рычковтың Орынбор қаласының
сипаттамасы (1744 жылы) және Орынбор губерниясының топографиясы (1-2
бөлімдер. 1762 жылы) атты бағалы еңбектері бар. Орынбор губерниясының
топографиясы атты еңбектің бірінші бөлімінде осы өлкенің табиғатына толық
сипаттама берген. Жүрген жерінің су жүйелерін, Индер көлінде тұздың мол
қоры бар екенін, сүтқоректілердің 36 түрі, құстардың 14 түрі, балықтардың
14 түрі кездескенін жазады. Жем өзені алабында үйір-үйір құлан болғанын,
қазір жойылып кеткен жабайы жылқы — тарпан мен Каспий теңізінің итбалықтары
туралы мәліметтер келтіреді. Қазақстанның батыс, солтүстік және орталық
аудандарының табиғатына географиялық сипаттама берді [14].
Батыс Қазақстан аумағының географиялық ерекшеліктері XVIII ғасырдың
екінші жартысының өзінде академик П.С.Палластың назарына іліккен. Батыс
Қазақстанның солтүстік-шығыс, шығыс жер бөліктері кіретін Орынбор
губерниясына 1768-1772-ші жылдар арасында С.Палластың басшылығымен төрт рет
физикалық географиялық экспедиция ұйымдастырылды.
П.С.Паллас Еркеней мен Жалпы Сырттан арғы жерлерде табиғат
жағдайларының күрт өзгеретінін және Каспий маңында табиғаттың өзіндік
ерекшеліктері бар екенін атап көрсетті. Мұны аймақтың бертін келе судан
босаған құрлықтың жаңа бөлігі екендігімен түсіндірді. Ғалым Каспий
теңізінің
Сурет 3. Батыс Қазақстан аймағының зерттелуі (ҮІІІ ғ.)
мұхит деңгейінен төмен жатқанын анықтап, ерте кезде оның Қара теңізбен
XIX ғасырдың бірінші жартысында Батыс Қазақстан жерінде географиялық
зерттеу жұмыстарын жүргізген Э.А.Эверсманның Орынбор өлкесіндегі табиғат
тарихы деген үш томдық еңбегінде Каспий теңізіне, оның жағалауларына,
шығысындағы Үстірт жеріне толық географиялық сипаттама беріледі [10].
Сонымен қатар ғалым еңбегінде Арал - Каспий ойпатының геологиясы және
ботаникалық-географиялық ерекшеліктері туралы бірқатар дұрыс пікір
келтіреді. Атап айтқанда, Арал — Каспий бассейнін тұзетін геологиялық
қалдықтарды ғалым негізгі екі топқа бөледі: бассейіннің ойпаңдар шөлейт
жерлерінің үстіндегі ең жаңдара қабаттар (құмтастар, мергелдер, октастар,
құмдар және сазбалшықтар) және Мұғалжарды, сондай-ақ осы кеңістіктегі басқа
да тауларды тұзететін неғұрлым ежелгі заманғы өзгермелі қабаттар (жасыл
тасты порфирлер, тау жыныстары).
Батыс Қазақстанның XIX ғасырда географиялық зерттелу тарихында жаңдара
дәуір басталды (4-сурет).
Бұл кезеңнің басты нәтижелері мыналар:
Батыс Қазақстан аймағының зерттелу тарихы Қазақстанның өндіргіш күштері
негізінде дамыту мәселелерімен тікелей байланыстырылды, әрі жалпы
мемлекеттік істердің бір бөлігіне айналдырылды;
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының дамуы табиғи ресурстардың зерттелуімен
ұштастырылды. Әрбір ірі құрылысқа байланысты
географиялық ортаның элементтері — жер қойнауы, топырақ
қабаттары, су қорлары, климат т.б. зерттеле басталды;
пайдалы қазбалардың кен орындарын барлау және оларды игеру
мақсатында геологиялық зерттеулер кеңінен етек алды;
топырақ және өсімдік түрлерін зерттеу экспедицияларының жұмысы
жинақталды; аймақта жаңдара қалалар мен елді мекендердің пайда болуына және
одан әрі дамуына байланысты Батыс Қазақстаның көпшілік белігінің климат
жағдайлары зерттелді, су қорларын іздеу жұмыстары кең көлемде
жүргізілді.
1.3 Батыс Қазақстан аймағының ландшафттарының зерттелуі
Ланшафттану ғылымының тарихи негізі XIX ғасырдың соңғы жылдары
қаланды. Ландшафт сөзіне шет тілдерінің түсіндірме және географиялық
түсіндірме сөздіктерінде төмендегідей анықтама беріледі. Ландшафт (неміс
тілінде пейзаж сөзінен шыққан) жердің географиялық қабығының дамуында
табиғи жолмен пайда болған, өзінің жер бедерінің көрінісі, географиялық
құрылымен (яғни ландшафттық жекеленген кешендерінің арасындағы байланысымен
және әрекеттерімен) ұсақ аймақтар бірліктерінің үйлесу ерекшеліктерімен,
құбылыстардың мерзімдік ырғақтылығының өзіне тән қасиеттерімен басқа
аумақтардан сапасы жағынан айрықша болатын географиялық қабықтың біркелкі
аумағы [11]. Ландшафт ғылыми ұғым
Сурет 4. Батыс Қазақстан аймағының зерттелуі (ХІХ ғ)
ретінде ең алғаш Л.С.Бергтің еңбектерінде көрінеді. Ол рельеф, климат,
өсімдік және топырақ жамылғысының сипаты гармәниялық тұтас бірлік құрап
Жердің белгілі бір зонасында қайталанатын облысты табиғи ландшафт деп
анықтаған. Л.С.Бергтің алғашқы ландшафт географиясы Сібір мен Түркістан
жерлерінің негізінде 1913 жылы жазылған [11,25-б].
Ландшафттану ғылымына алғашқылардың бірі болып орыс ғалымы
В.В.Докучаев айтарлықтай үлес қосты. Нақтылы аумақтардың табиғи жағдайларын
зерттеуде В.В.Докучаев табиғаттың өлі және тірі компоненттері арасындағы
қатыстары мен өзара әрекеттестіктерің түсіндіріп, даму зандылықтарын ашатын
ғылымның қажеттілігін ұғынып, 1898-1900 жылдары табиғи зоналарына қатысты
көптеген ғылыми мақалалары осы ландшафттану ғылымына негіз болды [2, 6-б].
Батыс Қазақстанға қатысты физикалық географияның осы өзекті
мәселесінің түп төркіні антикалық дәуірдегі оқымыстылар еңбектерінде жатыр.
Аймақты аудандастырудың кейбір нұсқаларын Геродот еңбектерінен табуға
болады. Ол Азияны сипаттаған кезінде шекаралық белгі ретінде табиғи
нысандарды, яғни Каспий теңізі, Жайық өзені, Орал тауын алады. Ал орта
ғасырдағы зерттеушілердің аудандастыруында топографиялық белгілер .
пайдаланылды және шекаралар жағалық белдеулерді, өзендер мен су
айырықтарды, тау жоталарын т.б. шептер арқылы жүргізілді. Бұл орайда
В.Н.Татищев пен оның шөкірті П.И.Рычковтың пікірлеріне өте көңіл
аударарлық. В.Н.Татищев елдің жеке бөліктерін — түрліше шекараларын
зерттейтін географияның тарауы ретінде топографияны, немесе шекара
сипаттауды даралап бөліп алды [36, 24-26бб].
1803 жылы Я.Гавердовский Қазақстанның жазық жерлерін геоморфологиялық
жағынан аудандастыруға алғаш рет әрекет жасады. Ол өлкенің жазық жерлерін
төрт ауданға бөлді:
Оралдың оңтүстік-батыс көлбеуі - Орал маңындағы қырат;
ойпат дала — Есіл ойпаты;
таулы-қыратты өлке — Қазақтың таулы аймағы;
Құмайт дала - Арал-Каспий алабының құмайт шөлдері.
Қазақстанның табиғатын зерттеген ірі ғалым А.И.Левшиннің 1832 жылы жарық
көрген Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қазақ ордалары мен далаларын суреттеу
атты еңбегінде Батыс Қазақстан жерінің солтүстіктен оңтүстікке және
батыстан шығысқа қарай географиялық зоналар бойынша заңдарды түрде өзгеріп
отыратынын айқын көрсетті, яғни ол табиғи зоналар мен аудандар арасындағы
байланысты ұштастыруға тырысты. Ш.Ш.Уәлиханов А.И.Левшинді қазақ халқының
Геродоты деп атап, оның еңбектері ғылым үшін баға жетпес құнды екенін атап
көрсетті. Себебі ғалымның бұл еңбегі қазақ халқының тарихын, этнографиясын
және географиясын толық қамтыған тұжырымды зерттеуі болды. А.И.Левшиннің
кітабы үш бөлімнен тұрады [12]. Еңбектің бірінші бөлімінде қазақ даласы
туралы барлық географиялық мағлұматтар жинақталса, екінші және үшінші
бөлімі қазақ халқының тарихи және этнографиялық жағынан сипаттауға
арналған.
Ғалым Батыс Қазақстан аймағының топырағы, басқа аймақтардікі сияқты,
ерекше минералды тарихи-жаратылысты бірлестік болып табылатынын анықтайды.
А.И.Левшин жергілікті халық топырақ ұғымына берекелі жер, құнарлы жер,
құнарсыз жер, сортаңдар жер, қара жер және т.б. деп, бұл мағынаны
көбіне жер сөзін қолданылатынын келтіреді [12,655-б]. А.И.Левшин біздің
зерттеп отырған аймақтың жазықтары мен тауларын, суы құрғаған арналары мен
көлдерін толық суреттеп жазған, өз дәуірінде мәлім болған геологиялық
мағлұматтарды келтірген.
Э.А.Эверсман Қазақстан жерін оңтүстіктегі орманды-далалы және далалы,
Каспий төңірегі мен Арал маңындағы тақыр, далалы зоналарға бөледі. Ол
Соңғы екі аймақты саздақ және сортаңдар топырақты далаларға, дұрысын
айтқанда сорларға, тұзды батпақтарға және ең ақырында құмайт далаларға және
құмдарға бөлуге болады, осылайша бөлу табиғаттың өзіне енгізілген және ол
өсімдіктер мен жануарлардың таралуын анықтау үшін қажет. Алайда шындығына
жүгінсек, табиғатта қолмен қойғандай нақты шекара жоқ, оның бір аймақтан
екіншісіне ауысуы — көбіне көзге көрінбейтін ішкі құбылыс - деп жазады
[10, 112-б].
XIX ғасырдың екінші жартысындағы И.Г.Борщов пен НАСеверцов
еңбектерінде Батыс Қазақстан аймағының жануарларының таралуына өлкенің осы
заманғы физикалық географиялық жағдайларының қаншалықты ықпал жасайтыны
өткен замандағы геологиялық жағдайларымен сабақтастырыла зерттелді. Демек,
бұл ғалымдар орыс биологиялық географиясында түңғыш рет тарихи және
экологиялық әдістерді қолданып қалыптастырды. И.Г.Борщовтың Батыс Қазақстан
аймағындағы өсімдіктердің өсуіне қарай аудандарға бөлу тәсілі өте ерекше.
Ғалым өлкедегі өсімдіктердің өсу жағдайына қарай төрт ауданға (селеулі
дала, сазды шөлдер, сортаңдар шөлдер және дөңес құмдар) бөлген.
И.В.Борщов селеулі даланы еуропалық далаларының жалғасы деп есептеді.
Ауданға тән негізгі өсімдік — селеу. Осы селеулі аймақтың өзін И.Г.Борщов
шөптесін, тастақ және сазды-қиыршықты тасты алқаптарға бөледі. Ғалым
осылайша аудандардағы өсімдіктерге сипаттама беріп, оларды да жер
жағдайына, өсімдіктердің шығуына қарай ландшафттарға бөледі. Дала және
шөл деген ұғымдарды қолданып, жер бедері, суландыру, топырақ, өсімдіктер
арасындағы өзара қалыптасу байланыстарына талдау жасап, И.Г.Борщов далалар
мен шөлдердің табиғаттының ажырамас біртұтас бөліктері ретінде сипаттайды.
Ғалымның зерттеу әдісі ландшафтысына қарай іріктеліп бөлудің шын мәніндегі
айқын мысалы болып есептеледі [13].
Ландшафттанушы ғылымдардың 1963 жылы Алматыда өткен Бүкілодақтық
кеңесі, 1965 жылы Таулар мен шөлді аймақтардың ландшафттарын зерттеу атты
тақырыбына арналған аймақтық ғылыми симпозиум және басқа шаралар Қазақстан
ландшафттары туралы зерттеулердің өріс алуына елеулі ықпалын тигізді.
Қазақстандық зертттеушілерден
А.Т.Исаченко, В.М.Чупахин, А.В. Чигаркин, Н.Молдағұлов,
К.М.Жаналеева, З.Т.Берқалиев, А.Г.Доскач, ғалымдарды атауға болады [14].
2 ҚОНЫСТАНУ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫНДА ГЕОГРАФИЯЛЫҚ, ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ АУМАҚТЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы халықтың қоныстануына әсер
ететін физикалық-географиялық жағдайлар
Батыс Қазақстан аймағының жер бедері өте күрделі, аумағының үлкендігі,
геологиялық даму тарихы мен құрылымының өзіндік ерекшелігін қалыптастырған.
Мәселен, Жалпы Сырт пен Орал тауының оңтүстік сілемдерін, Мұғалжар тауы мен
Маңқыстау түбегін толық және Үстірттің шөлдік батыс бөлігін алып жатыр [2,
91-б].
Каспий маңы ойпаты — ежелгі теңіз табаны мен өзен атырауы жазығының
көптеген ерекшеліктері сақталған алғашқы аккумуляциялық жазық. Орографиялық
жағынан жайпақ, теңізге қарай көлбеу орналасқан, [1[iv]] Атырау облысының
көпшілік бөлігін және Маңқыстау облысының солтүстік-батысын алып жатыр. Жер
бедері көбіне жатық, аз тілімделген, жері тұзды келеді. Көптеген кіші-гірім
ағынсыз тұйық ойпаттар, құм төбешіктер мен қырқалар кездеседі. Бұл ойпатқа
Жалпы Сырттың (222-260 м) оңтүстік шеті және Орал алды үстірті (250-350 м)
ұласады. Бұларды тау жұрнақтары кездесетін жер бетін әр түрлі тереңдіктегі
эрозиялық аңдарғарлар тілімдеген. Одан орі солтүстікке таман Орал тауының
оңтүстік сілемі меридиандық бағытпен Мұғалжар тауы (биік жері Үлкен
Боқтыбай тауы, 657 м) орналасқан. Ол төңірегі ұсақ шоқылы, беткейлері
шамалы тілімделіп жақпар тасты тұзілген. Мұғалжар тауынан солтүстік-
шығыстағы Торғай қолаты өтеді. Оның жер беті сай, ойыс, тұзды көлдер, қазан
шұңқырлар және құм төбелерімен күрделенген [17, 44-б].
Батыс Қазақстанның табиғат жағдайлары туралы қазіргі ғылыми ой-
пікірдің негізі XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезіндегі
зерттеулердің нәтижесінде қаланды. Осы кезеңдегі аса көрнекті табиғат
зерттеушілерінің жасаған болжамдарының маңызы Батыс Қазақстанның физикалық
географиялық зерттеуге қосқан нақтылы үлесімен ғана емес, сонымен қоса
өлкені зерттеуде қолданған жаңдара зерттеу әдістерімен де бағаланады. Осы
зерттеулердің нәтижесінде аймақтың қалыптасуьша байланысты екі негізгі
палеогеографиялық болжам (бағыт) айқындалды.
1.Бірінші болжам бойынша ұлан-ғайыр Арал-Каспий алабы біртіндеп
пайда болған. Содан бірте-бірте оның суы тартылып, тегіс, әрі ойпаңдар
теңіз
түбінде тұзды көлдер мен сортаңдар қақтар сақталып қалған деп түсіндіреді.
2.Екінші болжам ежелгі заманда Каспий мен Арал теңіздерінің екі
аралығында кең арналы, суы мол өзендер көп болған деп топшылайды.
Батыс Қазақстанға қатысты физикалық географияның осы өзекті
мәселесінің түп төркіні антикалық дәуірдегі оқымыстылар еңбектерінде жатыр.
Аймақты аудандастырудың кейбір нұсқаларын Геродот еңбектерінен табуға
болады. Ол Азияны сипаттаған кезінде шекаралық белгі ретінде табиғи
нысандарды, яғни Каспий теңізі, Жайық өзені, Орал тауын алады. Ал орта
ғасырдағы зерттеушілердің аудандастыруында топографиялық белгілер .
пайдаланылды және шекаралар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
жүйесі
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау.Батыс Қазақстан аймағының тарихи-географиялық тұрғыдан
зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .. 8
1.1 Ежелгі дәуірден XVI ғасырға дейінгі алғашқы зерттеулер мен
ізденістердің деректері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 9
1.2 Маршруттық және арнайы жинақылы зерттеулер (ХVІ-ХХ ғғ.) .. 18
1.3 Батыс Қазақстан аймағының ландшафттарының зерттелуі ... ... .. 27
І-тарау. Қоныстану жүйесінің дамуында географиялық, әлеуметтік-экономикалық
жағдайлардың алатын орны және шаруашылықтың аумақтық құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... . 8
1.1. Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы халықтың қоныстануына әсер
ететін физикалық-географиялық жағдайлар ... ... ... 8
1.2 Маршруттық және арнайы жинақылы зерттеулер (ХУІ-ХХ ғғ.)
1.3 Батыс Қазақстан аймағының экономикалық-географиялық,
әлеуметтік жағдайлары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..22
ІІ-тарау. Батыс Қазақстан аймағының қоныстану жүйесінде орын алған
әлеуметтік-экономикалық факторлар мен алғышарттар
... ... ... ... ... ... 34
2.1 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы өндіріс тораптары мен
кешендерінің дамуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 52
2.2 Оралмандарды қайта қоныстандыру мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... 65
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Өтпелі кезеңде елімізде экономикалық
дағдарыстың туындауы, әлеуметтік-экономикалық, демографиялық қиындықтар
республикамыз үшін өткір мәселе. Экономиканы тығырықтан шығаратын
алғышарттардың бірі ретінде дүниежүзілік өркениетті елдердің талаптарына
сай келуі үшін қоғамдық географияда географиялық заңдылықтарды зерттей
отырып, оның экономика мен әлеуметтану элементтерін тоғыстыратындықтан әр
түрлі зерттеу әдістерін кеңінен қолдандық.
Зерттеулердің негізі экономикалық құрылымдардың кейбір салаларын қайта
құру, жаңарту арқылы экономикамызды нығайту үшін аймақтың тарихи-
әлеуметтік, экономикалық ерекшеліктеріне сүйенді.Себебі жас мемлекеттің
қалыптасуымен бірге қоғамдағы экономикалық жағдайдың өзгеруі әлеуметтік
жағдаймен байланыстырыла отырып жүйелі түрде қаралды. Егеменді еліміз
тәуелсіздік алған жылдары ішінде саяси, әлеуметтік-экономикалық ірі
өзгерістерді басынан өткерді.
Қоғамның өркениетті дамуына орай еліміздің дүниежүзілік
қауымдастықтарда, экономикалық рыноктарда сыбағалы салмағы арта түсіп,
әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуына байланысты негізгі бағыттары өзгеру
үстінде.Осыған сай барлық экономикалық жүйелердің даму ерекшелігі
қалыптасты.
