ЕРТІС ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Ф-УК-0522014
Сырдария университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
а.ш.ғ.к.,доцент Дошманов Е.
_______________________
_____ _________________2013 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Геоэкологиялық жағдайдың Ертіс өзені алабына әсері
5В011600- География мамандығы бойынша
Орындаған:
Фазилов Э.
Ғылыми жетекшісі:
Сариева Ш.
аға оқытушы
Жетісай, 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЕРТІС ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Территорияның географиялық орналасуы және геологиялық құрылымы
мен геоморфологиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..6
1.3 Климат
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.4 Гидрография
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 23
1.5 Территорияның топырақ жамылғысы, өсімдіктері мен
жануарларына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .25
2 ЕРТIС ӨЗЕНI АЛАБЫНЫҢ ЛАНДШАФТТАРЫНЫҢ АНТРОПОГЕНДIК ЛАСТАНУЫ
2.1Кешендердiң табиғи даму
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..31
2.2 Ертiс өзенi алабының ландшафттарының, жер бетi және жер асты суларының
анропогендiк
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 33
2.3 Атмосфераның, топырақ жамылғысы мен биотаның
ластануы ... ... ... ... ... .36
2.4 Ертiс алабының беткi суларын ластайтын негiзгi
көздер ... ... ... ... ... ... ... . ...39
2.5 Қоршаған ортаға ядролық полигонның
әсерi ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .50
3 АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРДІҢ ТИГІЗЕТІН САЛДАРЫ МЕН ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ЖАҚСАРТУ
ШАРАЛАРЫ
3.1 Медициналық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.2 Ертiс өзенi алабының табиғи кешендерiн жақсарту шаралары ... ... ... ... .55
3.3 Қоршаған ортаны қорғау заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.4 Атмосфералық ауа және су ресурстарының жағдайы ... ... ... ... ... ... ... .57
3.5 Экологиялық заңнама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...66
КIРIСПЕ
Дипломдық тақырыптың өзектілігі. Iрi өзен алаптарының техногендiк
қалдықтармен ластану қарқындылығының артуы, соңғы уақытта, негiзi
мәселелердің бiрi болып отырғаны белгiлi. Қазақстанда осындай iрi өзен
алаптарының бiрi болып табылатыны Ертiс бойының табиғи кешендерде де әр
түрлi антропогендiк өзгерiске ұшырап отыр. Қарастырылып отырған Ертiс өзенi
алабы, Қазақстан Республикасының солтүстiк-шығысында орналасқан
территорияларды кесiп өтедi.
Зерттеуден алынған нәтижелер Ертіс өзені алабының территориясында
экологиялық зерттеу жұмыстарында аймақтың антропогендік ластану
заңдылықтары анықтауға септігін тигізді.
Зерттеу жұмысында өнеркәсіптік және шөлдену процесі мен полигон
зардаптарының әсері қарастырылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ертiс өзенi, солтүстiк жарты шардың үлкен
он өзенiнiң санына кiретiн, Солтүстiк Мұзды мұхит алабына жататын, Обь
өзенiнiң ең үлкен саласы. Ол - Қазақстанның ең негiзгi су артериясы. Ертiс
өзенiнiң бiздiң Республикамыздағы алатын орны да ерекше. Өзен Қытайдағы
Моңғол Алтайының оңтүстiк-батыс беткейiндегi мұздықтардан басталып, Зайсан
көлiне келiп құяды. Қытайдағы Қара Ертiс деген атқа ие болса, Зайсан
көлiнен ағып шыққаннан кейiн Ертiс деп қана аталады. Ертiс өзенi сөйтiп,
Қытай жерiнен басталып, Шығыс Арқа мен Батыс Сiбiр арасындағы кең алқапты
алып жатқан құтты өлкенiң, күре тамыры тәрiздi. Асау толқынды, ағыны күштi
Ертiс өзенi-Шығыс Қазақстан облысының жақпарлы да, жартасты тауларын кесiп
өтiп, Семей Павлодар аймақтарының жерiн қақажара, Омбыдан өтiп, Ханты-Манси
Республикасына жақын жерде Обь өзенiне құяды.
Бiздiң республикамызда Ертiс өзенiнiң алабы оңтүстiк-шығыстан, солтүстiк-
батысқа қарай созылып жатыр. Ол солтүстiгiнде Обь өзенiмен, оңтүстiгiнде
Балқаш-Алакөл көлдерiмен және Сарыарқа, Алтай тауларымен шектесiп жатыр.
Өзеннiң сол жағынан Саур-Тарбағатай, Қалба, Сарыарқа тауларынан алқап
өзендерi келiп құйса, ал оң жағынан Қазақстанның Алтай тауынан, Батыс
сiбiрдiң орталығы Белағаш, Құлынды және Бараба жазықтарынан ағатын өзендер
келiп құяды.
Халық шаруашылығының әр түрлi саласында пайдаланғандықтан Ертiс бойының
табиғи кешендерi өзгерiске ұшырап отыр. Ертiс өзенi алабында ең iрi қалалар
мен өнеркәсiп орталықтарына қоса, ауылшаруашылығы жақсы дамығандықтан, су
көзi әр түрлi петицидтермен, химиялық қалдықтармен ластанған.
Ертiс өзенi алабының су жүйесiнiң ластануына негiзгi үлестi
металлургиялық және тау-кен байыту кешендерi, қалалар мен жұмысшылар
ауылының коммуналдық шаруашылықтық кәсiпорындары қосады.
Ертiс өзенi алабының қазіргі экологиялық жағдайы, яғни ластану себебiне,
ластаушы көздерге, ең көп таралған химиялық элементтерге және де осылардың
әсерiнен қалыптасатын жағдайларға жеке-жеке тоқталып, сипаттама жасалынды.
Бұған қоса медициналық жағында қарастырылды. Бұл тақырыпта көтерілген
мәселе - қазiргi кезде қоршаған ортаны қорғау, оны ластанудан сақтау,
табиғи тепе-теңдiктiң бұзылуы, табиғи ресурстарды экономикада ұтымды
қолдану, бүкiл дүниежүзi елдерiнiң өзектi мәселесi болып табылады.
Қазақстан территориясында су қорларының аз таралуына байланысты,басты
өзендердiң бiрi Ертiстiң және оның салаларының ластануы көп көңiл
аудартады.
Тақырыптың бастапқы материалдары. Ертiс өзенiнiң тарихы терең,
ежелден қоныс тепкен тайпалармен тығыз байланысты. Ертiс атауының тарихы
кем дегенде екi мың жылдан асары сөзсiз.
Белгiлi саяхатшы П.П.Семенов Иртиш (Ир-қырғыз тiлiнде жер, тыш-қазу)
деп жазса, В.Бартольд Артуш(Эртюш), А.П.Дульзон Кет тiлiнде ’’Ир-
сес’’(өзен) Ирчис сөзiнен өзгерген деген пiкiр айтты. Э.М.Мурзаев гидроним
түбiрi ’’Ир-иiрiм’’, түрiкше Ирмак (өзен). В.П.Попова өзiнiң ’’Гидронимы
Павлодарской области’ деген еңбегiнде ’’Ир’’және ’’Тыш’’ екi компоненттен
құралған деп қарайды. Ертiс-Алтайдың мұздықтарынан басталатын Қара Ертiс,
Қу Ертiс, Бала Ертiс, Бұлғын-Шыңғыл, Қыран, Бұршын қаба өзендерiнiң суын
қосып алып, тасқынды тау өзенiне айналып қазақстан шекарасына шығады. Бұл
жерде Алқабек саласы құйып, Марқакөлден ағып шыққан “Қалжыр”өзенiн
қабылдап, ”қара Ертiс” деген атпен “Зайсан” көлiне келiп құяды. ”Ертiс”
елiмiздiң ең iрi өзен артериясы.
Ертiс өңiрiнiң “Кендi Алтайын” зерттеуге 1 Петр басшылық еттi. 1715ж.
Ямышево (Тұзқала) 1717ж. Железинск, 1718ж. Семей, 1720ж. Семияр, Коряков,
Өскемен бекiнiстерi салына бастады. Павлодар қаласының маңындағы көлдер
тұзды болғандықтан тұз өндiрiлiп, Ертiс арқылы Сiбiрге, Ресей қалаларына
жiберiлiп отырған.
1771-1772 жылдары Академик П.С.Паллас Ертiстi Омбыдан Алтайға дейiн
жағалай жүрiп, географиялық тұрғыдан зерттеп, өсiмдiктер, жануарлар
түрлерiн ашып, халқымен танысты. Сонымен қатар П.П.Семенов-Тянь-Шанский
1856-1857ж, 1856, 1959ж., Ш.Ш.Уалиханов, 1862, 1864ж., Г.Н.Потанин,
И.П.Пржевальский, И.П.Кириллов, Е.П.Михаэлис, В.А.Обручев зерттеуге өз
үлестерiн қосқанымен, де әртүрлi саясатта жүргiздi.
1896-1902 жылдары Ф.А.Шербинаның басқаруымен санақшылар экспедициясы
солтүстiк өңiрлерде көшпелi, жартылай көшпелi шаруашылықтарына зерттеу
жүргiздi.
Бұл аймақтың геологиясы мен геоморфологиясын В.П.Нехорошев, Е.Д.Шлыгин,
А.А.Абдуллиннiң еңбектерiнен таба алатын болсақ, Корабаев Рахымбектiң және
де Омаров Тауанның жұмыстары көбiне, физгеографиялық жағынан сипаттама
беруге арналған. Бұдан басқа да соңғы жылдары экологиямен айналысып жүрген
ғалымдар: К.К.Дускаев, Ш.Шенбергер, Н.А.Амиргалиев, Б.А.Беремжанова,
М.С.Панин, В.В.Иванов, С.К.Бейсембаева, Е.Ж.Жаркинов, В.Н.Голдобин,
Ш.Д.Дюсопов, Н.А.Ибраев және т.б еңбектерін пайдландық.
Тақырыптың жаңашылдығы.
• Аймақтың физикалық-географиялық жағдайы және халық шаруашылығында
игерілуіндегі жалпы кеңістіктегі антропогендік әсердің таралуы.
• Медициналық сараптамалардан өткен нәтижелерге аймақтың зардап шеккен
тарриториясының үлесі туралы мәліметтер жинақталды.
• Ертіс өзені алабының территориясындағы антропогендік ластану
аймақтарының карталары құрастырылды.
• Ертіс өзені алабының табиғи кешендерін жақсарту шаралары негізделді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты.Антропогендік процесс нәтижесінде қазіргі
табиғи ландшафтардың көп өзгеріске ұшырауын және табиғи ресурстардың
экологиялық жағдайы тиімді боларлықтай мөлшерде пайдалану барысында
аймақтың үйлесімін зерттеу арқылы бағалап қадағалау.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер қарастырылды:
1.Ертіс өзені алабының табиғи факторларына кешенді сипаттама беру.
2.Ертіс өзені алабын зерттеген ғалымдардың еңбектерімен, статистикалық
мәліметтерге сонымен қоса бақылау орталықтарының мәліметтеріне сүйене
отырып ластану көлемі мен мөлшерін анықтау.
3.Ертіс өзені алабы территориясында халық санының көп шоғырлануына
байланысты сұраныстың өсуі барысында өнеркәсіптің дамуы. Сонымен қатар
Ертіс өзені алабы территориясында ластаушы өнеркәсіптердің шоғырлануы.
4.Осы мәліметтерді ескере отырып Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес
табиғи ортаны қорғау және қалдықсыз технологияны өңдеу жобаларын қолдану.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілді
1 ЕРТIС ӨЗЕНI АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ–ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1. Территорияның-географиялық орналасуы
Ертiс өзенi, солтүстiк жарты шардың үлкен он өзенiнiң санына кiретiн,
Солтүстiк Мұзды мұхит алабына жататын, Обь өзенiнiң ең үлкен саласы. Ол
Қазақстанның ең негiзгi су артериясы. Ертiс өзенiнiң бiздiң
Республикамыздағы алатын орны да ерекше. Себебi Ресейдегi Волга өзенi,
Египетте – Нiл, Индиядағы – Ганг өзендерi қандай маңызға ие болса, Ертiс
өзенiнiнде Қазақстандағы маңызы айтарлықтай ерекше, бұл осы елдiң символы
сияқты.
Өзен Қытайдағы Моңғол Алтайының оңтүстiк-батыс беткейiндегi мұздықтардан
басталып, Зайсан көлiне келiп құяды. Қытайдағы Қара Ертiс деген атқа ие
болса, Зайсан көлiнен ағып шыққаннан кейiн Ертiс деп қана аталады. Ертiс
өзенi сөйтiп, Қытай жерiнен басталып, Шығыс Арқа мен Батыс Сiбiр арасындағы
кең алқапты алып жатқан құтты өлкенiң, күре тамыры тәрiздi. Асау толқынды,
ағыны күштi Ертiс өзенi-Шығыс Қазақстан облысының жақпарлы да, жартасты
тауларын кесiп өтiп, Семей Павлодар аймақтарының жерiн қақажара, Омбыдан
өтiп, Ханты-Манси Республикасына жақын жерде Обь өзенiне құяды.
Бiздiң республикамызда Ертiс өзенiнiң алабы оңтүстiк-шығыстан, солтүстiк-
батысқа қарай созылып жатыр. Ол солтүстiгiнде Обь өзенiмен, оңтүстiгiнде
Балқаш-Алакөл көлдерiмен және Сарыарқа, Алтай тауларымен шектесiп жатыр.
Өзеннiң сол жағынан Саур-Тарбағатай, Қалба, Сарыарқа тауларынан алқап
өзендерi келiп құйса, ал оң жағынан Қазақстанның Алтай тауынан, Батыс
сiбiрдiң орталығы Белағаш, Құлынды және Бараба жазықтарынан ағатын өзендер
келiп құяды.Ертiс өзенiнiң алабының 97 % Қазақстан мен Батыс Сiбiр
территориясында жатса, қалған 3 % ғана Қытайда орналасқан. ТМД –да бұл өзен
алабының көлемi тек Енисей, Лена және Амур өзендерiнiң алаптарынан ғана
кiшiрек
Ертіс өзені алабының физикалық-географиялық жағдайы көрсетілген (Сурет
1) [1].
Территорияның геологиялық құрылымы және геоморфологиясы
Архей мен протерозой эралары
(Кембрийге дейiнгi)
Ертiс бойы алабының Дегелең-Шыңғыс ауданының кембрийге дейiнгi
құрылымына Колокольников құмды тақтатасты қабатты жатқызады. Ол ауданның
Мұржық, Арқалық және Дуана сияқты төменгi таулары жатқан, солтүстiк-батыс
бөлiгiнде кездеседi. Мұржық тауының тақтатастарына, мыс
рудаларының кейбiр кен орындары бағынышты. Бұл қабаттың жасы, әлi
анықталмаған, бiрақ олар Шыңғыс Тауының орта кембрийiнен ежелгi.
Алғашқы палеозой эрасы
Тек соңғы жылдары ғана, Қазақстанның төменгi палеозой қабатынан, кембрий
шөгiндiлерi бөлiндi. Шартты түрде, Кендi Алтайдың кембрий-силур қабаттары
геологиялық түсiрiмдердiң нәтижесiнде, келесi территориялардан байқалады:
1. Шарыш өзенiнi алабының солтүстiгiнде;
2. Кембрий-Силур, Кендi Алтайдың шайылатын орта зонасына, солтүстiк-
шығыс жағынан қосылатын, Уба және Үлбi өзендерiнiң жоғарғы ағысында;
3. Кендi Алтай опырылымы шегiнде, антиклинорий ядросында кембрий-силур
тау жыныстары екi жерде, шамамен Змейнагорск маңы және оңтүстiкке қарай,
Шемонайха мен Жоғарғы өзен ауылының орталықтарында;
4. Ең соңғысы Ертiс пен Ертiс маңы зонасының аралығында шайылатын бүкiл
бөлiк, кембрий-силур қабатынан немесе одан қалыптасатын, кристалл тақта
тастардан тұрады.
Метаморфтық қабаттар, қалбаның Ертiс маңы граниттi массивiнiң солтүстiк
беткейiн құрайды. Тау жыныстарының бұл кешенiне, Елисеев сипаттаған,
метоморфизмнiң өзiндiк сипатына ие филитолы түрдегi тақта тастармен Кендi
Алтайдың шегiнде кең дамыған, эпидотосерициттi-хлорийдтi тақта тастар және
құмдар кiредi. Эпидотосерициттi-хлорийдтi тақта тастар және құмдар кварц
дала шпаты серицит, эпидот, хлорид, темiрдiң тотығы, карбонат, аппатит,
циркон, порфириттiң қатты өзгерген, үшкiр және домалақ қалдықтарынан
тұратын, кейде қабаттасып жатқаны анық байқалатын, қою және ашық жасыл
түстi тау жыныстарынан тұрады.
Метаморфтық қабаттардың қалыңдығы, изоклиналдық қатпарлық түрiнде анық
зерттелмеген, бiрақ олар үлкен көлемiмен кездеседi. Бұл қабаттардың жасы,
Қалбадағы тақта айналған өсiмдiктер мен жануарлардың таңбаларының жоқ
болуының нәтижесiнен белгiсiз, сондықтан оларды кембрий-силурға шартты
түрде жатқызады.
Кембрий құрылымы (жоғарғы және орта бөлiмдерi) Дегелең-Шыңғыс ауданында,
солтүстiк беткейдiң алдыңғы тiзбегiн құрайтындықтан, Шыңғыс жотасында анық
белгiлi. Олар сұр кремнийлi тақта тастар қабатынан, ашық сұр, ақ деседе
болатындай, кристалды-дәндi әк тастардың қалың линза тәрiздi кенiнен тұрады
және туфтар мен қатар жүретiн, порфирит жамылғысымен жабылып, бiр қалыпты
қою сұр, кварцийттi-сазды тақта тастар мен көрiнiс бередi. Порфириттер мен
туфтар қабаттасып, көбiне метаморфтық тақта тастарға айналған. Бұл тақта
тастардан, Шаған өзенiне дейiнгi аралықта созылып жатқан және Хан Шыңғыс
деген атпен таныс, Шыңғыс жотасының солтүстiк батыс шегi құралады. Осындай
метаморфтық тақта тастардан, сондай-ақ Қадыр жотасыда қалыптасқан. Шыңғыс
жотасының бүкiл кембрий қабаты порфирлер арасында құрамы мен құрылымы
бойынша жақсы қосылған, тек Қарауыл - Өзек пен Тақыр өзендерiнiң
аралығында, солтүстiк – батыс бағыттағы созылыңқы жүйектi жасайтын граниттi
қабат жатыр. Осы жүйек пен Шыңғыс жотасының опырындысының арасында
орналасқан жоталар тау алдын құрайды. Олар кварциттi сазды тақта тастардан,
алтынның белгiсi бар кварцтардан тұрады. Ертiс алабының, Семей ауданында
кембрий шөгiндiлерiнiң болуы дәлелденбеген, олар Аршалы тауынан солтүстiкке
қарай кездеседi. Мұржық жотасының шегiнен, солтүстiк батысқа қарай
Горнастаев порфиритойдтың қатты қабаттасқан және метаморфтелеген зонасын
кездестiрдi. Осы кездескендердi ескере отырып, шамамен шыңғыс жотасының
кембрий жолағының созылып жатқан жерiне дейiнгi аймақты шартты түрде
кембрийге жатқызуға болады[2].
Ортаңғы палеозой эрасы
Силур шөгiндiлерi Никонов бойынша, Алтайдың солтүстiк бөлiгiнде тараған
(төменнен жоғарыға қарай);
1. Сазды - әк тасты тақта тастар 2 км.
2. Жасыл, қызғылт көк, қызыл-қоңыр тақта тастармен конгломераттар, 5 км.
3. Сазды - әк тасты тақта тастар 1 км.
4. Құмдар, конгломераттар 1 км.
Осы шөгiндiлер мен төменгi силурдың қимасы бiтедi. Силур қабаты Шарыш
өзенi алабы бойынша және Бұқтырма өзенiнiң жоғарғы ағысында, яғни орталық,
солтүстiк және солтүстiк-батыс Алтайдың бiраз жерiн алып жатыр. Алтайдан
батысқа қарай, силур шөгiндiлерi Қалба, Шыңғыс, Дегелең, Ертiс маңы және
Тарбағатайдың көптеген аудандарында кездеседi. Олар бiр-бiрiнен ұқсас.
Негiзгi тараған шөгiндiлерде, Шыңғыс жотасынан алынған мына қимадан көруге
болады (төменнен жоғарыға қарай);
1. кварциттi малта тастар конгломераттар;
2. туфты құмдар, порфириттi лавалар, туфтар, арениг фаунасына әк
тастардың линзасы кездесетiн яшмалық жыныстар, 1000-3000 метр;
3. жоғарыға қарай кварциттi тақта тастар, конгломераттар туфтар,
порфириттi лавалар тараған. Бұлардың iшiнде кей жерлерде, төменгi силурдың
ең жоғарғы бөлiгiнде, маржанды әк тастардың линзалары кездеседi 1000 метр.
Бұдан жоғарыда конгломераттар, порфириттер және альбитофирлi лавалар,
кварциттi тақта тастар және туфтардың қалың қабаты таралған 750-1000 метр.
Силурдың едәуiр жоғарғы қабаттары Шыңғыс жотасының оңтүстiк бөлiгiмен
одан Шығысқа қарайғы жерлерде кездеседi.
Девонның төменгi қабаты және олардың силурмен байланысы, Алтайда әлi
толық анықталмаған. Төменгi девон, негiзiнен порфириттi лавалар, туфтар
және конгломераттар сияқты, вулкандық жыныстардан құралады. Алтайдың
көптеген жерлерiнде девон мен силур кезеңдерiнiң аралығындағы үйлеспеушiлiк
пен үзiлiс анық байқалады. Кендi Алтайдың орта девон қимасының үлкен
бөлiгiн эффузивтер және олармен байланысты туфты, үшкiр тасты жыныстар
құрайды. Кендi Алтайдың девон шөгiндiлерiнiң жалпы қалыңдығы 4-5 км.
болады.
Оңтүстiк Алтайда, көптеген жағдайда құрамында органикалық қалдықтар
кездеспейтiн, тақта тасты қабаттың үлкен қалыңдықтары дамыған. Семей
ауданының девон қимасы мынандай:
* девонның төменгi бөлiгiн вулканды жыныстар құрайды.
Олардың негiзi порфириттi жыныстардан, жоғарыда қышқыл-альбитофирлерден
тұрады. Бұлардың үстiнде әк тастар және басқа да маржандар жатыр. Әк
тастардан жоғары қызыл түстi, тақта тасты-құмды шөгiндiлер немесе ашық сұр
және қызыл, сазды, кремнийленген тақта тастар, туфтар тараған. Олар
оңтүстiкке қарай вулканды жыныстар мен қатты байыған, яғни көп кездеседi.
Оларды Турней құмдары мен әк тастар жауып жатыр 39.
Сергиополь қаласына және де Батыс қалбаға жақын девон қабаттары да,
вулкандық заттарға айтарлықтай бай. Ауданның оңтүстiк бөлiктерiнде (Шар
өзенiнiң бастауы) бұл жыныстар, анденизинофирленген және альбитофирленген
лавалық жамылғы мен қабаттасады. Жоғарғы девон шөгiндiлерi тақта тастар,
құмдар, қышқыл және негiзгi эффузифтер түрлерiмен де байқалады. Олардың
арасында кейде, қалыңдығы 500 метр болатын (Даубай) әк тастар да жатады .
Девонның жоғарғы свиталарында туфтар мен құмдардың арасында өсiмдiк
қалдықтары да кездеседi. Осы белдеуден оңтүстiк-шығысқа қарай, Зайсан
ойпаты мен Сауыр және Маңырақ тау жоталарында девон шөгiндiлерi, жоғарыдағы
құрамын сақтайды. Әк тастар орта және жоғарғы девон шөгiндiлерiнде де
кездеседi[3].
Соңғы палеозой эрасы
Тас көмiр немесе карбон кезеңiнiң шөгiндiлерi Алтайдың батыс шегiнiң
бiраз жерiн алып жатыр, олар девон шөгiндiлерiмен тығыз байланысты.
Карбонның қималары Өскемен мен Риддердiң аралығында толық зерттелген.
Негiзiнде, Нехорошев бойынша порфириттiк лавалар мен туфтар жатса, жоғарғы
бөлiгiне қарай туфиттер және әк тасты құмдар (қалыңдығы 15-25 метр)
тараған. Одан жоғарыда, қалыңдығы 320 метрден жоғары болатын, жасыл сұр,
сазды тақта тастар орналасқан. Бұдан да жоғарыда әк тасты қабатты, сұр
тақта тастардан құралатын, Бұқтырма свитасы жатыр. Бұның қалыңдығы 250-350
метр. Сипатталған қабаттың құрамы өзгермелi, Бұқтырма өзенi бойында, бұл
қабатта, әк тастардың қабатының қалың екендiгi байқалады. Одан кейiн, 1000
метрден жоғары қалыңдыққа жететiн, Үлбi свитасы орналасқан. Ол да тақта
тастар мен құмдардан тұрады, соңғысы жоғарғы бөлiктерге тән. Үлбi
свитасының шөгiндiлерiнiң жоғарғы бөлiктерiнде, өсiмдiк қалдықтары мен
көмiр кездеседi. Карбонның Алтайдағы жоғарғы мүшесi болып, эффузивтi-туфты
қабаттар табылады. Бұнда органикалық қалдықтар кездеспеген. Оңтүстiк
Алтайда карбон шөгiндiлерiнiң қалыңдығы, Кендi Алтайға қарағанда
айтарлықтай көп. Карбонға жататын қалың қабат, сазды тақта тастардан және
әк тасты құмдардан тұрады .
Алтайдан батысқа қарай, Семей маңында, төменгi карбон қабаттары, жоғарғы
девон шөгiндiлерiмен тығыз байланысады. Семейден оңтүстiкке қарай ұзаған
сайын, вулкандық шөгiндiлер көптеп кездеседi. Қалба жотасында, туфтар мен
лавалар қышқыл түрiнде де негiз түрiнде де көп тараған. Карбон
шөгiндiлерiнiң қалыңдығы, Семей және Қалба аймақтарында анық өлшенбеген,
бiрақ олар өте көп және километрлермен есептелiнедi (3-5 км. шамасында) .
Пермь тектоникалық қозғалыстардың шұғыл дифференциясымен ерекшеленедi.
Пермь кезеңiнiң климаты, Алтай тауларында ылғалды болды.
Сауыр жотасында төменгi Пермь жасын көрсететiн, балықтардың қалдықтары,
ал Зайсан қазаншұңқырында, жоғарғы палеозойдың төменгi бөлiгiнде теңiз
фаунасы кездеседi. Қалба жотасы мен Ертiс маңы аудандарының жоғарғы
палеозой шөгiндiлерiнде, жоғарғы карбонда пайда болып, Пермьде жақсы
дамыған пiшiндерде кездеседi. Жоғарғы Пермьдегi жаңа қабаттардың шөгуi,
Сауыр жотасындағыдай, қалың конгломераттардың жиналымы басталды. Осы кезде
бүкiл Қазақстан бойынша, төменгi Пермь мен жоғарғы Триас аралығында, өте
үлкен алмасулар, көтерiлулер, опырылулар мен орқаш таулар пайда болып, тау
көтерiлудiң iрi процесi болғаны байқалады [4].
Мезазой эрасы
Триас – жердiң пайда болу тарихында, құрлық үлкен болып, ал теңiз
ауданы, геосинклинальдың тар ғана жолақтарымен айтарлықтай шектеулi
тараған кезеңнiң бiрi болып табылады. Бұл кезде Алтайда, Кендiрлiк сияқты
ойпаттар қалыптасты. Бұл ойпаттарда өзендер, одан кейiн көлдер пайда болып,
олар кейiннен батпаққа айналды да, бұдан ең соңында тас көмiр қабаты
қалыптасты. Триаста ыстық және құрғақ климат, жауынды кезеңдермен алмасып
отырды. Сонымен, Пермьнiң соңы мен Триастың бiрiншi бөлiмiнде құрғақ, тiптi
кей жерлерi шөлейт климатқа ие болсада, триастың соңында жауын-шашынның
сипаты мен өсiмдiктерiне қарап отырып, климаттың ылғалды болғанын
байқаймыз. Осы кезде тас көмiр қабаты қалыптаса бастады.
Юра уақытында да Қазақстанда құрлықтық режим үстемдiк еттi.
Юраның үгiлу қабатына, ақ түстер тән. Мезазойдың ортасындағы жылы және
ылғалды климат, үгiлу қабығының сiлтiлi және ағарған кремнийлi немесе
каолиндi жыныстарының пайда болуына мүмкiндiк туғызды. Юраның тас көмiр
қабаты, жоғарғы мезазой немесе үштiк кезеңнiң шөгiндiлерiмен жабылады.
Негiзгi әдетте, ең бiрiншi iрi кесектi жыныстардан, көбiнесе
конгломераттардан тұрады. Флоралық қалдықтарды негiзге ала отырып, мезазой
көмiрлi қабатын үш свитаға бөлуге болады. Ең төменгiсi, конгломераттардан,
құмдардан, тақта тасты саздардан құралған. Бұл құрылым Сауыр жотасына тән .
Бор жүйесiнiң климаты толығымен құрғақ, шөлдi болды, бiрақ ол ылғалды
кезеңмен алмасып отырды. Жеткiлiктi ылғал мен өзен жүйелерiнiң дамғыста
едәуiр iрi дәндi өзен шөгiндiлерiнiң кеңiнен тарағанын көремiз . Сауыр
жотасындағы орта мезазойға жатқызатын Кендiрлiк кен орнында, жалпы
қалыңдығы шамамен 25 метрдей, гипсты қызыл саз жатыр. Шөгiндiнiң бұндай
түрi, қарастырылып отырған Сауыр, Маңырақ жотасы мен Зайсан ойпатында,
тек қана осы Кендiрлiк кен орнының аздаған бөлiгiнде ғана анықталды. Семей
аймағында, мезазой шөгiндiлерi анықталмаған. Болжам бойынша жоғарғы
мезазойға, Ертiс өзенiнiң бойында кездесетiн элювиальды саздың ақ түсiне
немесе қызыл, қызыл қою, ашық қызыл, сары түстерге анық боялған жыныстар
жатады (Сурет 2).
Кайназой эрасы
Палеоген кезеңiнiң палеоцен дәуiрiн, тереңдiгi 5-20 метрге дейiн
жететiн, Ертiс ойпатындағы глауканиттi құмдар мен ашық түстi құмдардан,
кварцтық конгломераттардан бiле алсақ, эоцен жыныстары бұл жерден
байқалмайды. Ал олигоцен дәуiрiнде, 15-25 метрге дейiн құмдар, малта
тастар, сондай-ақ, гипст пен күкiрт колчеданы бар жасыл, көкшiл-сұр саздар
кездесетiн, құмдардың жiңiшке қабаты тараған. Барлығының қалыңдығы шамамен
150-300 метрдей болады. Ал неоген кезеңiнде, Алтай тауының климаты үнемi
ылғалды болды. Сондықтан ксерофильдi өсiмдiктер кездеспейдi, керiсiнше
Торғай флорасының элементтерi сақталған.
Төрттiк кезең - осы уақытқа дейiн жүрiп жатқан, жердiң геологиялық
тарихындағы соңғы кезең.
Төменгi плейстоцен дәуiрi Алтай аймағында жақсы зерттелген. Бұл жерде
қотырбұлақ свитасының шөгiндiлерi бар. Қабаттардың сапасына байланысты,
төменгi плейстоценге келетiн Үшқоңыр, гоби және бурылдай деп бөлу
ұсынылуда. Осындағы жоғарғы гоби қабаты, Алтай аймағының көптеген
аудандарында кездеседi. Ол сазды-карбонатты цеметтi, қиыршық тастар мен
малта тастардан тұрады.
Жоғарғы плейстоцен дәуiрiндегi, Тянь-Шань-Алтай аймағында, бiрiншi
мұздық аралық қабат бөлiнбеген. Бiрiншi мұз басу дәуiрiне, Қатон қабаты
бөлiнген, қабаттың құрамына: таулардағы гляциалды шөгiндiлер, тау алдындағы
лессты, пролювийлiк шөгiндiлер және төмен террассалардағы аллювийлер
кiредi. Екiншi мұз басу аралығына, ЖаңашҮлбi қабаты бөлiнедi, ол құмдардан
үшкiр малта тастардан құралған. Соңғы мұз басуға, ежелгi Катон Қарағай
қабаты сәйкес келедi. Ол гляциалды және флювиогляциалды шөгiндiлерден, ал
тау алдында - аллювийлiк және көл шөгiндiлерiнен тұрады. Ертiс аймағында,
Жуков горизонты бөлiнген.
Голоцен шөгiндiлерi аздаған қалындыққа ие және өзендердiң жайылмасын,
төменгi жағалаулық террасаларды, көлдердiң жағасында кездестiресiн.
Құрамында қазiргi кездегi сүторектiлердiң, моллюскалардың қалдықтары бар.
Таулы аймақтарда голоценге, қазiргi кездегi мұздықтардың гляциалды
кешендерiн жатқызады.
Негiзiнен төрттiк кезеңнiң шөгiндiлерi, қарастырылып отырған
территотияның барлық жерiнен кездеседi, яғни кеңiнен тараған[5].
Қазақстандағы Алтай тауы. Қазақтан Республикасының шегiне, Алтай таулы
аймағының батыс бөлiгi ғана кiредi де және ол таулы үстiрттерiнiң
абсолюттiк биiктерiнiң көтерiлуiмен, яғни оңтүстiк-шығысқа қарай
биiктiгiнiң үлкеюiмен сипатталады. Алтайдың шекарасының оңтүстiк-батысында
ұнтақталып бұзылады да, бiртiндеп геологиялық құрылымы және абсолюттiк
биiктiгi бойынша, Қазақстанның ұсақ шоқысымен бiрiгiп кетедi. Бұқтырма мен
Қара Ертiс өзенiнiң аралығында, дерлiк ендiк бағытта, абсолюттiк биiктiгi
3373 м жететiн. Оңтүстiк Алтай тау жүйесi созылып жатыр. Ол оңтүстiк –
батысында, Зайсан ойпатына қарай түскен, бiрнеше тау сiлемiндерiмен
бөленетiн, сарымсақты және Нарым тау жоталарынан тұрады. Бұған мысалға,
аралықта да Марқакөл көлi опырығы жатқан Күршiм және Азутауды алуға
болады. Жоталар аз тiлiмденуiмен және де солтүстiкке қарай күрт құламалы
болатын, биiкте қиып өтетiн асулармен ерекшеленедi. Солтүстiкте Орталық
немесе iшкi Алтай таулы жатыр, ол дерлiк ендiк бағытта созылып жатқан және
бiртiндеп батысқа қарай төмендейтiн, солтүстiк және оңтүстiк бөлiнетiн екi
негiзгi тау тiзбегiнен тұрады. Оңтүстiк тiзбек, Белуха тауы орналасқан,
Қатын жоталарының биiк тау сiлемдерiнен құралады. Шыңының әрқайсысы,
солтүстiктен оңтүстiкке созылған тау жотасын жасайды; Шығыс шыңының
абсолюттiк биiктiгi – 4506 м болса, батыста – 4440 м. Қатын Белкасының
батыстағы тура жалғасы болып, биiктiгi 2600 м дейiн жететiн, Қатын өзенiмен
бөлiнген, Холзун жотасы табылады. Тау тiзбектерi, қар сызығынан айтарлықтай
жоғары көтерiледi, сондықтан Алтайдың көптеген және едәуiр iрi мұздықтары
осында орналасқан. Орталық Алтайдың жер бедерiнiң негiзгi ерекшелiгi болып,
биiктiктердiң үлкен қарама-қарсылығы және абсолюютiк белгiсi шамасынан 1000
м болатын түбi тегiс, кең көлемдегi тау аралық төмен жерлердiң болуы
табылады. Холзуннан, Батыс Алтайдың жоталары - Үлбi, Иванов (абсолюттiк
биiктiгi 2674 м дейiн), Оба тарайды. Таулы Алтайдың өзiне тән ерекшелiгi
болып, әр түрлi гипсометриялық деңгейде болатын, ежелгi пенепленнiң
реликтерiнiң кеңiнен таралуы табылады.
Ежелгi пенеплендер жоталарының су айрық бөлiгiнде, дерлiк тегiс
шындарға ие. Таулы Алтайдың альпi жер бедерi тән, биiк таулы жерi (құзды
шыңдар, тар, терең аңғарлар, тас тасқындарымен шөгiндiлерi бар құламалы
беткейлер, тiк беткейлер), Күршiм, Қатын жоталарының және оңтүстiк Алтайдың
едәуiр бөлiктерiн алады. Мұздықтың әсерiнен пайда болатын жер бедерiнiң
кәдiмгі түрлерiне: торгтар, цирктер, карлар жатады. Көбiне мұздықтар мен
мореналық араңдар арасына тасты құмдас түседi.
Таулы Алтайдың биiк таулы жерлерiнiң негiзгi ауданы, эрозиялы-
тектоникалық және мұздықты тiлiмденген әр түрлi формадағы, жер бедерiнiң
жүйектi тегiс шынды, тiк беткейлi түрлерiмен көрiнiс бередi. Абсолюттiк
биiктiгi шамамен 2000 м шамасындағы орташа таулар, Оба, Иванов, Листвяга
және Күршiм жоталарында кеңiнен дамыған. Бұларға өзiнiң пiшiндерi жағынан,
альпiлiк жер бедерiне жақындау, бiрақ тiлiмдену тереңдiгi аз. Беткейлерде
және тегiс шыңдарда, Үгiлген негiзгi жыныстар, шөгiндiлер, торгтар және
қорымдардың үйiлiп жатуы кездеседi. Олардың қалыптасуы, аязды үгiлуi және
солифлюкция процестерiне байланысты. 1200-1500 метрдегi абсолюттiк
биiктiктерде, әсiресе, Қалба тауының шығыс бөлiгiнiң үлкен ауданын алатын,
аласа таулы жер бедерi кеңiнен тараған. Шеткi оңтүстiк-бастықа аласа таулы
жер бедерi, бiртiндеп, шығу тегi эрозиялы – тектоникалық ұсақ шоқыға қарай
өтедi. Алтайдың оңтүстiк-батыс перифериясында аздаған көлемде, палозойдың
қатпарлы жыныстары немесе палеогеннiң сазды және құмды-сазды шөгiндiлерiнен
тұратын, цоколдар, биiк және орташа толқынды жазықтардың денудациялық
топтары дамыған. Алтай тау жоталарының перифериясында, шегiнде делювиальды-
пролювиальды еңiстiк бұрышты аз, әлсiз тiлiмденген жазықтармен тұтасатын,
енi 5-8 км дейiнгi, ысырынды конустардың жер бедерiне, сондай-ақ, жаңа
тектоникалық қозғалыстардың нәтижесiнде пайда болған, тектоникалық
кертпештер де тән.
Саур және Тарбағатай тау сiлiмдерi, Зайсан ойпатының оңтүстiгiнен
шұғыл көтерiледi. Екi тау жотасы да, герцин қатпарлығында қалыптасып бiттi.
Бұл территорияда бүкiл мезозой мен палеоген бойында, бiркелкi денудацилық
процестердiң байқалуымен бiрге, тербелмелi қозғалыстардың аздаған
айырмашылығы бар, құрлықтық платформалық режим жүредi. Неоген басында жер
бедерi, Қазақстан ұсақ шоқысының қазiргi кездегi бедерiн еске түсiрдi,
бiрақ жаңа тектоникалық қозғалыстардың артуынан, неоген-төрттiк кезеңде,
тау жоталары өздерiнiң қазiргi кездегi биiктiктерiне жеттi. Саур жотасының
шығыс бөлiгi (Мұзтау тауы) айтарлықтай биiк және абсолюттiк биiктiгi 3816 м
жетедi. Батыста абсолюттiк биiктiктер 900-2000 м аралықтарында болады
(Маңырақ жотасында). Шығыс Қазақстанның көптеген тау жоталары сияқты, Саур
жотасында қысқа оңтүстiк беткеймен жайпақ және ұзын (30 км дейiн) солтүстiк
беткейлi, тiк ассиметриялық көтерiлiммен сипатталады. Саур жотасының шығыс
бөлiгiнiң биiк таулы, қатты тiлiмденген жер бедерi, 1000-1500 м дейiн, тiк
бағыттағы үлкен тереңдiкте тiлiмденуiмен ерекшеленедi. Бiрақ, ежелгi мұз
басуының iздерi мен қазiргi мұз басу байқалса да, альпiлiк жер бедерi
кездеспейдi. 3700-3800 метр абсолюттiк биiктiктерде орналасқан, тегiс шыңды
пенеплендер мен су айрықтық жер бедерiн, қазiргi кездегi мұздықтар басып
жатыр. 1800-3000 м биiктiгi, тегiстелген ежелгi жер бедерi кеңiнен
таралған, орташа таулы жүйектi жер бедерi алады. Саур жотасының батыс шегi,
Үйдене өзенi аңғарымен оңтүстiк және солтүстiк Саур жоталырына бөлiнедi.
Абсолюттiк биiктiктерi 1700-2700 м аралықтарында және 1000 м дейiн тiк
бағытта тiлiмденген. 2200-2300 биiктiкте нивальды және солифлюкциальды
процестермен жер бедерiнiң түрлерi дамыған. 100-1200 м абсолюттiк
биiктiктердегi, аласа таулы аймақта жер бедерiнiң жүйектi және жүйектi-
шоқылы түрлерi тараған. Саур жотасынан оңтүстiкке қарай, тiк беткейлi,
шұғыл көтерiлген пенеплен түрiндегi Шағаноба және Ақжебұта таулары
орналасқан. Шағаноба мен Үйдене өзендерiнiң сол жақ жағалауы, сайкөл
жотасының солтүстiк беткейлерiнде және кендiрлiк ойпатының шегiнде, 1500-
1700 метр абсолюттiк биiктiкте, жоғарғы палеозойдың эффузивтi-шөгiндi
қабатында қалыптасқан куэсталық (бір беткейі тегіс, екінші беткейі
құламалы) жер бедерi кеңiнен дамыған. Кендiрлiк ойпаты, жүйектi-шоқылы
денудациялық жер бедерiнiң дамуымен сипатталады [6].
Тарбағатай жотасы геоқұрлымдық жағынан Жоңғар Алатауынан тез
ажыратылады. Ол Жоңғар-Балқаш және Зайсан геосинклинальды зонасын бөле
отырып, герцин кезеңiнде де дамып отырған каледон антиклинориi. Таудың
көтерiлуi мезозойда да және қазiргi уақытта да жүрiп отырады. Тарбағатай,
кәдiмгi орташа таулы құрылым болып табылады және Қазақстан шегiне 1800 км
созыла отырып, өзiнiң батыс бөлiгiмен кiредi. Жотаның беткейлерi,
аңғарлармен терең тiлiмделген болса да, солтүстiк беткейi, оңтүстiгiне
қарағанда жайпақтау болып келедi. Су айрық бөлiгiнде, тегiстелген жер
бедерi кеңiнен таралған. Тарбағатай тауының орташа абсолютiк биiктiгi 2000
м шегiнде өзгерiп тұрады (ең жоғарғысы – 2993 м) Тарбағатай, Алакөл және
Зайсан ойпаттарын бөлiп тұрады. Батыста солтүстiк-батыс бағытта
Тарбағатайдың абсолюттiк биiктiгi 1300 м дейiн төмендейдiтiн, шыңғыс жотасы
кетедi. Шыңғыс жотасы – оңтүстiк батыс бөлiкте орналасқан, солтүстiк-
батыстан ұсақ шоқырларға дейiн созылып жатыр. Шыңғыстау қыраты ұзындығы 180-
200 км, ал енi 50-60 км дейiн созылады. Абсолюттiк биiктiгi 1000 м. жалпы
алғанда аласа таулы, тiк беткейлi жер бедерi тән. Соның iшiнде солтүстiк-
шығыс жағын, кей кездерде ұсақ тауларға немесе ұсақ шоқыларға жатқызады. Ал
оңтүстүк-батыс беткейi бiртiндеп төмендеп, ұсақ шоқылармен жалғасып кетедi.
Тарбағатай мен Саур қатпарлық құрлымдары Қазақстанның ұсақ шоқысының
құрылымының жалғасы ретiнде. Тарбағатайдың шегiнде, негiзiнен палеозой
жыныстарының шөгiндi қабаттары (тақта тастар, әктастар құмдар) дамыған.
Тарбағатайдың шегiнде, орташа таулы, аласа таулы және тау алды адыры жер
бедерi бөлiнедi. Орташа таулы, қатты тiлiмделген жер бедерi бөлiнедi, 200-
2900 м абсолюттiк биiктiктерде 700 м биiктiкке дейiнгi жолдарды 200 м
жоғары, соңғы ежелгi мұз басудың iздерi, қалындығы аз ғана морена, ұзындығы
5-7 км дейiн болатын трог түрiнде кездеседi. Бiрақ, қазрiгi кездегi, қар
сызығының жоғары орналасуымен байланысты, қазiргi, жаңа мұз басу жоқ.
Тектоникалық кертпештердiң табаны, қалың тау алды ысырынды конусы мен
адырлы жер бедерiмен шектеседi. Адырлы жер бедерi, Батыс Тарбағатайдың тау
етегiне тура келедi. Тарбағатайдың адырлы жер бедерi – бұл еңiстiгi 200
болатын, әлсiз тiлiмденген беткейлi, 50-70 м биiктiгi, жондар мен
жүйектердiң алмасып отыруы.
Ертiс маңының акумулятивтi жазығы, Батыс Сiбiр жазығының оңтүстiк
–шығыс шегiне сәкес келедi. Ертiс өзенiнiң екi жақ жағалауында да,
айтарлықтай кеңiнен созылып жатыр және сондай-ақ солтүстiкке және шығысқа
қарай әлсiз еңiстеу болып келедi. Абсолюттiк биiктiгi де осы бағытта 120-
110 м-ге дейiн төмендейдi. Ол оңтүстiгiнде қазақтың ұсақ шоқысымен, ал
шығысында - Алтай тауларымен, солтүстiгiнде - Обь маңы үстiртiмен шектессе,
ал батысында аймақтың шекарасымен шектесiп кетедi. Бұл жерде, ойпаттың
негiзгi жоғарғы жағы, жеңiл болып келген (құм, құмдақ ) ежелгi аллювийлiк
жыныстардың айтарлықтай қалың қабатымен жабылған, үштiк шөгiндiлер жататын,
палеозой жыныстарынан тұрады.
Ертiстiң қазiргi аңғары, тегiс өзендiк эрозиондық қима түрiнде көрiнiс
бередi де, биiк террассаның тiк кертпештерiмен шектеседi. Шығыстан батыс
бағыттқа қарай шамамен 300 км-ге дейiн созылады. Оның енi, жайылмасын қоса
есептегенде; батыс бағытта кеңейе отырып, 1-2 км-ден 8-10 км-ге дейiн
барады. Жайылманың абсолюттi биiктiгi шамамен, батыс шегiндегi аймақтарда
140 м-ден, шығысында 240 м-ге дейiн өседi[7].
Бараба жазықтығы, Батыс Сiбiр ойпатының оңтүстiк-шығыс шегiнде, Ертiс
өзенiнiң оң жақ жағалауын алып жатыр. Ол кайнозой жасындағы сазды-құмды
жыныстардың қалың қабаттарынан (2500 м-ге дейiн) тұрады және өте тереңдегi
палеозой қатпарлы фундаментiнiң жатуымен сипатталады. Ол сондай-ақ өте
терең емес көл қазаншұңырларымен эрозиондық табандары бар, ал олар өз
кезегiнде құмды жалдармен алмасатын, тегiс толқынды жазықтарға ие. Жер
бедерi Ертiс өзенiнiң аңғарына қарай батыс бағытта сәл еңiстеледi.
Құлынды құрғақ далалы аймағы да, Батыс Сiбiр ойпатының оңтүстiк
шегiнiң шетiнде және Алтай тауының батыс бөлiгiнiң етегiнде орналасқан. Бұл
әлсiз толқынды жазықтық, төрттiк кезеңнiң аллювиалдық құмдарымен және
сондай-ақ малта тастармен жабылған, мезо-кайнозойдың сазды жыныстарынан
тұрады.
Шыңғыстау жотасы, бiрнеше аласа таулы қыраттарынан тұрады (үстiрт
тәрiздi массивтерден бөлiнген). Оларға Белтерек, Айыр, Семейтау,
Делбегетай, Дегелең, Ордатау таулы қыраттар жатады. Бұлардың бәрi тегiс
үстiрт тәрiздi сипатқа және ассиметриялық беткейлерге ие. Шыңғыстаудың ең
биiк нүктесi - Қособа тауы (1305 м). Негiзiнен шыңғыстау антиклинорийi,
эффузивтi порфириттi қабатты, конгломераттар, тақта тастар, құмдардан
тұратын төменгi және орта палеоген жанартаулық шөгiндi жыныстарынан
құралған.
Зайсан ойпаты, Алтай және Тарбағатай тауларының жүйесiн бөлiп жатыр.
Оңтүстiкте, ол Саур және Маңырақ жоталарын қоршалады. Иiлген жазықтың жер
бетiнде Сандықтас, Алжан, Құламай, Қарғалы және т.б. сияқты аласа таулы
көтерiлiмдер тараған. Бұл ойпаттың орталық бөлiгiнде, iрi Зайсан көлi
орналасқан (абсолюттiк биiктiгi 382 м). Ойпаттың түбi тегiс және жайпақтау
толқынды жер бедерiне ие, аллювиальды террасалар түрiнде. Жалпы Зайсан
ойпатының жер бедерi абсолюттiк биiктiгi 400-500 м болатын, аккумулятивтi,
иiлген-жазықтықты, кей жерлерде бұл жер бедерi жүйектi және кедiр-бұдырлы
құмдарға ауысады.
Жоғарғы Ертiс алабын Қазақстан қатпарлы аймағы мен Алтай-Саян таулы
жүйелерiнiң түйiскен жерiнде орналасқан және жер бетiн өте әртүрлi формала
және айтарылықтай күрделi орографиялық құрылымды, таулы жер бедерiне ие.
Орографиялық жағынан, қарастырылып отырған территория, абсолюттiк биiктiгi
200 м-ден 45000 м дейiнгi қатпарлы-жақпарлы таулы аймақ болып саналады.
Биiк емес (500-600 м) шоқылар, жоталар, аласа таулы көтерiлiмдермен
және де кең аңғарлармен алмасып отырады.
Ал Орта Ертiс алабындағы таулы аймақтан шығардағы, территория кiредi.
Аңғардың абсолюттiк биiктiгi 200 м-ден көтермiлмейдi. Сол жақ жағалауы,
солтүстiк –шығысқа, Ертiс өзенiне қарай жалпы еңiстеу болып келедi. Жер
бедерi, кiшi жондар мен сайлары бар, тегiс жазық түрiнде болады.
Қалба жотасы, Алтай тау сiлемiнiң сол жақ жағалауының жалғасы болып
табылады. Шығыста ол, Ертiс өзенi аңғарында терең иiлiм жасай отырып, Нарым
жотасына кiредi. Одан ары, Қалба жотасы ендiк бағытта, Шар өзенiнiң
аңғарына дейiн созыладыда, солтүстiк-батысқа бұрылады және Ертiстен 40-60
км жерде, жүйектер түрiнде бiтедi.
Қалба жотасынан шығысқа және оңтүстiкке қарай, Алтай тауының тiзбегi
орналасқан[8].
1.2Климат жағдайы
Таулы Алтай мен жоғарғы және ортаңғы Ертiстiң территориясы шұғыл
континентальды климатпен сипатталады. Үлкен қашықтықта және жолында тау
жүйесi жатқанына байланысты, Атлант мұхитынан келетiн ауа массалары, бұнда
өзiнiң ылғалын жоғалтқан, құрғақ күйiнде келсе, Солтүстiк мұзды мұхиттан
келетiн ауа ағындарыда – суық және құрғақ болады. Әсiресе өте
құрғақытылығымен, Ертiс өзенiнiң сол жақ жағаларының ұсақ шоқылы және
жазықты аудандары ерекшеленедi. Айтарлықтай орталық биiк таулы аудандары
мен батыс және солтүстiк шеткi бөлiктерiне тән.
Жылдың жылы уақыттары, биiк таулы альпi белдеуiн қоспағанда, бүкiл жерде
маусым-шiлде айларының едәуiр жоғарғы көрсеткiштерiмен бiрге оң таңбалы .
Терiс баланс, бұл жерде қараша мен ақпан айларында байқалады және де ең
аз мөлшерге желтоқсан-қантарда жетедi. Берiлген кестедегi жекелеген жылдары
жазылған радиациялық баланстың мөлшерi орташа мәлiметтерi аз болуы мүмкiн.
Радиациялық баланстың, жалпы жиынтық жылдық мөлшерi, таулы жерде 35-40
ккалсм2 аралықтарынан, солтүстiк тау алды аудандарында 40-42 ккалсм2
дейiн өзгередi(Кесте 1).
Кесте 1
Радиациялық баланстың орташа жылдық және айлық мөлшерi
Стан-ция Биiк-
Тiгi
8 мс 8 мс
Әлсiз 15-19 20-29
Орташа Қарқынды 20-29 30-39
Өте қарқынды 30-39 40-49
40 50
Минус 50 С жоғарғы ауа температурасының кезеңi көптеген станцияларда
наурыздың үшiншi жартысында басталып, қазанның соңғы күндерi мен қарашаның
бiрiншi бөлiгiнде бiтедi.
Суық кезең наурыздың үшiншi жартысы мен сәуiр айының бiрiншi жартысының
басында, ал биiк таулы аудандарда мамырдың аяғында бiтедi.
Желдiң жылдық орташа жылдамдығы батыс жазықты және шоқылы, аласа таулы
аудандарда 4-4,5 мс болса, Зайсан ойпатында 3,0-3,5 мс. Қысқы
уақыттарында, ертсiтiң сол жақ жағалауындағы жоталы, ұсақ шоқылы аудандарда
желдiң жылдамдығы жазға қарағанда жоғары болса, ал Қалба жотасы мен Зайсан
ойпатының аймағында керiсiнше. Қысқы уақыттарда желдiң жылдамдығы таулы
қыраттардың ең биiк ашық бөлiктерiнде жаз айларына қарағанда 2 есе көп
болса, ал биiк таулы далалық жерлер қысқы уақыттарда керiсiнше желсiз ауа-
райына ие болады.
Ертiс өзенiнiң жоғарғы және орта ағысының территориясындағы атмосфералық
жауын-шашынның таралуына, сол аймақтың биiктiгi мен орографиясы үлкен ықпал
жасайды. Жауын-шашын ертiс маңына, зайсан ойпатыны жазықты аудандары мен
Қазақтың Ұсақ шоқысына, едәуiр бiрқалыпты түседi. Олардың мөлшерi шыңғыс
тауының Қалба жотасы мен Саур-Тарбағатай беткейлерiнде, ылғал тасымалдауына
үстемдiк ететiн беткейлердiң бағыттарына және жергiлiктi жердiң биiктiгiне
байланысты, қатты өзгерiп, әр түрлi түседi.
Қазақтың ұсақ шоқысы мен ертiс маңы жазығында жауын-шашынның жылдық
мөлшерi, көп жылдық уақыттағы орташа мәні бойынша 250-300 мм құраса, ал
Зайсан ойпатында 180-200 мм.
Шыңғыстаудың солтүстiк беткейлерiндегi, оның едәуiр көтерiңкi
бөлiктерiнде жауын-шашынның жылдық мөлшерi 300 мм дейiн, орташа таулы
белдеу мен биiк таулы жерде 500 мм дейiн өседi.
Алтайда жылдық жауын-шашынның ең көп мөлшерi, Батыс (1500-1800 мм) және
Солтүсiк Алтайдың (1000-1200 мм) қыраттарынан келетiн, ылғалды ауа
ағындарының жолында жатқан, беткейлерге түседi.
Жауын-шашынның жиынтығы жекелеген жылдары, олардың орташа көп жылдық
уақыттағы мөлшерiнен, айтарылқтай ерекшеленедi (2 есеге).
Қыста, Оңтүстiк Алтай және одан ары Қазақтың ұсақ шоқысы арқылы өтетiн
жоғарғы қысымды Сiбiр антициклонының үстемдiк етуiне байланысты, құрлықта
қалыптасатын құрғақ оңтүстiк-батыстық және оңтүстiк желдерге ие. Сондықтан
орталық және оңтүстiк Алтайдағы биiк таулы үстiрттер мен ойпаттарда, Зайсан
ойпатында, Саур-Тарбағатайдың беткейлерiнде және Қазақтың ұсақ шоқысында
жауын-шашын өте аз түседi.
Сұйық және қатты түрде түсетiн жауын-шашын мөлшерiнiң қатынасы,
жергiлiктi жердiң биiктiгiнiң өсу деңгейiне байланысты өзгермелi. Жазықты
және аласа таулы аудандарға, сұйық күйiнде түсетiн жауын-шашын тән. 220-
2500 метр аралықтарындағы биiктiктерде, қатты жауын-шашын мөлшерiмен
бiрдей, яғни тең түссе, ал биiк таулы жерлер қатты түрiне ие. Алтайда 3100-
3400 метр арасындағы биiктiктерде, тек қана қатты жауын-шашын түседi.
Жауын-шашынның айлық максимумы, маусым немесе шiлде айларында байқалады.
Кейбiр күз кезiндегi жауын-шашынның көбеюi, Алтайдың солтүстiк-шығыс
аудандарында байқалады. Таулы Алтай мен Жоғарғы Ертiстiң басқа
аудандарында, жаздан күзге дейiн жауын-шашын мөлшерi бiртiндеп төмендеп
отырады. Бүкiл территорияда жауын-шашынның ең аз түсетiн айы – ақпан.
Жауында күндердiң саны жергiлiктi жердiң биiктiгiнiң өсуiне байланысты,
ал жазғы және тау алды аудандарында оңтүстiк бастытан, солтүстiк-шығысқа
қарай көтерiледi. Таулы Алтайда сәуiрден қазанға дейiнгi кезеңде түсетiн
жауын-шашын, жылдық жиынтықтың 70-85 % құраса, ал Қазақтың ұсақ шоқысында
60-70 % болады. Тәулiгiне 20 немесе 30 мм жауатын жауын-шашын сирек және әр
жыл сайын байқаланбайды. Жауын-шашынның тәулiктiк ең жоғарғы мөлшерi
жазықты аласа таулы, тау алды және орташа таулы адандарда 100 мм болады.
Ол маусым-тамыз сияқты жаз айларына келедi.[8]
Қысқы уақыттарындағы жауын-шышын мөлшерiнiң жазықты, шоқылы аудандарда
және тау аралық ойпаттарында аз түсуi, керiсiнше олардың тау
беткейлерiндегi көп мөлшерi және де қардың желмен ұшуы, территориядағы қар
жамылғысының таралуының әр жерде әркелкi екенiн көрсетедi.
Алғашқы қар түсуi мен тұрақсыз қар жамылғысы солтүстiк-батыс аудандарда
- қазан айында, солтүстiк-шығыс тау алды аудандарындағы - қыркүйекте, ал
биiк таулы аудандарды тамыздың аяғы мен қыркүйектiң орташа аяғында 20-30
күннен кейiн қалыптасады.
Қардың қалыңдығы, қыстағы қар жамылғысының биiктiгiне сәйкес, 0,20-0,2 м
болса, жекелеген жылдары 0,30-0,35 м дейiн өседi. Көптеген жағдайларда қар
жамылғысының қалындығы қыста, батыс жоталы - ұсақ шоқылы және жазықты
аудандарға тән, қатты боран арқылы өсе бередi.
Қар жамылғысындағы судың ең көп қоры, Ертiс өзенiнiң сол жақ
жағалауының жазықты аудандарда, орташа 30-40 мм болса, Батыс және Орталық
алтайдың биiк таулы аудандарында 800-100 м құрайды.
Ертiстiң сол жақ жағасының жазықты және жоталы-ұсақ шоқылы
аудандарындағы қардың биiктiгi 75-100 см артық көтерiлмейдi. Қар қорының
көп мөлшерi, Батыс Алтайдың алдыңғы жоталарының беткейлерiнде байқалады.
Қардың еруiнiң басталуы мен тұрақты қар жамылғысының бұзулуы, қары аз
батыс аудандарда, шашамен наурыз айының соңында қары көп аудандарда –
сәуiрдiң ортасы мен аяғында, ал биiк таулы жерлерде мамыр –маусым айларында
байқалады. Биiк таулы аудандардың мұздықтарының фрин сызығы аймағында,
қардың еруi күзге дейiн созылады[10].
1.4 Гидрография жүйесi
Қарастырылып отырған аймақ гидрографиялық тордың дамуымен сипатталады.
Негiзгi су артерияларына Бия, Қатын, Ертiс өзендерi жатады. Бия мен Қатын
өзендерiнiң қосылуынан, ең iрi саласы Ертiс өзенi болып табылатын, ТМД-дағы
iрi өзендердiң бiрi – Обь өзенi қалыптасады.
Көлдер мен жасанды су қоймалары, қарастырылып отырған аймақтың
ландшафттарының негiзгi элементiн құрайды. Ең iрi көлдер Алтай мен Зайсан
ойпатында (Марқакөл, Телецк, Зайсан), ал жасанды көлдер немесе су қоймалары
Ертiс өзенiнде (Бұқтырма, Өскемен).
Өзен торы бастауыш Қытайдан, яғни Моңғол Алтайының басты беткейiнен
алып, Зайсан көлiне құйғанша “Қара Ертiс” деп аталатын Ертiс өзенi – Ертiс
алабының басты су артериясы. Өзеннiң жалпы ұзындығы 4451 км болса, бiзде
Боран станциясынан (Жоғарғы Ертiс) 1715 км созылып жатса, ал Семей
қаласындағы жармаға дейiнгi өзеннiң ұзындығы 897 км болады. Осы
территориядағы өзен алабының ауданы 196 мың км2, су ағыны – 33,86 км3.
Бүкiл Ертiс алабының жалпы су жинау ауданы – 402,2 мың км2 құраса, ағынының
көлемi – 33,5 млн.м3.
Ертiс өзенiне, Қазақстан территориясынан бастау алатын, өзен ағынының 46
% немесе 26 км3 ағынын құрайтын 77 iрi салалар құяды. Жалпы алғанда
қарастырылып отрыған территорияда 32 650 өзен бар, ондағы өзеннiң бiрi
Ертiстiң ұзындығы 1000 км-ден көп болса, ұзындығы 500-1000 км болатын екi
өзен (Қатын және Шарыш) бар. Тағы бiраз өзеннiң ұзындығы 300 км болса,
бүкiл өзендердiң жартысының ұзындығы 10 км.
Ертiс өзенiнiң су балансын құраудағы негiзгi рольдi Алтай тауынан
ағатын, оң жақ салалары атқарады.
Ертiс өзенiнiң енi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сырдария университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
а.ш.ғ.к.,доцент Дошманов Е.
_______________________
_____ _________________2013 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Геоэкологиялық жағдайдың Ертіс өзені алабына әсері
5В011600- География мамандығы бойынша
Орындаған:
Фазилов Э.
Ғылыми жетекшісі:
Сариева Ш.
аға оқытушы
Жетісай, 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЕРТІС ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Территорияның географиялық орналасуы және геологиялық құрылымы
мен геоморфологиясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..6
1.3 Климат
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.4 Гидрография
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 23
1.5 Территорияның топырақ жамылғысы, өсімдіктері мен
жануарларына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .25
2 ЕРТIС ӨЗЕНI АЛАБЫНЫҢ ЛАНДШАФТТАРЫНЫҢ АНТРОПОГЕНДIК ЛАСТАНУЫ
2.1Кешендердiң табиғи даму
тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..31
2.2 Ертiс өзенi алабының ландшафттарының, жер бетi және жер асты суларының
анропогендiк
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 33
2.3 Атмосфераның, топырақ жамылғысы мен биотаның
ластануы ... ... ... ... ... .36
2.4 Ертiс алабының беткi суларын ластайтын негiзгi
көздер ... ... ... ... ... ... ... . ...39
2.5 Қоршаған ортаға ядролық полигонның
әсерi ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .50
3 АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРДІҢ ТИГІЗЕТІН САЛДАРЫ МЕН ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ЖАҚСАРТУ
ШАРАЛАРЫ
3.1 Медициналық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.2 Ертiс өзенi алабының табиғи кешендерiн жақсарту шаралары ... ... ... ... .55
3.3 Қоршаған ортаны қорғау заңдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.4 Атмосфералық ауа және су ресурстарының жағдайы ... ... ... ... ... ... ... .57
3.5 Экологиялық заңнама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...66
КIРIСПЕ
Дипломдық тақырыптың өзектілігі. Iрi өзен алаптарының техногендiк
қалдықтармен ластану қарқындылығының артуы, соңғы уақытта, негiзi
мәселелердің бiрi болып отырғаны белгiлi. Қазақстанда осындай iрi өзен
алаптарының бiрi болып табылатыны Ертiс бойының табиғи кешендерде де әр
түрлi антропогендiк өзгерiске ұшырап отыр. Қарастырылып отырған Ертiс өзенi
алабы, Қазақстан Республикасының солтүстiк-шығысында орналасқан
территорияларды кесiп өтедi.
Зерттеуден алынған нәтижелер Ертіс өзені алабының территориясында
экологиялық зерттеу жұмыстарында аймақтың антропогендік ластану
заңдылықтары анықтауға септігін тигізді.
Зерттеу жұмысында өнеркәсіптік және шөлдену процесі мен полигон
зардаптарының әсері қарастырылды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ертiс өзенi, солтүстiк жарты шардың үлкен
он өзенiнiң санына кiретiн, Солтүстiк Мұзды мұхит алабына жататын, Обь
өзенiнiң ең үлкен саласы. Ол - Қазақстанның ең негiзгi су артериясы. Ертiс
өзенiнiң бiздiң Республикамыздағы алатын орны да ерекше. Өзен Қытайдағы
Моңғол Алтайының оңтүстiк-батыс беткейiндегi мұздықтардан басталып, Зайсан
көлiне келiп құяды. Қытайдағы Қара Ертiс деген атқа ие болса, Зайсан
көлiнен ағып шыққаннан кейiн Ертiс деп қана аталады. Ертiс өзенi сөйтiп,
Қытай жерiнен басталып, Шығыс Арқа мен Батыс Сiбiр арасындағы кең алқапты
алып жатқан құтты өлкенiң, күре тамыры тәрiздi. Асау толқынды, ағыны күштi
Ертiс өзенi-Шығыс Қазақстан облысының жақпарлы да, жартасты тауларын кесiп
өтiп, Семей Павлодар аймақтарының жерiн қақажара, Омбыдан өтiп, Ханты-Манси
Республикасына жақын жерде Обь өзенiне құяды.
Бiздiң республикамызда Ертiс өзенiнiң алабы оңтүстiк-шығыстан, солтүстiк-
батысқа қарай созылып жатыр. Ол солтүстiгiнде Обь өзенiмен, оңтүстiгiнде
Балқаш-Алакөл көлдерiмен және Сарыарқа, Алтай тауларымен шектесiп жатыр.
Өзеннiң сол жағынан Саур-Тарбағатай, Қалба, Сарыарқа тауларынан алқап
өзендерi келiп құйса, ал оң жағынан Қазақстанның Алтай тауынан, Батыс
сiбiрдiң орталығы Белағаш, Құлынды және Бараба жазықтарынан ағатын өзендер
келiп құяды.
Халық шаруашылығының әр түрлi саласында пайдаланғандықтан Ертiс бойының
табиғи кешендерi өзгерiске ұшырап отыр. Ертiс өзенi алабында ең iрi қалалар
мен өнеркәсiп орталықтарына қоса, ауылшаруашылығы жақсы дамығандықтан, су
көзi әр түрлi петицидтермен, химиялық қалдықтармен ластанған.
Ертiс өзенi алабының су жүйесiнiң ластануына негiзгi үлестi
металлургиялық және тау-кен байыту кешендерi, қалалар мен жұмысшылар
ауылының коммуналдық шаруашылықтық кәсiпорындары қосады.
Ертiс өзенi алабының қазіргі экологиялық жағдайы, яғни ластану себебiне,
ластаушы көздерге, ең көп таралған химиялық элементтерге және де осылардың
әсерiнен қалыптасатын жағдайларға жеке-жеке тоқталып, сипаттама жасалынды.
Бұған қоса медициналық жағында қарастырылды. Бұл тақырыпта көтерілген
мәселе - қазiргi кезде қоршаған ортаны қорғау, оны ластанудан сақтау,
табиғи тепе-теңдiктiң бұзылуы, табиғи ресурстарды экономикада ұтымды
қолдану, бүкiл дүниежүзi елдерiнiң өзектi мәселесi болып табылады.
Қазақстан территориясында су қорларының аз таралуына байланысты,басты
өзендердiң бiрi Ертiстiң және оның салаларының ластануы көп көңiл
аудартады.
Тақырыптың бастапқы материалдары. Ертiс өзенiнiң тарихы терең,
ежелден қоныс тепкен тайпалармен тығыз байланысты. Ертiс атауының тарихы
кем дегенде екi мың жылдан асары сөзсiз.
Белгiлi саяхатшы П.П.Семенов Иртиш (Ир-қырғыз тiлiнде жер, тыш-қазу)
деп жазса, В.Бартольд Артуш(Эртюш), А.П.Дульзон Кет тiлiнде ’’Ир-
сес’’(өзен) Ирчис сөзiнен өзгерген деген пiкiр айтты. Э.М.Мурзаев гидроним
түбiрi ’’Ир-иiрiм’’, түрiкше Ирмак (өзен). В.П.Попова өзiнiң ’’Гидронимы
Павлодарской области’ деген еңбегiнде ’’Ир’’және ’’Тыш’’ екi компоненттен
құралған деп қарайды. Ертiс-Алтайдың мұздықтарынан басталатын Қара Ертiс,
Қу Ертiс, Бала Ертiс, Бұлғын-Шыңғыл, Қыран, Бұршын қаба өзендерiнiң суын
қосып алып, тасқынды тау өзенiне айналып қазақстан шекарасына шығады. Бұл
жерде Алқабек саласы құйып, Марқакөлден ағып шыққан “Қалжыр”өзенiн
қабылдап, ”қара Ертiс” деген атпен “Зайсан” көлiне келiп құяды. ”Ертiс”
елiмiздiң ең iрi өзен артериясы.
Ертiс өңiрiнiң “Кендi Алтайын” зерттеуге 1 Петр басшылық еттi. 1715ж.
Ямышево (Тұзқала) 1717ж. Железинск, 1718ж. Семей, 1720ж. Семияр, Коряков,
Өскемен бекiнiстерi салына бастады. Павлодар қаласының маңындағы көлдер
тұзды болғандықтан тұз өндiрiлiп, Ертiс арқылы Сiбiрге, Ресей қалаларына
жiберiлiп отырған.
1771-1772 жылдары Академик П.С.Паллас Ертiстi Омбыдан Алтайға дейiн
жағалай жүрiп, географиялық тұрғыдан зерттеп, өсiмдiктер, жануарлар
түрлерiн ашып, халқымен танысты. Сонымен қатар П.П.Семенов-Тянь-Шанский
1856-1857ж, 1856, 1959ж., Ш.Ш.Уалиханов, 1862, 1864ж., Г.Н.Потанин,
И.П.Пржевальский, И.П.Кириллов, Е.П.Михаэлис, В.А.Обручев зерттеуге өз
үлестерiн қосқанымен, де әртүрлi саясатта жүргiздi.
1896-1902 жылдары Ф.А.Шербинаның басқаруымен санақшылар экспедициясы
солтүстiк өңiрлерде көшпелi, жартылай көшпелi шаруашылықтарына зерттеу
жүргiздi.
Бұл аймақтың геологиясы мен геоморфологиясын В.П.Нехорошев, Е.Д.Шлыгин,
А.А.Абдуллиннiң еңбектерiнен таба алатын болсақ, Корабаев Рахымбектiң және
де Омаров Тауанның жұмыстары көбiне, физгеографиялық жағынан сипаттама
беруге арналған. Бұдан басқа да соңғы жылдары экологиямен айналысып жүрген
ғалымдар: К.К.Дускаев, Ш.Шенбергер, Н.А.Амиргалиев, Б.А.Беремжанова,
М.С.Панин, В.В.Иванов, С.К.Бейсембаева, Е.Ж.Жаркинов, В.Н.Голдобин,
Ш.Д.Дюсопов, Н.А.Ибраев және т.б еңбектерін пайдландық.
Тақырыптың жаңашылдығы.
• Аймақтың физикалық-географиялық жағдайы және халық шаруашылығында
игерілуіндегі жалпы кеңістіктегі антропогендік әсердің таралуы.
• Медициналық сараптамалардан өткен нәтижелерге аймақтың зардап шеккен
тарриториясының үлесі туралы мәліметтер жинақталды.
• Ертіс өзені алабының территориясындағы антропогендік ластану
аймақтарының карталары құрастырылды.
• Ертіс өзені алабының табиғи кешендерін жақсарту шаралары негізделді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты.Антропогендік процесс нәтижесінде қазіргі
табиғи ландшафтардың көп өзгеріске ұшырауын және табиғи ресурстардың
экологиялық жағдайы тиімді боларлықтай мөлшерде пайдалану барысында
аймақтың үйлесімін зерттеу арқылы бағалап қадағалау.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер қарастырылды:
1.Ертіс өзені алабының табиғи факторларына кешенді сипаттама беру.
2.Ертіс өзені алабын зерттеген ғалымдардың еңбектерімен, статистикалық
мәліметтерге сонымен қоса бақылау орталықтарының мәліметтеріне сүйене
отырып ластану көлемі мен мөлшерін анықтау.
3.Ертіс өзені алабы территориясында халық санының көп шоғырлануына
байланысты сұраныстың өсуі барысында өнеркәсіптің дамуы. Сонымен қатар
Ертіс өзені алабы территориясында ластаушы өнеркәсіптердің шоғырлануы.
4.Осы мәліметтерді ескере отырып Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес
табиғи ортаны қорғау және қалдықсыз технологияны өңдеу жобаларын қолдану.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер
тізімі берілді
1 ЕРТIС ӨЗЕНI АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ–ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1. Территорияның-географиялық орналасуы
Ертiс өзенi, солтүстiк жарты шардың үлкен он өзенiнiң санына кiретiн,
Солтүстiк Мұзды мұхит алабына жататын, Обь өзенiнiң ең үлкен саласы. Ол
Қазақстанның ең негiзгi су артериясы. Ертiс өзенiнiң бiздiң
Республикамыздағы алатын орны да ерекше. Себебi Ресейдегi Волга өзенi,
Египетте – Нiл, Индиядағы – Ганг өзендерi қандай маңызға ие болса, Ертiс
өзенiнiнде Қазақстандағы маңызы айтарлықтай ерекше, бұл осы елдiң символы
сияқты.
Өзен Қытайдағы Моңғол Алтайының оңтүстiк-батыс беткейiндегi мұздықтардан
басталып, Зайсан көлiне келiп құяды. Қытайдағы Қара Ертiс деген атқа ие
болса, Зайсан көлiнен ағып шыққаннан кейiн Ертiс деп қана аталады. Ертiс
өзенi сөйтiп, Қытай жерiнен басталып, Шығыс Арқа мен Батыс Сiбiр арасындағы
кең алқапты алып жатқан құтты өлкенiң, күре тамыры тәрiздi. Асау толқынды,
ағыны күштi Ертiс өзенi-Шығыс Қазақстан облысының жақпарлы да, жартасты
тауларын кесiп өтiп, Семей Павлодар аймақтарының жерiн қақажара, Омбыдан
өтiп, Ханты-Манси Республикасына жақын жерде Обь өзенiне құяды.
Бiздiң республикамызда Ертiс өзенiнiң алабы оңтүстiк-шығыстан, солтүстiк-
батысқа қарай созылып жатыр. Ол солтүстiгiнде Обь өзенiмен, оңтүстiгiнде
Балқаш-Алакөл көлдерiмен және Сарыарқа, Алтай тауларымен шектесiп жатыр.
Өзеннiң сол жағынан Саур-Тарбағатай, Қалба, Сарыарқа тауларынан алқап
өзендерi келiп құйса, ал оң жағынан Қазақстанның Алтай тауынан, Батыс
сiбiрдiң орталығы Белағаш, Құлынды және Бараба жазықтарынан ағатын өзендер
келiп құяды.Ертiс өзенiнiң алабының 97 % Қазақстан мен Батыс Сiбiр
территориясында жатса, қалған 3 % ғана Қытайда орналасқан. ТМД –да бұл өзен
алабының көлемi тек Енисей, Лена және Амур өзендерiнiң алаптарынан ғана
кiшiрек
Ертіс өзені алабының физикалық-географиялық жағдайы көрсетілген (Сурет
1) [1].
Территорияның геологиялық құрылымы және геоморфологиясы
Архей мен протерозой эралары
(Кембрийге дейiнгi)
Ертiс бойы алабының Дегелең-Шыңғыс ауданының кембрийге дейiнгi
құрылымына Колокольников құмды тақтатасты қабатты жатқызады. Ол ауданның
Мұржық, Арқалық және Дуана сияқты төменгi таулары жатқан, солтүстiк-батыс
бөлiгiнде кездеседi. Мұржық тауының тақтатастарына, мыс
рудаларының кейбiр кен орындары бағынышты. Бұл қабаттың жасы, әлi
анықталмаған, бiрақ олар Шыңғыс Тауының орта кембрийiнен ежелгi.
Алғашқы палеозой эрасы
Тек соңғы жылдары ғана, Қазақстанның төменгi палеозой қабатынан, кембрий
шөгiндiлерi бөлiндi. Шартты түрде, Кендi Алтайдың кембрий-силур қабаттары
геологиялық түсiрiмдердiң нәтижесiнде, келесi территориялардан байқалады:
1. Шарыш өзенiнi алабының солтүстiгiнде;
2. Кембрий-Силур, Кендi Алтайдың шайылатын орта зонасына, солтүстiк-
шығыс жағынан қосылатын, Уба және Үлбi өзендерiнiң жоғарғы ағысында;
3. Кендi Алтай опырылымы шегiнде, антиклинорий ядросында кембрий-силур
тау жыныстары екi жерде, шамамен Змейнагорск маңы және оңтүстiкке қарай,
Шемонайха мен Жоғарғы өзен ауылының орталықтарында;
4. Ең соңғысы Ертiс пен Ертiс маңы зонасының аралығында шайылатын бүкiл
бөлiк, кембрий-силур қабатынан немесе одан қалыптасатын, кристалл тақта
тастардан тұрады.
Метаморфтық қабаттар, қалбаның Ертiс маңы граниттi массивiнiң солтүстiк
беткейiн құрайды. Тау жыныстарының бұл кешенiне, Елисеев сипаттаған,
метоморфизмнiң өзiндiк сипатына ие филитолы түрдегi тақта тастармен Кендi
Алтайдың шегiнде кең дамыған, эпидотосерициттi-хлорийдтi тақта тастар және
құмдар кiредi. Эпидотосерициттi-хлорийдтi тақта тастар және құмдар кварц
дала шпаты серицит, эпидот, хлорид, темiрдiң тотығы, карбонат, аппатит,
циркон, порфириттiң қатты өзгерген, үшкiр және домалақ қалдықтарынан
тұратын, кейде қабаттасып жатқаны анық байқалатын, қою және ашық жасыл
түстi тау жыныстарынан тұрады.
Метаморфтық қабаттардың қалыңдығы, изоклиналдық қатпарлық түрiнде анық
зерттелмеген, бiрақ олар үлкен көлемiмен кездеседi. Бұл қабаттардың жасы,
Қалбадағы тақта айналған өсiмдiктер мен жануарлардың таңбаларының жоқ
болуының нәтижесiнен белгiсiз, сондықтан оларды кембрий-силурға шартты
түрде жатқызады.
Кембрий құрылымы (жоғарғы және орта бөлiмдерi) Дегелең-Шыңғыс ауданында,
солтүстiк беткейдiң алдыңғы тiзбегiн құрайтындықтан, Шыңғыс жотасында анық
белгiлi. Олар сұр кремнийлi тақта тастар қабатынан, ашық сұр, ақ деседе
болатындай, кристалды-дәндi әк тастардың қалың линза тәрiздi кенiнен тұрады
және туфтар мен қатар жүретiн, порфирит жамылғысымен жабылып, бiр қалыпты
қою сұр, кварцийттi-сазды тақта тастар мен көрiнiс бередi. Порфириттер мен
туфтар қабаттасып, көбiне метаморфтық тақта тастарға айналған. Бұл тақта
тастардан, Шаған өзенiне дейiнгi аралықта созылып жатқан және Хан Шыңғыс
деген атпен таныс, Шыңғыс жотасының солтүстiк батыс шегi құралады. Осындай
метаморфтық тақта тастардан, сондай-ақ Қадыр жотасыда қалыптасқан. Шыңғыс
жотасының бүкiл кембрий қабаты порфирлер арасында құрамы мен құрылымы
бойынша жақсы қосылған, тек Қарауыл - Өзек пен Тақыр өзендерiнiң
аралығында, солтүстiк – батыс бағыттағы созылыңқы жүйектi жасайтын граниттi
қабат жатыр. Осы жүйек пен Шыңғыс жотасының опырындысының арасында
орналасқан жоталар тау алдын құрайды. Олар кварциттi сазды тақта тастардан,
алтынның белгiсi бар кварцтардан тұрады. Ертiс алабының, Семей ауданында
кембрий шөгiндiлерiнiң болуы дәлелденбеген, олар Аршалы тауынан солтүстiкке
қарай кездеседi. Мұржық жотасының шегiнен, солтүстiк батысқа қарай
Горнастаев порфиритойдтың қатты қабаттасқан және метаморфтелеген зонасын
кездестiрдi. Осы кездескендердi ескере отырып, шамамен шыңғыс жотасының
кембрий жолағының созылып жатқан жерiне дейiнгi аймақты шартты түрде
кембрийге жатқызуға болады[2].
Ортаңғы палеозой эрасы
Силур шөгiндiлерi Никонов бойынша, Алтайдың солтүстiк бөлiгiнде тараған
(төменнен жоғарыға қарай);
1. Сазды - әк тасты тақта тастар 2 км.
2. Жасыл, қызғылт көк, қызыл-қоңыр тақта тастармен конгломераттар, 5 км.
3. Сазды - әк тасты тақта тастар 1 км.
4. Құмдар, конгломераттар 1 км.
Осы шөгiндiлер мен төменгi силурдың қимасы бiтедi. Силур қабаты Шарыш
өзенi алабы бойынша және Бұқтырма өзенiнiң жоғарғы ағысында, яғни орталық,
солтүстiк және солтүстiк-батыс Алтайдың бiраз жерiн алып жатыр. Алтайдан
батысқа қарай, силур шөгiндiлерi Қалба, Шыңғыс, Дегелең, Ертiс маңы және
Тарбағатайдың көптеген аудандарында кездеседi. Олар бiр-бiрiнен ұқсас.
Негiзгi тараған шөгiндiлерде, Шыңғыс жотасынан алынған мына қимадан көруге
болады (төменнен жоғарыға қарай);
1. кварциттi малта тастар конгломераттар;
2. туфты құмдар, порфириттi лавалар, туфтар, арениг фаунасына әк
тастардың линзасы кездесетiн яшмалық жыныстар, 1000-3000 метр;
3. жоғарыға қарай кварциттi тақта тастар, конгломераттар туфтар,
порфириттi лавалар тараған. Бұлардың iшiнде кей жерлерде, төменгi силурдың
ең жоғарғы бөлiгiнде, маржанды әк тастардың линзалары кездеседi 1000 метр.
Бұдан жоғарыда конгломераттар, порфириттер және альбитофирлi лавалар,
кварциттi тақта тастар және туфтардың қалың қабаты таралған 750-1000 метр.
Силурдың едәуiр жоғарғы қабаттары Шыңғыс жотасының оңтүстiк бөлiгiмен
одан Шығысқа қарайғы жерлерде кездеседi.
Девонның төменгi қабаты және олардың силурмен байланысы, Алтайда әлi
толық анықталмаған. Төменгi девон, негiзiнен порфириттi лавалар, туфтар
және конгломераттар сияқты, вулкандық жыныстардан құралады. Алтайдың
көптеген жерлерiнде девон мен силур кезеңдерiнiң аралығындағы үйлеспеушiлiк
пен үзiлiс анық байқалады. Кендi Алтайдың орта девон қимасының үлкен
бөлiгiн эффузивтер және олармен байланысты туфты, үшкiр тасты жыныстар
құрайды. Кендi Алтайдың девон шөгiндiлерiнiң жалпы қалыңдығы 4-5 км.
болады.
Оңтүстiк Алтайда, көптеген жағдайда құрамында органикалық қалдықтар
кездеспейтiн, тақта тасты қабаттың үлкен қалыңдықтары дамыған. Семей
ауданының девон қимасы мынандай:
* девонның төменгi бөлiгiн вулканды жыныстар құрайды.
Олардың негiзi порфириттi жыныстардан, жоғарыда қышқыл-альбитофирлерден
тұрады. Бұлардың үстiнде әк тастар және басқа да маржандар жатыр. Әк
тастардан жоғары қызыл түстi, тақта тасты-құмды шөгiндiлер немесе ашық сұр
және қызыл, сазды, кремнийленген тақта тастар, туфтар тараған. Олар
оңтүстiкке қарай вулканды жыныстар мен қатты байыған, яғни көп кездеседi.
Оларды Турней құмдары мен әк тастар жауып жатыр 39.
Сергиополь қаласына және де Батыс қалбаға жақын девон қабаттары да,
вулкандық заттарға айтарлықтай бай. Ауданның оңтүстiк бөлiктерiнде (Шар
өзенiнiң бастауы) бұл жыныстар, анденизинофирленген және альбитофирленген
лавалық жамылғы мен қабаттасады. Жоғарғы девон шөгiндiлерi тақта тастар,
құмдар, қышқыл және негiзгi эффузифтер түрлерiмен де байқалады. Олардың
арасында кейде, қалыңдығы 500 метр болатын (Даубай) әк тастар да жатады .
Девонның жоғарғы свиталарында туфтар мен құмдардың арасында өсiмдiк
қалдықтары да кездеседi. Осы белдеуден оңтүстiк-шығысқа қарай, Зайсан
ойпаты мен Сауыр және Маңырақ тау жоталарында девон шөгiндiлерi, жоғарыдағы
құрамын сақтайды. Әк тастар орта және жоғарғы девон шөгiндiлерiнде де
кездеседi[3].
Соңғы палеозой эрасы
Тас көмiр немесе карбон кезеңiнiң шөгiндiлерi Алтайдың батыс шегiнiң
бiраз жерiн алып жатыр, олар девон шөгiндiлерiмен тығыз байланысты.
Карбонның қималары Өскемен мен Риддердiң аралығында толық зерттелген.
Негiзiнде, Нехорошев бойынша порфириттiк лавалар мен туфтар жатса, жоғарғы
бөлiгiне қарай туфиттер және әк тасты құмдар (қалыңдығы 15-25 метр)
тараған. Одан жоғарыда, қалыңдығы 320 метрден жоғары болатын, жасыл сұр,
сазды тақта тастар орналасқан. Бұдан да жоғарыда әк тасты қабатты, сұр
тақта тастардан құралатын, Бұқтырма свитасы жатыр. Бұның қалыңдығы 250-350
метр. Сипатталған қабаттың құрамы өзгермелi, Бұқтырма өзенi бойында, бұл
қабатта, әк тастардың қабатының қалың екендiгi байқалады. Одан кейiн, 1000
метрден жоғары қалыңдыққа жететiн, Үлбi свитасы орналасқан. Ол да тақта
тастар мен құмдардан тұрады, соңғысы жоғарғы бөлiктерге тән. Үлбi
свитасының шөгiндiлерiнiң жоғарғы бөлiктерiнде, өсiмдiк қалдықтары мен
көмiр кездеседi. Карбонның Алтайдағы жоғарғы мүшесi болып, эффузивтi-туфты
қабаттар табылады. Бұнда органикалық қалдықтар кездеспеген. Оңтүстiк
Алтайда карбон шөгiндiлерiнiң қалыңдығы, Кендi Алтайға қарағанда
айтарлықтай көп. Карбонға жататын қалың қабат, сазды тақта тастардан және
әк тасты құмдардан тұрады .
Алтайдан батысқа қарай, Семей маңында, төменгi карбон қабаттары, жоғарғы
девон шөгiндiлерiмен тығыз байланысады. Семейден оңтүстiкке қарай ұзаған
сайын, вулкандық шөгiндiлер көптеп кездеседi. Қалба жотасында, туфтар мен
лавалар қышқыл түрiнде де негiз түрiнде де көп тараған. Карбон
шөгiндiлерiнiң қалыңдығы, Семей және Қалба аймақтарында анық өлшенбеген,
бiрақ олар өте көп және километрлермен есептелiнедi (3-5 км. шамасында) .
Пермь тектоникалық қозғалыстардың шұғыл дифференциясымен ерекшеленедi.
Пермь кезеңiнiң климаты, Алтай тауларында ылғалды болды.
Сауыр жотасында төменгi Пермь жасын көрсететiн, балықтардың қалдықтары,
ал Зайсан қазаншұңқырында, жоғарғы палеозойдың төменгi бөлiгiнде теңiз
фаунасы кездеседi. Қалба жотасы мен Ертiс маңы аудандарының жоғарғы
палеозой шөгiндiлерiнде, жоғарғы карбонда пайда болып, Пермьде жақсы
дамыған пiшiндерде кездеседi. Жоғарғы Пермьдегi жаңа қабаттардың шөгуi,
Сауыр жотасындағыдай, қалың конгломераттардың жиналымы басталды. Осы кезде
бүкiл Қазақстан бойынша, төменгi Пермь мен жоғарғы Триас аралығында, өте
үлкен алмасулар, көтерiлулер, опырылулар мен орқаш таулар пайда болып, тау
көтерiлудiң iрi процесi болғаны байқалады [4].
Мезазой эрасы
Триас – жердiң пайда болу тарихында, құрлық үлкен болып, ал теңiз
ауданы, геосинклинальдың тар ғана жолақтарымен айтарлықтай шектеулi
тараған кезеңнiң бiрi болып табылады. Бұл кезде Алтайда, Кендiрлiк сияқты
ойпаттар қалыптасты. Бұл ойпаттарда өзендер, одан кейiн көлдер пайда болып,
олар кейiннен батпаққа айналды да, бұдан ең соңында тас көмiр қабаты
қалыптасты. Триаста ыстық және құрғақ климат, жауынды кезеңдермен алмасып
отырды. Сонымен, Пермьнiң соңы мен Триастың бiрiншi бөлiмiнде құрғақ, тiптi
кей жерлерi шөлейт климатқа ие болсада, триастың соңында жауын-шашынның
сипаты мен өсiмдiктерiне қарап отырып, климаттың ылғалды болғанын
байқаймыз. Осы кезде тас көмiр қабаты қалыптаса бастады.
Юра уақытында да Қазақстанда құрлықтық режим үстемдiк еттi.
Юраның үгiлу қабатына, ақ түстер тән. Мезазойдың ортасындағы жылы және
ылғалды климат, үгiлу қабығының сiлтiлi және ағарған кремнийлi немесе
каолиндi жыныстарының пайда болуына мүмкiндiк туғызды. Юраның тас көмiр
қабаты, жоғарғы мезазой немесе үштiк кезеңнiң шөгiндiлерiмен жабылады.
Негiзгi әдетте, ең бiрiншi iрi кесектi жыныстардан, көбiнесе
конгломераттардан тұрады. Флоралық қалдықтарды негiзге ала отырып, мезазой
көмiрлi қабатын үш свитаға бөлуге болады. Ең төменгiсi, конгломераттардан,
құмдардан, тақта тасты саздардан құралған. Бұл құрылым Сауыр жотасына тән .
Бор жүйесiнiң климаты толығымен құрғақ, шөлдi болды, бiрақ ол ылғалды
кезеңмен алмасып отырды. Жеткiлiктi ылғал мен өзен жүйелерiнiң дамғыста
едәуiр iрi дәндi өзен шөгiндiлерiнiң кеңiнен тарағанын көремiз . Сауыр
жотасындағы орта мезазойға жатқызатын Кендiрлiк кен орнында, жалпы
қалыңдығы шамамен 25 метрдей, гипсты қызыл саз жатыр. Шөгiндiнiң бұндай
түрi, қарастырылып отырған Сауыр, Маңырақ жотасы мен Зайсан ойпатында,
тек қана осы Кендiрлiк кен орнының аздаған бөлiгiнде ғана анықталды. Семей
аймағында, мезазой шөгiндiлерi анықталмаған. Болжам бойынша жоғарғы
мезазойға, Ертiс өзенiнiң бойында кездесетiн элювиальды саздың ақ түсiне
немесе қызыл, қызыл қою, ашық қызыл, сары түстерге анық боялған жыныстар
жатады (Сурет 2).
Кайназой эрасы
Палеоген кезеңiнiң палеоцен дәуiрiн, тереңдiгi 5-20 метрге дейiн
жететiн, Ертiс ойпатындағы глауканиттi құмдар мен ашық түстi құмдардан,
кварцтық конгломераттардан бiле алсақ, эоцен жыныстары бұл жерден
байқалмайды. Ал олигоцен дәуiрiнде, 15-25 метрге дейiн құмдар, малта
тастар, сондай-ақ, гипст пен күкiрт колчеданы бар жасыл, көкшiл-сұр саздар
кездесетiн, құмдардың жiңiшке қабаты тараған. Барлығының қалыңдығы шамамен
150-300 метрдей болады. Ал неоген кезеңiнде, Алтай тауының климаты үнемi
ылғалды болды. Сондықтан ксерофильдi өсiмдiктер кездеспейдi, керiсiнше
Торғай флорасының элементтерi сақталған.
Төрттiк кезең - осы уақытқа дейiн жүрiп жатқан, жердiң геологиялық
тарихындағы соңғы кезең.
Төменгi плейстоцен дәуiрi Алтай аймағында жақсы зерттелген. Бұл жерде
қотырбұлақ свитасының шөгiндiлерi бар. Қабаттардың сапасына байланысты,
төменгi плейстоценге келетiн Үшқоңыр, гоби және бурылдай деп бөлу
ұсынылуда. Осындағы жоғарғы гоби қабаты, Алтай аймағының көптеген
аудандарында кездеседi. Ол сазды-карбонатты цеметтi, қиыршық тастар мен
малта тастардан тұрады.
Жоғарғы плейстоцен дәуiрiндегi, Тянь-Шань-Алтай аймағында, бiрiншi
мұздық аралық қабат бөлiнбеген. Бiрiншi мұз басу дәуiрiне, Қатон қабаты
бөлiнген, қабаттың құрамына: таулардағы гляциалды шөгiндiлер, тау алдындағы
лессты, пролювийлiк шөгiндiлер және төмен террассалардағы аллювийлер
кiредi. Екiншi мұз басу аралығына, ЖаңашҮлбi қабаты бөлiнедi, ол құмдардан
үшкiр малта тастардан құралған. Соңғы мұз басуға, ежелгi Катон Қарағай
қабаты сәйкес келедi. Ол гляциалды және флювиогляциалды шөгiндiлерден, ал
тау алдында - аллювийлiк және көл шөгiндiлерiнен тұрады. Ертiс аймағында,
Жуков горизонты бөлiнген.
Голоцен шөгiндiлерi аздаған қалындыққа ие және өзендердiң жайылмасын,
төменгi жағалаулық террасаларды, көлдердiң жағасында кездестiресiн.
Құрамында қазiргi кездегi сүторектiлердiң, моллюскалардың қалдықтары бар.
Таулы аймақтарда голоценге, қазiргi кездегi мұздықтардың гляциалды
кешендерiн жатқызады.
Негiзiнен төрттiк кезеңнiң шөгiндiлерi, қарастырылып отырған
территотияның барлық жерiнен кездеседi, яғни кеңiнен тараған[5].
Қазақстандағы Алтай тауы. Қазақтан Республикасының шегiне, Алтай таулы
аймағының батыс бөлiгi ғана кiредi де және ол таулы үстiрттерiнiң
абсолюттiк биiктерiнiң көтерiлуiмен, яғни оңтүстiк-шығысқа қарай
биiктiгiнiң үлкеюiмен сипатталады. Алтайдың шекарасының оңтүстiк-батысында
ұнтақталып бұзылады да, бiртiндеп геологиялық құрылымы және абсолюттiк
биiктiгi бойынша, Қазақстанның ұсақ шоқысымен бiрiгiп кетедi. Бұқтырма мен
Қара Ертiс өзенiнiң аралығында, дерлiк ендiк бағытта, абсолюттiк биiктiгi
3373 м жететiн. Оңтүстiк Алтай тау жүйесi созылып жатыр. Ол оңтүстiк –
батысында, Зайсан ойпатына қарай түскен, бiрнеше тау сiлемiндерiмен
бөленетiн, сарымсақты және Нарым тау жоталарынан тұрады. Бұған мысалға,
аралықта да Марқакөл көлi опырығы жатқан Күршiм және Азутауды алуға
болады. Жоталар аз тiлiмденуiмен және де солтүстiкке қарай күрт құламалы
болатын, биiкте қиып өтетiн асулармен ерекшеленедi. Солтүстiкте Орталық
немесе iшкi Алтай таулы жатыр, ол дерлiк ендiк бағытта созылып жатқан және
бiртiндеп батысқа қарай төмендейтiн, солтүстiк және оңтүстiк бөлiнетiн екi
негiзгi тау тiзбегiнен тұрады. Оңтүстiк тiзбек, Белуха тауы орналасқан,
Қатын жоталарының биiк тау сiлемдерiнен құралады. Шыңының әрқайсысы,
солтүстiктен оңтүстiкке созылған тау жотасын жасайды; Шығыс шыңының
абсолюттiк биiктiгi – 4506 м болса, батыста – 4440 м. Қатын Белкасының
батыстағы тура жалғасы болып, биiктiгi 2600 м дейiн жететiн, Қатын өзенiмен
бөлiнген, Холзун жотасы табылады. Тау тiзбектерi, қар сызығынан айтарлықтай
жоғары көтерiледi, сондықтан Алтайдың көптеген және едәуiр iрi мұздықтары
осында орналасқан. Орталық Алтайдың жер бедерiнiң негiзгi ерекшелiгi болып,
биiктiктердiң үлкен қарама-қарсылығы және абсолюютiк белгiсi шамасынан 1000
м болатын түбi тегiс, кең көлемдегi тау аралық төмен жерлердiң болуы
табылады. Холзуннан, Батыс Алтайдың жоталары - Үлбi, Иванов (абсолюттiк
биiктiгi 2674 м дейiн), Оба тарайды. Таулы Алтайдың өзiне тән ерекшелiгi
болып, әр түрлi гипсометриялық деңгейде болатын, ежелгi пенепленнiң
реликтерiнiң кеңiнен таралуы табылады.
Ежелгi пенеплендер жоталарының су айрық бөлiгiнде, дерлiк тегiс
шындарға ие. Таулы Алтайдың альпi жер бедерi тән, биiк таулы жерi (құзды
шыңдар, тар, терең аңғарлар, тас тасқындарымен шөгiндiлерi бар құламалы
беткейлер, тiк беткейлер), Күршiм, Қатын жоталарының және оңтүстiк Алтайдың
едәуiр бөлiктерiн алады. Мұздықтың әсерiнен пайда болатын жер бедерiнiң
кәдiмгі түрлерiне: торгтар, цирктер, карлар жатады. Көбiне мұздықтар мен
мореналық араңдар арасына тасты құмдас түседi.
Таулы Алтайдың биiк таулы жерлерiнiң негiзгi ауданы, эрозиялы-
тектоникалық және мұздықты тiлiмденген әр түрлi формадағы, жер бедерiнiң
жүйектi тегiс шынды, тiк беткейлi түрлерiмен көрiнiс бередi. Абсолюттiк
биiктiгi шамамен 2000 м шамасындағы орташа таулар, Оба, Иванов, Листвяга
және Күршiм жоталарында кеңiнен дамыған. Бұларға өзiнiң пiшiндерi жағынан,
альпiлiк жер бедерiне жақындау, бiрақ тiлiмдену тереңдiгi аз. Беткейлерде
және тегiс шыңдарда, Үгiлген негiзгi жыныстар, шөгiндiлер, торгтар және
қорымдардың үйiлiп жатуы кездеседi. Олардың қалыптасуы, аязды үгiлуi және
солифлюкция процестерiне байланысты. 1200-1500 метрдегi абсолюттiк
биiктiктерде, әсiресе, Қалба тауының шығыс бөлiгiнiң үлкен ауданын алатын,
аласа таулы жер бедерi кеңiнен тараған. Шеткi оңтүстiк-бастықа аласа таулы
жер бедерi, бiртiндеп, шығу тегi эрозиялы – тектоникалық ұсақ шоқыға қарай
өтедi. Алтайдың оңтүстiк-батыс перифериясында аздаған көлемде, палозойдың
қатпарлы жыныстары немесе палеогеннiң сазды және құмды-сазды шөгiндiлерiнен
тұратын, цоколдар, биiк және орташа толқынды жазықтардың денудациялық
топтары дамыған. Алтай тау жоталарының перифериясында, шегiнде делювиальды-
пролювиальды еңiстiк бұрышты аз, әлсiз тiлiмденген жазықтармен тұтасатын,
енi 5-8 км дейiнгi, ысырынды конустардың жер бедерiне, сондай-ақ, жаңа
тектоникалық қозғалыстардың нәтижесiнде пайда болған, тектоникалық
кертпештер де тән.
Саур және Тарбағатай тау сiлiмдерi, Зайсан ойпатының оңтүстiгiнен
шұғыл көтерiледi. Екi тау жотасы да, герцин қатпарлығында қалыптасып бiттi.
Бұл территорияда бүкiл мезозой мен палеоген бойында, бiркелкi денудацилық
процестердiң байқалуымен бiрге, тербелмелi қозғалыстардың аздаған
айырмашылығы бар, құрлықтық платформалық режим жүредi. Неоген басында жер
бедерi, Қазақстан ұсақ шоқысының қазiргi кездегi бедерiн еске түсiрдi,
бiрақ жаңа тектоникалық қозғалыстардың артуынан, неоген-төрттiк кезеңде,
тау жоталары өздерiнiң қазiргi кездегi биiктiктерiне жеттi. Саур жотасының
шығыс бөлiгi (Мұзтау тауы) айтарлықтай биiк және абсолюттiк биiктiгi 3816 м
жетедi. Батыста абсолюттiк биiктiктер 900-2000 м аралықтарында болады
(Маңырақ жотасында). Шығыс Қазақстанның көптеген тау жоталары сияқты, Саур
жотасында қысқа оңтүстiк беткеймен жайпақ және ұзын (30 км дейiн) солтүстiк
беткейлi, тiк ассиметриялық көтерiлiммен сипатталады. Саур жотасының шығыс
бөлiгiнiң биiк таулы, қатты тiлiмденген жер бедерi, 1000-1500 м дейiн, тiк
бағыттағы үлкен тереңдiкте тiлiмденуiмен ерекшеленедi. Бiрақ, ежелгi мұз
басуының iздерi мен қазiргi мұз басу байқалса да, альпiлiк жер бедерi
кездеспейдi. 3700-3800 метр абсолюттiк биiктiктерде орналасқан, тегiс шыңды
пенеплендер мен су айрықтық жер бедерiн, қазiргi кездегi мұздықтар басып
жатыр. 1800-3000 м биiктiгi, тегiстелген ежелгi жер бедерi кеңiнен
таралған, орташа таулы жүйектi жер бедерi алады. Саур жотасының батыс шегi,
Үйдене өзенi аңғарымен оңтүстiк және солтүстiк Саур жоталырына бөлiнедi.
Абсолюттiк биiктiктерi 1700-2700 м аралықтарында және 1000 м дейiн тiк
бағытта тiлiмденген. 2200-2300 биiктiкте нивальды және солифлюкциальды
процестермен жер бедерiнiң түрлерi дамыған. 100-1200 м абсолюттiк
биiктiктердегi, аласа таулы аймақта жер бедерiнiң жүйектi және жүйектi-
шоқылы түрлерi тараған. Саур жотасынан оңтүстiкке қарай, тiк беткейлi,
шұғыл көтерiлген пенеплен түрiндегi Шағаноба және Ақжебұта таулары
орналасқан. Шағаноба мен Үйдене өзендерiнiң сол жақ жағалауы, сайкөл
жотасының солтүстiк беткейлерiнде және кендiрлiк ойпатының шегiнде, 1500-
1700 метр абсолюттiк биiктiкте, жоғарғы палеозойдың эффузивтi-шөгiндi
қабатында қалыптасқан куэсталық (бір беткейі тегіс, екінші беткейі
құламалы) жер бедерi кеңiнен дамыған. Кендiрлiк ойпаты, жүйектi-шоқылы
денудациялық жер бедерiнiң дамуымен сипатталады [6].
Тарбағатай жотасы геоқұрлымдық жағынан Жоңғар Алатауынан тез
ажыратылады. Ол Жоңғар-Балқаш және Зайсан геосинклинальды зонасын бөле
отырып, герцин кезеңiнде де дамып отырған каледон антиклинориi. Таудың
көтерiлуi мезозойда да және қазiргi уақытта да жүрiп отырады. Тарбағатай,
кәдiмгi орташа таулы құрылым болып табылады және Қазақстан шегiне 1800 км
созыла отырып, өзiнiң батыс бөлiгiмен кiредi. Жотаның беткейлерi,
аңғарлармен терең тiлiмделген болса да, солтүстiк беткейi, оңтүстiгiне
қарағанда жайпақтау болып келедi. Су айрық бөлiгiнде, тегiстелген жер
бедерi кеңiнен таралған. Тарбағатай тауының орташа абсолютiк биiктiгi 2000
м шегiнде өзгерiп тұрады (ең жоғарғысы – 2993 м) Тарбағатай, Алакөл және
Зайсан ойпаттарын бөлiп тұрады. Батыста солтүстiк-батыс бағытта
Тарбағатайдың абсолюттiк биiктiгi 1300 м дейiн төмендейдiтiн, шыңғыс жотасы
кетедi. Шыңғыс жотасы – оңтүстiк батыс бөлiкте орналасқан, солтүстiк-
батыстан ұсақ шоқырларға дейiн созылып жатыр. Шыңғыстау қыраты ұзындығы 180-
200 км, ал енi 50-60 км дейiн созылады. Абсолюттiк биiктiгi 1000 м. жалпы
алғанда аласа таулы, тiк беткейлi жер бедерi тән. Соның iшiнде солтүстiк-
шығыс жағын, кей кездерде ұсақ тауларға немесе ұсақ шоқыларға жатқызады. Ал
оңтүстүк-батыс беткейi бiртiндеп төмендеп, ұсақ шоқылармен жалғасып кетедi.
Тарбағатай мен Саур қатпарлық құрлымдары Қазақстанның ұсақ шоқысының
құрылымының жалғасы ретiнде. Тарбағатайдың шегiнде, негiзiнен палеозой
жыныстарының шөгiндi қабаттары (тақта тастар, әктастар құмдар) дамыған.
Тарбағатайдың шегiнде, орташа таулы, аласа таулы және тау алды адыры жер
бедерi бөлiнедi. Орташа таулы, қатты тiлiмделген жер бедерi бөлiнедi, 200-
2900 м абсолюттiк биiктiктерде 700 м биiктiкке дейiнгi жолдарды 200 м
жоғары, соңғы ежелгi мұз басудың iздерi, қалындығы аз ғана морена, ұзындығы
5-7 км дейiн болатын трог түрiнде кездеседi. Бiрақ, қазрiгi кездегi, қар
сызығының жоғары орналасуымен байланысты, қазiргi, жаңа мұз басу жоқ.
Тектоникалық кертпештердiң табаны, қалың тау алды ысырынды конусы мен
адырлы жер бедерiмен шектеседi. Адырлы жер бедерi, Батыс Тарбағатайдың тау
етегiне тура келедi. Тарбағатайдың адырлы жер бедерi – бұл еңiстiгi 200
болатын, әлсiз тiлiмденген беткейлi, 50-70 м биiктiгi, жондар мен
жүйектердiң алмасып отыруы.
Ертiс маңының акумулятивтi жазығы, Батыс Сiбiр жазығының оңтүстiк
–шығыс шегiне сәкес келедi. Ертiс өзенiнiң екi жақ жағалауында да,
айтарлықтай кеңiнен созылып жатыр және сондай-ақ солтүстiкке және шығысқа
қарай әлсiз еңiстеу болып келедi. Абсолюттiк биiктiгi де осы бағытта 120-
110 м-ге дейiн төмендейдi. Ол оңтүстiгiнде қазақтың ұсақ шоқысымен, ал
шығысында - Алтай тауларымен, солтүстiгiнде - Обь маңы үстiртiмен шектессе,
ал батысында аймақтың шекарасымен шектесiп кетедi. Бұл жерде, ойпаттың
негiзгi жоғарғы жағы, жеңiл болып келген (құм, құмдақ ) ежелгi аллювийлiк
жыныстардың айтарлықтай қалың қабатымен жабылған, үштiк шөгiндiлер жататын,
палеозой жыныстарынан тұрады.
Ертiстiң қазiргi аңғары, тегiс өзендiк эрозиондық қима түрiнде көрiнiс
бередi де, биiк террассаның тiк кертпештерiмен шектеседi. Шығыстан батыс
бағыттқа қарай шамамен 300 км-ге дейiн созылады. Оның енi, жайылмасын қоса
есептегенде; батыс бағытта кеңейе отырып, 1-2 км-ден 8-10 км-ге дейiн
барады. Жайылманың абсолюттi биiктiгi шамамен, батыс шегiндегi аймақтарда
140 м-ден, шығысында 240 м-ге дейiн өседi[7].
Бараба жазықтығы, Батыс Сiбiр ойпатының оңтүстiк-шығыс шегiнде, Ертiс
өзенiнiң оң жақ жағалауын алып жатыр. Ол кайнозой жасындағы сазды-құмды
жыныстардың қалың қабаттарынан (2500 м-ге дейiн) тұрады және өте тереңдегi
палеозой қатпарлы фундаментiнiң жатуымен сипатталады. Ол сондай-ақ өте
терең емес көл қазаншұңырларымен эрозиондық табандары бар, ал олар өз
кезегiнде құмды жалдармен алмасатын, тегiс толқынды жазықтарға ие. Жер
бедерi Ертiс өзенiнiң аңғарына қарай батыс бағытта сәл еңiстеледi.
Құлынды құрғақ далалы аймағы да, Батыс Сiбiр ойпатының оңтүстiк
шегiнiң шетiнде және Алтай тауының батыс бөлiгiнiң етегiнде орналасқан. Бұл
әлсiз толқынды жазықтық, төрттiк кезеңнiң аллювиалдық құмдарымен және
сондай-ақ малта тастармен жабылған, мезо-кайнозойдың сазды жыныстарынан
тұрады.
Шыңғыстау жотасы, бiрнеше аласа таулы қыраттарынан тұрады (үстiрт
тәрiздi массивтерден бөлiнген). Оларға Белтерек, Айыр, Семейтау,
Делбегетай, Дегелең, Ордатау таулы қыраттар жатады. Бұлардың бәрi тегiс
үстiрт тәрiздi сипатқа және ассиметриялық беткейлерге ие. Шыңғыстаудың ең
биiк нүктесi - Қособа тауы (1305 м). Негiзiнен шыңғыстау антиклинорийi,
эффузивтi порфириттi қабатты, конгломераттар, тақта тастар, құмдардан
тұратын төменгi және орта палеоген жанартаулық шөгiндi жыныстарынан
құралған.
Зайсан ойпаты, Алтай және Тарбағатай тауларының жүйесiн бөлiп жатыр.
Оңтүстiкте, ол Саур және Маңырақ жоталарын қоршалады. Иiлген жазықтың жер
бетiнде Сандықтас, Алжан, Құламай, Қарғалы және т.б. сияқты аласа таулы
көтерiлiмдер тараған. Бұл ойпаттың орталық бөлiгiнде, iрi Зайсан көлi
орналасқан (абсолюттiк биiктiгi 382 м). Ойпаттың түбi тегiс және жайпақтау
толқынды жер бедерiне ие, аллювиальды террасалар түрiнде. Жалпы Зайсан
ойпатының жер бедерi абсолюттiк биiктiгi 400-500 м болатын, аккумулятивтi,
иiлген-жазықтықты, кей жерлерде бұл жер бедерi жүйектi және кедiр-бұдырлы
құмдарға ауысады.
Жоғарғы Ертiс алабын Қазақстан қатпарлы аймағы мен Алтай-Саян таулы
жүйелерiнiң түйiскен жерiнде орналасқан және жер бетiн өте әртүрлi формала
және айтарылықтай күрделi орографиялық құрылымды, таулы жер бедерiне ие.
Орографиялық жағынан, қарастырылып отырған территория, абсолюттiк биiктiгi
200 м-ден 45000 м дейiнгi қатпарлы-жақпарлы таулы аймақ болып саналады.
Биiк емес (500-600 м) шоқылар, жоталар, аласа таулы көтерiлiмдермен
және де кең аңғарлармен алмасып отырады.
Ал Орта Ертiс алабындағы таулы аймақтан шығардағы, территория кiредi.
Аңғардың абсолюттiк биiктiгi 200 м-ден көтермiлмейдi. Сол жақ жағалауы,
солтүстiк –шығысқа, Ертiс өзенiне қарай жалпы еңiстеу болып келедi. Жер
бедерi, кiшi жондар мен сайлары бар, тегiс жазық түрiнде болады.
Қалба жотасы, Алтай тау сiлемiнiң сол жақ жағалауының жалғасы болып
табылады. Шығыста ол, Ертiс өзенi аңғарында терең иiлiм жасай отырып, Нарым
жотасына кiредi. Одан ары, Қалба жотасы ендiк бағытта, Шар өзенiнiң
аңғарына дейiн созыладыда, солтүстiк-батысқа бұрылады және Ертiстен 40-60
км жерде, жүйектер түрiнде бiтедi.
Қалба жотасынан шығысқа және оңтүстiкке қарай, Алтай тауының тiзбегi
орналасқан[8].
1.2Климат жағдайы
Таулы Алтай мен жоғарғы және ортаңғы Ертiстiң территориясы шұғыл
континентальды климатпен сипатталады. Үлкен қашықтықта және жолында тау
жүйесi жатқанына байланысты, Атлант мұхитынан келетiн ауа массалары, бұнда
өзiнiң ылғалын жоғалтқан, құрғақ күйiнде келсе, Солтүстiк мұзды мұхиттан
келетiн ауа ағындарыда – суық және құрғақ болады. Әсiресе өте
құрғақытылығымен, Ертiс өзенiнiң сол жақ жағаларының ұсақ шоқылы және
жазықты аудандары ерекшеленедi. Айтарлықтай орталық биiк таулы аудандары
мен батыс және солтүстiк шеткi бөлiктерiне тән.
Жылдың жылы уақыттары, биiк таулы альпi белдеуiн қоспағанда, бүкiл жерде
маусым-шiлде айларының едәуiр жоғарғы көрсеткiштерiмен бiрге оң таңбалы .
Терiс баланс, бұл жерде қараша мен ақпан айларында байқалады және де ең
аз мөлшерге желтоқсан-қантарда жетедi. Берiлген кестедегi жекелеген жылдары
жазылған радиациялық баланстың мөлшерi орташа мәлiметтерi аз болуы мүмкiн.
Радиациялық баланстың, жалпы жиынтық жылдық мөлшерi, таулы жерде 35-40
ккалсм2 аралықтарынан, солтүстiк тау алды аудандарында 40-42 ккалсм2
дейiн өзгередi(Кесте 1).
Кесте 1
Радиациялық баланстың орташа жылдық және айлық мөлшерi
Стан-ция Биiк-
Тiгi
8 мс 8 мс
Әлсiз 15-19 20-29
Орташа Қарқынды 20-29 30-39
Өте қарқынды 30-39 40-49
40 50
Минус 50 С жоғарғы ауа температурасының кезеңi көптеген станцияларда
наурыздың үшiншi жартысында басталып, қазанның соңғы күндерi мен қарашаның
бiрiншi бөлiгiнде бiтедi.
Суық кезең наурыздың үшiншi жартысы мен сәуiр айының бiрiншi жартысының
басында, ал биiк таулы аудандарда мамырдың аяғында бiтедi.
Желдiң жылдық орташа жылдамдығы батыс жазықты және шоқылы, аласа таулы
аудандарда 4-4,5 мс болса, Зайсан ойпатында 3,0-3,5 мс. Қысқы
уақыттарында, ертсiтiң сол жақ жағалауындағы жоталы, ұсақ шоқылы аудандарда
желдiң жылдамдығы жазға қарағанда жоғары болса, ал Қалба жотасы мен Зайсан
ойпатының аймағында керiсiнше. Қысқы уақыттарда желдiң жылдамдығы таулы
қыраттардың ең биiк ашық бөлiктерiнде жаз айларына қарағанда 2 есе көп
болса, ал биiк таулы далалық жерлер қысқы уақыттарда керiсiнше желсiз ауа-
райына ие болады.
Ертiс өзенiнiң жоғарғы және орта ағысының территориясындағы атмосфералық
жауын-шашынның таралуына, сол аймақтың биiктiгi мен орографиясы үлкен ықпал
жасайды. Жауын-шашын ертiс маңына, зайсан ойпатыны жазықты аудандары мен
Қазақтың Ұсақ шоқысына, едәуiр бiрқалыпты түседi. Олардың мөлшерi шыңғыс
тауының Қалба жотасы мен Саур-Тарбағатай беткейлерiнде, ылғал тасымалдауына
үстемдiк ететiн беткейлердiң бағыттарына және жергiлiктi жердiң биiктiгiне
байланысты, қатты өзгерiп, әр түрлi түседi.
Қазақтың ұсақ шоқысы мен ертiс маңы жазығында жауын-шашынның жылдық
мөлшерi, көп жылдық уақыттағы орташа мәні бойынша 250-300 мм құраса, ал
Зайсан ойпатында 180-200 мм.
Шыңғыстаудың солтүстiк беткейлерiндегi, оның едәуiр көтерiңкi
бөлiктерiнде жауын-шашынның жылдық мөлшерi 300 мм дейiн, орташа таулы
белдеу мен биiк таулы жерде 500 мм дейiн өседi.
Алтайда жылдық жауын-шашынның ең көп мөлшерi, Батыс (1500-1800 мм) және
Солтүсiк Алтайдың (1000-1200 мм) қыраттарынан келетiн, ылғалды ауа
ағындарының жолында жатқан, беткейлерге түседi.
Жауын-шашынның жиынтығы жекелеген жылдары, олардың орташа көп жылдық
уақыттағы мөлшерiнен, айтарылқтай ерекшеленедi (2 есеге).
Қыста, Оңтүстiк Алтай және одан ары Қазақтың ұсақ шоқысы арқылы өтетiн
жоғарғы қысымды Сiбiр антициклонының үстемдiк етуiне байланысты, құрлықта
қалыптасатын құрғақ оңтүстiк-батыстық және оңтүстiк желдерге ие. Сондықтан
орталық және оңтүстiк Алтайдағы биiк таулы үстiрттер мен ойпаттарда, Зайсан
ойпатында, Саур-Тарбағатайдың беткейлерiнде және Қазақтың ұсақ шоқысында
жауын-шашын өте аз түседi.
Сұйық және қатты түрде түсетiн жауын-шашын мөлшерiнiң қатынасы,
жергiлiктi жердiң биiктiгiнiң өсу деңгейiне байланысты өзгермелi. Жазықты
және аласа таулы аудандарға, сұйық күйiнде түсетiн жауын-шашын тән. 220-
2500 метр аралықтарындағы биiктiктерде, қатты жауын-шашын мөлшерiмен
бiрдей, яғни тең түссе, ал биiк таулы жерлер қатты түрiне ие. Алтайда 3100-
3400 метр арасындағы биiктiктерде, тек қана қатты жауын-шашын түседi.
Жауын-шашынның айлық максимумы, маусым немесе шiлде айларында байқалады.
Кейбiр күз кезiндегi жауын-шашынның көбеюi, Алтайдың солтүстiк-шығыс
аудандарында байқалады. Таулы Алтай мен Жоғарғы Ертiстiң басқа
аудандарында, жаздан күзге дейiн жауын-шашын мөлшерi бiртiндеп төмендеп
отырады. Бүкiл территорияда жауын-шашынның ең аз түсетiн айы – ақпан.
Жауында күндердiң саны жергiлiктi жердiң биiктiгiнiң өсуiне байланысты,
ал жазғы және тау алды аудандарында оңтүстiк бастытан, солтүстiк-шығысқа
қарай көтерiледi. Таулы Алтайда сәуiрден қазанға дейiнгi кезеңде түсетiн
жауын-шашын, жылдық жиынтықтың 70-85 % құраса, ал Қазақтың ұсақ шоқысында
60-70 % болады. Тәулiгiне 20 немесе 30 мм жауатын жауын-шашын сирек және әр
жыл сайын байқаланбайды. Жауын-шашынның тәулiктiк ең жоғарғы мөлшерi
жазықты аласа таулы, тау алды және орташа таулы адандарда 100 мм болады.
Ол маусым-тамыз сияқты жаз айларына келедi.[8]
Қысқы уақыттарындағы жауын-шышын мөлшерiнiң жазықты, шоқылы аудандарда
және тау аралық ойпаттарында аз түсуi, керiсiнше олардың тау
беткейлерiндегi көп мөлшерi және де қардың желмен ұшуы, территориядағы қар
жамылғысының таралуының әр жерде әркелкi екенiн көрсетедi.
Алғашқы қар түсуi мен тұрақсыз қар жамылғысы солтүстiк-батыс аудандарда
- қазан айында, солтүстiк-шығыс тау алды аудандарындағы - қыркүйекте, ал
биiк таулы аудандарды тамыздың аяғы мен қыркүйектiң орташа аяғында 20-30
күннен кейiн қалыптасады.
Қардың қалыңдығы, қыстағы қар жамылғысының биiктiгiне сәйкес, 0,20-0,2 м
болса, жекелеген жылдары 0,30-0,35 м дейiн өседi. Көптеген жағдайларда қар
жамылғысының қалындығы қыста, батыс жоталы - ұсақ шоқылы және жазықты
аудандарға тән, қатты боран арқылы өсе бередi.
Қар жамылғысындағы судың ең көп қоры, Ертiс өзенiнiң сол жақ
жағалауының жазықты аудандарда, орташа 30-40 мм болса, Батыс және Орталық
алтайдың биiк таулы аудандарында 800-100 м құрайды.
Ертiстiң сол жақ жағасының жазықты және жоталы-ұсақ шоқылы
аудандарындағы қардың биiктiгi 75-100 см артық көтерiлмейдi. Қар қорының
көп мөлшерi, Батыс Алтайдың алдыңғы жоталарының беткейлерiнде байқалады.
Қардың еруiнiң басталуы мен тұрақты қар жамылғысының бұзулуы, қары аз
батыс аудандарда, шашамен наурыз айының соңында қары көп аудандарда –
сәуiрдiң ортасы мен аяғында, ал биiк таулы жерлерде мамыр –маусым айларында
байқалады. Биiк таулы аудандардың мұздықтарының фрин сызығы аймағында,
қардың еруi күзге дейiн созылады[10].
1.4 Гидрография жүйесi
Қарастырылып отырған аймақ гидрографиялық тордың дамуымен сипатталады.
Негiзгi су артерияларына Бия, Қатын, Ертiс өзендерi жатады. Бия мен Қатын
өзендерiнiң қосылуынан, ең iрi саласы Ертiс өзенi болып табылатын, ТМД-дағы
iрi өзендердiң бiрi – Обь өзенi қалыптасады.
Көлдер мен жасанды су қоймалары, қарастырылып отырған аймақтың
ландшафттарының негiзгi элементiн құрайды. Ең iрi көлдер Алтай мен Зайсан
ойпатында (Марқакөл, Телецк, Зайсан), ал жасанды көлдер немесе су қоймалары
Ертiс өзенiнде (Бұқтырма, Өскемен).
Өзен торы бастауыш Қытайдан, яғни Моңғол Алтайының басты беткейiнен
алып, Зайсан көлiне құйғанша “Қара Ертiс” деп аталатын Ертiс өзенi – Ертiс
алабының басты су артериясы. Өзеннiң жалпы ұзындығы 4451 км болса, бiзде
Боран станциясынан (Жоғарғы Ертiс) 1715 км созылып жатса, ал Семей
қаласындағы жармаға дейiнгi өзеннiң ұзындығы 897 км болады. Осы
территориядағы өзен алабының ауданы 196 мың км2, су ағыны – 33,86 км3.
Бүкiл Ертiс алабының жалпы су жинау ауданы – 402,2 мың км2 құраса, ағынының
көлемi – 33,5 млн.м3.
Ертiс өзенiне, Қазақстан территориясынан бастау алатын, өзен ағынының 46
% немесе 26 км3 ағынын құрайтын 77 iрi салалар құяды. Жалпы алғанда
қарастырылып отрыған территорияда 32 650 өзен бар, ондағы өзеннiң бiрi
Ертiстiң ұзындығы 1000 км-ден көп болса, ұзындығы 500-1000 км болатын екi
өзен (Қатын және Шарыш) бар. Тағы бiраз өзеннiң ұзындығы 300 км болса,
бүкiл өзендердiң жартысының ұзындығы 10 км.
Ертiс өзенiнiң су балансын құраудағы негiзгi рольдi Алтай тауынан
ағатын, оң жақ салалары атқарады.
Ертiс өзенiнiң енi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz