Батыс Қазақстан экономикалық, ауданындағы халықтың қоныстануына әсер ететін физикалық - географиялық жағдайлар

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы халықтың қоныстану жүйесі

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

І-тарау . Қоныстану жүйесінің дамуында географиялық, әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың алатын орны және шаруашылықтың аумақтық құрылымы . . . 8

1. 1. Батыс Қазақстан экономикалық, ауданындағы халықтың қоныстануына әсер ететін физикалық-географиялық жағдайлар . . . 8

1. 2. Батыс Қазақстан аймағының экономикалық-географиялық, әлеуметтік жағдайлары . . . 22

ІІ-тарау . Батыс Қазақстан аймағының қоныстану жүйесінде орын алған әлеуметтік-экономикалық факторлар мен алғышарттар . . . 34

2. 1 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы өндіріс тораптары мен кешендерінің дамуы . . . 52

2. 2 Оралмандарды қайта қоныстандыру мәселелері . . . 65

Қорытынды . . . 75

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 78

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Өтпелі кезеңде елімізде экономикалық дағдарыстың туындауы, әлеуметтік-экономикалық, демографиялық қиындықтар республикамыз үшін өткір мәселе. Экономиканы тығырықтан шығаратын алғышарттардың бірі ретінде дүниежүзілік өркениетті елдердің талаптарына сай келуі үшін қоғамдық географияда географиялық заңдылықтарды зерттей отырып, оның экономика мен әлеуметтану элементтерін тоғыстыратындықтан әр түрлі зерттеу әдістерін кеңінен қолдандық. Зерттеулердің негізі экономикалық құрылымдардың кейбір салаларын қайта құру, жаңарту арқылы экономикамызды нығайту үшін аймақтың тарихи-әлеуметтік, экономикалық ерекшеліктеріне сүйенді. Себебі жас мемлекеттің қалыптасуымен бірге қоғамдағы экономикалық жағдайдың өзгеруі әлеуметтік жағдаймен байланыстырыла отырып жүйелі түрде қаралды. Егеменді еліміз тәуелсіздік алған жылдары ішінде саяси, әлеуметтік-экономикалық ірі өзгерістерді басынан өткерді. Қоғамның өркениетті дамуына орай еліміздің дүниежүзілік қауымдастықтарда, экономикалық рыноктарда сыбағалы салмағы арта түсіп, әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуына байланысты негізгі бағыттары өзгеру үстінде. Осыған сай барлық экономикалық жүйелердің даму ерекшелігі қалыптасты. Қазіргі кезеңде қалалық және ауылдық елді-мекендер құрылымындағы ерекшеліктерін, қоныстану жүйесіндегі қарама-қайшылықтардың шиеленісуін және қоныстану процесін зерттеу ең өзекті мәселе болып табылады. Сондықтан Қазақстан қоғамын қайта құруға, ірі әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды жүзеге асыруға негізделген Елбасының 2030 - жылға дейінгі даму стратегиясын айқындаған халыққа жолдауында тұрғындарды жергілікті жерлерге тұрақтандыру, олардың әлеуметтік әл-ауқатын жақсарту үшін бірнеше міндеттер қойылған.

Республикамыздың аумағы көлемді болғандықтан, көптеген өзіндік сипатына қарай ұқсас факторларға, физикалық-географиялық, экономикалық-географиялық ерекшеліктерге орай бес ірі экономикалық аймаққа (Орталық, Солтүстік, Шығыс, Оңтүстік, Батыс Қазақстан) аудандастырылған. Осылай экономикалық аудандастыру мемлекеттің жекелеген аймақтарының шаруашылығын жоспарлы түрде дамытуда, келешегін анықтауда маңызды орын алады. Экономикалық аудан дегеніміз елдің аумақтық еңбек бөлінісі негізінде қалыптасып, бір-бірінен шаруашылықтың мамандануы мен кешенді дамуы жағынан ерекшеленетін бір бөлік. Әрбір ауданда шаруашылықтың бірнеше маманданған салалары қалыптасып, жан-жақты дамиды.

Географиялық тұрғыдан алып қарағанда қарастырылып отырған аймақтың көлемді бөлігі шөлейтті, шөл табиғат белдеуінде орналасқандықтан, экономикасы негізінен ауыл шаруашылығы оның ішінде мал шаруашылығының өркендеуімен ерекшеленіп келді. Кеңес үкіметі кезінде де аймақта аграрлық өнеркәсіптің дамығанын, табиғат байлықтарына байланысты дамыған өндіріс орындар үлесінің төмен болып, балық шаруашылығының ауыл шаруашылығының көлеңкесінде қалғандығын айта кету керек.

Демографиялық, әлеуметтік-экономикалық процестер табиғи, тарихи-саяси, әлеуметтік жағдайларға байланысты халықтың сирек қоныстанған мұнайлы аудан үшін де өзекті. Маңғыстау, Атырау облыстарында халық тек теңіз жағалауларында тығыз қоныстанғандығы белгілі. Мұның көкейтестілігі - өндірістік кешендердің түпкі нәтижеге негізделмей, тек шикізат көзі ретінде қалыптасқандықтан қалалар мен қтп-лердің даму деңгейі төменгі дәрежеде болып келгендігі, моноорталықтану процесінің белең алып келгендігінде (мәселен, Атырау облысы) болып отыр. Қазіргі кезеңде өндіріс тиімділігінің, аймақтық өндіріс тиімділігінің артуы, аймақтың өндіріс кешендерінің қалыптасуы, өңдеуші өндіріс салаларының дамуы, білім мен қызмет көрсету сапасының өсуі - өндіріс пен халықтың белгілі бір аймаққа шоғырлану процесін күшейтуге септігін тигізеді.

Қоныстану мәселесінің өзектілігінің тағы бір жағы Батыс Қазақстан экономикалық ауданы маманданған еңбек ресурстарымен толық қамтамасыз етілмегендіктен, шөлейт белдеудегі тұрғындардың әлеуметтік ахуалының төмендегіден туындайды. Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы қоныстанудың қазіргі жағдайы нарықтық экономиканың қалыптасуына байланысты түрліше сипат алуда. Ауыл тұрғындарының қалаларға, қала маңындағы елді-мекендерге жылыстауы, соның салдарынан көптеген елді-мекендерде халық санының азаюы, бірер елді-мекендердің елсіздену, яғни тұрғынсыз қалу процесі белең алып отыр.

Әрбір мемлекет, әрбір халық дүниежүзілік экономикаға, ғылым мен мәдениетке өз үлесін қосады. Әсіресе, әлеуметтік жағдайдың тұрақталуына жол аша отырып, зерттелінетін Батыс Қазақстан аймағының экономикалық және әлеуметтік саясатының қалыптасуын да қарастырамыз.

Қоныстану процесінің әлеуметтік, экономикалық-географиялық мәселелерін ашып көрсетуге арналған диссертациялық жұмыста бұрын жүйелі түрде зерттелмеген Батыс Қазақстан экономикалық ауданы басты нысанаға алынып зерттеледі.

Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Қоныстану процесі жайындағы ғылыми, әдіснамалық еңбектерді талдау нәтижесінде осы мәселеге арналған елеулі зерттеу жұмыстарының бар екендігі көрінді. Қала мен ауыл елді-мекендеріндегі халықтың қоныстану процесін теориялық тұрғыдан қарастырып, мәселелерді шешуде экономгеографтар Н. Н. Баранский, Ю. Г. Саушкин, Б. С. Хорев, Б. Я. Двоскин және басқа ғалымдар жан-жақты үлес қосты. Жұмыстың теориялық-әдіснамалық бөлімінде қоныстану процесіне қатысты күрделі мәселелерді зерттеп, ғылыми-теориялық тұжырым жасауға үлес қосқан отандық және ТМД елдерінің белгілі ғалымдары: Г. М. Лаппо, Ж. А. Зайончковская, Е. М. Арынов, М. М. Тажин, Қ. Ғ. Ғабдуллина, М. Б. Тәтімов, М. Н. Сыдықов және т. б. экономгеограф, экономист, әлеуметтанушы, тарихшы-демограф ғалымдардың еңбектері басшылыққа алыңды. Қоныстану жүйесінің ұйымдастырылу мәселелері қарастырылғанда Ү. М. Ысқақов еңбектері негіз болды. Сондай-ақ Ә. С. Бейсенова, Ю. К. Шокаманов, А. Ғ. Ғалымов, М. А. Ғалымов және т. б. ғалымдардың еңбектері пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының мақсаты . Диплом жұмыстың мақсаты - Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы халықтың қоныстану жүйесін, экономикалық-географиялық мәселелерін зерттеп, тұрғындарды елді-мекендерде тұрақтандыру процесін ұйымдастырудың жолдарын айқындау.

Диплом жұмысының міндеті.

Жұмыстың алдына қойылған негізгі міндеттер ауқымы төмендегідей:

- Батыс Қазақстан экономикалык, ауданындағы халықтың қоныстануына әсер ететін физикалық-географиялық жағдайлар;

- Батыс Қазақстан аймағының экономикалық-географиялық, әлеуметтік жағдайлары;

- Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы өндіріс тораптары мен кешендерінің дамуы;

- Оралмандарды қайта қоныстандыру мәселелері;

Зерттеу нысаны Батыс Қазақстан экономикалық ауданының қоныстану

жүйесі, қоныстанудың экономикалық-географиялық, әлеуметтік аспектілері.

Зерттеу пәні ретінде қоныстану процесінің қоғамдағы орны, қазіргі кездегі өзекті мәселелері, заңдылықтары мен ұғымдарының мәні, мазмұны қамтылды.

Зерттеудің эмпирикалық базасына және теориялық-әдістемелік негіздеріне қалыптасқан ой-тұжырымдар, Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағдарламалары, көші-қон заңдары, нормативтік құжаттары, қоныстану мәселелерін шешуде отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері алынды. Қоныстану мәселелерін зерттеуде географиялық саралау, картографиялық, математикалық модельдеу, демографиялық статистиканың дәстүрлі және жаңа әдістері, хронологиялық (аймақтық зерттеу), эклектикалық (аралас) саралау әдістері, әлеуметтік-экономикалық бағалау тәсілдері қолданылды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы дипломдық жұмысқа қойылған мақсат пен міндеттердің орындалуына орай анықталады:

- Батыс Қазақстан экономикалық, ауданындағы халықтың қоныстануына әсер ететін физикалық-географиялық жағдайлары;

қоныстану жүйесін тиімді ұйымдастырудың ұстанымы ретіндежергілікті жағдайлар мен шарттардың жан-жақты ескерілуі арқылы қоныстану процесінің даму бағытына әсер ететін факторлар айқындалды;
қалалық елді мекендерді дамыту, ауылдық елді мекендердетұрғындарды тұрақтандыру, сондай-ақ экономикалық аймақтағы халық санын оралмандар есебінен арттырудың әлеуметтік-экономикалық негізі ұсынылды.

Диплом жұмысының құрылымы ғылыми жұмыстардың мақсаттары мен міндеттеріне сай түзілген. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

І-тарау . Қоныстану жүйесінің дамуында географиялық, әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың алатын орны және шаруашылықтың аумақтық құрылымы

1. 1 Батыс Қазақстан экономикалык, ауданындағы халықтың қоныстануына әсер ететін физикалық-географиялық жағдайлар.

Батыс Қазақстан экономикалық ауданы Қазақстан Республикасының батысында көлемді бөлікті алып жатқан үлкен аумақта орналасқан. Аймақтың ауданы - 729, 6 мың шаршы км-ге жетеді, бұл Қазақстан аумағының 26, 6%-ын алып жатыр. Аумағының үлкендігі жағынан Қазақстанның ірі экономикалық аудандары арасынан бірінші орынды иемденеді. Аудан халқы 2 млн-дай, бұл республика тұрғындарының 13, 2%-ын құрайды. 1 шаршы км. жерге орташа 2, 8 адамнан келеді. Бұл көрсеткіштер республиканың басқа аймақтарымен салыстырғанда ең төменгі деңгейді көрсетеді. Батыс Қазақстан аймағы солтүстігіндегі жалпы Сырт үстірттерінен бастап оңтүстіктегі Түркіменстанның құмды шөлдеріне дейін 1200 км-ге созылса, ал батысында Еділдің төменгі ағысынан Торғай қолатына дейін 1300 км жерді алып жатыр. Батыс Қазақстан аймағына Каспий теңізінің солтүстік, солтүстік-шығыс жағалаулары кіреді (Бозащы және Маңғыстау түбектерін қоса алғанда) .

Физикалық-географиялық және экономикалық-географиялық жағдайы жағынан Батыс Қазақстан аймағының мынадай ерекшеліктерін атап көрсетуге болады:

а) аймақтың сейсмикалық салыстырмалы тұрақты болып келуі;

ә) аймақтың жер бедерінің басым бөлігінің жазықты және ойпаңды болып келуі;

б) Еуропа мен Азияның аралық шекарасында орналасуы;

в) Еуразия құрлығының ішкі ауданында, Атлант мұхиты мен оның
теңіздерінен 2, 5 мың км қашықтықта орналасқандықтан, климаты қатаң,
шұғыл континетті болып келетіндігі;

г) бұл аймақтың дала, шөл және шөлейт табиғат белдеулерінде орналасқандығы;

д) аймақтың дамыған экономикалық аудандармен шекаралас болуы (Еділ бойымен, Оралмен, Каспий теңізі арқылы Кавказ елдерімен, алыс шет мемлекеттермен ) ;

е) кен байлықтарының дүниежүзілік және жергілікті жер масштабындағы мол қорларының болуы;

ж) аймақтың орталық, әсіресе оңтүстік бөлігінде гидрографиялық
желісінің өте нашар дамуы [1] .

Шаруашылықтың дамуының табиғат байлықтары мен табиғат жағдайларына тығыз байланысты екендігі белгілі жәйт. Сондықтан да аймақтың солтүстік-батысының қоңыржай, шұғыл континентті климаты мен жазық жер бедері халықтың қоныстануына, тұрмыстық және шаруашылық іс-әрекетіне барынша қолайлы болып келеді.

Батыс Қазақстан - республика экономикасында маңызды орны бар және бірден-бір мұнай мен газ, көмірсутек, хром мен никель кен тастарын, тұз, сол сияқты борат, фосфор және т. б. өндіретін, балық шаруашылығымен айналысатын аудан.

Ол, республика экономистерінің жобалауы бойынша, стратегиялық сипаттағы минералдық ресурстардың бірегей қорына ие болған, ғылыми-өндірістік күш-қуатты қарқынды дамытуға, республика экономикасын жедел екпінмен әлемдік шаруашылыққа интеграциялауға толық мүмкіндігі бар экономикалық ауданға жатқызылған.

И. М. Айзинова мен В. В. Пацирковскийлердің [2] пікірлері бойынша, аймақ - әкімшілік-аумақтық ол халықтың саналы тәртіптегі тұрақты еңбегімен қатар әлеуметтік-мәдени қатынастарымен қалыптасқан өндірістік, көліктік, әлеуметтік инфрақұрылым бірлігі және оның салыстырмалы жоғары даму деңгейімен сипатталады.

Аймақ ұғымын анықтау тұрғысында П. Я. Бакланов [3] аймақтық оңашалықты ескеруді жөн деп біледі, атап айтқанда, ресурстық және тұтыну жүйелерінің белгілі бір аумақ көлемінде топтасу мүмкіншілігіне мән беру керектігін айтады.

А. И. Добрыниннің [4] пайымдауынша, аймақ-ұдайы өндірістік процестің бірлігімен және тұтастығымен сипатталатын шаруашылық салаларының аумақтық арнайы бағытталған бөлігі болып табылады.

Жоғарыда атап көрсетілген анықтамалардың қай-қайсысы да аймақ ұғымының әрбір мәселеге байланысты айрықша ерекшеленетін белгілерін нақтылы және толық сипаттайды. Бұл белгілердің синтездік процесін мынадай байланыстармен көрсетуге болады: экономикалық-географиялық бірлік, әкімшілік-аумақтық бірлік және біртұтастық, табиғаттың біркелкі ресурстарын пайдалану, олардың бөліктері мен элементтері арасындағы тұрақты байланыстарының қалыптасуы, ұдайы өндірістің барлық циклдерінің қажеттілік жағдайының бар болуы т. с. с.

Қазіргі нақтылы жағдайларға байланысты, әсіресе экономикадағы
аумақтық ерекшеліктер мен олардың функциялық маңыздылықтарын
айқындауда аймақтық инфрақұрылымның экономикалық тиімділігін
дәлелдеу аса маңызды болып отыр.

Қазақстанның басқа аймақтарына қарағанда (Оңтүстік, Солтүстік, Шығыс, Орталық аймақтары) физикалық-географиялық тұрғыдан аймақ факторларын қолайлылығы және қолайсыздығы тұрғысынан сипаттау үшін 4 (төрт) балдық жүйе қолданылды .

Балдық жүйені:

қолайлы - төрт балл
салыстырмалы қолайлы - үш балл
салыстырмалы қолайсыз - екі балл
қолайсыз - бір балл деп аламыз.

Жер бедері факторлары халықтың қоныстануына айтарлықтай дәрежеде әсер етеді. Аймақтың жер бедері, республикамыздың басқа аймақтарының жер бедерімен салыстырғанда, теңіз деңгейінен төмен жатқан ойпаттар мен үстірттерден, төбелерден тұратындығымен ерекшеленеді. Гидрографиялық желісі де белгілі дәрежеде халықтың қоныстану жиілігіне әсер етуші фактор болып табылады. Бұл тұрғындардың шаруашылық әрекеттері үшін қоныстанып отырған жергілікті жерінің жайлы болуына септігін тигізетін маңызды фактор.

Батыс Қазақстан аймағының өзендер желісі нашар дамыған, өте сирек болып келеді. Өзендері Каспий теңізіне құятын тұйық алапқа жатады әрі аумақ бойынша біркелкі таралмаған. Сулы болып келетін аймақтың солтүстік бөлігінде жүз шаршы километр аумаққа 10-12 километрден, оңтүстікке қарай 2-4 километрден келеді. Үлкен және Кіші Борсық құмдарындағы алып кеңістіктерде, Үстірт пен Маңғыстауда өзендер жоққа тән. Батыс Қазақстан аймағында солтүстіктен оңтүстікке қарай бірнеше табиғат белдеулері жолақтана алмасады. Салыстырмалы тұрғыдан ауқымы аздау солтүстік бөлікті ғана дала белдеуінің аумағы алып жатыр[5] .

• Қоныстануға қолайлы деп табылған балдың көрсеткіші 4-ке тең жүйеге Жалпы Сырт қырқасына ұласып жатқан жеріне дейінгі аралық енеді. Ең жоғарғы биіктік көрсеткіші 80-150 метрге дейін жетеді. Ірі әрі суы біршама мол өзені - Жайық. Өзен өзінің бастауын Орал тауының 600 м биіктігінен алады. Негізгі арнасына бірнеше салалары - Ор, Елек, Шыңғырлау, Барбастау, Ащы, Шаған, Емболат, Деркөл өзендері мен өзеншелері қосылады. Жайық өзені жағасының табиғи кешені халықтың қоныстануына жайлы. Өзеннің орта бөлігінде тасқын судың артығы қолдан қазылған Көшім каналы арқылы төрт бөгенге құйылып, шабындық пен жайылымдық жерлерді суғаруға пайдаланылады. Қара, қара-қоңыр топырақты бұл өлкеде боз, ақселеу, қылқансыз арпабас кең тараған. Астық тұқымдас өсімдіктердің ішінде құрғақшылыққа төзімді атқонақ, мыңжапырақ және перха жусаны сияқты т. б. шөптесін өсімдіктер таралған. Елек және тағы басқа ұсақ өзендердің шаруашылық салаларына тиімділігі мен топырағының қара-қоңыр болып келуі егіншілік пен мал шаруашылығымен айналысатын тұрғындар үшін қолайлы. Балдық көрсеткіші төртке жатқызылған осы аймақтың климаты төмендегідей сипаттарға ие:

көлемді бөлігі далалық табиғат белдеуінде орналасқандықтан, осы белдеу климатының белгілері басым;
климатқа батыстан Атлант мұхитынан келетін ауа массалары әсеретеді, бұл ауа массалары жылдың қай мезгілінде де климатты жүмсартып, ылғал әкеледі. Қыс кезінде батыс және оңтүстік-батыс ауа массаларыныңағыны ауа райын жылытады, жаз кезінде Атлант мұхитының ауа массалары ыстықты бәсеңдетіп, ылғалды арттырады. Жауын-шашынның мол түсуі мамыр, маусым, қазан айларына сәйкес келеді. Жауын-шашынның түсу мөлшері солтүстіктен (300-350 мм-ден астам) оңтүстікке қарай азая береді;

- Жалпы Сыртта қыстың ең суық айы қаңтардағы орташа
температурасы -14°С, Ақтөбе облысының солтүстігінде -15°С. Қыстың ең
суық абсолютті температурасы -37°С;

- ең ыстық жаз айы шілдеде орташа температура 24°С - 25°С; жазда ауаның абсолютті температурасы 40°С-ге дейін жетеді.

Қоныстану үшін салыстырмалы түрде қолайлы деп табылған балдық көрсеткіші үшке (3) тең аймақтағы жер бедері бірнеше өзен аңғарларымен тілімделген, орташа биіктігі 110-235 м аралығындағы Ембі үстірті және шығысында меридиан бағытында 400 км-ге _ созылып жатқан Мұғалжар таулы бөктері жатады. Таудың солтүстігінде Орскіге дейінгі аралықты Кемпірсай массиві алып жатыр. Гидрография желісіне шаруашылыққа қолайлы Ор, Шыңғырлау, Барбастау, Аіцы, Емболат, Қобда өзендерінің жағалаулары мен Жайықтың сол жақ бетінде қалыптасқан бірнеше кіші өзендер жүйесі, яғни Үлкен Кіші Аңқаты, Өлеңті, Бұлдырты, Қалдығайты, Жақсыбай кіреді. Сондай-ақ Каспий теңізінің шығыс бөлігіндегі жағалауларын ендіруге болады. Шөлейт белдеуіне жатқызылатын бұл аймақтың бірқатар ерекшеліктері бар. Сирек өсімдік жамылғысында дала белдеуіне тән шымдық дақылдар (көдеу мен селеу) және шөл белдеуіне тән жусан, изен және т. б. кездеседі. Шөптесін өсімдіктер мен бұталшықтар тұтасып өспей, олардың араларында ашық жер қалып отырады. Сұр құба қоңыр топырақтың, ойпаңдағы қара топырақтың және сортаңның үнемі алмасып отыратындығы байқалады. Топырақ жамылғысы салыстырмалы қолайлы кешенді жүйені қалыптастырады. Климаты тым континенттілігімен және құрғақшылығымен сипатталады. Қыс айларында Азия антициклонының ішкерілей енуі нәтижесінде ауаның температурасы төмендейді, сөйтіп айтарлықтай суық, бірақ ашық ауа райы қалыптасады. Жаз айларында ауа райы ыстық болады. Ал көктем мен күз айларында салқын ауа кенеттен келіп жетеді. Қаңтардағы орташа температура -15°С. Мұғалжар тауы бөктерінде -16°С. Аумақта -35-36°С-ге баратын аяздар жиі болып тұрады. Шілде айының орташа температурасы +35-36°С-қа дейін көтеріледі. Жауын-шашынның көпжылдық орташа мөлшері 250-300 мм. Қардың қалыңдығы 30 см-дей, көп жағдайда 15-20 см-ден аспайды. Жердің беткі қабаты солтүстікте 1, 5 м-ге дейін тоң болып қатады. Қыс айларында желдің соғу екпіні 4, 5-5 м/сек жетеді. Желдің орташа соғу екпіні 5-15 м/с. Қоныстану үшін салыстырмалы түрде қолайсыз деп табылған балдық көрсеткіші 2-ге тең , орографиялық жағынан жайпақ, теңізге қарай еңкіш Каспий ойпаты кіреді. Ойпаттың батысында биіктігі орташа есеппен 5-6 м, кейде 15 м-ге жететін құмды төбелер, шағылдар, қырқалар, өзге де құмды бедерлер бар. Жазықтыққа шағын төбелер ғана өзгерістер енгізеді, сонымен қатар ойпат көптеген кіші өзендердің аңғарларымен, тұйық бөгендермен тілімделген. Ойпаңдардың тереңдігі 0, 3-2 м-ге, диаметрі 10-100 м-ге дейін барады. Жер бедеріне бірнеше сорлар, тұз күмбездері тән. Ойпаттың оңтүстік батысындағы көлемді бөлігін Орда, Нарын, Теңіз құмдары алып жатыр. Ойпаттың жер бедерінің бір ерекшелігі тұз күмбездерінің көптеп кездесуінде болып отыр. Жем өзенінің сағасынан бастап «бэр төбешіктері» деп аталатын ендік бағытқа созылып жатқан төбелер бар. Өзендердің көпшілігі Жем, Ойыл, Сағыз, Өлкейек, т. б. Өзендерінің тасуы мен су мөлшерінің молаюы қардағы су қорына, оның еру жылдамдығына, топырақтағы тоң қабатының қалыңдығына байланысты. Бұл аймақ өзендерінің суы республикамыздың басқа өзендеріне қарағанда суы аздау болып келеді. Су ресурстарынсыз экономика дами алмайды, өйткені су үлкен табиғи ресурс ретінде сипатталады. Көптеген ірілі-ұсақты көлдер бар. Көлдері тұйық, ағынсыз. Шалқар, Әйке, Мелдекөл, Қамысты-Самар, Балықты, Аралсор, Ащыкөл, Қаңбақты, және т. б. көлдердің шаруашылық салаларында маңызы зор. Балық аулау шаруашылығы мен теңіздің су көлігі шаруашылығында Каспий теңізі үлкен рөл атқарады.

Халық сирек қоныстанған аймақтың топырақ, өсімдік жүйесі шөл табиғат белдеуіне тән. Топырағы қоңыр. Шалғынды қоңыр топырақты ойыстарда жусанды - астық тұқымдас өсімдіктер көптеп кездеседі. Сортаң топырақты биіктеу жазықтарда, негізінен жусан, итсигек сияқты өсімдіктер тараған. Климаты тым континентті: қысы қатаң, жазы ыстық. Ауасы құрғақ, ылғалы жеткіліксіз, алайда батыстан келетін циклондардың әсерінен кейбір кездерде жылылыққа ауысып отырады. Көктем кеш шығады, қысқа болады. Көктем мезгілі тез өтеді. Ауа температурасы күн өткен сайын көтеріледі. Бірақ, кейде салқындық қайталанып, қар аралас жауын-шашын жиі түсіп тұрады. Суық ауа массасының қайталанып кіруінің әсерінен мамыр айының аяғына дейін үсік болып тұрады. Жауын-шашын мөлшерінің өте аздығы Жем, Ойыл, Сағыз өзенінің бойында байқалады. Кейде бұл аймақтарда 150 мм-ге дейін көлемде ғана жауын-шашын болады. Қаңтар айының орташа температурасы - 13-16°С аралығында ауытқып отырады. Абсолюттік температура -45°С-ге дейін дейін барады; шілде айының орташа температурасы 25°С. Ең ыстық температура 46°С-ге дейін байқалады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.