Қазіргі кезеңде қалалық және ауылдық елді-мекендер құрылымындағы
ерекшеліктерін, қоныстану жүйесіндегі қарама-қайшылықтардың шиеленісуін
және қоныстану процесін зерттеу ең өзекті мәселе болып табылады.
Сондықтан Қазақстан қоғамын қайта құруға, ірі әлеуметтік-экономикалық
бағдарламаларды жүзеге асыруға негізделген Елбасының 2030 - жылға дейінгі
даму стратегиясын айқындаған халыққа жолдауында тұрғындарды жергілікті
жерлерге тұрақтандыру, олардың әлеуметтік әл-ауқатын жақсарту үшін бірнеше
міндеттер қойылған.
Республикамыздың аумағы көлемді болғандықтан, көптеген өзіндік
сипатына қарай ұқсас факторларға, физикалық-географиялық, экономикалық-
географиялық ерекшеліктерге орай бес ірі экономикалық аймаққа (Орталық,
Солтүстік, Шығыс, Оңтүстік, Батыс Қазақстан) аудандастырылған.
Экономикалық аудан дегеніміз елдің аумақтық еңбек бөлінісі негізінде
қалыптасып, бір-бірінен шаруашылықтың мамандануы мен кешенді дамуы жағынан
ерекшеленетін бір бөлік. Әрбір ауданда шаруашылықтың бірнеше маманданған
салалары қалыптасып, жан-жақты дамиды.
Географиялық тұрғыдан алып қарағанда қарастырылып отырған аймақтың
көлемді бөлігі шөлейтті, шөл табиғат белдеуінде орналасқандықтан,
экономикасы негізінен ауыл шаруашылығы оның ішінде мал шаруашылығының
өркендеуімен ерекшеленіп келді. Кеңес үкіметі кезінде де аймақта аграрлық
өнеркәсіптің дамығанын, табиғат байлықтарына байланысты дамыған өндіріс
орындар үлесінің төмен болып, балық шаруашылығының ауыл шаруашылығының
көлеңкесінде қалғандығын айта кету керек.
Демографиялық, әлеуметтік-экономикалық процестер табиғи, тарихи-саяси,
әлеуметтік жағдайларға байланысты халықтың сирек қоныстанған мұнайлы аудан
үшін де өзекті. Маңғыстау, Атырау облыстарында халық тек теңіз
жағалауларында тығыз қоныстанғандығы белгілі. Мұның көкейтестілігі -
өндірістік кешендердің түпкі нәтижеге негізделмей, тек шикізат көзі ретінде
қалыптасқандықтан қалалар мен қтп-лердің даму деңгейі төменгі дәрежеде
болып келгендігі, моноорталықтану процесінің белең алып келгендігінде
(мәселен, Атырау облысы) болып отыр. Қазіргі кезеңде өндіріс тиімділігінің,
аймақтық өндіріс тиімділігінің артуы, аймақтың өндіріс кешендерінің
қалыптасуы, өңдеуші өндіріс салаларының дамуы, білім мен қызмет көрсету
сапасының өсуі — өндіріс пен халықтың белгілі бір аймаққа шоғырлану
процесін күшейтуге септігін тигізеді.
Қоныстану мәселесінің өзектілігінің тағы бір жағы Батыс Қазақстан
экономикалық ауданы маманданған еңбек ресурстарымен толық қамтамасыз
етілмегендіктен, шөлейт белдеудегі тұрғындардың әлеуметтік ахуалының
төмендегіден туындайды. Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы
қоныстанудың қазіргі жағдайы нарықтық экономиканың қалыптасуына байланысты
түрліше сипат алуда. Ауыл тұрғындарының қалаларға, қала маңындағы елді-
мекендерге жылыстауы, соның салдарынан көптеген елді-мекендерде халық
санының азаюы, бірер елді-мекендердің елсіздену, яғни тұрғынсыз қалу
процесі белең алып отыр.
Әрбір мемлекет, әрбір халық дүниежүзілік экономикаға, ғылым мен
мәдениетке өз үлесін қосады. Әсіресе, әлеуметтік жағдайдың тұрақталуына жол
аша отырып, зерттелінетін Батыс Қазақстан аймағының экономикалық және
әлеуметтік саясатының қалыптасуын да қарастырамыз.
Қоныстану процесінің әлеуметтік, экономикалық-географиялық мәселелерін
ашып көрсетуге арналған диссертациялық жұмыста бұрын жүйелі түрде
зерттелмеген Батыс Қазақстан экономикалық ауданы басты нысанаға алынып
зерттеледі.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қоныстану процесі жайындағы ғылыми,
әдіснамалық еңбектерді талдау нәтижесінде осы мәселеге арналған елеулі
зерттеу жұмыстарының бар екендігі көрінді. Қала мен ауыл елді-
мекендеріндегі халықтың қоныстану процесін теориялық тұрғыдан қарастырып,
мәселелерді шешуде экономгеографтар Н.Н. Баранский, Ю.Г. Саушкин, Б.С.
Хорев, Б.Я. Двоскин және басқа ғалымдар жан-жақты үлес қосты. Жұмыстың
теориялық-әдіснамалық бөлімінде қоныстану процесіне қатысты күрделі
мәселелерді зерттеп, ғылыми-теориялық тұжырым жасауға үлес қосқан отандық
және ТМД елдерінің белгілі ғалымдары: Г.М.Лаппо, Ж.А.Зайончковская,
Е.М.Арынов, М.М.Тажин, Қ.Ғ.Ғабдуллина, М.Б.Тәтімов, М.Н.Сыдықов және т.б.
экономгеограф, экономист, әлеуметтанушы, тарихшы-демограф ғалымдардың
еңбектері басшылыққа алыңды. Қоныстану жүйесінің ұйымдастырылу мәселелері
қарастырылғанда Ү.М.Ысқақов еңбектері негіз болды. Сондай-ақ
Ә.С.Бейсенова,Ю.К.Шокаманов, А.Ғ.Ғалымов, М.А. Ғалымов және т.б.
ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Диплом жұмыстың мақсаты — Батыс Қазақстан
экономикалық ауданындағы халықтың қоныстану жүйесін, экономикалық-
географиялық мәселелерін зерттеп, тұрғындарды елді-мекендерде тұрақтандыру
процесін ұйымдастырудың жолдарын айқындау.
Диплом жұмысының міндеті.
Жұмыстың алдына қойылған негізгі міндеттер ауқымы төмендегідей:
- Батыс Қазақстан экономикалык, ауданындағы халықтың қоныстануына әсер
ететін физикалық-географиялық жағдайлар;
- Батыс Қазақстан аймағының экономикалық-географиялық,әлеуметті к
жағдайлары;
- Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы өндіріс тораптары мен
кешендерінің дамуы;
- Оралмандарды қайта қоныстандыру мәселелері;
Зерттеу нысаны Батыс Қазақстан экономикалық ауданының қоныстану
жүйесі, қоныстанудың экономикалық-географиялық, әлеуметтік аспектілері.
Зерттеу пәні ретінде қоныстану процесінің қоғамдағы орны, қазіргі
кездегі өзекті мәселелері, заңдылықтары мен ұғымдарының мәні, мазмұны
қамтылды.
Зерттеудің эмпирикалық базасына және теориялық-әдістемелік негіздеріне
қалыптасқан ой-тұжырымдар, Қазақстан Республикасының мемлекеттік
бағдарламалары, көші-қон заңдары, нормативтік құжаттары, қоныстану
мәселелерін шешуде отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері алынды.
Қоныстану мәселелерін зерттеуде географиялық саралау, картографиялық,
математикалық модельдеу, демографиялық статистиканың дәстүрлі және жаңа
әдістері, хронологиялық (аймақтық зерттеу), эклектикалық (аралас) саралау
әдістері, әлеуметтік-экономикалық бағалау тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы дипломдық жұмысқа қойылған мақсат пен
міндеттердің орындалуына орай анықталады:
- Батыс Қазақстан экономикалық, ауданындағы халықтың қоныстануына әсер
ететін физикалық-географиялық жағдайлары;
қоныстану жүйесін тиімді ұйымдастырудың ұстанымы ретінде
жергілікті жағдайлар мен шарттардың жан-жақты ескерілуі арқылы қоныстану
процесінің даму бағытына әсер ететін факторлар айқындалды;
қалалық елді мекендерді дамыту, ауылдық елді мекендерде
тұрғындарды тұрақтандыру, сондай-ақ экономикалық аймақтағы халық санын
оралмандар есебінен арттырудың әлеуметтік-экономикалық негізі ұсынылды.
Диплом жұмысының құрылымы ғылыми жұмыстардың мақсаттары мен
міндеттеріне сай түзілген. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАТЫС ҚАЗАҚСТАН АЙМАҒЫНЫҢ ТАРИХИ-
ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ЗЕРТТЕЛУІ
1. Ежелгі дәуірден XVI ғасырға дейінгі алғашқы зерттеулер мен
ізденістердің деректері
Географиялық орны жағынан Еуропа мен Азия арасындағы елшілік және
миссионерлік маршруттардың, керуен жолдарының қақпасы болған Батыс
Қазақстан аймағының табиғат жағдайлары мен оның ресурстары саяхатшылар мен
ғалымдар назарын ерте кезден-ақ өзіне аударған. Бұл аумақ арқылы Қытай мен
Монғолиядан шығып, Жоңғар қақпасы, Жетісу жерімен Тянь-Шань тауының
солтүстік бөктерін жағалай отырып, Бұхар асқан, сол сияқты Орта Азиядан
Хиуа арқылы немесе Сырдарияны бойлай Каспий ойпаты арқылы Еуропаға
бағытталған, кейінірек Орта Азиядан орыс қалаларына қатынайтын керуен
жолдары өтетін болған. Аймақ арқылы VІІІ-Х ғасырларда славяндардың Қара
теңіз арқылы Византиямен сауда қатынасын жасайтын үлкен теңіз жолының бір
тармағы (Каспий теңізі арқылы Еділді бойлап жүретін Араб теңіз жолы) өтті
[1]. Батыс Қазақстан аймағын географиялық тұрғыдан танып-білудің ұзақ
тарихы бар. Өлкенің батыс және оңтүстік бөліктерінің табиғат жағдайлары
туралы алғашқы мағлұматтар, көне деректерде — парсы жазбаларында, грек және
рим ғалымдары мен жазушыларының, қытай және араб саяхатшыларының
шығармаларында ұшырасады (Сурет 1).
Ежелгі дәуірден бастап қазіргі заманға дейін Батыс Қазақстан
географиялық тұрғыдан жете зерттелгенімен, осы зерттеу жұмыстарын саралап,
бір жүйеге келтіру мен баға беру мақсатында арнайы еңбек жазылмаған.
Сондықтан біз аймақ табиғатының зерттелу тарихын А.П.Горбунов, Ә.С.
Бейсенова, Ә.Б. Бірмағамбетов, И.П.Магидович, В.И.Магидович еңбектері
негізінде үш кезеңге бөліп қарастырамыз: [2]
1.Батыс Қазақстан аймағының ежелгі дәуірден XVI ғасырға дейінгі
аймақтық қарапайым тарихи зерттеулер мен ізденістер.
2.Батыс Қазақстан аймағының Ресейге қосылуының бастапқы мен екінші
кезеңіндегі маршруттық және арнайы барлама жинақылы
тарихи зерттеулері (XVI ғасырдан XX ғ. дейін).
3.Батыс Қазақстан аймағы ландшафттарының зерттелуі.
Батыс Қазақстан аймағында мәдениет атауларының ерте дами бастағанын
түрлі тарихи дәуірлерде өмір сүрген зерттеушілердің (Гомер, Геродот,
Страбон, К.Птоломей, В.Рубрук, Ибн Батутта, А.Никитин, А.Харузин, Г.Карелин
және т.б.) Орта Азия мен Қазақстан жері туралы географиялық тұрғыдан
мағлұматтар берген айтулы еңбектерінен көре аламыз [3].
Антикалық дәуірде Батыс Қазақстан аймағының ірі табиғи объектілері
туралы сан алуан тарихи-географиялық мәліметтер жинақталды. Әсіресе Тарих
атасы деп аталған саяхатшы ғалым Геродоттың біздің заманымызға дейінгі V
ғасырдың 40-жылдарының соңы мен 30-жылдардың басында жазылған тоғыз
кітаптан тұратын Тарих атты еңбегі ежелгі қолжазбалар
Сурет 1.Батыс Қазақстан аймағының географиялық орны
ішіндегі аса құндыларының бірі болып саналады. Мұнда Геродот Дарийдің
скифтерге қарсы жорығын баяндаумен қоса, Ойкуменді мекендеген тайпалар және
олар жайлаған аймақтар туралы мағлұматтар келтіреді. Геродот бірінші болып
Каспий теңізінің басқа сулармен жалғаспайтын тұйық су алабы екенін, оның
солтүстіктен оңтүстіке қарай созыла біткен жалпы пішінін дұрыс
тұжырымдайды. Сонымен қатар, Тарихта мынадай деректер келтірілген:
Каспий басқа теңіздерге ұқсамайды, себебі теңіздің басқа теңіздермен
байланысы жоқ, оның ұзындығы ескекті кемемен 15 күндік жол, ал енінің ең
жалпақ жеріне небәрі 8 күнде жетуге болады. Каспий теңізінің батыс жағы
таумен қоршалған, шығыс жағы — қараса көз жетпейтін ұлан-байтақ жазық дала,
ал Орал өзенінен әрі қарай ойлы-қырлы тастақты жерлер, одан өтсең адам
өтпес заңдарғар таулар бар. Саяхатшы аймақтың ірі табиғи географиялық
обьектілеріне дұрыс түсінік береді. Ойлы-қырлы тастақты жерлер — Жалпы
Сырт, ал заңдарғар таулар Орал тауы болса керек [4].
Геродот заңдарғар таулардың бөктерлерінде (Орал тауының оңтүстік-
шығыс беткейі) агриппей тайпалары мекендейтін, одан әрі алуан түрлі ну
ормандар өскен жерлерде (Қазақстанның солтүстік-батысы) будин тайпалары
тұратынын атап көрсетеді. Будиндердің оңтүстігінде жеті күн жолдық шөл дала
жатыр, ал бұл шөл даланың шығысында фиссагеттер орналасқанын баяндайды.
Сөйтіп, ежелгі көшпенділер дәуірінде Батыс Қазақстан жерін мекендеген
тайпалардың тұрағын сипаттай отырып, саяхатшы Каспий теңізі мен оның
төңірегіндегі аймақтар туралы түңғыш географиялық деректер қалдырған. Осы
деректердің бәрі Геродот салған жер пішіні атты картада көрсетілген
[4,509б].
Каспий теңізін Солтүстік мұхиттың шығанағы деп есептеген Страбон жалпы
алғанда, құрлықты өзін қоршаған теңізбен немесе мұхитпен ұласып жатқан арал
ретінде түсінеді. Ал мұхитты құрлыққа сұғына еніп жатқан төрт үлкен шығанақ
деп санады. Гиркан (Каспий) теңізін солтүстік шығанаққа жатқызады.
Аймақ туралы географиялық деректерді сан ғасыр бұрын бір арнаға
түсіріп, айқындап берген Клаудий Птоломей өз еңбектерінде ежелгі дүниені
танып-білуді дамытып қана қоймай, еуропалықтардың қазақ жері туралы
географиялық ұғымының деңгейін көрсетті. Онда Қазақстан шамамен солтүстік
ендіктің 49°-60° аралығында орналасқан. Мұның өзі солтүстік ендіктің 41°
мен 55°3 көрсететін осы заманғы картаға деңгейлес келеді. Ендік бойынша
Қазақстан аумағы 3°3 сыйғызылып, К.Птоломей картасында 11°-қа теңеледі .
Скифияның оңтүстік шекарасын К.Птоломей Яксарт (Сырдария) өзені бойымен
жүргізеді, ал оңтүстік-батыстағы Оксит тауларының (Үстірт қыраты) етегі мен
Окс (Амудария) өзенінің жоғарғы сағасы солтүстік ендіктің 43° тұспа-түс
келеді, ол осы күнгі Амударияның жоғарғы сағасына сәйкес келеді. К.Птоломей
картасында бойлық бойынша көп алшақтық бар; бұл картада Скифия аумағы шығыс
бойлықтың 88° мен 140° аралығын алып жатыр, ал осы күнгі картада
(Қазақстанның физикалық картасы. Масштаб 1:1500000) Қазақстан шығыс
бойлықтың 49°-87° аралығында орналасқан. Шығысқа қарай мұндай алшақтық
тіпті молая түседі: Ра (Еділ) өзенінің жоғарғы сағасы шығысқа қарай ығысып
кеткен. К.Птоломейдің картасы бойынша Гиркан (Каспий) теңізі шығыстан
батысқа қарай созылып жатыр [5,450б].
VI ғасырда Орта Азия мен Қазақстанда көшпенді басқыншылардың жаңа
империясы — Алтай түріктерінің қағанаты шаңырақ көтерді. Бұл империя аз
уақыт ішінде Тынық мұхиттан бастап, Қара теңізге дейін мекендеген барлық
халықтарды өзіне бағындырып алды. Түріктер Жоңғарияны қақ жарып өтіп,
Жоңғар қақпасы арқылы Жетісуға баса көктеп кірді. Қаратал, Іле, Шу
өзендерінен өткен Истамир қаған басқарған Түркілер Мойынқұмды оңтүстігінен
орағытып, мидай дала арқылы Қаратау жотасына бағыт алды. Сырдария өзені
арқылы Арал (өз сөздерімен айтқанда Батыс) теңізіне жеткен Түркілер одан
әрі Батыс Қазақстан даласын басып өтіп, Мұғалжар арқылы Еділ өзеніне асты.
Батыс Қазақстанның кең даласында б.з. бұрын 1-мыңжылдықтың ортасында
сарматтар тұрса, б.з. басында алаңдардар мекендеді. Батыс Қазақстан
тайпалары Еділ-Кама бұлғарларымен, орыстармен экономикалық саяси қатынаста
болды; IX ғасырда көпестер Еділ мен Каспийдің солтүстік-шығыс, шығыс
жағалауларына да келе бастады. VII ғасырдан бастап Батыс Қазақстан аумағын
зерттеуде арабтар көрнекті роль атқара бастады. Бұл тұрғыда араб
географтары Ибн Хордадбектің, әл-Мақдисидің, Ибн Хаукальдің, Ибн Рустенің,
әл-Истахридің, әл-Масудидің, ол-Идрисидің, Ибн Фадланның және басқа
ғұламалар еңбектерінің маңызы айрықша зор [15].
Ибн Фадлан Бағдадтан 921 жылы 21 маусымда аттанып, Хамадан, Рей,
Нишапур, Мерв, Бұхар маршрутымен жүрген (2-сурет). Содан соң Амудария мен
Арал теңізінің жиегіндегі Хорезмге дейін, Үстірт пен Жайық (Орал) арқылы
Поволжьеге өткен. Саяхатшы жүріп өткен аймақтардың жер бедері, климаты,
өзендері мен көлдері, топырағы туралы мағлұматтар келтірген [15,646б]. Ибн
Фаддан басып өткен Батыс Қазақстан аймағының жер бедерін сөз ете келіп,
жолының дені шөлейт құм арқылы өткенін және ішінара тастақ жерлердің де
кездесетінін айтады. Тастақтар Үстірттің сол жақ беткейінен асқан тұста
ұшырасқан. Он бес күн жол жүргеннен кейін біз қаптаған тастары бар үлкен
тауға келдік деп жазды ол. сірә, саяхатшының бұл айтып отырғаны Солтүстік
Шың (Чинк) сияқты (Сурет 2).
Осы тастақ жерлерге дейін жол Үстірт арқылы өткен, ал жотаның үсті
шөлейт жазық, бір де бір тауы жоқ жазық дала екені баяндалған.
Ибн Фадлан өзі өткен өзендердің аттарын атайды: Яганда (Шаған), Жем
(Ембі), Жахыш (Сағыз), Озіл (Ойыл), Ердем (Қалдығайты), Барыш (Бұлдырты),
Анхаты Атил (ИтильЕділВолга), Ирхыз (Ырғыз) және Жайқ (Жайық). Саяхатшы
өз жазбаларында әлгі атауларды оңтүстік-шығыстан бастап солтүстік-батысқа
қарай белгілі бір жүйемен келтіреді, соған қарап оның жолсапарының бағдарын
анықтау қиын емес.
Сурет 2.Батыс Қазақстан аймағының зерттелуі (Орта ғасырларға дейін)
Сонымен бірге, өзен атаулары X ғасырда Батыс Қазақстанда су жүйесі
қандай болғанын айқындауға мүмкіндік береді. Ол кездегі су жүйесі негізінен
осы күнгідегідей болғанымен, қазір кейбір өзендерінің суы тартылғанын
немесе мүлдем құрғап кеткенін көреміз. Ибн Фадлан үлкен өзендердің
бәрінің суы мол болғанын және олардан өтерде құрбан шалып отырғанын
мәлімдейді [15, 221-б]. Саяхатшы Жайық (Жайық) өзені жөнінде ол біз көрген
өзендердің ең үлкені, әрі ағыны да өте қатты деп жазды. Саяхатшы Шалқар
көлінде болып, оны аумағы үлкен суы нағыз теңіздікі секілді көл ретінде
сипаттайды. Хорезмге қыстаған кезде саяхатшы қыстың ызғарлы болғанын, қар
жауып, жиі-жиі ұйтқып жел соғып тұратынын айтқан. Солтүстікке жол шеккенде:
...Біз күннің бір бөлігінде ғана жол жүре алдық — ұзақ күн бойы жүруге
суық мұршамызды келтірмеді... — деп жазады. Болған аймақтарының климаты
туралы сөз еткенде Ибн Фадлан оны өз елінің климатымен салыстырып отырады.
Ибн Фадлан Оғыз мемлекетінің астанасы — Янгикент қаласында болған. Ал
ол мемлекет Орта Азияның егіншілікпен айналысатын ірі алқаптарының
Хорезммен және Мауреннахрмен шектескен тұсында орналасқан. Саяхатшы Үстірт
арқылы ылдиға түсіп, Шың (Чинк), төңірегіңде құздарға келгенін, одан соң
өзеннен өтіп, ұзақ жол жүріп, башқұрттарға кезіккенін, және Жем, тағы
бірнеше өзеннен өткесін ғана теңіз секілді үлкен тұйық судың жиегін
мекендеген печенегтерге жолыққанын мәлімдейді. В.Бартольдтің жорамалы
бойынша, бұл арада өңгіме Батыс Қазақстан облысындағы Жамансор көлі туралы
болып отыр [15, 187-б].
Ибн-Батутта Еділ атырауы мен Каспий маңы ойпатын, Үстіртті зерттеп,
бүкіл араб олеміне Каспий аймағының шығыс шеті екенін және объектІнің жер
бедері биік жалпақ дөңес екенін зерттейді, бүкіл араб әлеміне осы өңір
туралы танымал болған еңбек қалдырады.
Батыс Қазақстан аймағы туралы X ғасырдың аяғындағы маңызды
географиялық еңбектердің бірі - тегі Орта Азиядан шыққан беймәлім автордың
қолжазбасы. Шығарма араб тілінде Худцуд ал-Алам мин ал-машрик ил ал-
Магриб (Шығыстан Батысқа дейінгі әлем өлкелері немесе Әлем
шекараларының кітабы) деген атпен жазылған. Қолжазбаны 1892 жылы
А.Г.Туманский ашқан. Сондықтан ол ғылымда Туманский ономастикасы деп
аталады. Қолжазбаның суреттерін В.Бартольд бастырған (1930 жылы), ал толық
түсініктеме беріп, сыни тұрғыдан аударма жасап, жарыққа шығарған -
В.Ф.Минорский (1937 жылы). Худдуд ал-Аламда, Гуздар (оғыздар) елі және
оның шекаралары деген тарауда Арал мен Каспий теңіздерінің маңы туралы сөз
болған. Каспий теңізі ... оның шығыс жағы гуздар мекендеген аймақтар мен
Хорезмге дейін шәлейт ... бұл теңіз ешқайда ақпайды. Хорезмнен солтүстік
батысқа қарай 40 фарсах қашықтықтағы Хорезм теңізі де сондай. Оның
айналасындағы жердің бәріне гуздер иелік етеді. Бұл теңіздің аумағы 300
фарсах... Тағы да шөл. Шығыс бағытында Мерва өңірі арқылы Жейхунға дейін
созылады. Оңтүстік бағытта шөл дала Баңердо, Несы, Фераны, Дихистан
өңірлері мен Хазар теңізінен Атиль шекарасына дейінгі атырапты алып жатыр.
Бұл шөл Хорезм немесе Гуз шөлі деп аталады. Шөлдің іші есілген құм, ол
Балха атырабынан басталып Жейхунның оңтүстігі мен Хорезм теңізіне дейін
созылып жатыр [[i], 195-б; [ii], 68-б]. Автордың Хорезм теңізі деп
отырғаны Арал теңізі, ал шөлі Қарақұм мен Қызылқұм екенін түсіну қиын емес.
Олардың шекаралары айқын белгіленген.
Әл-Масуди еңбектерінде Жайық пен Жем аралығындағы далалы жерлер мен
Ертіс төңірегі туралы сөз болды. Масуди далалы атырапты қимақтардың -
қыстауы, ал Ертіс төңірегін жазғы жайлауы ретінде бейнелейді. Ал Хазар
(Каспий) теңізі туралы деректер келтіріп, оның шөлейт атыраптарын көптеген
көшпенді гүздердің мекендейтінін айтады [18, 197-б].
Әл-Берунидің географиялық көзқарастары келтірілген Таксим ал-акалим
(Климаттардың бөлінуі), Ал-Асар ал-бакийа ал-Курун ал Халийа (Бұрынғы
ұрпақтардан қалған іздер: қысқаша хронология), еңбектерінде Каспий және
Арал теңіздері мен олардың төңірегіндегі аудандардың неғұрлым толық әрі
дұрыс сипаттамасы берілген. Ғалымның Амудария өзенінің ескі арнасы туралы
көзқарастары өте маңызды, әрі ерекше ден қоярлық. Бұл пікір бойынша,
өзеннің бір тармағы Каспий теңізіне құйған деп есептеледі. әл-Берунидің
картографиялық мұраларының зор маңызы бар. Картада Каспий теңізі (Дарен
Джурджан) бейнеленген [7, 360-б]. Батыс Қазақстан аймағындағы сол кездегі
тайпалардың оғыз одағы туралы маңызды мағлұматтар келтіреді. Солтүстік
Каспий алқаптарын мекендеген далалық тайпалардың оғыз одағының құрамына
кіргенін және Арал теңізінен бастап Каспийдің шығыс жағалауына дейін
далалық алқаптар екенін мәлімдейді.
Монғол үстемдігі тұсында (ХІІ-ХІІІ ғасырлар) араб дәуіріне қарағанда
Қазақстан аумағы туралы мағлұматтар жинау ісі әлдеқайда баяу жүргізілді.
Бұл көзенде Батыс Еуропадан Манғолияға сапар шеккен елшілер мен саяхатшылар
Орта Азия мен Қазақстан жерлері арқылы өтті.
Манғолия мемлекетіне сапар барысында Батыс Қазақстан арқылы жүріп
өткен батыс еуропалық елшілер мен миссионерлер, көпестер мен саудагерлер
осы жердің табиғаты туралы жазбалар қалдырған. 1258 жылы Манғолияға
аттанған француз королінің өкілі Вильгельм де Рубрук Қырым мен оңтүстік-
орыс даласы арқылы Еділ өзеніне жетіп, Этильден (Еділ) шыққан соң 12 күн
жол жүріп Ягак (Жайық) деп аталатын өзенге тап болғанын баяндайды [6]. Ол
Паскажир (Башқұрт) жерінен ағып шығып, Каспий теңізіне құятындығын
анықтайды. В.Рубрук Жайық өзенінен өтіп, оңтүстік-батысқа бұрылған да,
Мұғалжар мен Аралдың шығыс жағы арқылы Шу өзенінің жоғарғы сағасына асып,
одан тау жағалай жүріп отырып, Жетісуға жеткен. Вильгельм Рубрук пен Плано
Карпини өздерінің Манғолдар тарихы кітаптарында Қарақорымдағы ұлы манғол
ханына елші ретінде бара жатып, өздері басып өткен қазақ елі туралы жан-
жақты айта келе, Каспий өңірі туралы сол кездегі ғылымға өте құнды деректер
келтірген [[iii], 360-б].
Орта ғасырда өмір сүрген ғұлама ғалымдардың бірі Махмут Қашқари
география ғылымын дамытуға зор үлесін қосқан. Біздің заманымызға келіп
жеткен оның Диуани лұғат ат-Түркі еңбегі бүкіл түрік әлеміне ортақ. Ол
осы еңбегін жазбас бұрын сол кездегі түрік халықтары қоныстанған аймақтарды
түгел аралап шыққан. XI ғасырдың атақты ғалымы Махмуд Қашқаридың 15 жыл
ізденіп 1078 жылы аяқтаған еңбегінде ономастика, оның ішінде топонимика
мәселелері мол орын алған [8, 111-б]. Ғалымның еңбегіндегі тарихи,
этнографиялық, географиялық және лингвистикалық материалдарды ғалымдар
кеңінен пайдаланып келеді. Алайда мұндағы ономастикалық деректерді арнайы
зерттеу мәселесі әлі де жете қолға алынбай келеді.
М.Қашқаридің еңбегінде диаметрі 18 см карта берілген. Осы карта жайлы
автор; Румнан Мачиға дейін болған барлық түрік шаһарларының арасы бес
мыңнан сегіз мың фарсахқа дейін жетеді. Бұл шаһарлардың орнын анықтау
мақсатында олардың орқайсысына жер формасындағы шеңберде көрсеттім. Бұл
картада берілген географиялық нысандардың қазақша аудармасын қазіргі
кездегі географиялық картамен салыстырғанда көптеген мәліметтердің дұрыс
жасалғандығын байқау аса қиынға соқпайды [8, 34-б].
Түрік тілін зерттеу барысында М.Қашқари Түбірі бір түрік тілі атты
еңбегінде Рум өлкесінен Машынға дейін орналасқан түрік елдерінің ұзындығы
сегіз мың персах1. Олардың мекен-жайларын анықтап беру үшін жер жүзінің
бедерлі картасында нақты көрсеттім деген. Осы кітапта картаны жасағанда
шығыстан батысқа қарай түрік тайпаларының қоныстану ретіне қарай созылғаны
айтылған. Бүл зандылық география ғылымында осы уақытқа дейін сақталған.
Қашқари картасын Еуразияның қазіргі картасымен салыстырғанда байқағанымыз:
көптеген нысандар осы уақытқа дейін сақталған және географиялық орны дұрыс
көрсетілген [8, 111-б]. Зерттеліп отырған аймақтағы Еділ өзені Қыпшақ
еліндегі Бұлғар (Каспий теңізі) теңізіне құяды, оның бір тармағы орыс
жерінен бастау алады деп жазды. Картадағы Каспий теңізінің шығыс жағалауына
(қазіргі Маңқыстау түбегі орналасқан жер) Манқышлақ деп жазылған.
Батыс Қазақстан аймағының табиғаты туралы деректерді жинақтау жолында
жоғарыда сөз болып отырған дәуірге баға бергенде мынаны атап көрсетеміз:
парсы және грек жазбаларында өлке мен оны мекендеген халықтар
туралы алғашқы мағлұматтар пайда болды;
Батыс Қазақстан туралы, бұл аймақтың теңіздері мен өзендері жөнінде
антикалық авторлар неғұрлым дұрыс мағлұматтар беріп, аймақ
құрамына кірген ойкумендер тұңғыш рет картаға түсірілді. Көне жазба
деректерінде аймақтағы Каспий теңізі, Жайық, Жем, Ойыл, Сағыз
өзендері аталады. Үстірт, Жалпы Сырт, Мұғалжар және шөлдері
жайында жалпы мағлұматтар берілген.
Батыс Қазақстан жерін географиялық тұрғыдан танып-білу ісі Каспий теңізі
жағынан, оңтүстік және оңтүстік-шығыс жақтан қолға алынды,
әрі бұл жұмыс баяу жүргізілді. Ежелгі дүние мен орта ғасыр халықтары
Батыс Қазақстанның тек керуен жолдарында жатқан, немесе арабтар
мен манғолдар жаулап алған бөліктерін ғана білді.
2. Маршруттық және арнайы жинақылы зерттеулер (ХУІ-ХХ ғғ.)
Батыс Қазақстан аймағы, жергілікті халықтың көшіп-қонатын мекендері
және аймақ арқылы өтетін керуен жолдары туралы XVII ғасырдың алғашқы
ширегінде-ақ Ресейде нақты деректер болды. Бұл мәліметтердің кейбіреулері
Үлкен Сызба Кітабы (Книга Большому Чертежу) мен Мәскеу мемлекетінің
картасында көрініс тапқан. Кітапта аймақтың оңтүстік-шығысындағы Жайық
өзені және аса ірі екі су қоймасы — Хвалинск (Каспий) теңізі мен Шалқар
көлі берілген. Сондай-ақ осы атыраптағы негізгі өзендер: Яик (Жайық), Гем
(Жем), Бор (Ор), Изле (Елек), Ырғыз өзендері аталған [15, 32-б].
Кітапта Яик өзені Орал тауымен жарыса Тобол өзенінің жоғарғы сағасына
қарай ағады. Яик өзені Хвалинск теңізіне құяды, ал Яик өзенінің теңізге
дейін ағатын қашықтығы 1050 шақырым... ал Изле өзенінен жоғары, Орал тауы
бітеді де, Яик өзеніне құяды, Бор өзені Урал тауынан шығады, сол Урактан
Иргйз өзені шығып, Ақбашлы көліне құяды. Сол Урак тауынан Гем өзені ағады.
Гем өзені Хвалинск теңізінде 20 шақырым жетпей, көлге құяды. Бұл
деректерден орыстардың Қазақстан аумағының батыс бөлігін жете білгенін
аңдарғаруға болады. XIX ғасырдың екінші жартысында Үлкен Сызба Кітабын
[9] мұқият зерттеген белгілі географ-ғалым А.И.Макшеевтің мына бір пікірі
өте бір орынды: Үлкен Сызба Кітабы, — деп жазды ол — Оралдың арғы
жағындағы далаларды географиялық тұрғыдан өте-мөте дәлме-дәл бейнелеген
сүбелі еңбек.
Көрнекті ғалымдардың еңбектерінен Батыс Қазақстанның табиғат қорларын
танып-білудің кезеңдерін анықтауға, бұрынғы зерттеулердің физикалық
географияға қосқан үлесін тануға болады (1-кесте).
1-кесте
Батыс Қазақстан аймағы табиғатының зерттелу кезеңдері
Аймақтың Негізгі зерттеулердің Физикалық географиялық
аумағы туралы кезендері мен әдістері зерттелу нәтижесі
танымдық
көрсеткіштер
аумақтардың зерттеушілер
ашылуы
1 2 3 4
Аймақтың 1. Ежелгі дәуірден XVI ғ. 1. Арал-КаспийГеродот,
қарапайым дейінгі кезең Азия мен теңізі, Жайық Страбон,
зерттеулері Еуропадағы өлке жері туралы өзені туралы К.Птоломей,
мен ізденістеріалғашқы мәліметтердің моліметтер. Ибн-
жиналуы. 2. Жем, Ойыл, Хордадбек,
Негізгі әдіс: сипаттау Сағыз өзендеріәл-Масуди,
арқылы қорытындылау жасау. женінде Ибн-Фадлан.
мәліметтер. әл-Беруни,
М. Қашқари.
И.Д.Хаклов,
С.У.Ремезов,
А.Бекович-
Черкасский,
В.Н.Татищев,
П.И.Рычков,
А.С.Паласс,
И.И.Липехин
И.П.Фальк.
Аймақтық, 2. Орта ғасырдағы Батыс Арал-Каспий
жинақылы-тарихиҚазақстан жері туралы. алабына
зерттелулер Негізгі әдістер: ғылыми
Картографиялық салыстырмалы тұрғыдан
талдау. геологиялық
3. Қазақстанның Ресейге географиялық
қосылуының бас кезінен сипаттама
бастап аяқталғанына дейінгі берілуі.
аралықта өлке аумағы туралы
тарихи-географиялық
мәліметтердің жиналуы.
Негізгі әдіс: сипаттамалы
—картографиялық жинақтау.
4. 1731-1819 жж. Батыс
Қазақстан аймағының ішкі
аудандары жөнінде деректі
"Үлкен Сызба кітабы".
С.Ремезов картасы XVIII ғ.
Әскери экспедиция бекінісі
нүктелерін түсірген
геодезиялық зерттеулер.
Негізгі әдіс: Бақылау, ірі
масштабты картаға түсіру,
жүйелі салыстырмалы
географиялық талдау
зерттеулері.
Арнайы 5. Батыс Қазақстанды Ақтөбе, В.И.Левшин,
физикалық географиялық зерттеудің Атырау, Орал, Г.С.Карелин.
географиялық, арнайы тақырыптық кезеңі Маңғыстау А.Ханыков,
тақырыптық 1890-1917жж. облыстарының Я.В.Ханыков,
комплексті Негізгі әдістері: Комплекстікомплексті М.И.Иванин,
зерттеулер картографиялық экспедиция, зерттелуі. А.Е.Алексеев,
экологиялық-географиялық-палЛандш афттық К.М.Бэр,
еогеографйялық, картасы мен И.В.Мушкетов
салыстырмалы-географиялық атласының НАСеверцев,
зерттеулер. жасалынуы С.Н.Никитин,
XX ғасырда Кеңес өкіметі "Батыс В.А.Обручев,
тұсында өлке аумағын Қазақстанның Л.С.Берг.
географиялық зерттеу. 1946 физикалық Қ.И.Сәтбаев,
жылы құрылған ҚазККР Ғылым географиялық Қ.Ш.Фаизов,
академиясы, оның (геология, очерктері". З.Т.Берқалиев,
ботаника, т.б.), кейін ж. Аймақ АИ.Доскач,
мұнай ғылыми-зерттеу геологиясы, Г.В.Гельдыева,
институттары география, климаты, Л.К.Веселова,
зоология жоне жергілікті ландшафтысы Қ.Кәрпеков,
1960 және табиғи түздар жөнінде М.Әбішев,
химиясы институтының географиялық А.Ғалымов.
ғылымдары аймақ жерінің мәліметтер
табиғатын кең ауқымда жинақталды
зерттеуі.
Негізгі әдісі: Өлке аумағы
ірі, орта, ұсақ масштабтағы
карталарға түсірілді.
XVII ғасырдан бастап Батыс Қазақстанның табиғи қорлары Ресей
империясының пайдасын көздеген арнайы бағдарламалар бойынша қарқынды
игеріле бастады, елді мекендер (Гурьев, 1640) ірге көтерді. Еділ бойындағы
қалаларға Жайық балығын тасу жолға қойылды, шұрайлы жерлер орыс
алпауыттарының игілігіне айналдырыла бастады. Ресейдің сыртқы саясат
жолдарында Батыс Қазақстан аймағы ерекше орын алды.
I Петр Ресейді нығайтуға, оның экономикасын, ғылымы мен мәдениетін
өркендетуге бағытталған реформаларында Ресейдің дүниежүзілік саясаттағы
беделінің жылдам өсуіне, орыстар өзімен іргелес жатқан елдермен, онда
тұратын халықтармен қарым-қатынас жасауды ойластырды [9, 657-б]. Соның
ішінде Қазақстан ерекше орын алды, ол бүкіл Азия елдері мен жер-жерге жол
ашатын қақпа және кшидеп саналды.
Каспий теңізі әрқашанда өзінің ерекшелігімен, тарихымен, табиғи
байлықтарымен елдердің назарын аударатын. 1717 жылы I Петр патша француз
Ғылым Академиясына Каспий теңізінің бірнеше дәл картасын құрастыруды
тапсырады. Сол уақыттағы белгілі карталардың бәрінде теңіз пішіні әр түрлі
болды [9, 30-б]. Біреулерінде ол шаршы, ал басқаларында батыстан шығысқа
созылып жатқан дұрыс сопақшаны еске түсіретін. Қазақстан арқылы Азияның
түкпіріне өту мақсатымен және Каспий теңізі туралы дұрыс мағлұмат алу үшін
I Петр жасақтаған А.Бекович-Черкасскийдің әскери экспедициясы (1714-1717
жылдары) Орта Азия мен Каспий теңізі жағалауына және ол арқылы құрлық
жолмен Астрахань қаласы - Гурьев қаласы — Жем өзенінің төменгі сағасы —
Үстірт маршруты бойынша екі дүркін сапар шекті (3-сурет). Экспедиция
тұсында А.Бекович-Черкасский жүрген жолдарына мұқият зерттеу жүргізді. Ол
Каспий теңізінің солтүстік және солтүстік-шығыс жағалауын мұқият зерттеп,
топографиялық картаға түсіріп, оның шындыққа үйлесімді пішінін анықтады [9,
65-б].
Орынбор Колумбы атанған П.И.Рычковтың Орынбор қаласының
сипаттамасы (1744 жылы) және Орынбор губерниясының топографиясы (1-2
бөлімдер. 1762 жылы) атты бағалы еңбектері бар. Орынбор губерниясының
топографиясы атты еңбектің бірінші бөлімінде осы өлкенің табиғатына толық
сипаттама берген. Жүрген жерінің су жүйелерін, Индер көлінде тұздың мол
қоры бар екенін, сүтқоректілердің 36 түрі, құстардың 14 түрі, балықтардың
14 түрі кездескенін жазады. Жем өзені алабында үйір-үйір құлан болғанын,
қазір жойылып кеткен жабайы жылқы — тарпан мен Каспий теңізінің итбалықтары
туралы мәліметтер келтіреді. Қазақстанның батыс, солтүстік және орталық
аудандарының табиғатына географиялық сипаттама берді [14].
Батыс Қазақстан аумағының географиялық ерекшеліктері XVIII ғасырдың
екінші жартысының өзінде академик П.С.Палластың назарына іліккен. Батыс
Қазақстанның солтүстік-шығыс, шығыс жер бөліктері кіретін Орынбор
губерниясына 1768-1772-ші жылдар арасында С.Палластың басшылығымен төрт рет
физикалық географиялық экспедиция ұйымдастырылды.
П.С.Паллас Еркеней мен Жалпы Сырттан арғы жерлерде табиғат
жағдайларының күрт өзгеретінін және Каспий маңында табиғаттың өзіндік
ерекшеліктері бар екенін атап көрсетті. Мұны аймақтың бертін келе судан
босаған құрлықтың жаңа бөлігі екендігімен түсіндірді. Ғалым Каспий
теңізінің
Сурет 3. Батыс Қазақстан аймағының зерттелуі (ҮІІІ ғ.)
мұхит деңгейінен төмен жатқанын анықтап, ерте кезде оның Қара теңізбен
XIX ғасырдың бірінші жартысында Батыс Қазақстан жерінде географиялық
зерттеу жұмыстарын жүргізген Э.А.Эверсманның Орынбор өлкесіндегі табиғат
тарихы деген үш томдық еңбегінде Каспий теңізіне, оның жағалауларына,
шығысындағы Үстірт жеріне толық географиялық сипаттама беріледі [10].
Сонымен қатар ғалым еңбегінде Арал - Каспий ойпатының геологиясы және
ботаникалық-географиялық ерекшеліктері туралы бірқатар дұрыс пікір
келтіреді. Атап айтқанда, Арал — Каспий бассейнін тұзетін геологиялық
қалдықтарды ғалым негізгі екі топқа бөледі: бассейіннің ойпаңдар шөлейт
жерлерінің үстіндегі ең жаңдара қабаттар (құмтастар, мергелдер, октастар,
құмдар және сазбалшықтар) және Мұғалжарды, сондай-ақ осы кеңістіктегі басқа
да тауларды тұзететін неғұрлым ежелгі заманғы өзгермелі қабаттар (жасыл
тасты порфирлер, тау жыныстары).
Батыс Қазақстанның XIX ғасырда географиялық зерттелу тарихында жаңдара
дәуір басталды (4-сурет).
Бұл кезеңнің басты нәтижелері мыналар:
Батыс Қазақстан аймағының зерттелу тарихы Қазақстанның өндіргіш күштері
негізінде дамыту мәселелерімен тікелей байланыстырылды, әрі жалпы
мемлекеттік істердің бір бөлігіне айналдырылды;
өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының дамуы табиғи ресурстардың зерттелуімен
ұштастырылды. Әрбір ірі құрылысқа байланысты
географиялық ортаның элементтері — жер қойнауы, топырақ
қабаттары, су қорлары, климат т.б. зерттеле басталды;
пайдалы қазбалардың кен орындарын барлау және оларды игеру
мақсатында геологиялық зерттеулер кеңінен етек алды;
топырақ және өсімдік түрлерін зерттеу экспедицияларының жұмысы
жинақталды; аймақта жаңдара қалалар мен елді мекендердің пайда болуына және
одан әрі дамуына байланысты Батыс Қазақстаның көпшілік белігінің климат
жағдайлары зерттелді, су қорларын іздеу жұмыстары кең көлемде
жүргізілді.
1.3 Батыс Қазақстан аймағының ландшафттарының зерттелуі
Ланшафттану ғылымының тарихи негізі XIX ғасырдың соңғы жылдары
қаланды. Ландшафт сөзіне шет тілдерінің түсіндірме және географиялық
түсіндірме сөздіктерінде төмендегідей анықтама беріледі. Ландшафт (неміс
тілінде пейзаж сөзінен шыққан) жердің географиялық қабығының дамуында
табиғи жолмен пайда болған, өзінің жер бедерінің көрінісі, географиялық
құрылымен (яғни ландшафттық жекеленген кешендерінің арасындағы байланысымен
және әрекеттерімен) ұсақ аймақтар бірліктерінің үйлесу ерекшеліктерімен,
құбылыстардың мерзімдік ырғақтылығының өзіне тән қасиеттерімен басқа
аумақтардан сапасы жағынан айрықша болатын географиялық қабықтың біркелкі
аумағы [11]. Ландшафт ғылыми ұғым
Сурет 4. Батыс Қазақстан аймағының зерттелуі (ХІХ ғ)
ретінде ең алғаш Л.С.Бергтің еңбектерінде көрінеді. Ол рельеф, климат,
өсімдік және топырақ жамылғысының сипаты гармәниялық тұтас бірлік құрап
Жердің белгілі бір зонасында қайталанатын облысты табиғи ландшафт деп
анықтаған. Л.С.Бергтің алғашқы ландшафт географиясы Сібір мен Түркістан
жерлерінің негізінде 1913 жылы жазылған [11,25-б].
Ландшафттану ғылымына алғашқылардың бірі болып орыс ғалымы
В.В.Докучаев айтарлықтай үлес қосты. Нақтылы аумақтардың табиғи жағдайларын
зерттеуде В.В.Докучаев табиғаттың өлі және тірі компоненттері арасындағы
қатыстары мен өзара әрекеттестіктерің түсіндіріп, даму зандылықтарын ашатын
ғылымның қажеттілігін ұғынып, 1898-1900 жылдары табиғи зоналарына қатысты
көптеген ғылыми мақалалары осы ландшафттану ғылымына негіз болды [2, 6-б].
Батыс Қазақстанға қатысты физикалық географияның осы өзекті
мәселесінің түп төркіні антикалық дәуірдегі оқымыстылар еңбектерінде жатыр.
Аймақты аудандастырудың кейбір нұсқаларын Геродот еңбектерінен табуға
болады. Ол Азияны сипаттаған кезінде шекаралық белгі ретінде табиғи
нысандарды, яғни Каспий теңізі, Жайық өзені, Орал тауын алады. Ал орта
ғасырдағы зерттеушілердің аудандастыруында топографиялық белгілер .
пайдаланылды және шекаралар жағалық белдеулерді, өзендер мен су
айырықтарды, тау жоталарын т.б. шептер арқылы жүргізілді. Бұл орайда
В.Н.Татищев пен оның шөкірті П.И.Рычковтың пікірлеріне өте көңіл
аударарлық. В.Н.Татищев елдің жеке бөліктерін — түрліше шекараларын
зерттейтін географияның тарауы ретінде топографияны, немесе шекара
сипаттауды даралап бөліп алды [36, 24-26бб].
1803 жылы Я.Гавердовский Қазақстанның жазық жерлерін геоморфологиялық
жағынан аудандастыруға алғаш рет әрекет жасады. Ол өлкенің жазық жерлерін
төрт ауданға бөлді:
Оралдың оңтүстік-батыс көлбеуі - Орал маңындағы қырат;
ойпат дала — Есіл ойпаты;
таулы-қыратты өлке — Қазақтың таулы аймағы;
Құмайт дала - Арал-Каспий алабының құмайт шөлдері.
Қазақстанның табиғатын зерттеген ірі ғалым А.И.Левшиннің 1832 жылы жарық
көрген Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қазақ ордалары мен далаларын суреттеу
атты еңбегінде Батыс Қазақстан жерінің солтүстіктен оңтүстікке және
батыстан шығысқа қарай географиялық зоналар бойынша заңдарды түрде өзгеріп
отыратынын айқын көрсетті, яғни ол табиғи зоналар мен аудандар арасындағы
байланысты ұштастыруға тырысты. Ш.Ш.Уәлиханов А.И.Левшинді қазақ халқының
Геродоты деп атап, оның еңбектері ғылым үшін баға жетпес құнды екенін атап
көрсетті. Себебі ғалымның бұл еңбегі қазақ халқының тарихын, этнографиясын
және географиясын толық қамтыған тұжырымды зерттеуі болды. А.И.Левшиннің
кітабы үш бөлімнен тұрады [12]. Еңбектің бірінші бөлімінде қазақ даласы
туралы барлық географиялық мағлұматтар жинақталса, екінші және үшінші
бөлімі қазақ халқының тарихи және этнографиялық жағынан сипаттауға
арналған.
Ғалым Батыс Қазақстан аймағының топырағы, басқа аймақтардікі сияқты,
ерекше минералды тарихи-жаратылысты бірлестік болып табылатынын анықтайды.
А.И.Левшин жергілікті халық топырақ ұғымына берекелі жер, құнарлы жер,
құнарсыз жер, сортаңдар жер, қара жер және т.б. деп, бұл мағынаны
көбіне жер сөзін қолданылатынын келтіреді [12,655-б]. А.И.Левшин біздің
зерттеп отырған аймақтың жазықтары мен тауларын, суы құрғаған арналары мен
көлдерін толық суреттеп жазған, өз дәуірінде мәлім болған геологиялық
мағлұматтарды келтірген.
Э.А.Эверсман Қазақстан жерін оңтүстіктегі орманды-далалы және далалы,
Каспий төңірегі мен Арал маңындағы тақыр, далалы зоналарға бөледі. Ол
Соңғы екі аймақты саздақ және сортаңдар топырақты далаларға, дұрысын
айтқанда сорларға, тұзды батпақтарға және ең ақырында құмайт далаларға және
құмдарға бөлуге болады, осылайша бөлу табиғаттың өзіне енгізілген және ол
өсімдіктер мен жануарлардың таралуын анықтау үшін қажет. Алайда шындығына
жүгінсек, табиғатта қолмен қойғандай нақты шекара жоқ, оның бір аймақтан
екіншісіне ауысуы — көбіне көзге көрінбейтін ішкі құбылыс - деп жазады
[10, 112-б].
XIX ғасырдың екінші жартысындағы И.Г.Борщов пен НАСеверцов
еңбектерінде Батыс Қазақстан аймағының жануарларының таралуына өлкенің осы
заманғы физикалық географиялық жағдайларының қаншалықты ықпал жасайтыны
өткен замандағы геологиялық жағдайларымен сабақтастырыла зерттелді. Демек,
бұл ғалымдар орыс биологиялық географиясында түңғыш рет тарихи және
экологиялық әдістерді қолданып қалыптастырды. И.Г.Борщовтың Батыс Қазақстан
аймағындағы өсімдіктердің өсуіне қарай аудандарға бөлу тәсілі өте ерекше.
Ғалым өлкедегі өсімдіктердің өсу жағдайына қарай төрт ауданға (селеулі
дала, сазды шөлдер, сортаңдар шөлдер және дөңес құмдар) бөлген.
И.В.Борщов селеулі даланы еуропалық далаларының жалғасы деп есептеді.
Ауданға тән негізгі өсімдік — селеу. Осы селеулі аймақтың өзін И.Г.Борщов
шөптесін, тастақ және сазды-қиыршықты тасты алқаптарға бөледі. Ғалым
осылайша аудандардағы өсімдіктерге сипаттама беріп, оларды да жер
жағдайына, өсімдіктердің шығуына қарай ландшафттарға бөледі. Дала және
шөл деген ұғымдарды қолданып, жер бедері, суландыру, топырақ, өсімдіктер
арасындағы өзара қалыптасу байланыстарына талдау жасап, И.Г.Борщов далалар
мен шөлдердің табиғаттының ажырамас біртұтас бөліктері ретінде сипаттайды.
Ғалымның зерттеу әдісі ландшафтысына қарай іріктеліп бөлудің шын мәніндегі
айқын мысалы болып есептеледі [13].
Ландшафттанушы ғылымдардың 1963 жылы Алматыда өткен Бүкілодақтық
кеңесі, 1965 жылы Таулар мен шөлді аймақтардың ландшафттарын зерттеу атты
тақырыбына арналған аймақтық ғылыми симпозиум және басқа шаралар Қазақстан
ландшафттары туралы зерттеулердің өріс алуына елеулі ықпалын тигізді.
Қазақстандық зертттеушілерден
А.Т.Исаченко, В.М.Чупахин, А.В. Чигаркин, Н.Молдағұлов,
К.М.Жаналеева, З.Т.Берқалиев, А.Г.Доскач, ғалымдарды атауға болады [14].
2 ҚОНЫСТАНУ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫНДА ГЕОГРАФИЯЛЫҚ, ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ШАРУАШЫЛЫҚТЫҢ АУМАҚТЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
2.1Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы халықтың қоныстануына әсер
ететін физикалық-географиялық жағдайлар
Батыс Қазақстан аймағының жер бедері өте күрделі, аумағының үлкендігі,
геологиялық даму тарихы мен құрылымының өзіндік ерекшелігін қалыптастырған.
Мәселен, Жалпы Сырт пен Орал тауының оңтүстік сілемдерін, Мұғалжар тауы мен
Маңқыстау түбегін толық және Үстірттің шөлдік батыс бөлігін алып жатыр [2,
91-б].
Каспий маңы ойпаты — ежелгі теңіз табаны мен өзен атырауы жазығының
көптеген ерекшеліктері сақталған алғашқы аккумуляциялық жазық. Орографиялық
жағынан жайпақ, теңізге қарай көлбеу орналасқан, [1[iv]] Атырау облысының
көпшілік бөлігін және Маңқыстау облысының солтүстік-батысын алып жатыр. Жер
бедері көбіне жатық, аз тілімделген, жері тұзды келеді. Көптеген кіші-гірім
ағынсыз тұйық ойпаттар, құм төбешіктер мен қырқалар кездеседі. Бұл ойпатқа
Жалпы Сырттың (222-260 м) оңтүстік шеті және Орал алды үстірті (250-350 м)
ұласады. Бұларды тау жұрнақтары кездесетін жер бетін әр түрлі тереңдіктегі
эрозиялық аңдарғарлар тілімдеген. Одан орі солтүстікке таман Орал тауының
оңтүстік сілемі меридиандық бағытпен Мұғалжар тауы (биік жері Үлкен
Боқтыбай тауы, 657 м) орналасқан. Ол төңірегі ұсақ шоқылы, беткейлері
шамалы тілімделіп жақпар тасты тұзілген. Мұғалжар тауынан солтүстік-
шығыстағы Торғай қолаты өтеді. Оның жер беті сай, ойыс, тұзды көлдер, қазан
шұңқырлар және құм төбелерімен күрделенген [17, 44-б].
Батыс Қазақстанның табиғат жағдайлары туралы қазіргі ғылыми ой-
пікірдің негізі XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бас кезіндегі
зерттеулердің нәтижесінде қаланды. Осы кезеңдегі аса көрнекті табиғат
зерттеушілерінің жасаған болжамдарының маңызы Батыс Қазақстанның физикалық
географиялық зерттеуге қосқан нақтылы үлесімен ғана емес, сонымен қоса
өлкені зерттеуде қолданған жаңдара зерттеу әдістерімен де бағаланады. Осы
зерттеулердің нәтижесінде аймақтың қалыптасуьша байланысты екі негізгі
палеогеографиялық болжам (бағыт) айқындалды.
1.Бірінші болжам бойынша ұлан-ғайыр Арал-Каспий алабы біртіндеп
пайда болған. Содан бірте-бірте оның суы тартылып, тегіс, әрі ойпаңдар
теңіз
түбінде тұзды көлдер мен сортаңдар қақтар сақталып қалған деп түсіндіреді.
2.Екінші болжам ежелгі заманда Каспий мен Арал теңіздерінің екі
аралығында кең арналы, суы мол өзендер көп болған деп топшылайды.
Батыс Қазақстанға қатысты физикалық географияның осы өзекті
мәселесінің түп төркіні антикалық дәуірдегі оқымыстылар еңбектерінде жатыр.
Аймақты аудандастырудың кейбір нұсқаларын Геродот еңбектерінен табуға
болады. Ол Азияны сипаттаған кезінде шекаралық белгі ретінде табиғи
нысандарды, яғни Каспий теңізі, Жайық өзені, Орал тауын алады. Ал орта
ғасырдағы зерттеушілердің аудандастыруында топографиялық белгілер .
пайдаланылды және шекаралар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz