Сырдария өзенінің тармағы
ТАҚЫРЫБЫ: ШИЕЛІ АУДАНЫНЫҢ КЕШЕНДІ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Шиелі ауданының физикалық-географиялық жағдайы ... ... ... 7
1.1.Ауданның қазіргі географиялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2.Жер бедерінің қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3. Геологиялық құрылымы мен пайдалы
қазбалары ... ... ... ... ... ... .. ..12
1.4. Климаты және ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
0
1.5. Топырақ жамылғысы, өсімдік пен жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... .24
ІІ тарау. Шиелі ауданының экономикалық
географиялық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..27
2.1. Ауданның әкімшілік-аумақтық
бөліктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..27
2.2. Аудан халқы және еңбек
ресурсы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.3. Аудан шаруашылығына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...41
ІІІ тарау. Шиелі ауданының табиғи ресурстары,
оларды қорғау және экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
3.1. Жер ресурсы және оны
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 5
3.2. Ауданның су ресурстары және оны
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 58
3.3. Ауданның атмосфера тазалығын
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 59
3.4. Өсімдік және жануарлар ресурсы және оларды
қорғау ... ... ... ... ..60
3.5. Ауданның радиациялық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
3.6. Уран кенін өндірудің экологияландырудың
негіздері және экологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 64
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .70
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .74
Кіріспе
Дипломдық жұмысымның тақырыбы Шиелі ауданының кешенді географиялық
сипаттамасы. Сыр өңірі – халқымыздың заманнан береке, құт дарыған қасиетті
ата қонысы, халқымыздың күнкөріс, тіршілігінің таусылмас көзі, белгілі
мекен-жайы демекші, Шиелі ауданы да осы Сыр өңірінің аса көрікті де киелі
мекенінің бірі саналады. Осы мекеннің географиялық орналасуының оның
экономикалық жағдайына қолайлығын анықтап, ауданда тіршілік ететін
халықтардың денсаулығы, яғни бүгінгі күннің басты мәселесіне айналып
отырған экологиялық жағдайын, өндіріс саласындағы қазба байлықтарын игеру
кезінде туындап отырған өндіру технологиясының өрескел бұзылуына жол
беріліп келе жатқан жағдайлар, сонымен қатар табиғат ананың экологиялық
қалпы нашарлап, уақыт өткен сайын Сыр бойының халқы жойылып кету шегіне
қарай кетіп бара жатқандығы.
Тақырыптың өзектілігі: Бұрынғы кезде мұндай кішігірім аудандарды
зерттеуге аса көңіл бөлінбесе керек, сол себепті Шиелі ауданының
Қазақстанның экономикасы мен саяси жағдайына байланысты қазіргі кездерде
осындай кішігірім ауданға көп көңіл бөлінуде. Сонымен қоса Қызылорда
облысының дамуында Шиелі ауданының атқаратын ролі және облыстағы 9 ауданнан
өзінің халық санының көптігі, экономикалық жағдайының жоғарылығы мен
өндіріс ошақтырының көп болуымен ерекшеленуі тақырыптың басты өзектілігі
болып табылады.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті:
Шиелі ауданының тарихи жағдайы және қазіргі физикалық географиялық,
экономикалық географиялық және экологиялық жағдайлары мен оларды сақтау
шаралары тақырыптың басты мақсаты. Сондықтан берілген жұмыстың міндеттері
төмендегідей:
- Шиелі ауданының тарихи-географиялық жағдайы;
- Ауданның физикалық географиялық жағдайы;
- Ауданның экономикалық географиялық жағдайы;
- Экологиялық жағдайымен жете танысу
Тақырыптың жаңашылдығы: Шиелі ауданының қалыптасу тарихы, физикалық,
экономикалық және экологиялық жағдайы, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану
мәселелерін іске асырудағы іс-шараларды айқындау.
Тақырыптың практикалық маңызы: Шиелі ауданының тарихи-географиялық,
физикалық, экономикалық және экологиялық жағдайымен толық танысып, зерттеу
барысында жасалған тұжырымдамалар, ұсыныстар, мәліметтер уран өндіретін
өндіріс орындарында, жергілікті әкімшіліктерде, қоршаған ортаны қорғау және
табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мекемелері, статистикалық бөліміне
т.б. мекемелер үшін қажетті материал. Сонымен бірге жалпы қызығушыға өз
өлкесіне деген сүйіспеншілігін арттыруға септігін тигізеді.
Зерттеу обьектісі: Шиелі ауданының тарихи - географиялық, физикалық,
экономикалық және экологиялық жағдайы.
Жұмыстың мақсаты: Шиелі ауданының тарихи қалыптасуын, физикалық,
экономикалық жағдайын жете танып, тереңірек зерттеп, туған өлкемнің қазіргі
таңдағы экологиялық жағдайын бақылау және оларды болдырмау жолдарын
қарастыру.
Зерттеу әдісі: Тақырып бойынша ғылыми әдістемелік әдебиеттерге
теориялық талдау жасау, физикалық географиялық, экономикалық және
экологиялық географиялық тұрғыдан кешенді зерттеу, арнайы мекемелер
құжаттарына талдау жасау.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы: Шиелі ауданының жаңа тарихи-
географиялық жағдайы.
Жұмыстың құрылымы мен қысқаша сипаттамасы. Жұмыс кіріспеден, 3
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан
тұрады.
Бірінші тарауда – ауданның географиялық орналасуы жайлы жазылады. Мұнда
ауданға жалпы физикалық – географиялық сипаттама беріледі.
Екінші тарауда – ауданның экономикалық жағдайы жазылады, яғни ауданның
әкімшілік-аумақтық бөлінісі, халқы мен еңбек ресурстары және шаруашылығы.
Үшінші тарауда – ауданның экологиялық жағдайы, табиғат ресурстары мен
оларды қорғау шаралары және аудандағы уран өндірісінің экологияландырудың
негіздері мен мәселелері жөнінде сипаттама беріледі.
Осы жазылған төрт тарау бойынша ойлар түйінделіп, қорытынды жасалады.
№1 сурет [1] Шиелі ауданының карта үлгісі
І тарау. Шиелі ауданының физикалық-географиялық жағдайы
1.1.Ауданның қазіргі географиялық орны
Шиелі ауданы – Қызылорда облысының шығысында орналасқан әкімшілік-
аумақтық бөлініс. Жер көлемі 34,3 мың км2. Аудан ежелгі Сырдария өзенінің
орта ағысына орын тепкен киелі мекен. Шығысында алты алашқа белгілі
Сығанақ, Бестам шахары, теріскейінде Оңтүстік өңірге етене сұғына жатқан
қарт Қаратау жатыр. Одан әрі Арқадан бастау алып Шиелі жеріне келіп
тірелетін Сарысу өзені бар. Батысы облыс орталығының шекарасына иек артқан,
түстігінде байырғы сары жел өлке –Қызылқұм, ауданның карта үлгісін №1
суреттен көреміз.
Ауданның жер бедері негізінен, жазық дала. Солтүстіктен оңтүстікке
қарай 345 км-ге созылып жатыр. Оңтүстігін Қызылқұм құмды алқабы, солтүстік-
шығысына Қаратау жотасының қиыр солтүстік-батыс бөлігі кіреді.
Қаратау, Тянь-Шаньның солтүстік-батысындағы таулы жота. Талас
Алатауынан басталып, солтүстік-батыс бағытқа қарай 420 км-ге созылып, бірте-
бірте аласарып, Сарысу мен Шу сағасындағы жазыққа ұласады. Биік жері Бессаз
тауы (2175 м) Қызылорда облысындағы (Жаңақорған, Шиелі аудандары) биік жері
– Бесарық өзенінің бастау алатын жері (1419 м). Ауданның ең биік жері де
(873м) осында. Жота аласа келген бірнеше сілемдерден (Қарамұрын, Дәуіт)
т.б. тұрады. Жотаның солтүстігіне батпақты-сазды Ащыкөл ойысының батыс
бөлігі кіріп жатыр. Оның қиыр батысында Қатыншоқай құмы орналасқан.
Қызылқұм атырабында мал жайылымына қолайлы қыстаулар (Қарақшытөбе, Әмірбек,
Үрмеқұм т.б.) мен құдықтар (Әбдірахман, Әндіжан, Шекара, Ноғайқұдық және
т.б.) бар. Орталық бөлігін Сырдария өзенінің аңғарлық жайылмасы және
Сырдария синеклизасы алып жатыр [1]. Сырдария синеклизасы – эпигерциндік
Тұран плитасының бөлігі. Аумағы 120 мың км2. Солтүстік шегі бор тау
жыныстарынан құралған Жосалы күмбезімен, батыста Арал ойпаңының,
Қызылорданың меридианынан бойлаған палеозой жарылыстарымен бөлінеді. Табан
үстінде девонның қызыл түсті, жоғарғы девон-төменгі карбон бөлімдерінің
әктасты, жоғарғы палеозойдың моласса формациясы дамыған.
1.2.Жер бедерінің қалыптасу тарихы
Жер бедерінің қалыптасу тарихына келер болсам, ауданның жер бедері ұзақ
уақыт бойы жердің ішкі және сыртқы күштерінің нәтижесінде қалыптасып
отырған. Жүздеген миллион жылдар бойына бірнеше рет теңіз суы басып, су
астында қалып отырды. Сонымен бірге, жер бетінің көтеріліп, керісінше төмен
түсуі сияқты күрделі процестер жүріп отырды. Кайнозой эрасының басында
аудан жері біржола құрлыққа айналды. Биік жерлердегі бұзылған тау
жыныстарының ойыстарға жиналуынан аккумулятивті жазықтар пайда болды.
Неогеннің басында жер қыртысында бірнеше дүркін жер қозғалыстары болды,
бірақ жер бедері ешқандай өзгерістерге ұшыраған жоқ. Жазық жерлерде
денудациялық процестердің әсерінен саздақты, құмдақ, әр түсті саз балшық
қабаттары жиналды. Неогеннің аяғында аридтік климат үстем болып, соған
байланысты бұрынғы сирек орманның орнына шөл және қуаң далалы өңір
қалыптасты. Төрттік дәуірдің орта кезінде Сырдария немесе Қызылорда ойпаты
басталады және ол шығыста Түркістан қаласы тұсына дейін созылады.
Сырдарияның оң жағалаулық аңғарын Дариялықтақыр жазығы алып жатыр. Қызылқұм
жазығының солтүстік-шығысы ғана Қызылорда аумағына енеді, яғни Сырдария
өзені аңғары мен Жаңадария өзені аңғары аралығы. Мұндағы тұтас құмды
алқаптың біразы өсімдіктермен бекіген [1.15 б.]. Облыс және аудан жер
бедерінің басым бөлігі тегіс, кей жерлері белесті, адырлы болып келеді. Әр
жерлерде көзге алыстан көрінетін оқшау төбелер, шоқылар кездеседі. Жазықтың
абсолюттік биіктіктері Сырдария өзенінің ағысымен біртіндеп төмендейді. Ол
оңтүстік-шығыста 200 м-ден Сырдарияның төменгі атырауына Арал теңізі
жағалауында 50-53 м-ге дейін төмендейді. Облыстың қиыр оңтүстік-шығысына
Қаратау жотасының солтүстік-батыс шеті кіреді. Оның беткейлері тар
шатқалды, тек көктемде ғана су жүретін көптеген өзен аңғарларымен
тілімделген. Облыс аумағының жер бедерін жалпы үш геоморфологиялық ауданға
бөліп қарастыруға болады. Олар:
а) аллювийлі жазық және Сырдария аңғары;
б) эолды-құмды жазықтар;
в) Арал теңізі жағасы және бұрынғы теңіз
табаны.
Бірінші геоморфологиялық ауданға Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы
аудан орталықтары мен Қызылорда қаласының жерлері жатады.
Эолды-құмды жазықтарға Сырдария өзенінің сол жағалауындағы Қызылқұм
құмдары кіреді. Оның жер бедерінің құрылымы негізінен, құм төбелі
аккумулятивтік эолды-аллювийлі жазық болып келеді. Құм төбешіктер
аралығында тақыр жерлер кездеседі.
Жазықтар мен ойпаттар.
Облыс және Шиелі ауданы жері Тұран ойпатының жазықтау келген кең-байтақ
алқабын алып жатыр. Жазықтың басым бөлігі Сырдария, Сарысу өзендері, ежелгі
Қызылқұмды кесіп өткен Іңкәрдария, Қуаңдария, Жаңадария өзендерінің
ертедегі атырау жазығы болып табылады.
Тұран ойпаты немесе Тұран жазығы, Қазақстан мен Орта Азия жерінде,
Солтүстік бөлігі Қазақстанның бірталай жазық өңірлерін (оның ішінде
Қызылорда облысы толығымен кіреді) қамтиды. Шығысында Бетбақдала-Шу-Іле
таулары мен батысындағы Каспий теңізі аралығында, солтүстігінде Мұғалжар,
Торғай үстірті, Сарыарқаның батыс бөлігімен, оңтүстік-шығысында Тянь-Шань
сілемдерімен шектеседі. Оңтүстік жағы Орта Азияда. Тұран ойпатының көпшілік
жері Тұран плитасына сәйкес келеді. Бұның палеозойлық негізі (тұғыры) жалпы
1-6 км тереңдікте жатыр, сонымен бірге Маңғыстаудағы Қаратау сияқты құрылым
ретінде жер бетінде байқалатын бөліктері де бар. Плитаның төменгі қабаты
құрылысынан көршілес Орал, Тянь-Шань және Сарыарқаға ұқсастық байқалады.
Ойпаттық жер бедерінде ойыстар көп кездеседі. Құрлық бөлігіндегі ең терең
жері – Қарақия ойысы (-132 м). Биік жерлері (300 м-дей) аса көп емес,
керісінше беті шөгінді жыныстардан түзелген жазық аймақтар (Каспий ойпаты,
Арал Қарақұмы, Мойынқұм т.б.) бар. Ойпат өңірі тым континенттік, қуаң,
климаты шөлейттік. Ауаның орташа температурасы шілдеде 240С, қаңтарда
солтүстігінде -8-120С, оңтүстігінде 2-40С. Жазда құм беті 800С –қа дейін
қызады. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 80-200 мм, ауаға булану мөлшері 1500
мм-ге жетеді. Сәл карбонатты сұр, бозғылт қоңыр топырақ басым таралған
жерлерінде жусан-эфемерлі өсімдік өседі. Сазды, құмды ойдым-ойдым тастақты
шөлдік өңірлер сор, тақырлы жерлермен алмасып жатады. Арал теңізі суының
тартылуы Тұран ойпатының табиғатының қуаң шөлдік сипатын күшейте түсуде.
Тұран ойпатынан жер асты суларының мол қорлары анықталды. Тұран ойпаты
еліміздегі маңызды мұнайлы-газды өңірлердің біріне саналады. Ойпаттың облыс
аумағы орналасқан орталық бөлігін Шу-Сарысу мұнайлы-газды провинциясы алып
жатыр. Ойпаттың өн бойында мал шаруашылығы, суармалы егіншілік дамыған [3].
Облыс аумағынан ағып өтетін Сырдария өзенінің бойында геологиялық
деректер бойынша екі үлкен қазаншұңқыр болған. Оның бірі – Қызылорда
қазаншұңқыры. Ол Сырдария, Сарысу өзендірінің таудан ағызып келген
шөгінділерімен толған. Қызылорда қазаншұңқыры сумен келген шөгінді
жыныстармен толып, қазіргі жер бедері пішіні қалыптасқан. Бұл аймақ
оңтүстік-шығысында Қаратау, оңтүстік-батысында Қызылқұм төбелерінің
аралығын ала Сырдария өзенінің арналық бағытымен кең жайылып жатыр.
Қазаншұңқыр ұсақ тас аралас құм мен саздан, құмдақ пен құм аралас
шөгінділерімен толған. Облыстың солтүстік-батысында екінші қазаншұңқырда
Арал теңізі орналасқан. Қазаншұңқырдың батысы және солтүстік жағалауы тік,
ал шығысы мен оңтүстік жағалауы қайраңды, құмды және тайыз. Желдің
әрекетінен өзгеріп тұратын құмдар аралығында эолдық шұңқырлар кездеседі,
олар кейде жауын-шашын, еспе суларға толып, уақытша көлшіктер түзейді.
Жер бедерінің кейінгі өзгерістеріне ауыл шаруашылығы үлкен әсер етті.
Он мыңдаған гектар жерлер тегістеліп егістікке айналдырылды, ол жерлерге су
жеткізу мақсатында жасанды каналдар қазылды. Оған 1966-68 жылдары салынған
Шиелі-Телікөл каналын жатқызуға болады. Облыс аумағында салыстырмалы түрде
бірнеше ірі жазықтар орналасқан. Бикесары жазығында шаруашылық мәні
біршама, жеткілікті өсімдік жамылғысы бар ежелгі төбешік құмдар кең
таралған.
Бикесарыға қатарласа Дариялықтақыр жатыр. Дариялықтақыр – Сырдария
өзенінің оң жағалық аңғарындағы тегіс жазық. Жалағаш, Сырдария, Шиелі
аудандары жерінде. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 230 км-ге
созылған, ендірек жері 50 км. Теңіз деңгейінен 110-145 м биіктікте жатыр.
Жазық жерлерінде құдықтар (Доңыз, Табаққабыл, Қатын, т.б.) және қоныстар
(Жайсаң, Қаракемер, т.б.) көп. Жер қыртысы бор шөгінділерінен түзілген.
Оның үстін ысырынды құмдауыт балшық жапқан. Тақырдың сор, сортаң
топырағында бұйырғын, тасбұйырғын, күйреуік, жусан басым өскен. Оңтүстік-
шығысындағы құмды алқабында және құрғақ арналарда жыңғыл, жүзгін, сексеуіл
шоғырлары кездеседі. Қаракемер – Дариялықтақыр жазығының солтүстігіндегі
жазық дала. Даланың солтүстігін плейстоцен-бор кезеңдерінен түзілген
Саралаң қыратты өңірі және Телікөл көлі аралығында жазық далаға ұласады
[2].
Төбелер мен қыраттар
Облыс және ауданның жазық өңірінде әр жерде жатаған жусан өскен шағыл
құм төбелер мен жал-жал бұйраттар ұшырасады. Мұндай бұйрат құмдар Қуаңдария
мен Жаңадария өзендері аралығында үлкен аумақты алып жатыр. Кей жерлерде
жазық бетінде жалғыз төбелер кездеседі, олар: Аққыр, Қарақ, Жосалы,
Жетітөбе, Қостөбе, Көксеңгір, т.б. Бұл төбелердің биіктігі 60 м-ден 80 м-ге
жетеді. Кейбіреулері желдің үру әсерінен тік жарлы шоқылар құрайды,
ауданның жер бедері картасын №2 суретте көрсетілген.
1.3. Геологиялық құрылымы мен пайдалы қазбалары
Аудан жері Тұран тақтасы шегінде орналасқан ерекше жазық аймақ. Тұран
плитасы – Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанның Арал-Каспий алаптарын
қамтыған эпигерциндік платформалық құрылым. Батысында Каспий теңізінен
басталып, солтүстік-шығысында Сарыарқа, шығысында Бетпақдала шөлі арқылы
Тянь-Шаньның қатпарлы өлкелеріне тіреледі; солтүстігінде Торғай ойысы
арқылы Батыс Сібір плитасына ұласады. Аумағы 2 млн км2. Тұран плитасының
жабыныш қат-қабаты жоғарғы триас пен юраның сұр түсті терригендік
(қалыңдығы 1000-2000 м), палеогеннің карбонаттық-терригендік, неоген,
антропоген жүйелерінің құмкесекті моласса формацияларынан құралған. Орталық
Қарақұм, Қарабұғазкөл-Бозащы, Төменгі Сырдария сияқты көтерілімдерде
жыныстардың қат-қабаттары 500-1000 м-ден аспайды, ал Солтүстік Үстірт,
Сырдария, Сарықамыс секілді синеклизалардағы қалыңдығы 3500-5000 м-ге
жетеді. Юра-бор шөгінділерінде ірі мұнай-газ кен орындары (Бұхара-Хиуа,
газды провинциясы Шу-Сарысу газ-гелий облысы, Тұран және оңтүстік Торғай
мұнай-газ облысы, т.б. мұнайлы-газды провинциясы, Маңғыстау-Бозащы мұнайлы-
газды облысы, т.б.), аздаған тас көмір мен фосфориттер, марганец кендері,
күкірт (Қарақұм), көптеген тұзды көлдер мен шығанақтар кездеседі [1. 17.б].
Солтүстік Қызылқұм синеклизасы Қаратау-Есіл ойпаңының девон-карбон
әктастары бетінде орналасқан. Ойыстың ортаңғы бөлігі төменгі бордың
континенттік кесекті жыныстарынан құралған. Ауданның оңтүстік бөлігі бор
шөгінділерінен тұрады. Сырдарияның сол жағалауындағы Қазалы массивінің тұсы
палеогендік жыныстардан түзілген. Ал қалған аумақ түгелімен дерлік
антропоген шөгінділерінен тұрады. Төменгі протерозойда өңір жерін теңіз
басып жатты. Венд шөгінділері каледон антиклинорийлерінің осьтік
бөліктерінде дамыған. Жыныстарының құрамы әртүрлі. Қаратауда конгломерат-
құм-саз құм қабаттары, орта және қышқыл құрамды вулканиттер, туффиттер,
карбонатты-кремнийлі жыныстар қалыптасқан. Палеозой тобының жыныстары бүкіл
ел аумағында өте кең тараған. Тұран тақтасында палеозойлық іргетасын мезо-
кайнозойлық шөгінділер жауып жатыр. Төменгі кембрий жыныстарындағы
фосфоритті және ванадийлі горизонттар Қаратау жотасында кездеседі. Девон
кезеңінің басы теңіз аумағының кішіреюімен сипатталады. Сонымен неогеннің
соңында аудан жері қазіргі келбетіне келеді, облыстың геологиялық картасын
№3 суретте көрсетілген.
Ауданның пайдалы қазбаларына келсек, мұнда құрылысқа қажетті ұсақ
қиыршық тастар, әйнек және шыны бұйымын жасайтын кварц құмы, қыш, құм және
уран кендері пайдаланылады. Жер қойнауынан алтын, ванадий, уран кентастары
және құрылыс материалдарының кен орындары барланған.
Ауданның оңтүстік-шығыс шекарасында Қаратау сілемдерінде түсті
металлдардың барлық түрлері, сонымен қоса Сырдария өзенінің бойынан жер
өңдейтін тыңайтқыш табылды. Аудан орталығынан солтүстікке қарай
40 км шамасында ас тұзының таусылмас мол кендері пайдаланылып келеді.
Бұл аймақтың геологиялық құрылымы қалыптасуының ерекшелігі сонда, оның
пайдалы қазбаларының орналасуы мен сипаттамасы әлі де болса толық
зерттелмеген. Сонымен қоса ауданда Менделеев кестесінің 26-шы элементі
табылды. Жер асты кенін игеруге деген бетбұрыстың арқасында алтыннан
бастап, түрлі құнды заттардың отаны – Қаратау қойнауынан ванадий қазылатын
болды. Шиелі аудан аймағынан табылған Менделеев кестесінен 26-шы болып орын
алған химиялық элементті қазып-өндіру үшін Балауса жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі зауыт құрылысын жүргізуде. Қазір осы ванадий
элементін табумен әрі қарай айналысуда. Сонымен қатар 60 жылдардың екінші
жартысында жерасты ұңғымалық шаймалау әдісімен инфильтрациялық қабатты кен
орындарындағы нашар рудалардан уран өндіру мүмкіндігі АҚШ-та дәлелденді.
Бұл Қазақстанның шикізат базасындағы жағдайды түбегейлі өзгертіп жіберді.
70 жылдардың соңына таман Ыңғай, Мыңқұдық, Мойынқұм, Қанжуған, Солтүстік
және Оңтүстік Қарамұрын сияқты тағы басқа бірегей кен орындары табылды.
1980-1982 жылдары Қазақстанда уран өнімдерін шығару ең жоғары деңгейге
жетті. Дерлік 30 кен орнында уран өндірілді. Атом өнеркәсібі
кәсіпорындарында еңбек ететін жұмысшы-қызметкерлер саны 70 мыңнан асып
жығылды.
1953 жыл мен 1999 жылдар аралығында республика аумағында уран өндіру
көлемі 225 миллион фунт U3O8 жетті. 90 жылдардың басында өндірістің
кәдуілгі әдіс-тәсілдері кең қолданылып, ол жалпы өнімнің 70% құрады. Алайда
жоғарыдан басқарылатын экономикадан нарықтық қатынастарға ауысуы бірыңғай
жерасты шаймалау технологиясы қажеттігін көрсетті. Алғаш рет уранға деген
мемлекеттік тапсырыстың төмендеуі 1983 жылы тіркелді. Өндіріс 25-30%-ға
құлдырап, одан кейінгі жылдарда да сол деңгейде қалып қойды. 80 жылдардың
ортасына қарай басталған қарусыздану саясаты салдарынан және атышулы
Чернобыль оқиғасынан кейін (әсіресе 1988 жылдан бастап) атом энергетикасын
дамыту бағдарламасы кейінге ысырылды да, Целинный мен Прикаспийск
өндірістік кеніштерінде және қайта өңдеуші комбинаттарда уран өндіру көлемі
одан әрі қысқартыла берді. Шахталық және карьерлік өндірудің тиімсіздігінен
және әлемдік рыноктағы бағаның төмендігінен Қазақстанда 6 кен басқармасы
жабылып, 2 басқармада өнім өндіру мүлдем тоқтатылды. 2002-2004 жылдары
геологиялық барлау жұмыстары толығымен Қазатомөнеркәсібінің тапсырысы
бойынша орындалып, Ақдала кен орнында толық ауқымдағы технологиялық
тәжірибеден өткізуге және жұмыс істеп тұрған уран өндіруші кәсіпорындар
аумағында жаңа кендерді табуға жіберілді. Қанжуған кеніші аумағында екі жыл
бойы жүргізілген және 2004 жылдың қазан айында Уанас кенді ауданында
басталған геологиялық барлау жұмыстарының барысында осы нысандарда уран
қорының көлемін елеулі дәрежеде ұлғайтатын жаңа нәтижелерге қол жеткізілді.
Волковгеология АҚ өткізген Ақдала кен орнындағы 2,5 жылдық тәжірибе
кезінде 1027 тонна уран өндірілді. Бұл Ақдала кен орнын түбегейлі барлау
бойынша есепті 2003 жылдың соңында Қазақстан Республикасының қорлар
жөніндегі мемлекеттік комиссиясында сәтті қорғап шығуға негіз болды [26].
Аудандағы уран өндіру көлемі жөніндегі мәліметті (1- кестеден) ал,
кеніштері мен олардың қорлары жөнінде (2- кестеден) көруімізге болады.
Кесте 1. Өндіру көлемі
( [27] мәліметі бойынша құрастырған )
Кеніштер 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Жоспарланған
өндірістік қуат
Солтүстік 700 750 800 980 980 1000 1000
Қарамұрын
Оңтүстік 214 200 200 150 250 250 250
Қарамұрын
Иіркөл - - 100 250 500 750 750
Қорасан - - 100 300 600 1000 2000
Кесте 2. Ауданның уран өндіру кеніштері мен қорлары.
( [27] мәліметі бойынша құрастырған )
Кен орындары
Қорлар мен ресурстар- 778 100 U, тонна
Солтүстік Қарамұрын Иесі: Қазатомөнеркәсіп
Қорлар мен ресурстар- 16000 U,тонна
Өнім өндіру көлемі- 600 U, тонна
Ең жоғарғы өндіріс көлемі (2010ж) – 1000 U,
тонна
Оңтүстік Қарамұрын Иесі: Қазатомөнеркәсіп
Қорлар мен ресурстар- 18000 U,тонна
Өнім өндіру көлемі- 275 U, тонна
Ең жоғарғы өндіріс көлемі (2009ж) –
250 U, тонна
Қорасан Иелері: Қазатомөнеркәсіп-30%, УМЗ-40%, UrAsia
-30%
Қорлар мен ресурстар- 55000 U,тонна
Өнім өндіруді бастау – 2007 жыл
Ең жоғарғы өндіріс көлемі (2010ж) – 1000 U,
тонна, (2013ж)-2000 U,тонна
Иіркөл Иесі: Қазатомөнеркәсіп
Қорлар мен ресурстар- 30000 U,тонна
Өнім өндіруді бастау – 2007 жыл
Ең жоғарғы өндіріс көлемі (2010ж) – 750 U,
тонна
Жоғарыда көрсетілген 1,2 кестелердің мәліметтеріне сүйене отырып,
мынадай қорытынды жасауға болады, аудандағы уран кеніштерінің жақсы жұмыс
жасап, өндіру көлемдерінің жоғары дәрежеде өндіруді жоспарлап отырғанын
көреміз. Қазатомөнеркәсіптің уран өндіруді дамыту жоспарын
№ 4 суретте көрсетілген.
№ 4 сурет [30] Қазатомөнеркәсіптің уран өндіруді дамыту жоспары
картасы
1.4. Климаты және ішкі сулары
Аудан климаты тым континентті. Қаңтар айының орташа температурасы
солтүстігінде -70С, оңтүстігінде (Қызылқұм өңірінде) 4-60С, кейбір жылдары
ауа температурасы 400С-ге дейін төмендейді. Шілде айының орташа
температурасы +26-280С. Ауа – райы температурасы жылына (ең ыстық және ең
суық айлардың орташа температурасының айырмашылығы) +350С ыстықтан -380С
суыққа дейін ауытқиды. Аудандағы ең суық ай-қаңтар, ең ыстық ай-шілде.
Негізінен ауданға қыс кеш түседі, аудан қысы біршама жылы болғанымен, қара
суықты, қары аз түсетін, ал жазы құрғақ ыстық болып келетін континенттік
ауа-райына жатады. Климаттың мұндай жағдайлары облыс жерін Қызылқұм,
Мойынқұм, Бетпақдала және Тұран ойпатының қоршай орналасуы әсерінен
қалыптасқан. Желтоқсанның екінші жартысында түскен қар ақпанның аяғына
дейін жатады, қалыңдығы 5-15 см болады. Ауаның орташа тәуліктік
температурасы 60С жылылықтан асса, ол өсімдіктің даму кезеңі деп
есептеледі. Осыған орай ауданның ауа-райы негізгі климаттан басқа
агроклимат өзгешеліктеріне қарай бөлініп отырады. Осыған орай өсімдіктер
180-196 күн аралығында өсіп, жетіледі. Ауданға түсетін жауын-шашынның
жылдық мөлшері орта есеппен 100-150 мм болса, оның 50-60%-ы сәуір мен мамыр
айларында жауады.
Арал теңізінің тартылуынан, Байқоңыр ғарыш алаңы тарататын улы заттар
және экологиялық ортаның нашарлауына байланысты соңғы 20-30 жылдай қышқыл
жаңбыр жауатын болды. Облыс аумағында ауаның салыстырмалы ылғалдылығы
қысты күндері аз өзгереді, орташа алғанда 70-85%. Ауаның салыстырмалы
ылғалдығының төмендеуі күннің жылынуымен басталады (ақпан айынан) да, жаз
айларында 11-16 %-ға төмендейді. Ауданда солтүстік –шығыс пен солтүстік
желдері басым болады. Желдің орташа жылдамдығы 3-5 мс болады. Ауданда
жылдың бір мерзімінде 2- ден 20 күнге дейін желді күндер болып тұрады.
Ішкі сулары. Аудан жерінен бірнеше ұзынды-қысқалы өзендер ағып өтеді.
Соның ішінде ең ірісі Сырдария өзені және оның тармақтары.
Сырдария өзені – бастауын Орталық Тянь-Шань сілемдерінен алады. Нарын
мен Қарадария өзендерінің қосылған жерінен бастап Сырдария аталады. Арал
теңізіне құяды. Жалпы ұзындығы 2219 км (Нарын өзенінің бастауынан 3026 км),
су жинайтын алабы 462 мың км2. Орта және төменгі ағысы Қазақстан жерінде;
республикадағы ұзындығы 1400 км, су жинайтын алабы 240 мың км2. Өзен басын
қар жиегінен жоғары 3300-4400 м биікте жатқан таулы өңірден алады.
Алабында, өзен суын толықтырушы, жалпы ауданы 2208 км2 болатын 1713 мұздық
бар. Қазақстан жеріндегі (Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстары)
алабы, негізінен құмды келеді. Қызылқұмның, Арал Қарақұмының оңтүстігімен
ағады. Сырдарияның 130-ға жуық салалары бар; Қазақстандағы ірілері – Келес,
Құркелес, Арыс т.б. Сырдария, жауын-шашын суымен толысады. Жылдық ағынының
20,7%-ы көктемде, 47,3%-ы жазда-күзде, 32% -ы қыста өтеді. Сырдария
ағынының орташа жылдық модулі (қосылатын су мөлшері) 8лскм2. Жылдық
орташа су мөлшері Қызылорда қаласы тұсында арнасымен секундына 673 м3,
сағасына таяу жерде (Қазалы қаласы тұсында) 446 м3 су өтеді. Өзен Түркістан
қаласына дейін желтоқсаннан бастап қатып, наурыздың аяқ кезінде мұзы
түседі. Мұзының қалыңдығы ақпан-наурыз айларында 66-68 см-ге жетеді. Суының
орташа температурасы жаз айларында 23-250С шамасында. Су лайлылығы 1150-
1200гм3, суы негізінен гидрокарбонатты. Сазан, көксерке, табан балық,
ақмарқа, қаяз, жайын т.б. балықтар бар. Сырдария алабында Жаңадария,
Қуаңдария сияқты көне құрғақ арналар көп кездеседі;бұлардың көпшілігі суару-
суландыру каналдарына айналдырылған. Сырдария бойы сонау ежелгі заманнан
бері халық тығыз қоныстанған, суармалы егіншілік кеңінен дамыған мәдениет
ошақтарының бірі болып саналады. Көне грек жазбаларында Сырдария өзені
Яксарт деп аталған. Ал әл-Бируни кезеңіне дейін Хасарт делінсе, Орта
Азияға арабтардың келуімен (7 ғ) Сейхун деп аталған [4].
Сырдария артезиан алабы, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстары
және Өзбекстанның солтүстік бөлігін алып жатқан жер асты су алабы. Ауданы
200 мың км2. Алап оңтүстік - шығысынан Шатқал – Құрама тауларымен,
солтүстік - шығысынан Қаратаумен, оңтүстігін Қызылқұм құм алқабы ақылы
Нұратауымен, солтүстігі мен батысынан Арал теңізімен шектелген. Сулы қабат
жоғарғы бор кезеңінің шөгінділерімен байланысты. Оның қалыңдығы алаптың
шеткі бөлігінде 200 м-ден орталығында 700 м-ге дейін жетеді. Суының
минералдығы 1-3,0 гл. Ұңғымалар өнімі 25 лс 40 лс-қа дейін. Суының темп-
сы кейде 800С-қа жетеді.
Одан басқа Қаратау жотасының оңтүстік баурайынан бірнеше шағын өзендер
бастау алып, Сырдарияға жетпей жерге сіңіп кетеді. Ауданның солтүстігінде
Телікөл көліне Сарысу өзенінің төменгі ағысы келіп құяды.
Сарысу өзені - Телікөл алабындағы өзен. Қарағанды, Қызылорда облыстары
жерімен ағады. Бұл өзен Сарыарқадағы Бұғылы тауының етегінен басталатын
Жақсы Сарысу, Байназар мен Жақсы Тағылы таулары маңынан басталатын Жаман
Сарысу өзені қосылысынан пайда болатын Сарысу Сыр өңіріндегі Телікөлге
құяды. Ұзындығы 800 км. Су жинау алабы 81,6-99,1 мың км2. Қуаң жылдары
Телікөл Ащыкөл ойысына жетпей құмға сіңіп кетеді. Салалары: Жаман Сарысу,
Жақсы Сарысу, Атасу, Талдысай, Кеңгір, Құрманақа, Талдыманақа, Құмдыеспе,
Қаракеңгір. Сарысудың орташа жылдық су ағымы 7,5 м3с, сағасында 0,10 м3с.
Ағысының жылдамдығы 0,6-0,8 мс. Негізінен, қар суымен толығады, сондықтан
да жылдық су ағынының 96,6%-ы сәуір-мамыр айларында, 3,1%-ы күзде, 0,3%-ы
қыста өтеді. Өзен желтоқсанда қатып, наурыздың аяғында мұзы түседі.
Көктемгі Сырдария суының біраз бөлігі Телікөл каналы арқылы Сарысу сағасына
қосылады. Ал, енді тағы бір өзен, Шиелі өзені - Жаңақорған, Шиелі аудандары
жеріндегі өзен. Сырдария өзенінің тармағы. Ұзындығы 110 км. Сырдариядан
Төменарық темір жол станциясы тұсында бөлініп шығып, Жөлек ауылы тұсында
қайта құяды. Аңғары кең, көбіне батпақты жазық, арнасы құмайтты
болғандықтан тез өзгеріп отырады. Қар суымен деңгейі көтеріледі. Алабы -
шабындық, жайылым. Суымен егістік алқабы суарылады. Жиделі өзені –Сырдария
алабындағы өзен. Бастауын Қаратаудың солтүстік батысындағы Ранг асуы
тұсынан алып, тар шатқалдармен ағып, Жайылма ауылының тұсында жерге сіңіп
кетеді. Өзенде су жылдың көктем айларында (сәуір, мамыр) жауын-шашын, қар
суларымен толысады. Өзеннің шаруашылық маңызы шамалы. Жиделі өзенінің
төменгі ағысында Жайылма бөгені салынған. Ол қыс айларындағы қар суы мен
көктемдегі жауын суларын бөген бойына жинап, жазғы егістікке пайдаланылады.
Жиделі өзенінің төменгі ағысында Жайылма ауылының шаруашылық жерлері
суғарылады. Аудан жерімен ағып өтетін Сүйіндіксай өзені - Сырдария
алабындағы өзен. Өзен Шиелі ауданының жерімен ағады. Өзеннің ұзындығы – 66
км, су жинайтын алабы 666 ш.м. Қаратаудың батыс бөлігінің солтүстік
беткейінен басталып, Ақжайқын көлінің оңтүстігіндегі тақырда тартылып
қалады. Арнасы жоғары бөлігінде тар тік жарлы болып келеді. Өзен жауын-
шашын суымен толысып отырады. Көктем айларында бір аптадай ғана ағыны
болады.
Ауданда бірнеше ірі өзендермен қатар үлкенді, кішілі көлдер көптеп
кездеседі. Мысалы: Телікөл көлі – Сырдария және Шиелі аудандары жеріндегі
көл. Дариялықтақыр жазығы мен Ащыкөл ойысы аралығында, теңіз деңгейінен 128
м биіктікте жатыр. Көлдің ауданы 8,0 км2, ұзындығы 2,8 км, ені 1,1 км. Су
жинау аумағы 81,0 мың км2. Жағалауы жайпақ және ашық. Батыс жағалауының
біраз бөлігін қамыс, құрақ басқан. Түбі тегіс, саз балшықты, тұнбалы. Көл
қазаншұңқырын өзімен аттас қоныс қоршап жатыр. Шығысындағы Ащыкөл сазды-
батпақты ойысқа және Телікөлге кейбір жылдары Сарысу өзені құяды.
Сырдариядан Телікөл (Шиелі-Телікөл) каналы тартылған. Көл жағалауы шабындық
және жайылым. Сонымен қатар аудан жерінде бірнеше көлдер бар, олар:
Дөңгелек, Арғын ызасы, Жайлаукөл, Құмшұқырой, Авангард, Қараой, Ошақты,
Ызакөл, Нансай, Қарақұм, Қарақуыс, Иіркөл, Саменкөл, Ащыкөл, Қамыстыкөл
және т.б. Сырдариядан Телікөлге дейін Шиелі-Телікөл каналы тартылған.
Шиелі-Телікөл каналы – Сырдария мен Шиелі аудандары жеріндегі канал. Жалпы
ұзындығы 90 км-ден астам, ені 6-10 м. Тереңдігі 3-4 м. Шиелі-Телікөл
каналының орташа су ағымы 12 м3с, ең көбі 14,5 м3с. Сырдария, Шиелі
аудандарының 54 мың га-дан астам жайылым, шабындықтарын суландырады.
Телікөл көлі мен Ащыкөл ойысы аралығында бірнеше артезиан (Жайылхан,
Жындытөбе, Тұрсынбай, Сайқұдық және т.б.) бар. Қарамұрын тауының солтүстік
баурайында суы емге шипа Ажарбұлақ бастауы орналасқан. Ащыкөл ойысының
батысында Злиха метеорологиялық станция жұмыс істейді [1.45 б.].
1.5. Топырақ жамылғысы, өсімдік пен жануарлар дүниесі.
Аудан топырағы негізінен құмды сортаң және сортаңды - сұр топырақты.
Сырдарияның оң жағалық аңғарында сұр, бозғылт сұр, Қаратау баурайында
қиыршықты бозғылт қоңыр, құмдақ сұр, сортаңды сұр топырақ қалыптасқан.
Ауданның біраз бөлігін құм басып жатыр. Пайдалануға қолайлы жер
аумағының 12-%-ы Сырдария өзенінің жайылмасында, 23-%-ы шөлейтте,
65-%-ы шөл аймағында орналасқан.
Өсімдіктер дүниесі. Облыстың флорасы 819 түрден тұрады. Өсімдіктерден:
Сырдария және көл жағаларында қамыс, жидек, қоға, торқа, мия, жантақ,
шеңгел, ал шөлді жерлерінде – сексеуіл, жыңғыл, қарабарқын алабота,
Қазақстанның басқа жерлерінде сирек кездесетін итсигек, жусан, құмды
жерлерінде қоянсүйек, жүзген т.б. шөптердің көптеген түрлері өседі. Қаратау
жотасына арша, итмұрын бұталары, аралас бетеге, боз, қау және т.б. астық
тұқымдас өсімдіктер өскен. Құмды оңтүстік өңірде сексеуіл, жыңғыл тоғайлары
кездеседі. Сырдария өзенінің жайылмасында тал, жиде, тораңғыл ағаштары және
қамыс, құрақ өскен. Сонымен қатар облыста шипалы өсімдіктердің 54 түрі
өседі. Бұл өсімдіктер облыстың аллювийлі-шалғындық, шалғындық-батпақты
және басқа топырақ типтерінде өсуге бейімделген. Осындай түрлердегі шипалы
өсімдіктер түрлері 34 тұқымдасқа: бұршақтар, жиделер, сарғалдақтар,
түйетабандар, көкнәрлер, алабұталар, тарандар, сүттігендер, т.б.
тұқымдастарға жатады.
1997 жылы Экология лекарственных растений деген атпен Қызылорда
қаласында шыққан кітапшада 21 тұқымдасқа жататын дәрілік өсімдіктердің 33
түрі сипатталған. Бастылары: бұршақтар, түйетабандар, тарандар, көкнәрлер,
күрделі гүлділер, т.б. тұқымдастар. Бұдан басқа Қызылорда флорасында
дәрілік мәдени өсімдіктер түрі – 28. Олардың ішінде: арпа, сұлы, қант
қызылшасы, шырғанақ, асқабақ, итмұрын, жүгері, сарымсақ, жуа, картоп,
орамжапырақ, т.б. бар. Сонымен қоса ауданда тоғайлар көптеп кездеседі.
Тоғай ұғымына толығырақ тоқталсам, Тоғай – шөл және шөлейт аймақтардың
жайылма сулы өзен алаптарында өсетін орман. Орта Азияның Сырдария мен
Әмудария, Мургаб, Зерафшан, Вахш, Шу-Іле т.б. өзендер бойында, аралдарда
кездеседі. Тоғайдың топырағы хлорлы-сульфатты, тұзды болады. Су жайылған
кезде тұнба топырақпен жаңарып отырады. Тоғайда негізінен жиде, тал,
шырғанақ, терек, шаған сияқты ағаш түрлері, бұта, аласа бұта түрлері,
шөптесін өсімдіктер эриантус, қамыс, құрақ, қоға, мия, т.б. өседі. Шу-Іле
өзендер алабындағы тоғайда қайың, тал, долана, терек, тамыратпалы ағаштар
кездеседі. Тоғай ландшафттары кейде грунт суына жақын төменгі жайылма
үстіндегі террассаларға да тарайды. Жайылмаларды шаруашылыққа және өзен
суларын егістікке пайдаланудан көптеген өзендердің алаптарында тоғайлар
азайған. Тоғайда жабайы шошқа, тоғай бұғысы, шиебөрілер, қамыс мысықтары,
т.б. жабайы аңдар мен құстар мекендейді. Тоғай ағашы құрылыс материалы және
отын ретінде пайдаланылады [1. 75 б.].
Жануарлар дүниесі. Бұл аймақтың шөл және құрғақ даласында, табиғи
жергілікті жағдайына байланысты әр алуан жан-жануарлар тіршілік етеді.
Құрғақ даласында – киік, қарақұйрық, жайран, тышқан, сарышұнақ. Далалы
жерлерде жыртқыштардан - қасқыр, шибөрі, қарсақ, түлкі, мәлін, борсық,
ал
Қаратау баурайында арқар, елік т.б. мекендейді. Бұл аймақта сексеуіл
шұбарторғайы, даланың бозторғайы, кекілік және шөл қарғалары, қамысты
жерлерді оқпақ, көкқұтан, ал ыза тепкен шалғындарда сауысқан тектес балықшы
қызғыш, шағала, балығы бар суларда қарабай, бірқазан, ал шалшық айдындарда
ұзын сирақ тырна, жыртқыш құстардан бүркіт, дала қыраны қарақұс, дала
ителгісі, дала және жай бөктергі, қара лашын, сұңқартұйғын, күшіген
мекендейді. Тоғайлы мекендерде тіршілік ететін сан алуан қанатты құстарға
бай. Далалы жерлерде бұлдырық, дуадақ, тоқылдақ, жиек, жылқышы, тоғайлы
жерлерде қырғауыл, шіл, көлді жерлерде үйрек, қаз, тырна, шағалалар, тағы
басқа құстар көптеп кездеседі.
Сырдария өзені мен оның бойындағы көлдері балықтың әр алуан түрлері:
сазан, ақ қайран, табан, жайын лақа, ақ балық, шортан сияқты балықтарға аса
бай.Көлдерде көптеп су тышқаны – ондатр кездеседі. Көлдердің, өзендердің,
жыралардың, басқа да суаттардың жағалауларында, ылғалды жерлерде маса,
шіркей, бөгелек, сона, шыбын, кене көп болады. Шөл далада кесіртке, жылан,
қарақұрт, бүйі, бұзаубас, тасбақа сияқты бауырымен жорғалайтын жәндіктер
кездеседі.
Қорытындылай келе, бұл тарауда ауданның географиялық орналасуы,
жазықты жер бедері (яғни кездесетін жазықтар, төбелер, қыраттар мен
тақырлар) мен оның қалыптасу кезеңі, геологиялық құрылымы мен мол пайдалы
қазбалары және оларды өндіру көлемі, континентті климаты мен біршама ұзынды-
қысқалы өзен-көлдерінің таралуы және шөлейт, шөл табиғат зонасында
жатқандығы себебінен топырағының сұр, сортаң екендігімен, осы зонаға тән
өсімдік және жануарлар дүниесінің кең түрде таралуы жөніндегі мәліметтер
толығымен жазылады.
ІІ тарау. Шиелі ауданының экономикалық географиялық жағдайы
2.1. Ауданның әкімшілік-аумақтық бөліктері
Экономикалық-географиялық жағдай – ол кәсіпорындардың, елді-
мекендердің, аймақтардың, елдің сыртқы экономикалық-географиялық нысандарға
қатысты алғандағы жағдайы.
Шиелі ауданы – Қызылорда облысының шығысында орналасқан әкімшілік-
аумақтық бөлініс, жер көлемі 34,3 мың км2.
Аудан жерімен Орынбор-Ташкент жолының 120 км бөлігі, Қызылорда –
Шымкент магистралі өтеді және олар аудан экономикасының дамуына ықпал
жасайды.
Елді басқарудың тиімді жолы ретінде аумақ әр түрлі әкімшілік
бірліктерге, яғни әкімшілік-аймақтық бөліктерге (ӘАБ) бөлінеді. Қазақстан
аумағы елді мекендерге (қалалық және ауылдық), сонымен бірге бірнеше елді
мекендерді біріктіретін аймақтарға бөлінеді. Аймақтарға облыстар, аудандар
мен ауылдық (селолық) округтер жатады. Бұл – біздің мемлекетіміздің ӘАБ
жүйесінің негізгі үш тізбегі.
Қазақстанның әкімшілік-аймақтық бөлінісі сан рет өзгерді: біресе төрт
тізбекті (губерния-уез-болыс-ауылдық кеңес), біресе екі тізбекті (аудан-
округ) жүйелері енгізілді. Тың жерлерді игеру жылдарында 3 өлке болды (Тың,
Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан). Ішіндегі ең қолайлысы үш тізбекті ӘАБ
жүйесі болып танылды. Қызылорда облысының әкімшілік-аумақтық бөліну
картасын №5 суреттен көреміз.
Шиелі ауданының әкімшілік-аумақтық бөлінісі: 1 кент, 22 ауылдық округ
және 40 елді-мекендерден тұрады.
Ірі елді-мекендері: Шиелі кенті, Балаби, Қодаманов, Бидайкөл, Шоқай,
Алғабас, Бекежанов,Тартоғай және т.б. Шиелі ауданының ауылдық округтері
жөніндегі толық мәліметтерді (3-кестеде) көрсетілген.
2.2. Аудан халқы және еңбек ресурсы.
Белгілі бір аумақта (елде, аймақта, қалада, ауылда) өмір сүріп жатқан
адамдар сол жердің халқын құрайды.
Елді, аймақты, елді мекендерді зерттеу үшін, халықтың санын, оның жыл
сайынғы өзгерісі мен жынысқа, жасқа байланысты таралуын, қала мен ауылда
қанша халық тұратынын, олардың ішіндегі еңбекке жарамды адамдар санын,
олардың шаруашылықтың қай саласымен айналысатынын, ұлттық құрамын,еңбек ету
дағдысын, әдет-ғұрпын білудің маңызы зор. Бұл деректер ертерек уақытта да
(мысалы, салық жинау мен әскерге жарамдыларды есепке алу үшін) және
материалдық игіліктер жалпы түрде орталықтандырылып таралатын жоспарлы
экономика жағдайында да қажет болды. Олар қәзіргі уақытта да керек. Оларсыз
елдің дамуы мен халық санына, қаржыға болжам жасау, еңбекке жарамды және
үкімет тарапынан көмекке зәру адамдарды, мектеп пен мектеп жасына дейінгі
бала санын анықтау мүмкін емес. Осындай мәліметтерді алу үшін халық санына
ағымдық есеп жүргізіледі. Азаматтарды хал актілерін жазу мекемесінің (АХАЖ)
және көші-қон саясаты бөлімдерінің мәліметін пайдалана отырып, аудан халқы
туралы олардың жынысын, әлеуметтік тегін, жас шамасын, санын анықтап
отыруға болады. Халық санағы - бұл әлеуметтік географиялық ақпараттың
негізгі көзі болып табылады. Жалпы, Қазақстанда халық санының динамикасы
біркелкі болған жоқ, жылдам өсу айтарлықтай төмендеумен алмасып отырған.
Кесте 3. Шиелі ауданының ауылдық округтері
( [22] мәліметтерін қолдана отырып құрастырған )
Рс Ауылдық округтер Жер көлемі, га Ауданнан
қашықтығы,км
1 Гигант 14335 3
2 Тартоғай 794,0 50
3 Еңбекші 3000 12
4 Ақтоған 7169 17
5 Бәйгеқұм 3139 25
6 Жаңатұрмыс 3461 7
7 Жуантөбе 7103 9
8 Ортақшыл 3680 43
9 Бестам 3895 17
10 Қоғалы 2540 65
11 Ақмая 1552 15
12 Жиделіарық 727 20
13 Телікөл 1260 22
14 Керделі 1820 3
15 Майлытоғай 3517 60
16 Талаптан 232090 30
17 Сұлутөбе 31780 80
18 Алмалы 1500 12
19 Иіркөл 6916 3
20 Қарғалы 11600 38
21 Жөлек 3868 31
22 Төңкеріс 11252 8
23 Шиелі кенті 44,18
Осыған сәйкес Шиелі ауданының халқының саны да әркелкі болып отырды.
Тұрғын халық негізінен Сырдария аңғарын бойлай қоныстанған. Аудан халқының
саны -75197 адам, оның ішінде қалалық – 27679 адам, ал ауылдық – 47518
адамды құрап отыр (2007 ж). Халқының орташа тығыздығы 1 км22,2 адамнан
келеді [24]. Шиелі ауданының жалпы халық санын 1-диаграммадан көруге
болады.
( [22]. мәліметі бойынша құрастырған )
Негізі елдің, аймақтың, халқының саны екі түрлі себептерге (факторға)
байланысты.
Бірінші фактор - туу мен өлудің нәтижиесінде ұрпақ ауысуы, немесе
халықтың табиғи өсімі, ал екіншісі-адамдардың бір жерден екінші жерге қоныс
аударуы (келу мен кету) немесе халықтың механикалық қозғалысы(көші-қон).
Туу мен көшіп келу тұрғындар санын көбейтсе, ал өлу мен көшіп кету,
керісінше азайтады.
Ауданда табиғи өсім көрсеткіші 2007 жылы 541, туу деңгейі 2007 жылы
754 адамды құраса, ал өлу 213 адамды құрайды. Туу көрсеткіші көптеген
себептерге байланысты.Оның кедей отбасыларға қарағанда ауқатты
отбасыларында, ауылды жерлерге қарағанда қалада төмен екендігі бұрыннан
байқалады. Қазіргі кезде ауданда туу деңгейі бірнеше пайызға көтеріліп
отыр. Қызылорда облысында – көпбалалықтың сақталуы, қала мен ауылдың
арақатынасы және халықтың тұрмыс деңгейіне байланысты туудың жоғарғы, яғни
табиғи өсімнің көрсеткішін беріп отыр.
Аумақтың ауданы бойынша Қазақстаннан 8 елдің алда келе жатқанын
білеміз, бірақ халықтың саны жөнінде біз әлем бойынша 61-орында ғанамыз.
Біздің үлкен мемлекетіміз үшін 15 миллион аздық етеді. Халық санының аз
болуы аумақты игеруді, ішкі көлемді рыноктың қалыптасуын, еңбек әлуетінің
ұлғаюын шектейді. Ол елдің қорғаныс қабілеті жөнінде де қолайсыз фактор
болып табылады. Сондықтан халық санының көбеюі-мемлекеттің басты
мәселерінің бірі болып саналады.
Қазақстан-2030 стратегиясында меже - 25 млн адам деп аталған.
Демографтардың есебі бойынша болжамдар ішкі және сыртқы факторларды есепке
ала отырып жасалған. Ішкі себептерге елдегі ең саны көп ұрпақтың (400-
420мың адам) адам неке жасына жетуі жатады. Сонымен қатар Қазақстан тууды
көбейтуге бағыттаған белсенді саясатқа көшуде. Ол аналарға жеңілдік пен
жәрдемақы, жас отбасыларға көмек беруді қарастырады.
Аудан бойынша 401 отбасыға жәрдемақы және оралман отбасыларына көмек
көрсетіліп, атаулы әлеуметтік көмек тағайындалған, сонымен қатар 2003-2005
жылдары жас мамандарға 200 үй салынып, пайдалануға берілді.
Сыртқы факторлар бойынша – халықтың механикалық өсімінің маңызды көзі -
әруақытта түрлі себептермен көшіп кеткен адамдардың тарихи отанына оралуы.
Ең алдымен бұлар-оралмандар, сонымен қатар 1990 жылы елден көшіп кетіп,
қайта оралғандар. Аудан көлемінде тарихи отанына қайта оралғандар саны
(2007-2008 жж) 63 адам, яғни 34 отбасын құрап отыр.
Елдің әлеуметтік –экономикалық дамуында халықтың саны ғана емес құрамы
мен құрылысының да зор маңызы бар. Халықтың жыныстық-жастық құрамы (әртүрлі
жастағы еркектер мен әйелдердің арақатынасы) халықтың табиғи қозғалысына
тәуелді. Біздің елімізде 1000 қыз балаға есептегенде 1045 ер бала туады
және төменгі жастарда ер адамдардың саны басым. Еркектердің үлес салмағы
өлудің жоғары дәрежесіне байланысты азайып, жыныстардың арақатынасы
теңеледі, енді әйелдер саны көбейе түседі.
Ұлы Отан соғысына дейін Қазақстанда ер адамдардың саны басым болған.
Ондай арақатынас туудың жоғары болуына, өмір сүру уақытының қысқа болуы мен
Кеңестер Одағының басқа республикаларынан жаңа құрылыстарға, тың көтеруге
еркектердің келуіне байланысты болды. Соғыстан кейінгі кезеңде әйел
адамдардың саны көбейді. Қәзіргі уақытта елімізде әйел санының басым екені
белгілі. Әйел санының басымдылығы Қазақстанның барлық облысында байқалады,
оның мөлшері туу дәрежесі жоғары Қызылорда облысында төмендеу. Жасына қарай
халықты үш топқа бөледі: біріншісіне 0-ден 14 жасқа дейінгі балаларды,
екіншісіне ересек адамдарды (15-59 жас) және үшінсіне – егде адамдарды (60
жас және одан асқандар) жатқызылады.
Қызылорда облысын екінші топты, яғни халқының құрылымы жас облысқа
жатқызуға болады. Сонымен бірге облыста қартаю пайызы ең төмен болып
саналады. Оған бір мысал ретінде аудан халқының жас құрылымынан
(4- кестеден) аңғаруға болады.
Халықтың негізгі өндіруші бөлігі – еңбек қорларын анықтауда оның жасы
басты өлшем болып табылады. Бұл үшін мемлекет жұмыс жасының шегін
белгілейді. Ол Қазақстанда еркектер үшін 16-62 жас, ал әйелдер үшін 16-57
жас. Адамның бір бөлігі жұмыс жасының өзінде еңбек ете алмайды. Сонымен
қатар қоғамдық өндірісте зейнеткерлер мен жасөспірімдердің кейбір мөлшері
еңбек етеді.
Еңбек етуге қабілеті бар әрбір адам, халықтың еңбек ресурсын құрайды.
Еңбек ресурсының құрамына мүмкіндігі шектеулі адамдардан басқа жұмыс
жасындағы барлық халық, сонымен қатар жұмыс істейтін зейнеткерлер мен
жасөспірімдер жатады. Сондықтан олардың шамасы халықтың санына, оның жас-
жыныстық құрылымына, жұмыс істейтін жасөспірімдер мен зейнеткерлердің
санына байланысты.
Кесте 4. Аудан халқының жастық құрылымы
([22] мәліметі бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Шиелі ауданының физикалық-географиялық жағдайы ... ... ... 7
1.1.Ауданның қазіргі географиялық
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2.Жер бедерінің қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3. Геологиялық құрылымы мен пайдалы
қазбалары ... ... ... ... ... ... .. ..12
1.4. Климаты және ішкі
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
0
1.5. Топырақ жамылғысы, өсімдік пен жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... .24
ІІ тарау. Шиелі ауданының экономикалық
географиялық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..27
2.1. Ауданның әкімшілік-аумақтық
бөліктері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..27
2.2. Аудан халқы және еңбек
ресурсы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.3. Аудан шаруашылығына жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...41
ІІІ тарау. Шиелі ауданының табиғи ресурстары,
оларды қорғау және экологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
3.1. Жер ресурсы және оны
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 5
3.2. Ауданның су ресурстары және оны
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 58
3.3. Ауданның атмосфера тазалығын
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 59
3.4. Өсімдік және жануарлар ресурсы және оларды
қорғау ... ... ... ... ..60
3.5. Ауданның радиациялық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
3.6. Уран кенін өндірудің экологияландырудың
негіздері және экологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 64
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .70
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .74
Кіріспе
Дипломдық жұмысымның тақырыбы Шиелі ауданының кешенді географиялық
сипаттамасы. Сыр өңірі – халқымыздың заманнан береке, құт дарыған қасиетті
ата қонысы, халқымыздың күнкөріс, тіршілігінің таусылмас көзі, белгілі
мекен-жайы демекші, Шиелі ауданы да осы Сыр өңірінің аса көрікті де киелі
мекенінің бірі саналады. Осы мекеннің географиялық орналасуының оның
экономикалық жағдайына қолайлығын анықтап, ауданда тіршілік ететін
халықтардың денсаулығы, яғни бүгінгі күннің басты мәселесіне айналып
отырған экологиялық жағдайын, өндіріс саласындағы қазба байлықтарын игеру
кезінде туындап отырған өндіру технологиясының өрескел бұзылуына жол
беріліп келе жатқан жағдайлар, сонымен қатар табиғат ананың экологиялық
қалпы нашарлап, уақыт өткен сайын Сыр бойының халқы жойылып кету шегіне
қарай кетіп бара жатқандығы.
Тақырыптың өзектілігі: Бұрынғы кезде мұндай кішігірім аудандарды
зерттеуге аса көңіл бөлінбесе керек, сол себепті Шиелі ауданының
Қазақстанның экономикасы мен саяси жағдайына байланысты қазіргі кездерде
осындай кішігірім ауданға көп көңіл бөлінуде. Сонымен қоса Қызылорда
облысының дамуында Шиелі ауданының атқаратын ролі және облыстағы 9 ауданнан
өзінің халық санының көптігі, экономикалық жағдайының жоғарылығы мен
өндіріс ошақтырының көп болуымен ерекшеленуі тақырыптың басты өзектілігі
болып табылады.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті:
Шиелі ауданының тарихи жағдайы және қазіргі физикалық географиялық,
экономикалық географиялық және экологиялық жағдайлары мен оларды сақтау
шаралары тақырыптың басты мақсаты. Сондықтан берілген жұмыстың міндеттері
төмендегідей:
- Шиелі ауданының тарихи-географиялық жағдайы;
- Ауданның физикалық географиялық жағдайы;
- Ауданның экономикалық географиялық жағдайы;
- Экологиялық жағдайымен жете танысу
Тақырыптың жаңашылдығы: Шиелі ауданының қалыптасу тарихы, физикалық,
экономикалық және экологиялық жағдайы, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану
мәселелерін іске асырудағы іс-шараларды айқындау.
Тақырыптың практикалық маңызы: Шиелі ауданының тарихи-географиялық,
физикалық, экономикалық және экологиялық жағдайымен толық танысып, зерттеу
барысында жасалған тұжырымдамалар, ұсыныстар, мәліметтер уран өндіретін
өндіріс орындарында, жергілікті әкімшіліктерде, қоршаған ортаны қорғау және
табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мекемелері, статистикалық бөліміне
т.б. мекемелер үшін қажетті материал. Сонымен бірге жалпы қызығушыға өз
өлкесіне деген сүйіспеншілігін арттыруға септігін тигізеді.
Зерттеу обьектісі: Шиелі ауданының тарихи - географиялық, физикалық,
экономикалық және экологиялық жағдайы.
Жұмыстың мақсаты: Шиелі ауданының тарихи қалыптасуын, физикалық,
экономикалық жағдайын жете танып, тереңірек зерттеп, туған өлкемнің қазіргі
таңдағы экологиялық жағдайын бақылау және оларды болдырмау жолдарын
қарастыру.
Зерттеу әдісі: Тақырып бойынша ғылыми әдістемелік әдебиеттерге
теориялық талдау жасау, физикалық географиялық, экономикалық және
экологиялық географиялық тұрғыдан кешенді зерттеу, арнайы мекемелер
құжаттарына талдау жасау.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы: Шиелі ауданының жаңа тарихи-
географиялық жағдайы.
Жұмыстың құрылымы мен қысқаша сипаттамасы. Жұмыс кіріспеден, 3
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан
тұрады.
Бірінші тарауда – ауданның географиялық орналасуы жайлы жазылады. Мұнда
ауданға жалпы физикалық – географиялық сипаттама беріледі.
Екінші тарауда – ауданның экономикалық жағдайы жазылады, яғни ауданның
әкімшілік-аумақтық бөлінісі, халқы мен еңбек ресурстары және шаруашылығы.
Үшінші тарауда – ауданның экологиялық жағдайы, табиғат ресурстары мен
оларды қорғау шаралары және аудандағы уран өндірісінің экологияландырудың
негіздері мен мәселелері жөнінде сипаттама беріледі.
Осы жазылған төрт тарау бойынша ойлар түйінделіп, қорытынды жасалады.
№1 сурет [1] Шиелі ауданының карта үлгісі
І тарау. Шиелі ауданының физикалық-географиялық жағдайы
1.1.Ауданның қазіргі географиялық орны
Шиелі ауданы – Қызылорда облысының шығысында орналасқан әкімшілік-
аумақтық бөлініс. Жер көлемі 34,3 мың км2. Аудан ежелгі Сырдария өзенінің
орта ағысына орын тепкен киелі мекен. Шығысында алты алашқа белгілі
Сығанақ, Бестам шахары, теріскейінде Оңтүстік өңірге етене сұғына жатқан
қарт Қаратау жатыр. Одан әрі Арқадан бастау алып Шиелі жеріне келіп
тірелетін Сарысу өзені бар. Батысы облыс орталығының шекарасына иек артқан,
түстігінде байырғы сары жел өлке –Қызылқұм, ауданның карта үлгісін №1
суреттен көреміз.
Ауданның жер бедері негізінен, жазық дала. Солтүстіктен оңтүстікке
қарай 345 км-ге созылып жатыр. Оңтүстігін Қызылқұм құмды алқабы, солтүстік-
шығысына Қаратау жотасының қиыр солтүстік-батыс бөлігі кіреді.
Қаратау, Тянь-Шаньның солтүстік-батысындағы таулы жота. Талас
Алатауынан басталып, солтүстік-батыс бағытқа қарай 420 км-ге созылып, бірте-
бірте аласарып, Сарысу мен Шу сағасындағы жазыққа ұласады. Биік жері Бессаз
тауы (2175 м) Қызылорда облысындағы (Жаңақорған, Шиелі аудандары) биік жері
– Бесарық өзенінің бастау алатын жері (1419 м). Ауданның ең биік жері де
(873м) осында. Жота аласа келген бірнеше сілемдерден (Қарамұрын, Дәуіт)
т.б. тұрады. Жотаның солтүстігіне батпақты-сазды Ащыкөл ойысының батыс
бөлігі кіріп жатыр. Оның қиыр батысында Қатыншоқай құмы орналасқан.
Қызылқұм атырабында мал жайылымына қолайлы қыстаулар (Қарақшытөбе, Әмірбек,
Үрмеқұм т.б.) мен құдықтар (Әбдірахман, Әндіжан, Шекара, Ноғайқұдық және
т.б.) бар. Орталық бөлігін Сырдария өзенінің аңғарлық жайылмасы және
Сырдария синеклизасы алып жатыр [1]. Сырдария синеклизасы – эпигерциндік
Тұран плитасының бөлігі. Аумағы 120 мың км2. Солтүстік шегі бор тау
жыныстарынан құралған Жосалы күмбезімен, батыста Арал ойпаңының,
Қызылорданың меридианынан бойлаған палеозой жарылыстарымен бөлінеді. Табан
үстінде девонның қызыл түсті, жоғарғы девон-төменгі карбон бөлімдерінің
әктасты, жоғарғы палеозойдың моласса формациясы дамыған.
1.2.Жер бедерінің қалыптасу тарихы
Жер бедерінің қалыптасу тарихына келер болсам, ауданның жер бедері ұзақ
уақыт бойы жердің ішкі және сыртқы күштерінің нәтижесінде қалыптасып
отырған. Жүздеген миллион жылдар бойына бірнеше рет теңіз суы басып, су
астында қалып отырды. Сонымен бірге, жер бетінің көтеріліп, керісінше төмен
түсуі сияқты күрделі процестер жүріп отырды. Кайнозой эрасының басында
аудан жері біржола құрлыққа айналды. Биік жерлердегі бұзылған тау
жыныстарының ойыстарға жиналуынан аккумулятивті жазықтар пайда болды.
Неогеннің басында жер қыртысында бірнеше дүркін жер қозғалыстары болды,
бірақ жер бедері ешқандай өзгерістерге ұшыраған жоқ. Жазық жерлерде
денудациялық процестердің әсерінен саздақты, құмдақ, әр түсті саз балшық
қабаттары жиналды. Неогеннің аяғында аридтік климат үстем болып, соған
байланысты бұрынғы сирек орманның орнына шөл және қуаң далалы өңір
қалыптасты. Төрттік дәуірдің орта кезінде Сырдария немесе Қызылорда ойпаты
басталады және ол шығыста Түркістан қаласы тұсына дейін созылады.
Сырдарияның оң жағалаулық аңғарын Дариялықтақыр жазығы алып жатыр. Қызылқұм
жазығының солтүстік-шығысы ғана Қызылорда аумағына енеді, яғни Сырдария
өзені аңғары мен Жаңадария өзені аңғары аралығы. Мұндағы тұтас құмды
алқаптың біразы өсімдіктермен бекіген [1.15 б.]. Облыс және аудан жер
бедерінің басым бөлігі тегіс, кей жерлері белесті, адырлы болып келеді. Әр
жерлерде көзге алыстан көрінетін оқшау төбелер, шоқылар кездеседі. Жазықтың
абсолюттік биіктіктері Сырдария өзенінің ағысымен біртіндеп төмендейді. Ол
оңтүстік-шығыста 200 м-ден Сырдарияның төменгі атырауына Арал теңізі
жағалауында 50-53 м-ге дейін төмендейді. Облыстың қиыр оңтүстік-шығысына
Қаратау жотасының солтүстік-батыс шеті кіреді. Оның беткейлері тар
шатқалды, тек көктемде ғана су жүретін көптеген өзен аңғарларымен
тілімделген. Облыс аумағының жер бедерін жалпы үш геоморфологиялық ауданға
бөліп қарастыруға болады. Олар:
а) аллювийлі жазық және Сырдария аңғары;
б) эолды-құмды жазықтар;
в) Арал теңізі жағасы және бұрынғы теңіз
табаны.
Бірінші геоморфологиялық ауданға Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы
аудан орталықтары мен Қызылорда қаласының жерлері жатады.
Эолды-құмды жазықтарға Сырдария өзенінің сол жағалауындағы Қызылқұм
құмдары кіреді. Оның жер бедерінің құрылымы негізінен, құм төбелі
аккумулятивтік эолды-аллювийлі жазық болып келеді. Құм төбешіктер
аралығында тақыр жерлер кездеседі.
Жазықтар мен ойпаттар.
Облыс және Шиелі ауданы жері Тұран ойпатының жазықтау келген кең-байтақ
алқабын алып жатыр. Жазықтың басым бөлігі Сырдария, Сарысу өзендері, ежелгі
Қызылқұмды кесіп өткен Іңкәрдария, Қуаңдария, Жаңадария өзендерінің
ертедегі атырау жазығы болып табылады.
Тұран ойпаты немесе Тұран жазығы, Қазақстан мен Орта Азия жерінде,
Солтүстік бөлігі Қазақстанның бірталай жазық өңірлерін (оның ішінде
Қызылорда облысы толығымен кіреді) қамтиды. Шығысында Бетбақдала-Шу-Іле
таулары мен батысындағы Каспий теңізі аралығында, солтүстігінде Мұғалжар,
Торғай үстірті, Сарыарқаның батыс бөлігімен, оңтүстік-шығысында Тянь-Шань
сілемдерімен шектеседі. Оңтүстік жағы Орта Азияда. Тұран ойпатының көпшілік
жері Тұран плитасына сәйкес келеді. Бұның палеозойлық негізі (тұғыры) жалпы
1-6 км тереңдікте жатыр, сонымен бірге Маңғыстаудағы Қаратау сияқты құрылым
ретінде жер бетінде байқалатын бөліктері де бар. Плитаның төменгі қабаты
құрылысынан көршілес Орал, Тянь-Шань және Сарыарқаға ұқсастық байқалады.
Ойпаттық жер бедерінде ойыстар көп кездеседі. Құрлық бөлігіндегі ең терең
жері – Қарақия ойысы (-132 м). Биік жерлері (300 м-дей) аса көп емес,
керісінше беті шөгінді жыныстардан түзелген жазық аймақтар (Каспий ойпаты,
Арал Қарақұмы, Мойынқұм т.б.) бар. Ойпат өңірі тым континенттік, қуаң,
климаты шөлейттік. Ауаның орташа температурасы шілдеде 240С, қаңтарда
солтүстігінде -8-120С, оңтүстігінде 2-40С. Жазда құм беті 800С –қа дейін
қызады. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 80-200 мм, ауаға булану мөлшері 1500
мм-ге жетеді. Сәл карбонатты сұр, бозғылт қоңыр топырақ басым таралған
жерлерінде жусан-эфемерлі өсімдік өседі. Сазды, құмды ойдым-ойдым тастақты
шөлдік өңірлер сор, тақырлы жерлермен алмасып жатады. Арал теңізі суының
тартылуы Тұран ойпатының табиғатының қуаң шөлдік сипатын күшейте түсуде.
Тұран ойпатынан жер асты суларының мол қорлары анықталды. Тұран ойпаты
еліміздегі маңызды мұнайлы-газды өңірлердің біріне саналады. Ойпаттың облыс
аумағы орналасқан орталық бөлігін Шу-Сарысу мұнайлы-газды провинциясы алып
жатыр. Ойпаттың өн бойында мал шаруашылығы, суармалы егіншілік дамыған [3].
Облыс аумағынан ағып өтетін Сырдария өзенінің бойында геологиялық
деректер бойынша екі үлкен қазаншұңқыр болған. Оның бірі – Қызылорда
қазаншұңқыры. Ол Сырдария, Сарысу өзендірінің таудан ағызып келген
шөгінділерімен толған. Қызылорда қазаншұңқыры сумен келген шөгінді
жыныстармен толып, қазіргі жер бедері пішіні қалыптасқан. Бұл аймақ
оңтүстік-шығысында Қаратау, оңтүстік-батысында Қызылқұм төбелерінің
аралығын ала Сырдария өзенінің арналық бағытымен кең жайылып жатыр.
Қазаншұңқыр ұсақ тас аралас құм мен саздан, құмдақ пен құм аралас
шөгінділерімен толған. Облыстың солтүстік-батысында екінші қазаншұңқырда
Арал теңізі орналасқан. Қазаншұңқырдың батысы және солтүстік жағалауы тік,
ал шығысы мен оңтүстік жағалауы қайраңды, құмды және тайыз. Желдің
әрекетінен өзгеріп тұратын құмдар аралығында эолдық шұңқырлар кездеседі,
олар кейде жауын-шашын, еспе суларға толып, уақытша көлшіктер түзейді.
Жер бедерінің кейінгі өзгерістеріне ауыл шаруашылығы үлкен әсер етті.
Он мыңдаған гектар жерлер тегістеліп егістікке айналдырылды, ол жерлерге су
жеткізу мақсатында жасанды каналдар қазылды. Оған 1966-68 жылдары салынған
Шиелі-Телікөл каналын жатқызуға болады. Облыс аумағында салыстырмалы түрде
бірнеше ірі жазықтар орналасқан. Бикесары жазығында шаруашылық мәні
біршама, жеткілікті өсімдік жамылғысы бар ежелгі төбешік құмдар кең
таралған.
Бикесарыға қатарласа Дариялықтақыр жатыр. Дариялықтақыр – Сырдария
өзенінің оң жағалық аңғарындағы тегіс жазық. Жалағаш, Сырдария, Шиелі
аудандары жерінде. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 230 км-ге
созылған, ендірек жері 50 км. Теңіз деңгейінен 110-145 м биіктікте жатыр.
Жазық жерлерінде құдықтар (Доңыз, Табаққабыл, Қатын, т.б.) және қоныстар
(Жайсаң, Қаракемер, т.б.) көп. Жер қыртысы бор шөгінділерінен түзілген.
Оның үстін ысырынды құмдауыт балшық жапқан. Тақырдың сор, сортаң
топырағында бұйырғын, тасбұйырғын, күйреуік, жусан басым өскен. Оңтүстік-
шығысындағы құмды алқабында және құрғақ арналарда жыңғыл, жүзгін, сексеуіл
шоғырлары кездеседі. Қаракемер – Дариялықтақыр жазығының солтүстігіндегі
жазық дала. Даланың солтүстігін плейстоцен-бор кезеңдерінен түзілген
Саралаң қыратты өңірі және Телікөл көлі аралығында жазық далаға ұласады
[2].
Төбелер мен қыраттар
Облыс және ауданның жазық өңірінде әр жерде жатаған жусан өскен шағыл
құм төбелер мен жал-жал бұйраттар ұшырасады. Мұндай бұйрат құмдар Қуаңдария
мен Жаңадария өзендері аралығында үлкен аумақты алып жатыр. Кей жерлерде
жазық бетінде жалғыз төбелер кездеседі, олар: Аққыр, Қарақ, Жосалы,
Жетітөбе, Қостөбе, Көксеңгір, т.б. Бұл төбелердің биіктігі 60 м-ден 80 м-ге
жетеді. Кейбіреулері желдің үру әсерінен тік жарлы шоқылар құрайды,
ауданның жер бедері картасын №2 суретте көрсетілген.
1.3. Геологиялық құрылымы мен пайдалы қазбалары
Аудан жері Тұран тақтасы шегінде орналасқан ерекше жазық аймақ. Тұран
плитасы – Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанның Арал-Каспий алаптарын
қамтыған эпигерциндік платформалық құрылым. Батысында Каспий теңізінен
басталып, солтүстік-шығысында Сарыарқа, шығысында Бетпақдала шөлі арқылы
Тянь-Шаньның қатпарлы өлкелеріне тіреледі; солтүстігінде Торғай ойысы
арқылы Батыс Сібір плитасына ұласады. Аумағы 2 млн км2. Тұран плитасының
жабыныш қат-қабаты жоғарғы триас пен юраның сұр түсті терригендік
(қалыңдығы 1000-2000 м), палеогеннің карбонаттық-терригендік, неоген,
антропоген жүйелерінің құмкесекті моласса формацияларынан құралған. Орталық
Қарақұм, Қарабұғазкөл-Бозащы, Төменгі Сырдария сияқты көтерілімдерде
жыныстардың қат-қабаттары 500-1000 м-ден аспайды, ал Солтүстік Үстірт,
Сырдария, Сарықамыс секілді синеклизалардағы қалыңдығы 3500-5000 м-ге
жетеді. Юра-бор шөгінділерінде ірі мұнай-газ кен орындары (Бұхара-Хиуа,
газды провинциясы Шу-Сарысу газ-гелий облысы, Тұран және оңтүстік Торғай
мұнай-газ облысы, т.б. мұнайлы-газды провинциясы, Маңғыстау-Бозащы мұнайлы-
газды облысы, т.б.), аздаған тас көмір мен фосфориттер, марганец кендері,
күкірт (Қарақұм), көптеген тұзды көлдер мен шығанақтар кездеседі [1. 17.б].
Солтүстік Қызылқұм синеклизасы Қаратау-Есіл ойпаңының девон-карбон
әктастары бетінде орналасқан. Ойыстың ортаңғы бөлігі төменгі бордың
континенттік кесекті жыныстарынан құралған. Ауданның оңтүстік бөлігі бор
шөгінділерінен тұрады. Сырдарияның сол жағалауындағы Қазалы массивінің тұсы
палеогендік жыныстардан түзілген. Ал қалған аумақ түгелімен дерлік
антропоген шөгінділерінен тұрады. Төменгі протерозойда өңір жерін теңіз
басып жатты. Венд шөгінділері каледон антиклинорийлерінің осьтік
бөліктерінде дамыған. Жыныстарының құрамы әртүрлі. Қаратауда конгломерат-
құм-саз құм қабаттары, орта және қышқыл құрамды вулканиттер, туффиттер,
карбонатты-кремнийлі жыныстар қалыптасқан. Палеозой тобының жыныстары бүкіл
ел аумағында өте кең тараған. Тұран тақтасында палеозойлық іргетасын мезо-
кайнозойлық шөгінділер жауып жатыр. Төменгі кембрий жыныстарындағы
фосфоритті және ванадийлі горизонттар Қаратау жотасында кездеседі. Девон
кезеңінің басы теңіз аумағының кішіреюімен сипатталады. Сонымен неогеннің
соңында аудан жері қазіргі келбетіне келеді, облыстың геологиялық картасын
№3 суретте көрсетілген.
Ауданның пайдалы қазбаларына келсек, мұнда құрылысқа қажетті ұсақ
қиыршық тастар, әйнек және шыны бұйымын жасайтын кварц құмы, қыш, құм және
уран кендері пайдаланылады. Жер қойнауынан алтын, ванадий, уран кентастары
және құрылыс материалдарының кен орындары барланған.
Ауданның оңтүстік-шығыс шекарасында Қаратау сілемдерінде түсті
металлдардың барлық түрлері, сонымен қоса Сырдария өзенінің бойынан жер
өңдейтін тыңайтқыш табылды. Аудан орталығынан солтүстікке қарай
40 км шамасында ас тұзының таусылмас мол кендері пайдаланылып келеді.
Бұл аймақтың геологиялық құрылымы қалыптасуының ерекшелігі сонда, оның
пайдалы қазбаларының орналасуы мен сипаттамасы әлі де болса толық
зерттелмеген. Сонымен қоса ауданда Менделеев кестесінің 26-шы элементі
табылды. Жер асты кенін игеруге деген бетбұрыстың арқасында алтыннан
бастап, түрлі құнды заттардың отаны – Қаратау қойнауынан ванадий қазылатын
болды. Шиелі аудан аймағынан табылған Менделеев кестесінен 26-шы болып орын
алған химиялық элементті қазып-өндіру үшін Балауса жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі зауыт құрылысын жүргізуде. Қазір осы ванадий
элементін табумен әрі қарай айналысуда. Сонымен қатар 60 жылдардың екінші
жартысында жерасты ұңғымалық шаймалау әдісімен инфильтрациялық қабатты кен
орындарындағы нашар рудалардан уран өндіру мүмкіндігі АҚШ-та дәлелденді.
Бұл Қазақстанның шикізат базасындағы жағдайды түбегейлі өзгертіп жіберді.
70 жылдардың соңына таман Ыңғай, Мыңқұдық, Мойынқұм, Қанжуған, Солтүстік
және Оңтүстік Қарамұрын сияқты тағы басқа бірегей кен орындары табылды.
1980-1982 жылдары Қазақстанда уран өнімдерін шығару ең жоғары деңгейге
жетті. Дерлік 30 кен орнында уран өндірілді. Атом өнеркәсібі
кәсіпорындарында еңбек ететін жұмысшы-қызметкерлер саны 70 мыңнан асып
жығылды.
1953 жыл мен 1999 жылдар аралығында республика аумағында уран өндіру
көлемі 225 миллион фунт U3O8 жетті. 90 жылдардың басында өндірістің
кәдуілгі әдіс-тәсілдері кең қолданылып, ол жалпы өнімнің 70% құрады. Алайда
жоғарыдан басқарылатын экономикадан нарықтық қатынастарға ауысуы бірыңғай
жерасты шаймалау технологиясы қажеттігін көрсетті. Алғаш рет уранға деген
мемлекеттік тапсырыстың төмендеуі 1983 жылы тіркелді. Өндіріс 25-30%-ға
құлдырап, одан кейінгі жылдарда да сол деңгейде қалып қойды. 80 жылдардың
ортасына қарай басталған қарусыздану саясаты салдарынан және атышулы
Чернобыль оқиғасынан кейін (әсіресе 1988 жылдан бастап) атом энергетикасын
дамыту бағдарламасы кейінге ысырылды да, Целинный мен Прикаспийск
өндірістік кеніштерінде және қайта өңдеуші комбинаттарда уран өндіру көлемі
одан әрі қысқартыла берді. Шахталық және карьерлік өндірудің тиімсіздігінен
және әлемдік рыноктағы бағаның төмендігінен Қазақстанда 6 кен басқармасы
жабылып, 2 басқармада өнім өндіру мүлдем тоқтатылды. 2002-2004 жылдары
геологиялық барлау жұмыстары толығымен Қазатомөнеркәсібінің тапсырысы
бойынша орындалып, Ақдала кен орнында толық ауқымдағы технологиялық
тәжірибеден өткізуге және жұмыс істеп тұрған уран өндіруші кәсіпорындар
аумағында жаңа кендерді табуға жіберілді. Қанжуған кеніші аумағында екі жыл
бойы жүргізілген және 2004 жылдың қазан айында Уанас кенді ауданында
басталған геологиялық барлау жұмыстарының барысында осы нысандарда уран
қорының көлемін елеулі дәрежеде ұлғайтатын жаңа нәтижелерге қол жеткізілді.
Волковгеология АҚ өткізген Ақдала кен орнындағы 2,5 жылдық тәжірибе
кезінде 1027 тонна уран өндірілді. Бұл Ақдала кен орнын түбегейлі барлау
бойынша есепті 2003 жылдың соңында Қазақстан Республикасының қорлар
жөніндегі мемлекеттік комиссиясында сәтті қорғап шығуға негіз болды [26].
Аудандағы уран өндіру көлемі жөніндегі мәліметті (1- кестеден) ал,
кеніштері мен олардың қорлары жөнінде (2- кестеден) көруімізге болады.
Кесте 1. Өндіру көлемі
( [27] мәліметі бойынша құрастырған )
Кеніштер 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Жоспарланған
өндірістік қуат
Солтүстік 700 750 800 980 980 1000 1000
Қарамұрын
Оңтүстік 214 200 200 150 250 250 250
Қарамұрын
Иіркөл - - 100 250 500 750 750
Қорасан - - 100 300 600 1000 2000
Кесте 2. Ауданның уран өндіру кеніштері мен қорлары.
( [27] мәліметі бойынша құрастырған )
Кен орындары
Қорлар мен ресурстар- 778 100 U, тонна
Солтүстік Қарамұрын Иесі: Қазатомөнеркәсіп
Қорлар мен ресурстар- 16000 U,тонна
Өнім өндіру көлемі- 600 U, тонна
Ең жоғарғы өндіріс көлемі (2010ж) – 1000 U,
тонна
Оңтүстік Қарамұрын Иесі: Қазатомөнеркәсіп
Қорлар мен ресурстар- 18000 U,тонна
Өнім өндіру көлемі- 275 U, тонна
Ең жоғарғы өндіріс көлемі (2009ж) –
250 U, тонна
Қорасан Иелері: Қазатомөнеркәсіп-30%, УМЗ-40%, UrAsia
-30%
Қорлар мен ресурстар- 55000 U,тонна
Өнім өндіруді бастау – 2007 жыл
Ең жоғарғы өндіріс көлемі (2010ж) – 1000 U,
тонна, (2013ж)-2000 U,тонна
Иіркөл Иесі: Қазатомөнеркәсіп
Қорлар мен ресурстар- 30000 U,тонна
Өнім өндіруді бастау – 2007 жыл
Ең жоғарғы өндіріс көлемі (2010ж) – 750 U,
тонна
Жоғарыда көрсетілген 1,2 кестелердің мәліметтеріне сүйене отырып,
мынадай қорытынды жасауға болады, аудандағы уран кеніштерінің жақсы жұмыс
жасап, өндіру көлемдерінің жоғары дәрежеде өндіруді жоспарлап отырғанын
көреміз. Қазатомөнеркәсіптің уран өндіруді дамыту жоспарын
№ 4 суретте көрсетілген.
№ 4 сурет [30] Қазатомөнеркәсіптің уран өндіруді дамыту жоспары
картасы
1.4. Климаты және ішкі сулары
Аудан климаты тым континентті. Қаңтар айының орташа температурасы
солтүстігінде -70С, оңтүстігінде (Қызылқұм өңірінде) 4-60С, кейбір жылдары
ауа температурасы 400С-ге дейін төмендейді. Шілде айының орташа
температурасы +26-280С. Ауа – райы температурасы жылына (ең ыстық және ең
суық айлардың орташа температурасының айырмашылығы) +350С ыстықтан -380С
суыққа дейін ауытқиды. Аудандағы ең суық ай-қаңтар, ең ыстық ай-шілде.
Негізінен ауданға қыс кеш түседі, аудан қысы біршама жылы болғанымен, қара
суықты, қары аз түсетін, ал жазы құрғақ ыстық болып келетін континенттік
ауа-райына жатады. Климаттың мұндай жағдайлары облыс жерін Қызылқұм,
Мойынқұм, Бетпақдала және Тұран ойпатының қоршай орналасуы әсерінен
қалыптасқан. Желтоқсанның екінші жартысында түскен қар ақпанның аяғына
дейін жатады, қалыңдығы 5-15 см болады. Ауаның орташа тәуліктік
температурасы 60С жылылықтан асса, ол өсімдіктің даму кезеңі деп
есептеледі. Осыған орай ауданның ауа-райы негізгі климаттан басқа
агроклимат өзгешеліктеріне қарай бөлініп отырады. Осыған орай өсімдіктер
180-196 күн аралығында өсіп, жетіледі. Ауданға түсетін жауын-шашынның
жылдық мөлшері орта есеппен 100-150 мм болса, оның 50-60%-ы сәуір мен мамыр
айларында жауады.
Арал теңізінің тартылуынан, Байқоңыр ғарыш алаңы тарататын улы заттар
және экологиялық ортаның нашарлауына байланысты соңғы 20-30 жылдай қышқыл
жаңбыр жауатын болды. Облыс аумағында ауаның салыстырмалы ылғалдылығы
қысты күндері аз өзгереді, орташа алғанда 70-85%. Ауаның салыстырмалы
ылғалдығының төмендеуі күннің жылынуымен басталады (ақпан айынан) да, жаз
айларында 11-16 %-ға төмендейді. Ауданда солтүстік –шығыс пен солтүстік
желдері басым болады. Желдің орташа жылдамдығы 3-5 мс болады. Ауданда
жылдың бір мерзімінде 2- ден 20 күнге дейін желді күндер болып тұрады.
Ішкі сулары. Аудан жерінен бірнеше ұзынды-қысқалы өзендер ағып өтеді.
Соның ішінде ең ірісі Сырдария өзені және оның тармақтары.
Сырдария өзені – бастауын Орталық Тянь-Шань сілемдерінен алады. Нарын
мен Қарадария өзендерінің қосылған жерінен бастап Сырдария аталады. Арал
теңізіне құяды. Жалпы ұзындығы 2219 км (Нарын өзенінің бастауынан 3026 км),
су жинайтын алабы 462 мың км2. Орта және төменгі ағысы Қазақстан жерінде;
республикадағы ұзындығы 1400 км, су жинайтын алабы 240 мың км2. Өзен басын
қар жиегінен жоғары 3300-4400 м биікте жатқан таулы өңірден алады.
Алабында, өзен суын толықтырушы, жалпы ауданы 2208 км2 болатын 1713 мұздық
бар. Қазақстан жеріндегі (Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстары)
алабы, негізінен құмды келеді. Қызылқұмның, Арал Қарақұмының оңтүстігімен
ағады. Сырдарияның 130-ға жуық салалары бар; Қазақстандағы ірілері – Келес,
Құркелес, Арыс т.б. Сырдария, жауын-шашын суымен толысады. Жылдық ағынының
20,7%-ы көктемде, 47,3%-ы жазда-күзде, 32% -ы қыста өтеді. Сырдария
ағынының орташа жылдық модулі (қосылатын су мөлшері) 8лскм2. Жылдық
орташа су мөлшері Қызылорда қаласы тұсында арнасымен секундына 673 м3,
сағасына таяу жерде (Қазалы қаласы тұсында) 446 м3 су өтеді. Өзен Түркістан
қаласына дейін желтоқсаннан бастап қатып, наурыздың аяқ кезінде мұзы
түседі. Мұзының қалыңдығы ақпан-наурыз айларында 66-68 см-ге жетеді. Суының
орташа температурасы жаз айларында 23-250С шамасында. Су лайлылығы 1150-
1200гм3, суы негізінен гидрокарбонатты. Сазан, көксерке, табан балық,
ақмарқа, қаяз, жайын т.б. балықтар бар. Сырдария алабында Жаңадария,
Қуаңдария сияқты көне құрғақ арналар көп кездеседі;бұлардың көпшілігі суару-
суландыру каналдарына айналдырылған. Сырдария бойы сонау ежелгі заманнан
бері халық тығыз қоныстанған, суармалы егіншілік кеңінен дамыған мәдениет
ошақтарының бірі болып саналады. Көне грек жазбаларында Сырдария өзені
Яксарт деп аталған. Ал әл-Бируни кезеңіне дейін Хасарт делінсе, Орта
Азияға арабтардың келуімен (7 ғ) Сейхун деп аталған [4].
Сырдария артезиан алабы, Қызылорда және Оңтүстік Қазақстан облыстары
және Өзбекстанның солтүстік бөлігін алып жатқан жер асты су алабы. Ауданы
200 мың км2. Алап оңтүстік - шығысынан Шатқал – Құрама тауларымен,
солтүстік - шығысынан Қаратаумен, оңтүстігін Қызылқұм құм алқабы ақылы
Нұратауымен, солтүстігі мен батысынан Арал теңізімен шектелген. Сулы қабат
жоғарғы бор кезеңінің шөгінділерімен байланысты. Оның қалыңдығы алаптың
шеткі бөлігінде 200 м-ден орталығында 700 м-ге дейін жетеді. Суының
минералдығы 1-3,0 гл. Ұңғымалар өнімі 25 лс 40 лс-қа дейін. Суының темп-
сы кейде 800С-қа жетеді.
Одан басқа Қаратау жотасының оңтүстік баурайынан бірнеше шағын өзендер
бастау алып, Сырдарияға жетпей жерге сіңіп кетеді. Ауданның солтүстігінде
Телікөл көліне Сарысу өзенінің төменгі ағысы келіп құяды.
Сарысу өзені - Телікөл алабындағы өзен. Қарағанды, Қызылорда облыстары
жерімен ағады. Бұл өзен Сарыарқадағы Бұғылы тауының етегінен басталатын
Жақсы Сарысу, Байназар мен Жақсы Тағылы таулары маңынан басталатын Жаман
Сарысу өзені қосылысынан пайда болатын Сарысу Сыр өңіріндегі Телікөлге
құяды. Ұзындығы 800 км. Су жинау алабы 81,6-99,1 мың км2. Қуаң жылдары
Телікөл Ащыкөл ойысына жетпей құмға сіңіп кетеді. Салалары: Жаман Сарысу,
Жақсы Сарысу, Атасу, Талдысай, Кеңгір, Құрманақа, Талдыманақа, Құмдыеспе,
Қаракеңгір. Сарысудың орташа жылдық су ағымы 7,5 м3с, сағасында 0,10 м3с.
Ағысының жылдамдығы 0,6-0,8 мс. Негізінен, қар суымен толығады, сондықтан
да жылдық су ағынының 96,6%-ы сәуір-мамыр айларында, 3,1%-ы күзде, 0,3%-ы
қыста өтеді. Өзен желтоқсанда қатып, наурыздың аяғында мұзы түседі.
Көктемгі Сырдария суының біраз бөлігі Телікөл каналы арқылы Сарысу сағасына
қосылады. Ал, енді тағы бір өзен, Шиелі өзені - Жаңақорған, Шиелі аудандары
жеріндегі өзен. Сырдария өзенінің тармағы. Ұзындығы 110 км. Сырдариядан
Төменарық темір жол станциясы тұсында бөлініп шығып, Жөлек ауылы тұсында
қайта құяды. Аңғары кең, көбіне батпақты жазық, арнасы құмайтты
болғандықтан тез өзгеріп отырады. Қар суымен деңгейі көтеріледі. Алабы -
шабындық, жайылым. Суымен егістік алқабы суарылады. Жиделі өзені –Сырдария
алабындағы өзен. Бастауын Қаратаудың солтүстік батысындағы Ранг асуы
тұсынан алып, тар шатқалдармен ағып, Жайылма ауылының тұсында жерге сіңіп
кетеді. Өзенде су жылдың көктем айларында (сәуір, мамыр) жауын-шашын, қар
суларымен толысады. Өзеннің шаруашылық маңызы шамалы. Жиделі өзенінің
төменгі ағысында Жайылма бөгені салынған. Ол қыс айларындағы қар суы мен
көктемдегі жауын суларын бөген бойына жинап, жазғы егістікке пайдаланылады.
Жиделі өзенінің төменгі ағысында Жайылма ауылының шаруашылық жерлері
суғарылады. Аудан жерімен ағып өтетін Сүйіндіксай өзені - Сырдария
алабындағы өзен. Өзен Шиелі ауданының жерімен ағады. Өзеннің ұзындығы – 66
км, су жинайтын алабы 666 ш.м. Қаратаудың батыс бөлігінің солтүстік
беткейінен басталып, Ақжайқын көлінің оңтүстігіндегі тақырда тартылып
қалады. Арнасы жоғары бөлігінде тар тік жарлы болып келеді. Өзен жауын-
шашын суымен толысып отырады. Көктем айларында бір аптадай ғана ағыны
болады.
Ауданда бірнеше ірі өзендермен қатар үлкенді, кішілі көлдер көптеп
кездеседі. Мысалы: Телікөл көлі – Сырдария және Шиелі аудандары жеріндегі
көл. Дариялықтақыр жазығы мен Ащыкөл ойысы аралығында, теңіз деңгейінен 128
м биіктікте жатыр. Көлдің ауданы 8,0 км2, ұзындығы 2,8 км, ені 1,1 км. Су
жинау аумағы 81,0 мың км2. Жағалауы жайпақ және ашық. Батыс жағалауының
біраз бөлігін қамыс, құрақ басқан. Түбі тегіс, саз балшықты, тұнбалы. Көл
қазаншұңқырын өзімен аттас қоныс қоршап жатыр. Шығысындағы Ащыкөл сазды-
батпақты ойысқа және Телікөлге кейбір жылдары Сарысу өзені құяды.
Сырдариядан Телікөл (Шиелі-Телікөл) каналы тартылған. Көл жағалауы шабындық
және жайылым. Сонымен қатар аудан жерінде бірнеше көлдер бар, олар:
Дөңгелек, Арғын ызасы, Жайлаукөл, Құмшұқырой, Авангард, Қараой, Ошақты,
Ызакөл, Нансай, Қарақұм, Қарақуыс, Иіркөл, Саменкөл, Ащыкөл, Қамыстыкөл
және т.б. Сырдариядан Телікөлге дейін Шиелі-Телікөл каналы тартылған.
Шиелі-Телікөл каналы – Сырдария мен Шиелі аудандары жеріндегі канал. Жалпы
ұзындығы 90 км-ден астам, ені 6-10 м. Тереңдігі 3-4 м. Шиелі-Телікөл
каналының орташа су ағымы 12 м3с, ең көбі 14,5 м3с. Сырдария, Шиелі
аудандарының 54 мың га-дан астам жайылым, шабындықтарын суландырады.
Телікөл көлі мен Ащыкөл ойысы аралығында бірнеше артезиан (Жайылхан,
Жындытөбе, Тұрсынбай, Сайқұдық және т.б.) бар. Қарамұрын тауының солтүстік
баурайында суы емге шипа Ажарбұлақ бастауы орналасқан. Ащыкөл ойысының
батысында Злиха метеорологиялық станция жұмыс істейді [1.45 б.].
1.5. Топырақ жамылғысы, өсімдік пен жануарлар дүниесі.
Аудан топырағы негізінен құмды сортаң және сортаңды - сұр топырақты.
Сырдарияның оң жағалық аңғарында сұр, бозғылт сұр, Қаратау баурайында
қиыршықты бозғылт қоңыр, құмдақ сұр, сортаңды сұр топырақ қалыптасқан.
Ауданның біраз бөлігін құм басып жатыр. Пайдалануға қолайлы жер
аумағының 12-%-ы Сырдария өзенінің жайылмасында, 23-%-ы шөлейтте,
65-%-ы шөл аймағында орналасқан.
Өсімдіктер дүниесі. Облыстың флорасы 819 түрден тұрады. Өсімдіктерден:
Сырдария және көл жағаларында қамыс, жидек, қоға, торқа, мия, жантақ,
шеңгел, ал шөлді жерлерінде – сексеуіл, жыңғыл, қарабарқын алабота,
Қазақстанның басқа жерлерінде сирек кездесетін итсигек, жусан, құмды
жерлерінде қоянсүйек, жүзген т.б. шөптердің көптеген түрлері өседі. Қаратау
жотасына арша, итмұрын бұталары, аралас бетеге, боз, қау және т.б. астық
тұқымдас өсімдіктер өскен. Құмды оңтүстік өңірде сексеуіл, жыңғыл тоғайлары
кездеседі. Сырдария өзенінің жайылмасында тал, жиде, тораңғыл ағаштары және
қамыс, құрақ өскен. Сонымен қатар облыста шипалы өсімдіктердің 54 түрі
өседі. Бұл өсімдіктер облыстың аллювийлі-шалғындық, шалғындық-батпақты
және басқа топырақ типтерінде өсуге бейімделген. Осындай түрлердегі шипалы
өсімдіктер түрлері 34 тұқымдасқа: бұршақтар, жиделер, сарғалдақтар,
түйетабандар, көкнәрлер, алабұталар, тарандар, сүттігендер, т.б.
тұқымдастарға жатады.
1997 жылы Экология лекарственных растений деген атпен Қызылорда
қаласында шыққан кітапшада 21 тұқымдасқа жататын дәрілік өсімдіктердің 33
түрі сипатталған. Бастылары: бұршақтар, түйетабандар, тарандар, көкнәрлер,
күрделі гүлділер, т.б. тұқымдастар. Бұдан басқа Қызылорда флорасында
дәрілік мәдени өсімдіктер түрі – 28. Олардың ішінде: арпа, сұлы, қант
қызылшасы, шырғанақ, асқабақ, итмұрын, жүгері, сарымсақ, жуа, картоп,
орамжапырақ, т.б. бар. Сонымен қоса ауданда тоғайлар көптеп кездеседі.
Тоғай ұғымына толығырақ тоқталсам, Тоғай – шөл және шөлейт аймақтардың
жайылма сулы өзен алаптарында өсетін орман. Орта Азияның Сырдария мен
Әмудария, Мургаб, Зерафшан, Вахш, Шу-Іле т.б. өзендер бойында, аралдарда
кездеседі. Тоғайдың топырағы хлорлы-сульфатты, тұзды болады. Су жайылған
кезде тұнба топырақпен жаңарып отырады. Тоғайда негізінен жиде, тал,
шырғанақ, терек, шаған сияқты ағаш түрлері, бұта, аласа бұта түрлері,
шөптесін өсімдіктер эриантус, қамыс, құрақ, қоға, мия, т.б. өседі. Шу-Іле
өзендер алабындағы тоғайда қайың, тал, долана, терек, тамыратпалы ағаштар
кездеседі. Тоғай ландшафттары кейде грунт суына жақын төменгі жайылма
үстіндегі террассаларға да тарайды. Жайылмаларды шаруашылыққа және өзен
суларын егістікке пайдаланудан көптеген өзендердің алаптарында тоғайлар
азайған. Тоғайда жабайы шошқа, тоғай бұғысы, шиебөрілер, қамыс мысықтары,
т.б. жабайы аңдар мен құстар мекендейді. Тоғай ағашы құрылыс материалы және
отын ретінде пайдаланылады [1. 75 б.].
Жануарлар дүниесі. Бұл аймақтың шөл және құрғақ даласында, табиғи
жергілікті жағдайына байланысты әр алуан жан-жануарлар тіршілік етеді.
Құрғақ даласында – киік, қарақұйрық, жайран, тышқан, сарышұнақ. Далалы
жерлерде жыртқыштардан - қасқыр, шибөрі, қарсақ, түлкі, мәлін, борсық,
ал
Қаратау баурайында арқар, елік т.б. мекендейді. Бұл аймақта сексеуіл
шұбарторғайы, даланың бозторғайы, кекілік және шөл қарғалары, қамысты
жерлерді оқпақ, көкқұтан, ал ыза тепкен шалғындарда сауысқан тектес балықшы
қызғыш, шағала, балығы бар суларда қарабай, бірқазан, ал шалшық айдындарда
ұзын сирақ тырна, жыртқыш құстардан бүркіт, дала қыраны қарақұс, дала
ителгісі, дала және жай бөктергі, қара лашын, сұңқартұйғын, күшіген
мекендейді. Тоғайлы мекендерде тіршілік ететін сан алуан қанатты құстарға
бай. Далалы жерлерде бұлдырық, дуадақ, тоқылдақ, жиек, жылқышы, тоғайлы
жерлерде қырғауыл, шіл, көлді жерлерде үйрек, қаз, тырна, шағалалар, тағы
басқа құстар көптеп кездеседі.
Сырдария өзені мен оның бойындағы көлдері балықтың әр алуан түрлері:
сазан, ақ қайран, табан, жайын лақа, ақ балық, шортан сияқты балықтарға аса
бай.Көлдерде көптеп су тышқаны – ондатр кездеседі. Көлдердің, өзендердің,
жыралардың, басқа да суаттардың жағалауларында, ылғалды жерлерде маса,
шіркей, бөгелек, сона, шыбын, кене көп болады. Шөл далада кесіртке, жылан,
қарақұрт, бүйі, бұзаубас, тасбақа сияқты бауырымен жорғалайтын жәндіктер
кездеседі.
Қорытындылай келе, бұл тарауда ауданның географиялық орналасуы,
жазықты жер бедері (яғни кездесетін жазықтар, төбелер, қыраттар мен
тақырлар) мен оның қалыптасу кезеңі, геологиялық құрылымы мен мол пайдалы
қазбалары және оларды өндіру көлемі, континентті климаты мен біршама ұзынды-
қысқалы өзен-көлдерінің таралуы және шөлейт, шөл табиғат зонасында
жатқандығы себебінен топырағының сұр, сортаң екендігімен, осы зонаға тән
өсімдік және жануарлар дүниесінің кең түрде таралуы жөніндегі мәліметтер
толығымен жазылады.
ІІ тарау. Шиелі ауданының экономикалық географиялық жағдайы
2.1. Ауданның әкімшілік-аумақтық бөліктері
Экономикалық-географиялық жағдай – ол кәсіпорындардың, елді-
мекендердің, аймақтардың, елдің сыртқы экономикалық-географиялық нысандарға
қатысты алғандағы жағдайы.
Шиелі ауданы – Қызылорда облысының шығысында орналасқан әкімшілік-
аумақтық бөлініс, жер көлемі 34,3 мың км2.
Аудан жерімен Орынбор-Ташкент жолының 120 км бөлігі, Қызылорда –
Шымкент магистралі өтеді және олар аудан экономикасының дамуына ықпал
жасайды.
Елді басқарудың тиімді жолы ретінде аумақ әр түрлі әкімшілік
бірліктерге, яғни әкімшілік-аймақтық бөліктерге (ӘАБ) бөлінеді. Қазақстан
аумағы елді мекендерге (қалалық және ауылдық), сонымен бірге бірнеше елді
мекендерді біріктіретін аймақтарға бөлінеді. Аймақтарға облыстар, аудандар
мен ауылдық (селолық) округтер жатады. Бұл – біздің мемлекетіміздің ӘАБ
жүйесінің негізгі үш тізбегі.
Қазақстанның әкімшілік-аймақтық бөлінісі сан рет өзгерді: біресе төрт
тізбекті (губерния-уез-болыс-ауылдық кеңес), біресе екі тізбекті (аудан-
округ) жүйелері енгізілді. Тың жерлерді игеру жылдарында 3 өлке болды (Тың,
Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан). Ішіндегі ең қолайлысы үш тізбекті ӘАБ
жүйесі болып танылды. Қызылорда облысының әкімшілік-аумақтық бөліну
картасын №5 суреттен көреміз.
Шиелі ауданының әкімшілік-аумақтық бөлінісі: 1 кент, 22 ауылдық округ
және 40 елді-мекендерден тұрады.
Ірі елді-мекендері: Шиелі кенті, Балаби, Қодаманов, Бидайкөл, Шоқай,
Алғабас, Бекежанов,Тартоғай және т.б. Шиелі ауданының ауылдық округтері
жөніндегі толық мәліметтерді (3-кестеде) көрсетілген.
2.2. Аудан халқы және еңбек ресурсы.
Белгілі бір аумақта (елде, аймақта, қалада, ауылда) өмір сүріп жатқан
адамдар сол жердің халқын құрайды.
Елді, аймақты, елді мекендерді зерттеу үшін, халықтың санын, оның жыл
сайынғы өзгерісі мен жынысқа, жасқа байланысты таралуын, қала мен ауылда
қанша халық тұратынын, олардың ішіндегі еңбекке жарамды адамдар санын,
олардың шаруашылықтың қай саласымен айналысатынын, ұлттық құрамын,еңбек ету
дағдысын, әдет-ғұрпын білудің маңызы зор. Бұл деректер ертерек уақытта да
(мысалы, салық жинау мен әскерге жарамдыларды есепке алу үшін) және
материалдық игіліктер жалпы түрде орталықтандырылып таралатын жоспарлы
экономика жағдайында да қажет болды. Олар қәзіргі уақытта да керек. Оларсыз
елдің дамуы мен халық санына, қаржыға болжам жасау, еңбекке жарамды және
үкімет тарапынан көмекке зәру адамдарды, мектеп пен мектеп жасына дейінгі
бала санын анықтау мүмкін емес. Осындай мәліметтерді алу үшін халық санына
ағымдық есеп жүргізіледі. Азаматтарды хал актілерін жазу мекемесінің (АХАЖ)
және көші-қон саясаты бөлімдерінің мәліметін пайдалана отырып, аудан халқы
туралы олардың жынысын, әлеуметтік тегін, жас шамасын, санын анықтап
отыруға болады. Халық санағы - бұл әлеуметтік географиялық ақпараттың
негізгі көзі болып табылады. Жалпы, Қазақстанда халық санының динамикасы
біркелкі болған жоқ, жылдам өсу айтарлықтай төмендеумен алмасып отырған.
Кесте 3. Шиелі ауданының ауылдық округтері
( [22] мәліметтерін қолдана отырып құрастырған )
Рс Ауылдық округтер Жер көлемі, га Ауданнан
қашықтығы,км
1 Гигант 14335 3
2 Тартоғай 794,0 50
3 Еңбекші 3000 12
4 Ақтоған 7169 17
5 Бәйгеқұм 3139 25
6 Жаңатұрмыс 3461 7
7 Жуантөбе 7103 9
8 Ортақшыл 3680 43
9 Бестам 3895 17
10 Қоғалы 2540 65
11 Ақмая 1552 15
12 Жиделіарық 727 20
13 Телікөл 1260 22
14 Керделі 1820 3
15 Майлытоғай 3517 60
16 Талаптан 232090 30
17 Сұлутөбе 31780 80
18 Алмалы 1500 12
19 Иіркөл 6916 3
20 Қарғалы 11600 38
21 Жөлек 3868 31
22 Төңкеріс 11252 8
23 Шиелі кенті 44,18
Осыған сәйкес Шиелі ауданының халқының саны да әркелкі болып отырды.
Тұрғын халық негізінен Сырдария аңғарын бойлай қоныстанған. Аудан халқының
саны -75197 адам, оның ішінде қалалық – 27679 адам, ал ауылдық – 47518
адамды құрап отыр (2007 ж). Халқының орташа тығыздығы 1 км22,2 адамнан
келеді [24]. Шиелі ауданының жалпы халық санын 1-диаграммадан көруге
болады.
( [22]. мәліметі бойынша құрастырған )
Негізі елдің, аймақтың, халқының саны екі түрлі себептерге (факторға)
байланысты.
Бірінші фактор - туу мен өлудің нәтижиесінде ұрпақ ауысуы, немесе
халықтың табиғи өсімі, ал екіншісі-адамдардың бір жерден екінші жерге қоныс
аударуы (келу мен кету) немесе халықтың механикалық қозғалысы(көші-қон).
Туу мен көшіп келу тұрғындар санын көбейтсе, ал өлу мен көшіп кету,
керісінше азайтады.
Ауданда табиғи өсім көрсеткіші 2007 жылы 541, туу деңгейі 2007 жылы
754 адамды құраса, ал өлу 213 адамды құрайды. Туу көрсеткіші көптеген
себептерге байланысты.Оның кедей отбасыларға қарағанда ауқатты
отбасыларында, ауылды жерлерге қарағанда қалада төмен екендігі бұрыннан
байқалады. Қазіргі кезде ауданда туу деңгейі бірнеше пайызға көтеріліп
отыр. Қызылорда облысында – көпбалалықтың сақталуы, қала мен ауылдың
арақатынасы және халықтың тұрмыс деңгейіне байланысты туудың жоғарғы, яғни
табиғи өсімнің көрсеткішін беріп отыр.
Аумақтың ауданы бойынша Қазақстаннан 8 елдің алда келе жатқанын
білеміз, бірақ халықтың саны жөнінде біз әлем бойынша 61-орында ғанамыз.
Біздің үлкен мемлекетіміз үшін 15 миллион аздық етеді. Халық санының аз
болуы аумақты игеруді, ішкі көлемді рыноктың қалыптасуын, еңбек әлуетінің
ұлғаюын шектейді. Ол елдің қорғаныс қабілеті жөнінде де қолайсыз фактор
болып табылады. Сондықтан халық санының көбеюі-мемлекеттің басты
мәселерінің бірі болып саналады.
Қазақстан-2030 стратегиясында меже - 25 млн адам деп аталған.
Демографтардың есебі бойынша болжамдар ішкі және сыртқы факторларды есепке
ала отырып жасалған. Ішкі себептерге елдегі ең саны көп ұрпақтың (400-
420мың адам) адам неке жасына жетуі жатады. Сонымен қатар Қазақстан тууды
көбейтуге бағыттаған белсенді саясатқа көшуде. Ол аналарға жеңілдік пен
жәрдемақы, жас отбасыларға көмек беруді қарастырады.
Аудан бойынша 401 отбасыға жәрдемақы және оралман отбасыларына көмек
көрсетіліп, атаулы әлеуметтік көмек тағайындалған, сонымен қатар 2003-2005
жылдары жас мамандарға 200 үй салынып, пайдалануға берілді.
Сыртқы факторлар бойынша – халықтың механикалық өсімінің маңызды көзі -
әруақытта түрлі себептермен көшіп кеткен адамдардың тарихи отанына оралуы.
Ең алдымен бұлар-оралмандар, сонымен қатар 1990 жылы елден көшіп кетіп,
қайта оралғандар. Аудан көлемінде тарихи отанына қайта оралғандар саны
(2007-2008 жж) 63 адам, яғни 34 отбасын құрап отыр.
Елдің әлеуметтік –экономикалық дамуында халықтың саны ғана емес құрамы
мен құрылысының да зор маңызы бар. Халықтың жыныстық-жастық құрамы (әртүрлі
жастағы еркектер мен әйелдердің арақатынасы) халықтың табиғи қозғалысына
тәуелді. Біздің елімізде 1000 қыз балаға есептегенде 1045 ер бала туады
және төменгі жастарда ер адамдардың саны басым. Еркектердің үлес салмағы
өлудің жоғары дәрежесіне байланысты азайып, жыныстардың арақатынасы
теңеледі, енді әйелдер саны көбейе түседі.
Ұлы Отан соғысына дейін Қазақстанда ер адамдардың саны басым болған.
Ондай арақатынас туудың жоғары болуына, өмір сүру уақытының қысқа болуы мен
Кеңестер Одағының басқа республикаларынан жаңа құрылыстарға, тың көтеруге
еркектердің келуіне байланысты болды. Соғыстан кейінгі кезеңде әйел
адамдардың саны көбейді. Қәзіргі уақытта елімізде әйел санының басым екені
белгілі. Әйел санының басымдылығы Қазақстанның барлық облысында байқалады,
оның мөлшері туу дәрежесі жоғары Қызылорда облысында төмендеу. Жасына қарай
халықты үш топқа бөледі: біріншісіне 0-ден 14 жасқа дейінгі балаларды,
екіншісіне ересек адамдарды (15-59 жас) және үшінсіне – егде адамдарды (60
жас және одан асқандар) жатқызылады.
Қызылорда облысын екінші топты, яғни халқының құрылымы жас облысқа
жатқызуға болады. Сонымен бірге облыста қартаю пайызы ең төмен болып
саналады. Оған бір мысал ретінде аудан халқының жас құрылымынан
(4- кестеден) аңғаруға болады.
Халықтың негізгі өндіруші бөлігі – еңбек қорларын анықтауда оның жасы
басты өлшем болып табылады. Бұл үшін мемлекет жұмыс жасының шегін
белгілейді. Ол Қазақстанда еркектер үшін 16-62 жас, ал әйелдер үшін 16-57
жас. Адамның бір бөлігі жұмыс жасының өзінде еңбек ете алмайды. Сонымен
қатар қоғамдық өндірісте зейнеткерлер мен жасөспірімдердің кейбір мөлшері
еңбек етеді.
Еңбек етуге қабілеті бар әрбір адам, халықтың еңбек ресурсын құрайды.
Еңбек ресурсының құрамына мүмкіндігі шектеулі адамдардан басқа жұмыс
жасындағы барлық халық, сонымен қатар жұмыс істейтін зейнеткерлер мен
жасөспірімдер жатады. Сондықтан олардың шамасы халықтың санына, оның жас-
жыныстық құрылымына, жұмыс істейтін жасөспірімдер мен зейнеткерлердің
санына байланысты.
Кесте 4. Аудан халқының жастық құрылымы
([22] мәліметі бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz