ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТЕХНОГЕНДІ ЛАСТАНУ КӨЗДЕРІ
Тақырыбы: Шығыс Қазақстан облысының техногенді ластануына ықпал етуші
негізгі факторлар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ
1.1 ШҚО-ның табиғи-климаттық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Шығыс Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық
сипаттмасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТЕХНОГЕНДІ ЛАСТАНУ
КӨЗДЕРІ
2.1 Ластануына ықпал етуші негізгі
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.2 Ертіс өзені алабының техногендік
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Семей оңірінде техногенді үйінділердің
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.4 Қоршаған ортаға ядролық полигонның
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .21
3 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ АХУАЛЫНА
ТАЛДАУ
3.1 Атмосфераның жай-
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .27
3.2 Су ресурстарының жай-
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...29
3.3 Жер ресурстарын
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...33
3.4 Өндіріс және тұтыну
қалдықтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 38
3.5 Биоресурстардың жай-
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .42
3.6 Радиациялық
ластану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .47
4 ТАБИҒИ ОРТАНЫҢ АНТРОПОГЕНДІК ЛАСТАНУ ЖОЛДАРЫН ЖАҚСАРТУ ШАРАЛАРЫ
4.1 Шығыс Қазақстан облысы табиғи ортасының антропогендік
ластанудан жақсарту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 58
4.2 Шығыс Қазақстан облысының қоршаған ортасын қорғаудың
2011-2012 жылдарға арналған өңірлік бағдарламасының
орындалуына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан Республикасы дамуы бойынша алдынғы қатардағы 50 ел қатарына кіру
туралы сөзі барлығымызға бағдар болып отыр. Экологиялық қауіпсіздік тұрақты
дамудың негізгі бір көрсеткіші болып табылады. Сондықтан республикамыздың
экологиялық жағдайын жақсарту жөніндегі сұрақтың маңызы зор болып отыр. Бұл
жұмыста Шығыс Қазақстан облысының техногенді ластану көздері зерттеліп,
қоршаған ортаны жақсарту мәселелері қарастырылған.
Техногенді ластану біріншіден экологиялық мәселеге жатады, екіншіден
антропогенді ландшафттарының қалыптасуының факторы болып табылса, үшінші
жағынан адамзаттың өмірінің сапасын төмендететін фактор болып табылады.
Сондықтан зерттелген тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Ғылыми жаңашылдығы. Бұл жұмыста Шығыс Қазақстан облысының техногенді
ластану және оның көздері жүйелі түрде зерттеліп қоршаған табиғи ортаны
жақсарту шараларына талдау жүргізіліп ұсыныстар берілген. Жұмыста
анықталған ластану ерекшеліктерін пайдаланып қоршаған ортаның ластану
деңгейін болжауға мүмкіндік береді және оны реттеу, жақсарту және қалпына
келтіру жұмыстарына көмек бола алады.
Практикалық маңыздылығы. Бұл жұмыста Шығыс Қазақстан облысының
техногенді ластану көздері қарастырылған және қоршаған ортасының қазіргі
заманғы ахуалына талдау келтірілген. Сонымен бірге Шығыс Қазақстан
облысындағы қалалардың экологиялық мәселелері, Ертіс өзені алабының
техногенді ластануы, Семей өңірінде техногенді үйінділердің таралуы және
қоршаған ортаға ядролық сынақ полигонының әсері зерттелген.
Осы экологиялық мәселелерді шешуде облыста өңірлік бағдарлама
қабылданған. Шығыс Қазақстан облысының қоршаған ортасын қорғаудың 2005-
2007 жылдарға арналған өңірлік бағдарламасының орындалуына талдау да бұл
жұмыста сөз етілмек. Сондай-ақ жалпы табиғи ортаның антропогендік
ластануына ықпал етуші негізгі факторлар және осы мәселелерді шешу жолдары
мен жақсарту шаралары да қарастырылған. Бұл жұмыста анықталған мәліметтерді
пайдаланып қоршаған табиғи ортаны жақсарту шараларын жоспарлауға
пайдалануға болады.
Диплом жұмысның мақсаты. Шығыс Қазақстан облысы Қазақстан
Республикасының техногенді ластанған аймақтарының бірі болып табылады,
себебі бұл жерде республикамыздың ірі өндіріс орталықтары, кен орындары
шоғырланаған, сонымен қатар ядролық сынақ полигоны да осы жерде орналасқан.
Ядролық сынақтар қазіргі таңда жүргізілмегенімен оның зардабы әлі де
таусылар емес.
Бұл жұмыстың мақсаты Шығыс Қазақстан облысының техногенді ластану
көздерін зерттеп, оның қоршаған табиғи ортаға тигізетін әсерін ашып көрсету
және ластану ерекшеліктерін сандық мәлімет түрінде көрсетіп анализ жасау.
Шығыс Қазақстан облысы республикамыздың шығысында орналасқан ірі
өндірістік өңір. Бұл жерде тау-кен өнеркәсібі, метталлургиялық өнеркәсіп,
энергетика саласы және т.б. жақсы дамыған аймақ. Өндірістің қарқынды дамуы
экологиясының да нашарлануына, сонымен қатар тұрғындарының денсаулығына
кері әсерін тигізуде. Сондықтан осы өңірдің экологиялық мәселелеріне ерекше
назар аудару қажет. Сонымен қатар облыста жүргізіліп жатқан қоршаған табиғи
ортаны қорғау шаралары қарастырылып талқыланады және кейбір табиғи
компоненттерін қалпына келтіру мәселелерін де ашып көрсету көзделген.
Диплом жұмысының міндеті. Шығыс Қазақстан облысының техногенді
ластанудың негізгі көздерін анықтау, қоршаған табиғи ортаның ластануының
факторларын анықтау және олардың кері әсерін бағалау. Шығыс Қазақстан
облысының қоршаған ортасының қазіргі ахуалын зерттеп, талдау болып
табылады.
Зерттелу объектісі. Жұмыстың зерттелу объектісі ретінде қоршаған табиғи
ортаның техногенді ластану көздері болып табылады. Атап айтқанда ауа
бассейнінің, су алқаптарының, топырақ жамылғысының, фауна мен флорасының,
жер ресурстарының қазіргі жай-күйі және оларға техногенді әсердің ықпалы
қарастырылған.
Теориялық және әдіснамалық негізі. Жұмысты жазу барысында көптеген
мәліметтер пайдаланды, сонын ішінде түрлі әдебиеттер мен ресми басылымдарда
жарияланған статистикалық көрсеткіштер, интернет жүйесі қолданылды. Жұмыс
барысында салыстырмалы, салыстырмалы-аналитикалық әдістері қолданылды.
Статистикалық мәліметтер қолданып талдау жұмыстары жүргізілген.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе,төрт бөлім, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ
1.1 Шығыс Қазақстанның табиғи-климаттық сипаттамасы
Шығыс Қазақстан облысы – Қытай және Ресей мемлекеттерімен шекаралас
жатқан, Қазақстанның шығысындағы облысы. 1997 жылдан бастап территориясына
бұрынғы Семей облысы қосылады. Жер көлемі – 283000 шаршы шақырым. Халқы 1
451 000 жетсе (2004 жыл 1 шілде), бір шаршы шақырымға 5 адамнан келеді.
Аймақтың географиялық орналасуы табиғи жағдайының әртүрлілігімен
ерекшеленеді. Шығыс Қазақстанның оңтүстік – батыс аймағы түгелдей ұсақ
шоқылы, ал орталығы жазықты болып келеді. Қазақстан Республикасының шегіне,
Алтай таулы аймағының батыс бөлігі ғана кіреді де және ол таулы үстүрттің
абсолюттік биіктіктерінің көтерілумен, яғни оңтүстік – шығысқа қарай
биіктігінің үлкеюімен сипатталады.
Шығыс Қазақстан 283,23 мың шаршы шақырым аумақты алып жатыр,
Қазақстанның барлық аумағының 10 % аз ғана астамын құрайды, тұрғындарының
да үлесі ұқсас. Облыс шекарааралык басты күретамыр - Ертіс өзенімен дамыған
өзен желілерімен сипатталады.
Облыстың аумағы орташа және нашар ылғалды аймаққа жатады (жауын-
шашынның мөлшері жылына 100-ден 1000 мм дейін, биік тауларда жылына 2500 мм
дейін жетуі мүмкін). ШҚО климаты континеттіктен қоңыржай континентікке
ауысады, жылдық температураның ауыткуы 43-30°С құрайды, Күрделі таулы
бедерге байланысты климаттық жағдай тік белдеу заңына бағынады, Күн
радиациясыньң қосындысы жылына 4525,2 бастап 6565,5 МДжм2 шегіңде
солтүстіктен оңтүстікке ауысады. Радиациялык баланс (радиациялардың
қосьндысы арасындағы айырмашылық және оның шағылудағы жоғалтулары мен
сәулеленуінің тиімділігі) жылына орта есеппен оң және жылына 1815 МДжм2
құрайды
Аумақтардың өнеркәсіптік-ауыл шаруашылықтық тегіс игерілмеуі және
Шығыс Қазақстан облысының қалалар мен ауылдық елді-мекендерін орнату
өзіндік табиғи шартқа - тігінен мүшеленген жоғары деңгейлік, ландшафттық
құрылымының уатылуы мен біртекті еместігінің жоғарылығына
негізделген.Облыстың солтүстік, солтүстік-шығыс және шығыс аудандары ауыл
шаруашылық қатынасында жерді пайдалану ауданы, ал батыс және онтүстік
аудандары - жайылымдық пайдаланудағы аудандар болып келеді Аграрлы-
өнеркәсіпті кешеннің дамуы табиғи ландшафттардың антропогендік әсерге
әлсіздігінің және ауылдық аумақтардың экологиялық ахуалға тұрақсыздық
деңгейінің жоғарылылығын алдын ала анықтады. Ауыл шаруашылығына
тағайындалған жерлердегі қазіргі заманғы ландшафттың-экологиялық ахуал
табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен қалыптасады, олардың
ішіндегі маңыздысы тау-кен өндіру және өнеркәсіптің кен өңдеу салалары мен
энергетика болып табылады. Пайдалы қазбаларды өңдіруді үдете түсу (кенді,
кенсіз, кұрылыс материалдарын), алынатын және өңделетін шикізаттың
агрессивтілігінің артуы лаңдшафттың құрауыштарыньң барлығының қарқынды
ластану үдерісіне әсер етеді (атмосфераның ауасы, жер үсті, жер асты, ыза
сулары, топырақ және өсімдік жамылғысы), Қоршаған ортаның қазіргі заманғы
ахуалы кейбір шамада Семей ядролық сынақ полигонының кызметіне негізделген.
1.2 Шығыс Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық
сипаттамасы
1) ШҚО әлеуметтік-экономикалық сипаттама.
2010 жылдың 1 желтоқсанындағы ШҚО статистикалық басқармасы мәліметі
бойынша облыстағы тұрғындар саны 1443,5 мың адамды құрайды.
Облыста 15 аудан және 9 қалалар 27 поселкілер, 857 ауыл және ауылдық
тұрғындар пункті бар. Қала тұрғындары – 854,7 мың адам (59,2%), ауыл
тұрғындары 588,8 мың адам (40,8%).
2010 жылғы облыстағы әлеуметтік-экономикалық даму нәтижелері тұрақты
экономикалық өсу тенденциясының сақтаулуы байқалады. 2003 жылмен
салыстырғанда өндіріс орындары көлемі 4,9%-ке өскен. Оңды тенденциялар
айналдыру өндірістің 7,8 %, ұйымдар мен электр жарығы, газ бен суды
жеткізудің 2,8 %-ға өсу қарқынына негізділінген.
2000 жылдан бері ШҚО өнеркәсіп көлемінің өсуінің жалғасу жағдайына
байланысты өнеркәсіп қалдықтарын орналастыру, ластанушы заттардың
қалдықтары мен шығындыларын төмендету тенденциясы аталып өтті. Бұл
өнеркәсіпті модернизациялау, шаң-тозаң сорғыш жүйесін жетілдіру, тазарту
қондырғыларының әсерлілігін жұмыстарын инспекторлық бақылауды іске асыру
ұйымдардың (қаржыландыру) инвестициясын қосу есебінен мүмкіндік алды. 1
суретке сәйкес өнеркәсіп өндірісі өнімдерінің физикалық көлемі мен
облыстағы атмосфераны ластаушы заттардың қоқыс-қалдықтарының индексінің
өзгеруінің өзара байлынысы облыстық статистика басқармасы мәліметінде
графикпен көрсетілген.
Сурет 1 Өнеркәсіп өндірісі өнімдерінің физикалық көлемі мен атмосфераны
ластаушы заттар қоқыс-қалдықтарының индексінің өзгеру динамикасы
Облыстағы қоршаған ортаның ластану дәрежесін төмендету ШҚО 2011-2012
жылдарда табиғат ресурстарын рационалды пайдалану мен қорғау туралы
аймақтық бағдарламасын орындауға сәйкестендірілді. Семейдегі сынама ядролық
полигонының мүмкіндіктеріне байланысты тұрғындар денсаулығы мен қоршаған
ортаның қазіргі жағдайы тарихи кезеңдегідей біршама қалыпта келгенін,
сонымен қатар кеңес дәуірінен соң экономиканың экстенсивті дамуын атап
өткен жөн. ШҚО өндірістің негізгі саласында қоршаған орта жағдайына
жағымсыз әсер тигізетін болып тау-кен, түсті металлургия, жылу энергетикасы
табылады. Өнеркәсіп өндірісінің құрылымы 2 суретте көрсетілген.
Сурет 2. ШҚО-ның өндірістік құрылымы
Еліміздің президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында экспорттық потенциал өсуі үшін бірінші кезекті тапсырма қатарына
металлургия және металл өңдеуді дамыту қойылды. Республика экономикасының
бірден-бір алдыңғы негізгі салалары түсті металл индустриясы болды, бірақ
оның дамуы қоршаған ортаны қорғау мен табиғат ресурстарын тиімді пайдалану
және 2014-2015 жылдарда ҚР экологиялық қауіпсіздігі концепциясы талаптары
ұлттық стратегияға қарама-қайшылық көрсетпеуі қажет[1].
Бұл 2011-2012 ж. ШҚО-ның қоршаған ортаны қорғауда аймақтық
бағдарламасын жасау кезінде ескерілген.
ШҚО-ның тау металлургия кешенінде, ядролық жағармай, Семейдегі сынама
ядролық полигоны зардаптары сияқты өнеркәсіп күштерінің өлшеусіз
концентрациясы барлығы жинақтала Шығыс Қазақстан, әсіресе оның ядролық
полигонға жататын өндірістік аудандары мен территорияларында өте жоғары
дәрежелі экологиялық қауіп-қатер мекені болып табылады.
2 ШҚО-НЫҢ ТЕХНОГЕНДІ ЛАСТАНУ КӨЗДЕРІ
2.1 Ластауына ықпал етуші негізгі факторлар
Шығыс Қазақстан облысының экономикасында түсті металлургия алғашқы
орында тұрады. Алтай – Шығыс Қазақстанның ең ірі кен орны болып табылады.
Мұнда полиметалдық кендер шоғырланған ірі кен орны (Белоусовск, Риддер,
Тишинск, Зыряновск, Малеевск және тағы басқалары). Оларды өңдеу арқылы:
мыс, қорғасын, мырыш, алтын, күміс, алынады. Бұл кен орындарының негізінде
тау – кен байыту және тау – кен металлургиялық кәсіпорындар мен комбинаттар
келесі салаға: қорғасын мен мырыш – Өскемен қорғасын мырыш, Лениногорск
полиметаллдық, Зыряновскідегі қорғасын, Ертіс полиметалл комбинаттары; мыс
– Ертіс мыс балқыту завоты; титан–магний – Өскемен титан–магний комбинаты
және тағы басқаларына бөлінеді. Бұл кәсіпорындар қоршаған ортаның
ластануына себепші болып отыр. Ең ірі ластаушы кәсіпорындар 5 өндірістік-
территориялық тораптарда: Ертіс маңы, Риддер, Зыряновск, Шемонаиха және
Серебрянск – Белогорскіде шоғырланған. Бұл кәсіпорындар мен комбинаттардың
жұмысының нәтижесінде тау–кен геологиялық кешендерде ауданы 20 шаршы
шақырымға жуық ірі техногендік биохимиялық провинция пайда болған. Олардың
маңындағы қоршаған орта компоненттерінің бәрі қарқынды ластану үстінде.
1991 – 1992 жылдары Өскемен қаласында өткізілген тәуелсіз экология
экспертизасының мәліметі бойынша, тұрғындардың ауруға шалдығуы қоршаған
ортаның экологиялық жағдайына тікелей байланысты екенін анықтады.
Х.С. Беспаев, Г.Д. Ганженко, Б.А. Дьячков және тағы басқалар Шығыс
Қазақстан облысы маңында келесі металогендік белдеулерді бөледі: Кенді
Алтай, Қалба – Нарым, Батыс Қалба, Жарма-Саур мен Шығыс Тарбағатай.
Солтүстік – батысқа созылып жатқан Кенді Алтай поллиметалды белдеуі
сына пішімдес Таулы Алтай құрлымдарымен шекаралас орналасқан. Солтүстік-
батыс қанаттағы оның құрлымдары 175 шақырымға дейін жайылып, Құлынды
ойпатының борпылтақ жыныстарымен көмкерілген, оңтүстік–шығыста олар Жоңғар
тақтасының әсерінен қысылып, ендігі 5-10 шақырымдық тар тақталар құрайды.
Олар 3 металлогендік зоналарға бөлінеді: кенді Алтай, Белоубинск-
Сарымсақты, Ертіс.
Кенді Алтайдағы көптеген сульфитті-поллиметалдық кен орындары түсті
металлургиялық дамуындағы шикізат базасы бола отырып, оған тығыз байланысты
салалары энергетика, машина жасау, құрлыс индустриясының да базасы болып
отыр.
Поллиметаллургиялық кен орындарындағы кеннің құрамында шашыранды
сульфитті минералдарды мынадай минералдар құрайды: темір, мырыш, мыс,
магний, күміс, барий, алтын, кадмий, тантал, сынап, селен және тағы
басқалар. Гумиттік климаттық жағдайда сульфитті кен орындардағы тотығу
зоналарында сульфиттердің тотығуы жүріп және кен қалдықтары жер асты
суларымен қоршаған ортаға тасымалдануда.
Сульфитті минералдың тотығу процесі температураның жоғарылануында жүріп
көп мөлшерде күкірт қышқылының жинақталуына әкеп соғады. Су ерітінділерінде
қышқылдану реакциясы және жоғары агрессивтену пайда болады.
Рудалар мен аралас жыныстарды сілтісіздендіру кезінде жер асты
суларының минералдануы көп мөлшердегі сульфаттың араласуымен иондары 1-3
глитрге және одан жоғары көтеріледі, судың тұздануы 15-20 мг-экв.литрге
өседі, рудаларды құрайтын металдардың топталуы мен олардың серіктері
(спутниктері) ондаған, жүздеген есе фонынан асып түседі.
Поллиметалдық кен орындарындағы өндіріс кезінде пайда болған
техногендік факторлардың әсерінен элементтердің қышқылдану процесі мен
сілтілену айтарлықтай жоғарылайды. Осыған байланысты, біздің көз қарасымыз
бойынша, ең жоғары дәрежеде қоршаған ортаға әсер ететін кен орындарындағы
өндіріс тәсілдері – ашық, карьерлі немесе жер асты, шахталық болып
бөлінеді.
Бұлардың ішіндегі өте қолайсыз тәсіл – ашық тәсіл, онда баланстық
рудалар мен минералданған жыныстар өте көп мөлшерде жер бетіне шөгіп
ондаған, жүздеген жылдар бойы топырақ пен судың ластануының қуатты көзіне
айналды. Денелерде жинақталған қалдықтар атмосфераның ылғалдануымен,
шашыранды металдармен қоса күкірт қышқылына айналады, олар өз бетінше
дренаждық сулар мен топырақта, жер асты суларымен ары қарай бұлақтар мен
өзендерге шөгіп қалады.
Қоршаған ортаға үлкен қауып төндіретін кен-байыту фабрикаларының
үйінділері, оның ішінде су ресурстарының кен орындарымен тау-кен
өнеркәсібінің орналасу аудандарында шахталар мен карьерлі-рудалық суларды
дренаждық, ағын сулар және оларды зиянсыз ету мен тазалау, арнайы тазалау
құрылыстарын салуды қажет етеді [2].
Кенді Алтайдағы поллиметалдық кен орындарында жүргізілген жұмыс осы
саладағы кен өндіру кәсіпорындары мен апатты жағдайларда жобалау құрылыс
пен эксплуатация кезіндегі экологиялық талаптарды ескермеу қазіргі уақытта
және болашаққа айтарлықтай кері әсерін тигізудің басты себепшісі болып
отыр.
Шығыс Қазақстан облысы қалаларының экологиялық жағдайын осы тарауда жеке
әр қалаға тоқталып қарастырайық.
Шығыс Қазақстан облысының қалаларының ауасына шығарылған ластаушы
заттардың үлесі (%). Ал шығарылған ластаушы заттардың ингредиенттер бойынша
шығарындылары (%).
Өскемен қаласы кенді Алтай тау бөктерінде 1720 ж. салынған. Шығыс
Қазақстан облысының орталығы Өскемен қаласы. 01.01.2010 ж. санақ бойынша
Өскемен қаласында 305 мың адам тіркелген. Өскемен кәсіпорындарында
қорғасын, мырыш, титан, магний, күкірт қышқылы, асыл және сирек кездесетін
металдарды өндіретін тау-кен жабдықтары мен басқа да өнімдерді өндіретін
өнеркәсіптік қала. Облыс бойынша өндірілетін өнеркәсіп өнімдерінің 55-і
Өскемен қаласына тиесілі. Өскемен қаласы аймағында облыс орталығының
қоршаған ортаға әсерін тигізетін 398 өнеркәсіпті объектілері бар. Шығыс
Қазақстан облысының статистикалық мәліметтері бойынша Өскемен қаласында
3217 ұйымдастырылған және 2484 ұйымдастырылмаған стационарлы көздер бар.
Облыс орталығы бойынша ластаушы заттардың жалпы көлемінің 1997-2003 жж.
бойынша динамикасы 3 суретте келтірілген.
Сурет 3. 1997-2003 жж.-дағы Өскемен қаласындағы ластаушы заттардың
жалпы көлемі, мың тонна
Өскемен қаласының ауасын ластайтын кәсіпорын “Казцинк”, оның үлесіне
cтационарлы көздердің зиянды қалдықтарының 73,4 % тиесілі, ал электр
энергетикалық кәсіпорындарының үлесіне 20,5 % келеді. Қалған
кәсіпорындардаға (ААҚ “ӨМЗ”, ААҚ “ӨКА-ТМК”) – 6,1 % тиісті.
Облыс орталығында амосфералық ауаның ластануына жылжымалы көздердің
үлесі де қосылады. Шығыс Қазақстан облысының автомобиль көлігімен жүк
тасымалдау 80 % құрайды. Автомобиль парктерінің көбеюіне себеп болады.
Облыс орталығында жылжымалы ластану көздерінің динамикасы өскен.
Шығыс Қазақстанның гидрометеорологиялық орталықтарының мәліметтері
бойынша Өскемен қаласының атмосфера ауасының ластану көзі 1991 жыл мен
салыстырғанда біршама азайғанын төменгі кестеден көруге болады. Бұл
жағдайды немен түсіндіруге болады: егемендігімізді алғаннан кейін
өнеркәсіптің дамуы айтарлықтай төмендеп кетті, себебі бұрынғы экономикалық
байланыстар шетелдікке айналды, содан соң 90-шы жылдары республикамызда
экономикалық тоқыраумен де байланыстыруға болады. Қазіргі кезде
өнеркәсіптің дамуы дұрыс жолға қойылып жатыр, бірақ бұрынғы деңгейіне
жеткен жоқ. Сонымен қатар қазіргі кезде өнеркәсіптердегі тастандыларды
тазалау фильтрлері де ескіріп, бүгінгі заманның талабына сай емес, оның
бәрін жаңалау қомақты сомаға айналады( кесте 1).
Кесте 1
Өскемен қаласы бойынша атмосфера ластануы индексінің өзгеру динамикасы.
Жылдары Атмосфера ластануының индексі
1991 21,7
1992 14,2
1993 13
1994 9
1995 8,6
1996 13
1997 14,3
1998 14,4
1999 17,6
2000 17,8
2001 14,2
2002 15,9
2003 8,9
Өскемен қаласы бойынша атмосфераның ластану индексінің 1991-2003 жж.
аралығындағы динамикасын 4 суреттен көруге болады.
Сурет 4. Өскемен қаласы бойынша атмосфераның ластану индексінің 1991-
2003 жж. өзгеру динамикасы
Облыс орталығының физикалық-географилық орны мен климаттық жағдайының
әсерімен ластаушы заттар тарап кетпейді де, Өскемен қаласының атмосфералық
ауасы ластанады. Соңғы жылдар автотранспорт қоршаған ортаға зиянын көптеп
шектіруде. Атмосфералық ауаның ластаушы заттарының ішінде күкіртдиоксидінің
ПДК – 1,6 - 3 дейін, формальдегид - 1,2 – 1,8 ПДК дейін өсті.
Өскемен өнеркәсібіндегі қорғасын, мырыш, титан, магний күкірт қышқылы,
асыл және былғары металдар, тау-кен өндірісі және басқа өнімдер шығарылатын
ірі өндіріс және ғылыми орталық болып табылады. Облыстың экономикалық
потенциалының барлық өндіріс өнімдерінің 55% Өскеменге тиесілі [3].
Өскемен территориясында облыс орталығында қоршаған ортаға әсерін
тигізетін 398 ден аса өндіріс объектілері орналастырылған.
ШҚО статистика басқармасы мәліметтеріне сәйкес Өскеменде 3 217
ұжымдасқан және 2 484 ұжымдастырылмаған стационарлы көздер тіркелген.
Өскемен қаласы бойынша ластаушы заттардың жалпы шығарындылары туралы
мәліметтерден алынған. Ал 1996-2012 жж. аралығында атмосфераның ластану
болғанын келтірілген.
Жалпы алғанда стационарлы көздерден қоқыс-қалдықтар көлемінің төмендеу
тенденциясы анықталған. Оны 5 суреттен көруден болады.
Сурет 5. Өскемен қаласы бойынша стационарлы көздерден ластаушы заттардың
қоқыс-қалдықтары (статистикалық басқару мәліметі)
Өскемен қаласының атмосфералық ауасын ластаушылардың бастыларының бірі
Қазцинк ӨҚ МҰ АҚ оның үлесіне стационарлы көздерден шығатын зиянды
қалдықтардың 73,4% тиеді, электроэнергетикалық өндіріс ұйымдары (ЖШС, АЭС
ОҚ Согринск ЖЭО; УКТС ААҚ, ОҚ ЖЭО АЭС ААҚ) 20,5% құрайды. Қаланың басқа
ұйымдары: УМЗ ААҚ,УК ТМК ААҚ 6,1% құрайды. Облыс орталығындағы жылжымалы
көздерден атмосфералық ауаның ластануы өсуде.
ШҚ автомобильді транспорттың 80% жүк тасымалдау көліктері құрайды.
Қалдықтардың өсуі автомобильдік парктер мен төменгі сапалы жанармайды
қолдану көлемінің артуына негізделген. Автотранспорт санының динамикалық
өзгерістері графикте көрсетілген.
ШҚ гидрометерологиялық орталық мәліметіне сүйенсек Өскемен қаласында
атмосфералық ауаның ластану индексі төмендеді .
Сурет 6. Өскемен қаласы бойынша АЛИ динамикалық өзгерістері.
(ШҚ ГМО мәліметтері)
Жекешелендірілген Өскемен қаласындағы жылжымалы көздердің динамикалық
саны (ШҚО МІІБ жол полициясы басқару мәліметтері бойынша) 3 қосымшада
келтірілген.
Өскемендегі атмосфераның ластануы ластаушы заттардың ыдырауына
метеожағдайдың қолайсыздығы, облыс орталығының географиялық орналасуына
және климат жағдай негізізнде жоғарғы дәрежеде болуына байланысты.
Соңғы жылдарда фотохимиялық түтінге маусымдық жағдай басталғанда
автотранспорт қалдықтарының жер бетіне әсерін тереңдететін жағдайлар
кездеседі. Облыс орталығында атмосфералық ауаны ластаушы заттар құрамы
күкірт диоксиді РКК 1,7 ден 2,8 есеге, азот диоксиді РКК 1,6 дан 3,0 ге,
формальдегид РКК 1,2 ден 1,8-ге жоғарылады. Қалада І және ІІ класты қатерлі
атмосферадағы аранйы ластаушылар құрамын мемлекеттік бақылаумен қамтамасыз
етілмеген.
Семей қаласы.
Қаланың атмосфералық ауасы сапасына ЖЭО, цемент және кірпіш
өнеркәсібі, қайта өңдеу өнеркәсіптері, коммуналды ұйымдар, автомобиль және
теміржол транспорттары әсер етуде.
Статистика басқармасы мәліметі бойынша қалада стационарлы көздерен
шығатын қалдықтар мөлшері өсуде. Оны 5 суреттен көруге болады. Сондай-ақ
Семей ауасына шығарылған ластаушы заттардың қосындысы мен атмосфераның
ластанған. Сонымен қатар Семей қаласының ауасында рұқсат берілген шектегі
концентрация үлесіндегі ластанудың деңгейі жоғары. Бұл мәліметтер бойынша
Семей қаласының ауасын ластайтын кәсіпорындарға Теплокоммунэнерго ММК-сы,
Семей цемент зауыты ЖШС-сы және Семей силикат зауыты ЖШС-ның үлестері
жоғары. Ауаның ластану индексі тұрақты өсуде. Ал ауаның құрамындағы
ластаушы заттардың рұқсат берілген шектегі концентрация үлесіндегі
ластанудың деңгейін алатын болсақ өлшемелі заттардың (шаңның)
концентрациясы 2 РКК-ға дейін, азот диоксиді 2,5 РКК, көміртегі тотығының
концентрациясы 1,6 РКК-ға дейін тіркелген. Азот диоксиді ауаға көбінесе
жылу-энергетика өнеркәсіптерінен, ал көміртегі тотығы автомобиль
транспортынан шығарылады.
Сурет 7. Семей қаласы бойынша стационарлы көздерден қоқыс қалдықтар
динамикасы (статистика басқармасы мәліметі)
ШҚ гидрометеорологиялық орталығы мәліметі бойынша Семей қаласының
атмосфералық ауасында қыста шаңның РКК 1,8 дейін, азот диоксиді РКК-1,6-ға
дейін өсіп отыр.
Шаңмен ластаудың басты көздері болып Силикат АҚ және Семей цемент
зауыты АҚ, сонымен қатар қаладағы шағын қазандықтар қалдықтардың көбеюі
байқалады. Қоқыс-қалдықтардың өсуі шағын және орта кәсіпкерлік ұйымдарының
өсуімен байланысты (7 сурет)[4].
ШҚ НГМО мәліметіне сай Семей қаласының АЛИ-нің өзгеру динамикасы ( 6-
8 суретте көрсетілген, өсу тенденциясы байқалады.
Сурет 8. Семей қаласының АЛИ-нің өзгеру динамикасы
Риддер қаласы.
Риддер қаласының атмосферасы ластануына түсті мталлургия,
металлургия, ЖЭ ұйымдары қалдықтары, сонымен қатар ластаушы заттар
ыдыратуда климаттық жағдай қолайсыздығы әсер етеді.
Стационарлы көздерден ластаушы заттар қалдықтары динамикасының
төмендеу тенденциясы Қазцинк АҚ мырыш зауытының ауаны тазарту шараларын
орындауы, Қаз-Тюмен ЖАҚ қорғасын зауыты өнеркәсіп көлемінің төмендеуіне
негізделген. Риддер қаласы бойынша стационарлы көздерден шығарылатың
ластаушы заттардың динамикасы 9 суретте берілген. Бұл суреттен Риддер
қаласы бойынша ластаушы заттардың көлемінің азаюын байқауға болады. Бірақ
сандық көрсеткіштерін алатын болсақ ол әлі де жоғары екендігін көреміз(9
сурет)
Сурет 9. Риддер қаласы бойынша стационарлы көздерді қоқыс-қалдықтар
динамикасы (статистика басқармасы мәліметі )
Сурет 10. Риддер қаласының АЛИ-нің өзгеру динамикасы.
АЛИ өзгеру динамикасы тұрақты тенденцияға ие, бұл 10 суретте
көрсетілген. Риддер қаласы бойынша атмосфералық ауаның ластану индексі 7,2-
11,3 аралығында. Бұл көрсеткіштер орташа республикалық көрсеткішінен жоғары
болып табылады. Осының нәтижесінде Риддерді де ластанған қалаға жатқызуға
болады.
Зыряновск қаласы.
Атмосфералық ауаның жағдайы ЖЭО қалдықтары, шаң-тозаңдар және
Қазцинк АҚ Зыряновск МКА кен қорлары қалдықтарынан тұрады. Қаладағы
атмосфералық ауа жағдайына мемлекеттік бақылау жүргізілмейді.
2.2 Ертіс өзені алабының техногендік ластануы
Ертіс өзеніне жылына өндірістік өнеркәсіптерден 250-750 мың тоннаға
дейін зиянды заттар тасталынады, 250 млн.м3 әр түрлі ағын сулар құйылады.
Мысалы, тек ірі өндірістік өнеркәсіптердің ғана, Ертіс өзені мен оның
салаларына құятын, осының 71,6 % ластанған болып табылады. Сондай-ақ, бұл
аймақтағы тек ірі қалалардың өзінде ғана тұрмысқа қолданатын судың мөлшері
178,3 млн.м3 болса, оның 90 % тазаланбаған су. Ертіс өзені мен бүкіл
салаларының суларының ластану деңгейі өте ластанған деп бағаланып, 4-
класқа жатқызылады. Ертістің суының ластануының кешенді индексі 7,85. Өзен
суының құрамында азоттың мөлшері РКК-дан 2-8 есе артық .
Үлбі өзені Ертіс өзенінің негізгі және едәуір ластанған салалы болып
табылады. Химиялық құрамы, жоғарғы ағысындағы Риддер қаласының және төменгі
ағысындағы Өскемен қаласының өндірістік ластанған ағын суларының әсерінен
қалыптасады. өзеннің бәрі жері ластанған.
Ертіс өзенінің ластану индексі, оның динамикасы туралы мәліметтер 9-10
қосымшаларда келтірілген. Ал Ертіс өзеніне келіп құятын салалардың
ластануына ықпал ететін кәсіпорындар мен мекемелер туралы мәліметтер 2
кестеде көрсетілген.
Ертіс бассейнінің суының ластауы кейінгі кезде 5,52-8,86 РКК дейін
өсті. Қорғасын мен мыстың көп болу Шубинск пен Ридер-Сокольный кен
орнының шахталық суларының және Талов фабрикасы арқылы дұрыс
тазаланбаған су көздерінің келуімен түсіндіріледі [5].
1996 жылы Семей облысы бойынша халық шаруашылығының жекелеген
салаларының қажеттілігінде 76,13 млн.м3 су жұмсалса, соның 21,91 млн.м3 су
алады.Тазаланбаған немесе тазалану деңгейі нашар өнеркәсіп суларын өзенге
ағызу салдарынан өзен суы ластануда. Сонымен қатар су көздерін
ластандыратын “Мехобъединение” Ертіске жылына 3550 мың м3 су ағызса оның
құрамындағы хром, фенол, мұнай қалдықтары РКК деңгейінен 2-4,2 есе көп.
Дегенімен ластандыру орталықтары мен олардан келіп түсетін әртүрлі улы
қалдықтардың өзен бассейін бойынша таралуы әрқалай.
1991 жылы “Семводоканал” өнеркәсібінен жылына Ертіс өзеніне 43920 мың
м3 ластанған су жіберілсе, 1994 жылы 12710 мың м3 и азайған. Ол қалада
тұрғын үй құрлысының қарқанды дамуына байланысты болған. Тазартқыш
қондырғыларынан толық тазармаған ағын сулар тек өзен суын ғана емес,
сонымен қатар жер асты суларының құрамына да әсер етіп отыр. Осының
нәтижесінде Ертіс өзені суының ПДК мөлшері мыстан 5 есе, мырыштан 1,6
есе, селеннен 15 есе, мұнай қалдықтарынан 20 есе көп. Соңғы 10-15 жылдың
ішінде Ертіс өзенінде мекендейтін балық түрлері 43 болса, онда қазір
оның құрамы екі есеге азайып отыр (кесте-2)
Кесте 2
Ертіс өзенінің негізгі салаларын ластаушы көздері
Өзендер Өнеркәсіптер Ертіс өзеніне құйылатын ағын
сулар,
жылына, мың.м3
Барлығы Соның ішінде
ластанған су
Бұқтырма Зырян мырыш комбинаты 30074,5 27812
ДСП Бұқтырма зауыты 573 573
№1 және №2
Бұқтырма ламинирлеу 1460
зауыты
Зырян қаласының 20 20
ауылшаруашылық –
тұрмыстық ағын сулары
Кірпіш зауыты 7600
Үлбі Лениногорск полиметалл 25797
комбинаты
Согрин ЖЭЦ 5562 925
Өскемен титан-магний 7884
комбинаты
Үлбі металлургия зауыты 5562
2-кестенің жалғасы
Үлбі Өскемен темірбетонды 121
заттар зауыты
Өскемен қорғасын-мырыш 15956 15956
комбинаты
Өскемен ЖЭЦ 56637 56637
Тәжірибелік мырыш 69,6 7,6
зауыты
Глубочанка Ертіс полиметал комбината 4915 1906
Өскемен қорғасын-мырыш 3167,5 1095,5
комбинаты
Красноярка Өскемен қорғасын-мырыш 4646,5
комбинаты
Уба Шығыс Қазақстан мысхимия 4325
комбинаты
Шар Шар депосы 26
Табиғат комплекстердің потенциалын арттыру мақсатында богарлы
егістікті суармалы егістікке ауыстыру, өзенге құйылатын ластанған
сулары арнайы қондырғылар арқылы толық тазарту, өнеркәсіпті
орталықтарда суды қайталап пайдалану.
Халықтың тығыздығы Ортаңғы Ертіс подгеосистемасында бір квадрат метр
жерге 10-20 адам, сондықтан өнеркәсіпті ауыл шаруашылықты ландшафттармен
қатар қоныс ландшафтарды дамыған. Бұл геосистемалардың дамуына жылына
жер асты және беті суларының қорынан 3 млрд. су алынса, оның
жартысынан көбі ластанып қайтадан Ертіс өзеніне ағызылады. Ол судың иондық
құрамының өзгеруіне улы химикаттармен ластануына әкеліп соғады. Сонымен
қатар өнеркәсіп орталықтарынан ауа қабатын ластандыратын әртүрлі
ингредиенттер де жауын-шашын сулары арқылы қосымша ластандырады [6].
Ертіс суын пайдалану, су алу динамикасы, тұтыну, су тоғандарына
құйылатын сарқынды сулармен негізгі ластаушы заттардың жалпы қашыртқысы
туралы мәліметтер бар.
2.3 Семей өңірінде техногенді үйінділердің таралуы
Табиғи қазба байлықтарды игерудің жаңа әдістері жер қойнауынан пайдалы
жыныстарды қазып алу ауқымын өсірумен қатар, игерудің беткі қабаттарында
бұзылған жерлердің аудандарының өсуіне де алып келуде. Қазіргі заманғы
техниканы пайдаланып, пайдалы қазбаларды алу, минералды шикізатты өңдеу,
үлкен аудандарды алып жатқан инженерлік қүрылыстарды салу нэтижесінде
табиғи қалпында сақталып түрған территориялар техникалық-шаруашылық қысымға
түсуде.
Бүгінде дүние жүзі бойынша техника көмегімен игеріліп немесе
өзгертілген жерлердің ауданы өсуде. Жер шарының халқы тығыз орналасқан және
өнеркәсібі қарқынды дамып отырған түстарында табиғи ландшафтың бет-бейнесі
мүлде өзгеріп, антропогендік ландшафтың бүкіл елдің жер көлемінің басым
бөлігін алып, табиғи территориялар арнайы қорғалатын аландарда ғана
сақталған елдер пайда болды.
Техника көмегімен бүзылған территория-ларда пайда болатын ландшафт
түрлерін КСРО ғылымы кеңістігінде И.С. Малышов "өндірістік" десе, Б.П.
Колесников, Л.В. Моториналар "техногенді" немесе "табиғи техногенді" деп
атады.
Қазақстанның тәуелсіздік тарихында экономикалық өсім, негізінен,
пайдалы қазбалардан түскен пайдаға негізделуде. Кеңес одағының қүра-мындағы
Қазақ ССР-інің жер қойнауы тәтпіштеп зерттеліп, ең біріншіден, табиғат
ресурстарының шаруашылық маңыздылығы қарастырылпды. Қазақстанның барлық
облыстарының геологиялық картасы жаса-лып, пайдалы қазбалардың таралуы
картаға түсірілді.
Бүрынғы Семей облысы қазіргі кезде "Семей өңірі" аталып жүрген
аудандардың металлогендік сызбасы 11 суретте көрсетілген.
Сурет 11 – Семей өңірінде: 1. Шар металл хромы, сынап кендерінің зонасы. 2.
Батыс Қалба алтын кенді зонасы. 3. Жарма-Сарсазан мыс-алтын сирек металдар
зонасы. 4. Сауыр сүрме-алтынды-мысты-полиметалды зонасы. 5. Шығыс
шыңғыстаулық мыс-молибден зонасы. 6. Батыс шыңғыстаулық мыс-полиметалл
зонасы. 7. Солтүстік Балқаш сирек металдар – мысты-полиметалды зонасы.
8. Кенді Алтайдың полиметалл зонасының оңтүстік батыс бөлігінің кенді-
металлогендік зоналары таралған.
Бүл сызбада өңірде игеріліп жатқан кен орындарының полиметалл, алтын,
қүрылыс материалдарының шикізатына негізделгенін көрсетеді. Семей өңірінде
тау-кен ісі XVIII ғасырдан бастау алады, XX ғасыр бойында барынша игерілген
территорияның қазіргі жер қорының жағдайы келесідей.
Бүрынғы Семей облысына қарайтын жерлердің жалпы ауданы 18299,949 мың
га. Оның ішінде:
- ауыл шаруашылық мақсатта пайдаланылатын жерлер ≈ 7115,446 мың
га;
- орман шаруашылыгында - 636,977 мың га;
- өндіріс, өндірістік және пайдалы қазбаларды игеру мақсатында
белгіленген жерлер - 158,941 мың га;
- су қорларының жерлері - 6,857 мың га;
- ерекше қорғалатын жерлер - 6,755 мың га;
- мемлекеттік қордағы жерлер - 6728,931 мың га;
- түрғындық жерлер - 1,643,13 мың га
Осы көрсеткіштен көріп отырғанымыздай өңірдің 158,941 мың га жер
ауданында техногенді жолмен бүлінген ландпіафтар таралған. Бүл көрсеткіш
табиғи территорияға түсетін техногенді қысымның жоғары екендігін көрсетеді.
Территорияға түсетін техногенді қысым ауданның келемі мен топырақ
жамылғысының бүлінуі ара-салмақтың қатысымен есептеледі, сонымен қатар әр
түрлі зияндылық деңгейіне байланысты шаруашылықтың түрі бойынша денгейі
жоғарылайды. Ең ауыр техногенді қысым пайдалы қазбаларды ашық әдіспен
өндіріп жатқан ауандарға түседі[7].
Техногенді ландшафтарда жиналып, территорияға таралатын қазынды қабат
жыныстары және сыйымды жыныстар. Семей өңірінде, негізінен, 3-4 кластағы
қауіптілік деңгейіндегі қалдық-тар жиналады, тау-кен өндірісінің қалдықтары
235,53 га жер ауданын алып жатыр. Жыл сайын қазынды қабат жыныстарының алып
жатқан аудандарының өсуі, өңірде мына көрсеткіштерді береді: 1999 жылы -
190737 га, 1997 жылы - 2202,2 га, 1998 жылы - 258248 га, 1999 жылы - 301141
га, 2000 жылы - 350523 га, 2001 жылы - 350547 га, 2002 жылы - 397245 га,
2003 жылы - 445515 га, 2012 жылы - 50535,0 га.
Өңірде 1990 жылдардың басынан бастап тұрақты жұмыс істеп келе жатқан
кәсіпорындардың жер қойнауынан жыл сайынғы қалдық ретінде жинайтын қазынды
қабат жыныстары 3 кестеде көрсетілген .
Тау-кен байыту комбинаттарынан қалған қалдық материал-өндіріс
қалдықтары сақталады. Өңірде 3 ірі тау-кен өндірісінің қалдығын сақтайтын
қорымдар (хвостохронилище) бар.
1. Жезкент тау-кен байыту комбинатының қалдық үйінділері Бородулиха
ауданында орналасқан үш төбеден түрады. Ауданы 151 га, санитарлық қорған
зонасының үзындығы 700 м. Осы ауданда орналасқан "Орловск" полиметалл
кен орнынан өңдеуден өткен қалдықтар жиналады.
2. Бақыршық тау-кен байыту комбинатының қорымы. Ауданы 20 га,
комбинаттан 5 шақырым жерде орналасқан. Бақыршықта алтын кен орнының
қалдықтары жиналады.
3. Ақжал тау-кен байыту комбинатының қорымы. Жарма ауданы
Ақжал ауылының маңында 215 га жерді алып жатыр. Ақжал алтын
кенішінің материалдары жиналады.
Техногенді жолмен түзілген ландшафтарда жүретін геохимиялық процестер
өте күрделі. Табиғаттың адам қолынан ластануы, ең алдымен, ашылған
карьерлер, қазылған шахталарда білінеді. Қазақстанда жан басына шаққанда
жылына 50 тонна тау жыныстары қазылып алынып, оның 90%-дан көп бөлігі
табиғатқа қайтарылады. Карьерлер мен қазбалар алып жатқан жерлерде, табиғи
геохимиялық ағым бұзылып, жердің ұзақ уақыт бойы жазылмайтын "жаралары"
пайда болады [8].
Техногенді ландшафтарды зерттеудің әдістемесі бойынша Б.П. Колесников,
Л.В. Моториналардың еңбектерінде далалық және зертханалық жұмыстардың
әдіснамасы жасалды. Семей өңірінің жер ауданында бүлінген ландшафтардың
жалпы көлемін есептеп, картаға түсіру жұмыстары территорияға түсуші
техногенді қысым деңгейін көрсетуге мүмкіндік береді.
Екінші сатылы процестерге, бүзылған жерлерде техногендік ландшафт
компоненттерінін, түзілуі жатады. Өндіріс орындарында өзіндік өсімдік
түрлері өсе бастауы қазаншүңқырларда жауын-шашын және грунт суларынан
түзілген көлшіктердің пайда болуы. Рекультивация жүмыстары жасалынбаған
жағдайда техногенді ландшафтың аномалиялары үзақ уақыт бойы
сақталады.
2.4 Қоршаған ортаға ядролық полигонның әсері
1949 жылғы 29 тамыздың таңертенгі сағат 7–ден бастап, Семей
даласының қасіреті басталады. Онда 1989 жылға дейін 40 жыл бойы 470
ядролық жарылыстар өтті. Соның ішінде ядролық сынақтардың 90-ы ауада, 26
жер бетінде, 354 жер астында өткізілді.
1987 жылдан 1989 жылдың ақпанын қоса есептеген мерзім ішіндегі
жер астындағы жарылыстар кезінде радиоактивті газдардың жер бетіне
шыққан оннан аса жағдайы болды. Мұның өзі Семей қаласындағы, әсіресе
пологонға іргелес аудандардағы әдеттегі табиғи радиациялық жағдайды
айтарлықтай тұрақсыздандырады. Мәселен, 1987 жылдың 7 мамырында Семей
қаласында радиацияның мөлшері 350-500 мкрсағат болды. Бұл “зиянсыз” және
“пайдалы” деп аталатын газдар Өскемен-133, 135, 137, 140, 144, криптон-85,
89, 90, 95. Олардан өмірге аса қауіпті ұзақ сақталатын изотоптар
құралады, олар: стронций – 80, 90, иттрий-91, цирконий-95, ниобий-95,
цезий – 137, барий – 140, лантан – 140 [9].
Қоршаған орта: ауа, су, жер ормандар сау болса ғана адамның өзі де
сау болады. Ал полигонның ондаған жылдар бойы атқарған белсенді
қызметі кезінде айналаның – топырақтың, атмосфераның, судың радиоактивті
газ-тозандармен, азық-түліктін радионуклидтермен ластануы жоғары
деңгейде болды. Мысалы: тамақ өнімдерінен, ашық су қоймаларынан,
малдардың сүйектерінен қорғасын – 210 табылады, ол уран - 238 ыдырауынан
пайда болған изотоп. Ал Семей облысында уран кенінің жоқ екені
белгілі, ендіше оның ядролық жарылыстарынан тарағаны, айтпасада
түсінікті.
Полигон сынақтарынан тек қана су, ауа қабаты мен өсімдік
жамылғысы, жануарлар мен адамдар ғана зиян алмайды, сонымен бірге жердің
қатты қабығы да, жер бедері де зардап шегеді. Мысалы жер астындағы
дүмпілдерді алайық. Жер астындағы ядролық жарылыстан туған сейсмикалық
қозғалыс күші зарядтың қуатына және сынақ алаңының геологиялық жағдайына
байланысты.
Невада полигонында жер қабаттарында туфтар деп аталады, қуыстары
көп жыныстардан тұрады. Олар жарылыс толқындарының сейсмикалық
энергиясына сіңіріп алды да, жердің сілкінуі онша қатты болмайды.
Семей полигонының аландары гранитті жақпартастардан тұрады.
Граниттің сейсмикалық тербелістерді сіңіру қасиеті төмен. Сондықтан
мұндағы жер асты жарылыстары айтарлықтай тербелістер туғызады. Сөйтіп
жер қабаттары жер асты ядролық күшті жарылыстардан қозғалысқа келіп,
олардың ежелгі (аналық) құрылыстары бұзылады. Сондықтан да жер
астындағы ядролық қуатты жарылыстарға таулар да төзе алмайды, яғни жер
астындағы ядролық жарылыстар салдарынан тау жыныстары жарылады,
уатылады, жаңа қуыстар пайда болады, ежелгі құрылымдар өзгеріске
ұшырайды да, мұның өзі ежелден келе жатқан тау шоқыларының шөгінуіне
немесе опырылып төмен түсуіне әкеп соғады, жер қабаттарының ғасырлар
бойы қалыптасқан бейнесі өзгереді. Бітімі жағынан қатты тау жыныстарының
құрылымы өзгереді, кейбір жер асты жарықтары үзіліп, бітеліп қалды,
екіншілері бағытын, орнын өзгертеді, жаңа әлсіз аймақтар немесе жаңа
жарықтар пайда болады. Міне, сондықтан жер астындағы судың табиғи ағыны
зақымданып, бағыты өзгеріп кетеді немесе құрып қалады.
Полигонға іргелес аудандардың шаруашылықтарында осындай суы
тартылған құдықтар әрбір жарылыс сайын пайда болып отырады. Соңғы
жылдары поселкелер мен малды сумен қамтамасыз етіп турған 700 құбырлы
құдық істен шығып қалды.
Гидрогеологтардың зерттеулері көрсетіп отырғандай, ядролық
сынақтар жер астындағы суға зиянды әсер етеді; уран, стронций, цезий ПДК-
дағыдан ондаған есе көп.
Термоядролық жарылысынан пайда болатын зиянды заттардың бірі- С-14
көмір изотопы, оның ыдырау кезеңі мыңдаған жылдарға жетеді, әсіресе ол
жер астындағы үлкен зарядты жарылыстар кезінде көптеп пайда болды. С-
14 көмір изотопынан басқа, ядролық жарылыстар кезінде, альфабөлшектер көзі
болып табылатын плутоний изотоптары құрылады. Альфабөлшектер көзін
ведомствоаралық комиссия мүшелері тапты (05.06.1989 ж.).
Уыстары мен құдықтарында сынақтар өткізілген Дегелең және Мұржық
шатқалдарының қойнында радиоактивті заттардың, оның ішінде ұзақ
сақталатыны бар, көптеген мөлшерде жиналғанына күмән жоқ. Әрине, мұндай
жерлер, шаруашылық мүддесіне жарамайды. Бұл жерлерге халықты
тұрғызбай, ұзақ уақыт тазарту керек [10].
Төменде Семей полигоны аумағының топырақ жамылғысының радионуклидтермен
ластануы қарастырылған.
Қазақстан аумағының Семей өңірінде ширек ғасыр бойы әлемдегі ең үлкен
сынак. аландарының бірі Семей ядролық полигоны (СЯП) жүмыс жасады.
Радиоэкология казіргі кездегі Қазақстан аумағы ушін аса езекті экологиялык
мәселелерінің бірі болып табылады. Ядролық қарулардың жаппай сыналу кезінде
оның коршаған ортаны ластау көлемі, тек қана сынак алаңы аумағымен ғана
емес бүкіл планетаға таралғаны белгілі. Бул сынактар нәтижесінде табиғи
және жасанды радионуклидтср үлкен аумақтың әр түрлі ландшафтарында табиғи
процестер әрекетінен әр турлі ортаға қайта шоғырлану процесі бслсені жүрді.
Радионуклидтердің табиғи процестерден, әр түрлі ландшафтарда қайта
шоғырлануы және олардың табиғаттың әр түрлі компоненттеріндегі шоғырлану
шамасының ерекшеліктері ғьілымдағы осы күнге дейін шешімін таппай келе
жаткан мәселелердін бірі болып табылады. Сондыктан табиғи
компоненттеріндегі радионуклидтердің ластану мөлшері біздің елдегі аса
өзекті экологиялық мәселелердің бірі болып табылады.
Ландшафтардағы топырақ. жамылғысы радионуклидтердің негізгі шоғырлану
объектісі болып табылады. Топырақтың химиялык және физикалык
ерекшеліктеріне байланысты радионухлидтср белгілі бір мөлшері олардың
ажырамас бөлшектерінің бірі екені белгілі. Сондықтан олар барлык.
биогсохимиялык процестерге белсенді араласады. Топырақтың аккмуляциялык
ерекшеліктері және өсімдік тамырлары арқылы олардың өсімдіктердің сабағына
өтуі және одан әрі уй жануарлары аркылы адам организіміне өтеді. Сондыктан
радионуклидтердің топырактағы шамадан тыс көп мөлшері ақыр соңында адам
организміне тамак арқылы белгілі бір концентрация молшерінде жетеді.
Барлық топырак. үлгілерінің радиобиохимиялық сараптамасы изотоптық
геология зертханасында жалпыға бірдей аттестацияланған стан-дарттық
тәсілмен орындалды.
Қазіргі танда техногендік салмактың курт артуы топырак курамындагы
радионуклидтердін мөлшерінің шамадан тыс асуына және олардың биогеохимиялык
айналымын аса күрделендірді. Радионуклидтердің топырақтағы миграциясын
зерттеуге арналған жұмыстар ғылы-ми әдебиегге кеңінен жарияланған. Қазіргі
таңдағы ашық ғылыми басылымда жарык көргсн радиоэкологиялык еңбектердің
басым кепші-лігі екі радиоизотопты (Sr°, Cs"7) зерттеуге бағытталған. Олар
табиғи жағдайда ете улкен миграциялық мүмкіндіктермен ерекшеленеді (2, 3,
4, 5, 6). Өсімдіктерге топырақтан химиялык элементтердің өту ерек-шеліктері
көп жағдайда топырақтың кейбір касиеттеріне байланысты. Бүл жағдайда
радионуклидтердің топырактағы миграция мәселесін олар-дың өсімдікке оту
және өсімдіктердің кайта шіру барысында кайтып топырақ қүрамына келу циклі
ретінде карастыруға болады
Әрбір климаттық жағдайда сол жердің топырағына тән табиғи
радиоактивтілік мөлшері болады. А.П. Виноградовтың көрсеткеніндей [8],
топырақтың табиғи радиоактивтілік мөлшері оны түзейтін аналық тау
жыныстарының радиоактивтілік мөлшеріне тікелей байланысты.
2000-2002 жылдары Байкал Семей ядролық сынақ полигоны кешенінде
радиоактивті көздерді көму, сынапты жою жобасы бойынша улы химикаттар,
пестицидтер, сынап құрамды және радиоактивті қалдықтарды көму мен жою
бойынша жұмыстар жүргізілді.
Семей ядролық полигоны және оған іргелес аймақтардың медициналық-
географиялық мәселелері төменде қарастырылған.
Антропогендік әрекеттің қоршаған ортаға және сонымен бірге адамның
денсаулығына тигізетін залалды салдары барлық жерде байқалады. Олар,
әсіресе, ядролық жарылыстардан зардап шеккен бұрынғы Семей облысының
аумағына тән.
Ядролық сынақтың салдары тек Семей төңірегін ғана емес, сонымен қатар,
оған жақын және тіпті полигоннан алыс қашықтық-та жатқан аймақтың халқының
денсаулық жағдайы мен иммундық статусына әсерін тигізді. Географиялық
орналасу жағынан полигон-ға Абай, Бесқарағай, Жаңа Семей аудандары жатса
да, радиация-лық іздер бұрынғы облыстың басқа да аудандарынан табылды.
Әсіресе, радиацияның әсеріне Долонь, Қайнар, Саржал, Қарауыл, Знаменка,
Мостик, Шаған секілді жергілікті жерлер мен Семей қаласының тұрғындары
ушырады. Ядролық жарылыстардың жалпы саны 500 жарылыс шамасында [11].
Ең алдымен, келесі жағдайды ерекше атап көрсету керек: ра-диацияның
үнемі әсер етуі ауру санын, өлім саны мен халықтың табиғи өнімінің азаюын
анықтаған және әлі де анықтай береді. Біз мұны төмендегі 4 кестеден көре
аламыз.
Бұл аудандардың техногендік радионуклидтермен ластануы жалпы ғаламдық
деңгейден 2-3 есе көп .
Мұны нақты мысалдармен дәлелдеуге тырысайық. Біздің қолымыздағы
құжатттар бойынша, Абыралы ауданында 1955-1993 жылдары түрлі себептермен
қайтыс болған адамдар саны: қатерлі ісік ауруынан - 380, аққан - 75, өзіне
қол жұмсау - 56 адам. Ауданда ақыл-есі кем 85 бала және 310 ересек адам
тіркелген. Осы жылдары бір ғана аудан орталығы Қайнар ауылында өзіне қол
жүмсау - 19, туғаннан ақыл-есі кем балалар - 30, ал қатерлі ісік ауруынан -
196 адам көз жұмған. Саржал ауылында қатерлі ісік -19, өзіне қол жұмсау -
39 адам, туғанынан мүгедек балалар - 10. Абыралы ауылында 1990 жылдың
өзінде қатерлі ісіктен - 6, аққан - 2, психикалық аурудан - 1, жүрек
ауруынан - 1 адам көз жұмған, ал 1990-1992 жылдары 14 пен 20-22 жас
аралығында өзіне қол жұмсаған 4 адам болған. Абай ауданының Тельман
ауылындағы 2,5 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
негізгі факторлар
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ
1.1 ШҚО-ның табиғи-климаттық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Шығыс Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық
сипаттмасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТЕХНОГЕНДІ ЛАСТАНУ
КӨЗДЕРІ
2.1 Ластануына ықпал етуші негізгі
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..8
2.2 Ертіс өзені алабының техногендік
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Семей оңірінде техногенді үйінділердің
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.4 Қоршаған ортаға ядролық полигонның
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .21
3 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ АХУАЛЫНА
ТАЛДАУ
3.1 Атмосфераның жай-
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .27
3.2 Су ресурстарының жай-
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...29
3.3 Жер ресурстарын
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...33
3.4 Өндіріс және тұтыну
қалдықтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 38
3.5 Биоресурстардың жай-
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .42
3.6 Радиациялық
ластану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .47
4 ТАБИҒИ ОРТАНЫҢ АНТРОПОГЕНДІК ЛАСТАНУ ЖОЛДАРЫН ЖАҚСАРТУ ШАРАЛАРЫ
4.1 Шығыс Қазақстан облысы табиғи ортасының антропогендік
ластанудан жақсарту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 58
4.2 Шығыс Қазақстан облысының қоршаған ортасын қорғаудың
2011-2012 жылдарға арналған өңірлік бағдарламасының
орындалуына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан Республикасы дамуы бойынша алдынғы қатардағы 50 ел қатарына кіру
туралы сөзі барлығымызға бағдар болып отыр. Экологиялық қауіпсіздік тұрақты
дамудың негізгі бір көрсеткіші болып табылады. Сондықтан республикамыздың
экологиялық жағдайын жақсарту жөніндегі сұрақтың маңызы зор болып отыр. Бұл
жұмыста Шығыс Қазақстан облысының техногенді ластану көздері зерттеліп,
қоршаған ортаны жақсарту мәселелері қарастырылған.
Техногенді ластану біріншіден экологиялық мәселеге жатады, екіншіден
антропогенді ландшафттарының қалыптасуының факторы болып табылса, үшінші
жағынан адамзаттың өмірінің сапасын төмендететін фактор болып табылады.
Сондықтан зерттелген тақырыптың өзектілігін анықтайды.
Ғылыми жаңашылдығы. Бұл жұмыста Шығыс Қазақстан облысының техногенді
ластану және оның көздері жүйелі түрде зерттеліп қоршаған табиғи ортаны
жақсарту шараларына талдау жүргізіліп ұсыныстар берілген. Жұмыста
анықталған ластану ерекшеліктерін пайдаланып қоршаған ортаның ластану
деңгейін болжауға мүмкіндік береді және оны реттеу, жақсарту және қалпына
келтіру жұмыстарына көмек бола алады.
Практикалық маңыздылығы. Бұл жұмыста Шығыс Қазақстан облысының
техногенді ластану көздері қарастырылған және қоршаған ортасының қазіргі
заманғы ахуалына талдау келтірілген. Сонымен бірге Шығыс Қазақстан
облысындағы қалалардың экологиялық мәселелері, Ертіс өзені алабының
техногенді ластануы, Семей өңірінде техногенді үйінділердің таралуы және
қоршаған ортаға ядролық сынақ полигонының әсері зерттелген.
Осы экологиялық мәселелерді шешуде облыста өңірлік бағдарлама
қабылданған. Шығыс Қазақстан облысының қоршаған ортасын қорғаудың 2005-
2007 жылдарға арналған өңірлік бағдарламасының орындалуына талдау да бұл
жұмыста сөз етілмек. Сондай-ақ жалпы табиғи ортаның антропогендік
ластануына ықпал етуші негізгі факторлар және осы мәселелерді шешу жолдары
мен жақсарту шаралары да қарастырылған. Бұл жұмыста анықталған мәліметтерді
пайдаланып қоршаған табиғи ортаны жақсарту шараларын жоспарлауға
пайдалануға болады.
Диплом жұмысның мақсаты. Шығыс Қазақстан облысы Қазақстан
Республикасының техногенді ластанған аймақтарының бірі болып табылады,
себебі бұл жерде республикамыздың ірі өндіріс орталықтары, кен орындары
шоғырланаған, сонымен қатар ядролық сынақ полигоны да осы жерде орналасқан.
Ядролық сынақтар қазіргі таңда жүргізілмегенімен оның зардабы әлі де
таусылар емес.
Бұл жұмыстың мақсаты Шығыс Қазақстан облысының техногенді ластану
көздерін зерттеп, оның қоршаған табиғи ортаға тигізетін әсерін ашып көрсету
және ластану ерекшеліктерін сандық мәлімет түрінде көрсетіп анализ жасау.
Шығыс Қазақстан облысы республикамыздың шығысында орналасқан ірі
өндірістік өңір. Бұл жерде тау-кен өнеркәсібі, метталлургиялық өнеркәсіп,
энергетика саласы және т.б. жақсы дамыған аймақ. Өндірістің қарқынды дамуы
экологиясының да нашарлануына, сонымен қатар тұрғындарының денсаулығына
кері әсерін тигізуде. Сондықтан осы өңірдің экологиялық мәселелеріне ерекше
назар аудару қажет. Сонымен қатар облыста жүргізіліп жатқан қоршаған табиғи
ортаны қорғау шаралары қарастырылып талқыланады және кейбір табиғи
компоненттерін қалпына келтіру мәселелерін де ашып көрсету көзделген.
Диплом жұмысының міндеті. Шығыс Қазақстан облысының техногенді
ластанудың негізгі көздерін анықтау, қоршаған табиғи ортаның ластануының
факторларын анықтау және олардың кері әсерін бағалау. Шығыс Қазақстан
облысының қоршаған ортасының қазіргі ахуалын зерттеп, талдау болып
табылады.
Зерттелу объектісі. Жұмыстың зерттелу объектісі ретінде қоршаған табиғи
ортаның техногенді ластану көздері болып табылады. Атап айтқанда ауа
бассейнінің, су алқаптарының, топырақ жамылғысының, фауна мен флорасының,
жер ресурстарының қазіргі жай-күйі және оларға техногенді әсердің ықпалы
қарастырылған.
Теориялық және әдіснамалық негізі. Жұмысты жазу барысында көптеген
мәліметтер пайдаланды, сонын ішінде түрлі әдебиеттер мен ресми басылымдарда
жарияланған статистикалық көрсеткіштер, интернет жүйесі қолданылды. Жұмыс
барысында салыстырмалы, салыстырмалы-аналитикалық әдістері қолданылды.
Статистикалық мәліметтер қолданып талдау жұмыстары жүргізілген.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспе,төрт бөлім, қорытынды
және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ
1.1 Шығыс Қазақстанның табиғи-климаттық сипаттамасы
Шығыс Қазақстан облысы – Қытай және Ресей мемлекеттерімен шекаралас
жатқан, Қазақстанның шығысындағы облысы. 1997 жылдан бастап территориясына
бұрынғы Семей облысы қосылады. Жер көлемі – 283000 шаршы шақырым. Халқы 1
451 000 жетсе (2004 жыл 1 шілде), бір шаршы шақырымға 5 адамнан келеді.
Аймақтың географиялық орналасуы табиғи жағдайының әртүрлілігімен
ерекшеленеді. Шығыс Қазақстанның оңтүстік – батыс аймағы түгелдей ұсақ
шоқылы, ал орталығы жазықты болып келеді. Қазақстан Республикасының шегіне,
Алтай таулы аймағының батыс бөлігі ғана кіреді де және ол таулы үстүрттің
абсолюттік биіктіктерінің көтерілумен, яғни оңтүстік – шығысқа қарай
биіктігінің үлкеюімен сипатталады.
Шығыс Қазақстан 283,23 мың шаршы шақырым аумақты алып жатыр,
Қазақстанның барлық аумағының 10 % аз ғана астамын құрайды, тұрғындарының
да үлесі ұқсас. Облыс шекарааралык басты күретамыр - Ертіс өзенімен дамыған
өзен желілерімен сипатталады.
Облыстың аумағы орташа және нашар ылғалды аймаққа жатады (жауын-
шашынның мөлшері жылына 100-ден 1000 мм дейін, биік тауларда жылына 2500 мм
дейін жетуі мүмкін). ШҚО климаты континеттіктен қоңыржай континентікке
ауысады, жылдық температураның ауыткуы 43-30°С құрайды, Күрделі таулы
бедерге байланысты климаттық жағдай тік белдеу заңына бағынады, Күн
радиациясыньң қосындысы жылына 4525,2 бастап 6565,5 МДжм2 шегіңде
солтүстіктен оңтүстікке ауысады. Радиациялык баланс (радиациялардың
қосьндысы арасындағы айырмашылық және оның шағылудағы жоғалтулары мен
сәулеленуінің тиімділігі) жылына орта есеппен оң және жылына 1815 МДжм2
құрайды
Аумақтардың өнеркәсіптік-ауыл шаруашылықтық тегіс игерілмеуі және
Шығыс Қазақстан облысының қалалар мен ауылдық елді-мекендерін орнату
өзіндік табиғи шартқа - тігінен мүшеленген жоғары деңгейлік, ландшафттық
құрылымының уатылуы мен біртекті еместігінің жоғарылығына
негізделген.Облыстың солтүстік, солтүстік-шығыс және шығыс аудандары ауыл
шаруашылық қатынасында жерді пайдалану ауданы, ал батыс және онтүстік
аудандары - жайылымдық пайдаланудағы аудандар болып келеді Аграрлы-
өнеркәсіпті кешеннің дамуы табиғи ландшафттардың антропогендік әсерге
әлсіздігінің және ауылдық аумақтардың экологиялық ахуалға тұрақсыздық
деңгейінің жоғарылылығын алдын ала анықтады. Ауыл шаруашылығына
тағайындалған жерлердегі қазіргі заманғы ландшафттың-экологиялық ахуал
табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен қалыптасады, олардың
ішіндегі маңыздысы тау-кен өндіру және өнеркәсіптің кен өңдеу салалары мен
энергетика болып табылады. Пайдалы қазбаларды өңдіруді үдете түсу (кенді,
кенсіз, кұрылыс материалдарын), алынатын және өңделетін шикізаттың
агрессивтілігінің артуы лаңдшафттың құрауыштарыньң барлығының қарқынды
ластану үдерісіне әсер етеді (атмосфераның ауасы, жер үсті, жер асты, ыза
сулары, топырақ және өсімдік жамылғысы), Қоршаған ортаның қазіргі заманғы
ахуалы кейбір шамада Семей ядролық сынақ полигонының кызметіне негізделген.
1.2 Шығыс Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық
сипаттамасы
1) ШҚО әлеуметтік-экономикалық сипаттама.
2010 жылдың 1 желтоқсанындағы ШҚО статистикалық басқармасы мәліметі
бойынша облыстағы тұрғындар саны 1443,5 мың адамды құрайды.
Облыста 15 аудан және 9 қалалар 27 поселкілер, 857 ауыл және ауылдық
тұрғындар пункті бар. Қала тұрғындары – 854,7 мың адам (59,2%), ауыл
тұрғындары 588,8 мың адам (40,8%).
2010 жылғы облыстағы әлеуметтік-экономикалық даму нәтижелері тұрақты
экономикалық өсу тенденциясының сақтаулуы байқалады. 2003 жылмен
салыстырғанда өндіріс орындары көлемі 4,9%-ке өскен. Оңды тенденциялар
айналдыру өндірістің 7,8 %, ұйымдар мен электр жарығы, газ бен суды
жеткізудің 2,8 %-ға өсу қарқынына негізділінген.
2000 жылдан бері ШҚО өнеркәсіп көлемінің өсуінің жалғасу жағдайына
байланысты өнеркәсіп қалдықтарын орналастыру, ластанушы заттардың
қалдықтары мен шығындыларын төмендету тенденциясы аталып өтті. Бұл
өнеркәсіпті модернизациялау, шаң-тозаң сорғыш жүйесін жетілдіру, тазарту
қондырғыларының әсерлілігін жұмыстарын инспекторлық бақылауды іске асыру
ұйымдардың (қаржыландыру) инвестициясын қосу есебінен мүмкіндік алды. 1
суретке сәйкес өнеркәсіп өндірісі өнімдерінің физикалық көлемі мен
облыстағы атмосфераны ластаушы заттардың қоқыс-қалдықтарының индексінің
өзгеруінің өзара байлынысы облыстық статистика басқармасы мәліметінде
графикпен көрсетілген.
Сурет 1 Өнеркәсіп өндірісі өнімдерінің физикалық көлемі мен атмосфераны
ластаушы заттар қоқыс-қалдықтарының индексінің өзгеру динамикасы
Облыстағы қоршаған ортаның ластану дәрежесін төмендету ШҚО 2011-2012
жылдарда табиғат ресурстарын рационалды пайдалану мен қорғау туралы
аймақтық бағдарламасын орындауға сәйкестендірілді. Семейдегі сынама ядролық
полигонының мүмкіндіктеріне байланысты тұрғындар денсаулығы мен қоршаған
ортаның қазіргі жағдайы тарихи кезеңдегідей біршама қалыпта келгенін,
сонымен қатар кеңес дәуірінен соң экономиканың экстенсивті дамуын атап
өткен жөн. ШҚО өндірістің негізгі саласында қоршаған орта жағдайына
жағымсыз әсер тигізетін болып тау-кен, түсті металлургия, жылу энергетикасы
табылады. Өнеркәсіп өндірісінің құрылымы 2 суретте көрсетілген.
Сурет 2. ШҚО-ның өндірістік құрылымы
Еліміздің президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында экспорттық потенциал өсуі үшін бірінші кезекті тапсырма қатарына
металлургия және металл өңдеуді дамыту қойылды. Республика экономикасының
бірден-бір алдыңғы негізгі салалары түсті металл индустриясы болды, бірақ
оның дамуы қоршаған ортаны қорғау мен табиғат ресурстарын тиімді пайдалану
және 2014-2015 жылдарда ҚР экологиялық қауіпсіздігі концепциясы талаптары
ұлттық стратегияға қарама-қайшылық көрсетпеуі қажет[1].
Бұл 2011-2012 ж. ШҚО-ның қоршаған ортаны қорғауда аймақтық
бағдарламасын жасау кезінде ескерілген.
ШҚО-ның тау металлургия кешенінде, ядролық жағармай, Семейдегі сынама
ядролық полигоны зардаптары сияқты өнеркәсіп күштерінің өлшеусіз
концентрациясы барлығы жинақтала Шығыс Қазақстан, әсіресе оның ядролық
полигонға жататын өндірістік аудандары мен территорияларында өте жоғары
дәрежелі экологиялық қауіп-қатер мекені болып табылады.
2 ШҚО-НЫҢ ТЕХНОГЕНДІ ЛАСТАНУ КӨЗДЕРІ
2.1 Ластауына ықпал етуші негізгі факторлар
Шығыс Қазақстан облысының экономикасында түсті металлургия алғашқы
орында тұрады. Алтай – Шығыс Қазақстанның ең ірі кен орны болып табылады.
Мұнда полиметалдық кендер шоғырланған ірі кен орны (Белоусовск, Риддер,
Тишинск, Зыряновск, Малеевск және тағы басқалары). Оларды өңдеу арқылы:
мыс, қорғасын, мырыш, алтын, күміс, алынады. Бұл кен орындарының негізінде
тау – кен байыту және тау – кен металлургиялық кәсіпорындар мен комбинаттар
келесі салаға: қорғасын мен мырыш – Өскемен қорғасын мырыш, Лениногорск
полиметаллдық, Зыряновскідегі қорғасын, Ертіс полиметалл комбинаттары; мыс
– Ертіс мыс балқыту завоты; титан–магний – Өскемен титан–магний комбинаты
және тағы басқаларына бөлінеді. Бұл кәсіпорындар қоршаған ортаның
ластануына себепші болып отыр. Ең ірі ластаушы кәсіпорындар 5 өндірістік-
территориялық тораптарда: Ертіс маңы, Риддер, Зыряновск, Шемонаиха және
Серебрянск – Белогорскіде шоғырланған. Бұл кәсіпорындар мен комбинаттардың
жұмысының нәтижесінде тау–кен геологиялық кешендерде ауданы 20 шаршы
шақырымға жуық ірі техногендік биохимиялық провинция пайда болған. Олардың
маңындағы қоршаған орта компоненттерінің бәрі қарқынды ластану үстінде.
1991 – 1992 жылдары Өскемен қаласында өткізілген тәуелсіз экология
экспертизасының мәліметі бойынша, тұрғындардың ауруға шалдығуы қоршаған
ортаның экологиялық жағдайына тікелей байланысты екенін анықтады.
Х.С. Беспаев, Г.Д. Ганженко, Б.А. Дьячков және тағы басқалар Шығыс
Қазақстан облысы маңында келесі металогендік белдеулерді бөледі: Кенді
Алтай, Қалба – Нарым, Батыс Қалба, Жарма-Саур мен Шығыс Тарбағатай.
Солтүстік – батысқа созылып жатқан Кенді Алтай поллиметалды белдеуі
сына пішімдес Таулы Алтай құрлымдарымен шекаралас орналасқан. Солтүстік-
батыс қанаттағы оның құрлымдары 175 шақырымға дейін жайылып, Құлынды
ойпатының борпылтақ жыныстарымен көмкерілген, оңтүстік–шығыста олар Жоңғар
тақтасының әсерінен қысылып, ендігі 5-10 шақырымдық тар тақталар құрайды.
Олар 3 металлогендік зоналарға бөлінеді: кенді Алтай, Белоубинск-
Сарымсақты, Ертіс.
Кенді Алтайдағы көптеген сульфитті-поллиметалдық кен орындары түсті
металлургиялық дамуындағы шикізат базасы бола отырып, оған тығыз байланысты
салалары энергетика, машина жасау, құрлыс индустриясының да базасы болып
отыр.
Поллиметаллургиялық кен орындарындағы кеннің құрамында шашыранды
сульфитті минералдарды мынадай минералдар құрайды: темір, мырыш, мыс,
магний, күміс, барий, алтын, кадмий, тантал, сынап, селен және тағы
басқалар. Гумиттік климаттық жағдайда сульфитті кен орындардағы тотығу
зоналарында сульфиттердің тотығуы жүріп және кен қалдықтары жер асты
суларымен қоршаған ортаға тасымалдануда.
Сульфитті минералдың тотығу процесі температураның жоғарылануында жүріп
көп мөлшерде күкірт қышқылының жинақталуына әкеп соғады. Су ерітінділерінде
қышқылдану реакциясы және жоғары агрессивтену пайда болады.
Рудалар мен аралас жыныстарды сілтісіздендіру кезінде жер асты
суларының минералдануы көп мөлшердегі сульфаттың араласуымен иондары 1-3
глитрге және одан жоғары көтеріледі, судың тұздануы 15-20 мг-экв.литрге
өседі, рудаларды құрайтын металдардың топталуы мен олардың серіктері
(спутниктері) ондаған, жүздеген есе фонынан асып түседі.
Поллиметалдық кен орындарындағы өндіріс кезінде пайда болған
техногендік факторлардың әсерінен элементтердің қышқылдану процесі мен
сілтілену айтарлықтай жоғарылайды. Осыған байланысты, біздің көз қарасымыз
бойынша, ең жоғары дәрежеде қоршаған ортаға әсер ететін кен орындарындағы
өндіріс тәсілдері – ашық, карьерлі немесе жер асты, шахталық болып
бөлінеді.
Бұлардың ішіндегі өте қолайсыз тәсіл – ашық тәсіл, онда баланстық
рудалар мен минералданған жыныстар өте көп мөлшерде жер бетіне шөгіп
ондаған, жүздеген жылдар бойы топырақ пен судың ластануының қуатты көзіне
айналды. Денелерде жинақталған қалдықтар атмосфераның ылғалдануымен,
шашыранды металдармен қоса күкірт қышқылына айналады, олар өз бетінше
дренаждық сулар мен топырақта, жер асты суларымен ары қарай бұлақтар мен
өзендерге шөгіп қалады.
Қоршаған ортаға үлкен қауып төндіретін кен-байыту фабрикаларының
үйінділері, оның ішінде су ресурстарының кен орындарымен тау-кен
өнеркәсібінің орналасу аудандарында шахталар мен карьерлі-рудалық суларды
дренаждық, ағын сулар және оларды зиянсыз ету мен тазалау, арнайы тазалау
құрылыстарын салуды қажет етеді [2].
Кенді Алтайдағы поллиметалдық кен орындарында жүргізілген жұмыс осы
саладағы кен өндіру кәсіпорындары мен апатты жағдайларда жобалау құрылыс
пен эксплуатация кезіндегі экологиялық талаптарды ескермеу қазіргі уақытта
және болашаққа айтарлықтай кері әсерін тигізудің басты себепшісі болып
отыр.
Шығыс Қазақстан облысы қалаларының экологиялық жағдайын осы тарауда жеке
әр қалаға тоқталып қарастырайық.
Шығыс Қазақстан облысының қалаларының ауасына шығарылған ластаушы
заттардың үлесі (%). Ал шығарылған ластаушы заттардың ингредиенттер бойынша
шығарындылары (%).
Өскемен қаласы кенді Алтай тау бөктерінде 1720 ж. салынған. Шығыс
Қазақстан облысының орталығы Өскемен қаласы. 01.01.2010 ж. санақ бойынша
Өскемен қаласында 305 мың адам тіркелген. Өскемен кәсіпорындарында
қорғасын, мырыш, титан, магний, күкірт қышқылы, асыл және сирек кездесетін
металдарды өндіретін тау-кен жабдықтары мен басқа да өнімдерді өндіретін
өнеркәсіптік қала. Облыс бойынша өндірілетін өнеркәсіп өнімдерінің 55-і
Өскемен қаласына тиесілі. Өскемен қаласы аймағында облыс орталығының
қоршаған ортаға әсерін тигізетін 398 өнеркәсіпті объектілері бар. Шығыс
Қазақстан облысының статистикалық мәліметтері бойынша Өскемен қаласында
3217 ұйымдастырылған және 2484 ұйымдастырылмаған стационарлы көздер бар.
Облыс орталығы бойынша ластаушы заттардың жалпы көлемінің 1997-2003 жж.
бойынша динамикасы 3 суретте келтірілген.
Сурет 3. 1997-2003 жж.-дағы Өскемен қаласындағы ластаушы заттардың
жалпы көлемі, мың тонна
Өскемен қаласының ауасын ластайтын кәсіпорын “Казцинк”, оның үлесіне
cтационарлы көздердің зиянды қалдықтарының 73,4 % тиесілі, ал электр
энергетикалық кәсіпорындарының үлесіне 20,5 % келеді. Қалған
кәсіпорындардаға (ААҚ “ӨМЗ”, ААҚ “ӨКА-ТМК”) – 6,1 % тиісті.
Облыс орталығында амосфералық ауаның ластануына жылжымалы көздердің
үлесі де қосылады. Шығыс Қазақстан облысының автомобиль көлігімен жүк
тасымалдау 80 % құрайды. Автомобиль парктерінің көбеюіне себеп болады.
Облыс орталығында жылжымалы ластану көздерінің динамикасы өскен.
Шығыс Қазақстанның гидрометеорологиялық орталықтарының мәліметтері
бойынша Өскемен қаласының атмосфера ауасының ластану көзі 1991 жыл мен
салыстырғанда біршама азайғанын төменгі кестеден көруге болады. Бұл
жағдайды немен түсіндіруге болады: егемендігімізді алғаннан кейін
өнеркәсіптің дамуы айтарлықтай төмендеп кетті, себебі бұрынғы экономикалық
байланыстар шетелдікке айналды, содан соң 90-шы жылдары республикамызда
экономикалық тоқыраумен де байланыстыруға болады. Қазіргі кезде
өнеркәсіптің дамуы дұрыс жолға қойылып жатыр, бірақ бұрынғы деңгейіне
жеткен жоқ. Сонымен қатар қазіргі кезде өнеркәсіптердегі тастандыларды
тазалау фильтрлері де ескіріп, бүгінгі заманның талабына сай емес, оның
бәрін жаңалау қомақты сомаға айналады( кесте 1).
Кесте 1
Өскемен қаласы бойынша атмосфера ластануы индексінің өзгеру динамикасы.
Жылдары Атмосфера ластануының индексі
1991 21,7
1992 14,2
1993 13
1994 9
1995 8,6
1996 13
1997 14,3
1998 14,4
1999 17,6
2000 17,8
2001 14,2
2002 15,9
2003 8,9
Өскемен қаласы бойынша атмосфераның ластану индексінің 1991-2003 жж.
аралығындағы динамикасын 4 суреттен көруге болады.
Сурет 4. Өскемен қаласы бойынша атмосфераның ластану индексінің 1991-
2003 жж. өзгеру динамикасы
Облыс орталығының физикалық-географилық орны мен климаттық жағдайының
әсерімен ластаушы заттар тарап кетпейді де, Өскемен қаласының атмосфералық
ауасы ластанады. Соңғы жылдар автотранспорт қоршаған ортаға зиянын көптеп
шектіруде. Атмосфералық ауаның ластаушы заттарының ішінде күкіртдиоксидінің
ПДК – 1,6 - 3 дейін, формальдегид - 1,2 – 1,8 ПДК дейін өсті.
Өскемен өнеркәсібіндегі қорғасын, мырыш, титан, магний күкірт қышқылы,
асыл және былғары металдар, тау-кен өндірісі және басқа өнімдер шығарылатын
ірі өндіріс және ғылыми орталық болып табылады. Облыстың экономикалық
потенциалының барлық өндіріс өнімдерінің 55% Өскеменге тиесілі [3].
Өскемен территориясында облыс орталығында қоршаған ортаға әсерін
тигізетін 398 ден аса өндіріс объектілері орналастырылған.
ШҚО статистика басқармасы мәліметтеріне сәйкес Өскеменде 3 217
ұжымдасқан және 2 484 ұжымдастырылмаған стационарлы көздер тіркелген.
Өскемен қаласы бойынша ластаушы заттардың жалпы шығарындылары туралы
мәліметтерден алынған. Ал 1996-2012 жж. аралығында атмосфераның ластану
болғанын келтірілген.
Жалпы алғанда стационарлы көздерден қоқыс-қалдықтар көлемінің төмендеу
тенденциясы анықталған. Оны 5 суреттен көруден болады.
Сурет 5. Өскемен қаласы бойынша стационарлы көздерден ластаушы заттардың
қоқыс-қалдықтары (статистикалық басқару мәліметі)
Өскемен қаласының атмосфералық ауасын ластаушылардың бастыларының бірі
Қазцинк ӨҚ МҰ АҚ оның үлесіне стационарлы көздерден шығатын зиянды
қалдықтардың 73,4% тиеді, электроэнергетикалық өндіріс ұйымдары (ЖШС, АЭС
ОҚ Согринск ЖЭО; УКТС ААҚ, ОҚ ЖЭО АЭС ААҚ) 20,5% құрайды. Қаланың басқа
ұйымдары: УМЗ ААҚ,УК ТМК ААҚ 6,1% құрайды. Облыс орталығындағы жылжымалы
көздерден атмосфералық ауаның ластануы өсуде.
ШҚ автомобильді транспорттың 80% жүк тасымалдау көліктері құрайды.
Қалдықтардың өсуі автомобильдік парктер мен төменгі сапалы жанармайды
қолдану көлемінің артуына негізделген. Автотранспорт санының динамикалық
өзгерістері графикте көрсетілген.
ШҚ гидрометерологиялық орталық мәліметіне сүйенсек Өскемен қаласында
атмосфералық ауаның ластану индексі төмендеді .
Сурет 6. Өскемен қаласы бойынша АЛИ динамикалық өзгерістері.
(ШҚ ГМО мәліметтері)
Жекешелендірілген Өскемен қаласындағы жылжымалы көздердің динамикалық
саны (ШҚО МІІБ жол полициясы басқару мәліметтері бойынша) 3 қосымшада
келтірілген.
Өскемендегі атмосфераның ластануы ластаушы заттардың ыдырауына
метеожағдайдың қолайсыздығы, облыс орталығының географиялық орналасуына
және климат жағдай негізізнде жоғарғы дәрежеде болуына байланысты.
Соңғы жылдарда фотохимиялық түтінге маусымдық жағдай басталғанда
автотранспорт қалдықтарының жер бетіне әсерін тереңдететін жағдайлар
кездеседі. Облыс орталығында атмосфералық ауаны ластаушы заттар құрамы
күкірт диоксиді РКК 1,7 ден 2,8 есеге, азот диоксиді РКК 1,6 дан 3,0 ге,
формальдегид РКК 1,2 ден 1,8-ге жоғарылады. Қалада І және ІІ класты қатерлі
атмосферадағы аранйы ластаушылар құрамын мемлекеттік бақылаумен қамтамасыз
етілмеген.
Семей қаласы.
Қаланың атмосфералық ауасы сапасына ЖЭО, цемент және кірпіш
өнеркәсібі, қайта өңдеу өнеркәсіптері, коммуналды ұйымдар, автомобиль және
теміржол транспорттары әсер етуде.
Статистика басқармасы мәліметі бойынша қалада стационарлы көздерен
шығатын қалдықтар мөлшері өсуде. Оны 5 суреттен көруге болады. Сондай-ақ
Семей ауасына шығарылған ластаушы заттардың қосындысы мен атмосфераның
ластанған. Сонымен қатар Семей қаласының ауасында рұқсат берілген шектегі
концентрация үлесіндегі ластанудың деңгейі жоғары. Бұл мәліметтер бойынша
Семей қаласының ауасын ластайтын кәсіпорындарға Теплокоммунэнерго ММК-сы,
Семей цемент зауыты ЖШС-сы және Семей силикат зауыты ЖШС-ның үлестері
жоғары. Ауаның ластану индексі тұрақты өсуде. Ал ауаның құрамындағы
ластаушы заттардың рұқсат берілген шектегі концентрация үлесіндегі
ластанудың деңгейін алатын болсақ өлшемелі заттардың (шаңның)
концентрациясы 2 РКК-ға дейін, азот диоксиді 2,5 РКК, көміртегі тотығының
концентрациясы 1,6 РКК-ға дейін тіркелген. Азот диоксиді ауаға көбінесе
жылу-энергетика өнеркәсіптерінен, ал көміртегі тотығы автомобиль
транспортынан шығарылады.
Сурет 7. Семей қаласы бойынша стационарлы көздерден қоқыс қалдықтар
динамикасы (статистика басқармасы мәліметі)
ШҚ гидрометеорологиялық орталығы мәліметі бойынша Семей қаласының
атмосфералық ауасында қыста шаңның РКК 1,8 дейін, азот диоксиді РКК-1,6-ға
дейін өсіп отыр.
Шаңмен ластаудың басты көздері болып Силикат АҚ және Семей цемент
зауыты АҚ, сонымен қатар қаладағы шағын қазандықтар қалдықтардың көбеюі
байқалады. Қоқыс-қалдықтардың өсуі шағын және орта кәсіпкерлік ұйымдарының
өсуімен байланысты (7 сурет)[4].
ШҚ НГМО мәліметіне сай Семей қаласының АЛИ-нің өзгеру динамикасы ( 6-
8 суретте көрсетілген, өсу тенденциясы байқалады.
Сурет 8. Семей қаласының АЛИ-нің өзгеру динамикасы
Риддер қаласы.
Риддер қаласының атмосферасы ластануына түсті мталлургия,
металлургия, ЖЭ ұйымдары қалдықтары, сонымен қатар ластаушы заттар
ыдыратуда климаттық жағдай қолайсыздығы әсер етеді.
Стационарлы көздерден ластаушы заттар қалдықтары динамикасының
төмендеу тенденциясы Қазцинк АҚ мырыш зауытының ауаны тазарту шараларын
орындауы, Қаз-Тюмен ЖАҚ қорғасын зауыты өнеркәсіп көлемінің төмендеуіне
негізделген. Риддер қаласы бойынша стационарлы көздерден шығарылатың
ластаушы заттардың динамикасы 9 суретте берілген. Бұл суреттен Риддер
қаласы бойынша ластаушы заттардың көлемінің азаюын байқауға болады. Бірақ
сандық көрсеткіштерін алатын болсақ ол әлі де жоғары екендігін көреміз(9
сурет)
Сурет 9. Риддер қаласы бойынша стационарлы көздерді қоқыс-қалдықтар
динамикасы (статистика басқармасы мәліметі )
Сурет 10. Риддер қаласының АЛИ-нің өзгеру динамикасы.
АЛИ өзгеру динамикасы тұрақты тенденцияға ие, бұл 10 суретте
көрсетілген. Риддер қаласы бойынша атмосфералық ауаның ластану индексі 7,2-
11,3 аралығында. Бұл көрсеткіштер орташа республикалық көрсеткішінен жоғары
болып табылады. Осының нәтижесінде Риддерді де ластанған қалаға жатқызуға
болады.
Зыряновск қаласы.
Атмосфералық ауаның жағдайы ЖЭО қалдықтары, шаң-тозаңдар және
Қазцинк АҚ Зыряновск МКА кен қорлары қалдықтарынан тұрады. Қаладағы
атмосфералық ауа жағдайына мемлекеттік бақылау жүргізілмейді.
2.2 Ертіс өзені алабының техногендік ластануы
Ертіс өзеніне жылына өндірістік өнеркәсіптерден 250-750 мың тоннаға
дейін зиянды заттар тасталынады, 250 млн.м3 әр түрлі ағын сулар құйылады.
Мысалы, тек ірі өндірістік өнеркәсіптердің ғана, Ертіс өзені мен оның
салаларына құятын, осының 71,6 % ластанған болып табылады. Сондай-ақ, бұл
аймақтағы тек ірі қалалардың өзінде ғана тұрмысқа қолданатын судың мөлшері
178,3 млн.м3 болса, оның 90 % тазаланбаған су. Ертіс өзені мен бүкіл
салаларының суларының ластану деңгейі өте ластанған деп бағаланып, 4-
класқа жатқызылады. Ертістің суының ластануының кешенді индексі 7,85. Өзен
суының құрамында азоттың мөлшері РКК-дан 2-8 есе артық .
Үлбі өзені Ертіс өзенінің негізгі және едәуір ластанған салалы болып
табылады. Химиялық құрамы, жоғарғы ағысындағы Риддер қаласының және төменгі
ағысындағы Өскемен қаласының өндірістік ластанған ағын суларының әсерінен
қалыптасады. өзеннің бәрі жері ластанған.
Ертіс өзенінің ластану индексі, оның динамикасы туралы мәліметтер 9-10
қосымшаларда келтірілген. Ал Ертіс өзеніне келіп құятын салалардың
ластануына ықпал ететін кәсіпорындар мен мекемелер туралы мәліметтер 2
кестеде көрсетілген.
Ертіс бассейнінің суының ластауы кейінгі кезде 5,52-8,86 РКК дейін
өсті. Қорғасын мен мыстың көп болу Шубинск пен Ридер-Сокольный кен
орнының шахталық суларының және Талов фабрикасы арқылы дұрыс
тазаланбаған су көздерінің келуімен түсіндіріледі [5].
1996 жылы Семей облысы бойынша халық шаруашылығының жекелеген
салаларының қажеттілігінде 76,13 млн.м3 су жұмсалса, соның 21,91 млн.м3 су
алады.Тазаланбаған немесе тазалану деңгейі нашар өнеркәсіп суларын өзенге
ағызу салдарынан өзен суы ластануда. Сонымен қатар су көздерін
ластандыратын “Мехобъединение” Ертіске жылына 3550 мың м3 су ағызса оның
құрамындағы хром, фенол, мұнай қалдықтары РКК деңгейінен 2-4,2 есе көп.
Дегенімен ластандыру орталықтары мен олардан келіп түсетін әртүрлі улы
қалдықтардың өзен бассейін бойынша таралуы әрқалай.
1991 жылы “Семводоканал” өнеркәсібінен жылына Ертіс өзеніне 43920 мың
м3 ластанған су жіберілсе, 1994 жылы 12710 мың м3 и азайған. Ол қалада
тұрғын үй құрлысының қарқанды дамуына байланысты болған. Тазартқыш
қондырғыларынан толық тазармаған ағын сулар тек өзен суын ғана емес,
сонымен қатар жер асты суларының құрамына да әсер етіп отыр. Осының
нәтижесінде Ертіс өзені суының ПДК мөлшері мыстан 5 есе, мырыштан 1,6
есе, селеннен 15 есе, мұнай қалдықтарынан 20 есе көп. Соңғы 10-15 жылдың
ішінде Ертіс өзенінде мекендейтін балық түрлері 43 болса, онда қазір
оның құрамы екі есеге азайып отыр (кесте-2)
Кесте 2
Ертіс өзенінің негізгі салаларын ластаушы көздері
Өзендер Өнеркәсіптер Ертіс өзеніне құйылатын ағын
сулар,
жылына, мың.м3
Барлығы Соның ішінде
ластанған су
Бұқтырма Зырян мырыш комбинаты 30074,5 27812
ДСП Бұқтырма зауыты 573 573
№1 және №2
Бұқтырма ламинирлеу 1460
зауыты
Зырян қаласының 20 20
ауылшаруашылық –
тұрмыстық ағын сулары
Кірпіш зауыты 7600
Үлбі Лениногорск полиметалл 25797
комбинаты
Согрин ЖЭЦ 5562 925
Өскемен титан-магний 7884
комбинаты
Үлбі металлургия зауыты 5562
2-кестенің жалғасы
Үлбі Өскемен темірбетонды 121
заттар зауыты
Өскемен қорғасын-мырыш 15956 15956
комбинаты
Өскемен ЖЭЦ 56637 56637
Тәжірибелік мырыш 69,6 7,6
зауыты
Глубочанка Ертіс полиметал комбината 4915 1906
Өскемен қорғасын-мырыш 3167,5 1095,5
комбинаты
Красноярка Өскемен қорғасын-мырыш 4646,5
комбинаты
Уба Шығыс Қазақстан мысхимия 4325
комбинаты
Шар Шар депосы 26
Табиғат комплекстердің потенциалын арттыру мақсатында богарлы
егістікті суармалы егістікке ауыстыру, өзенге құйылатын ластанған
сулары арнайы қондырғылар арқылы толық тазарту, өнеркәсіпті
орталықтарда суды қайталап пайдалану.
Халықтың тығыздығы Ортаңғы Ертіс подгеосистемасында бір квадрат метр
жерге 10-20 адам, сондықтан өнеркәсіпті ауыл шаруашылықты ландшафттармен
қатар қоныс ландшафтарды дамыған. Бұл геосистемалардың дамуына жылына
жер асты және беті суларының қорынан 3 млрд. су алынса, оның
жартысынан көбі ластанып қайтадан Ертіс өзеніне ағызылады. Ол судың иондық
құрамының өзгеруіне улы химикаттармен ластануына әкеліп соғады. Сонымен
қатар өнеркәсіп орталықтарынан ауа қабатын ластандыратын әртүрлі
ингредиенттер де жауын-шашын сулары арқылы қосымша ластандырады [6].
Ертіс суын пайдалану, су алу динамикасы, тұтыну, су тоғандарына
құйылатын сарқынды сулармен негізгі ластаушы заттардың жалпы қашыртқысы
туралы мәліметтер бар.
2.3 Семей өңірінде техногенді үйінділердің таралуы
Табиғи қазба байлықтарды игерудің жаңа әдістері жер қойнауынан пайдалы
жыныстарды қазып алу ауқымын өсірумен қатар, игерудің беткі қабаттарында
бұзылған жерлердің аудандарының өсуіне де алып келуде. Қазіргі заманғы
техниканы пайдаланып, пайдалы қазбаларды алу, минералды шикізатты өңдеу,
үлкен аудандарды алып жатқан инженерлік қүрылыстарды салу нэтижесінде
табиғи қалпында сақталып түрған территориялар техникалық-шаруашылық қысымға
түсуде.
Бүгінде дүние жүзі бойынша техника көмегімен игеріліп немесе
өзгертілген жерлердің ауданы өсуде. Жер шарының халқы тығыз орналасқан және
өнеркәсібі қарқынды дамып отырған түстарында табиғи ландшафтың бет-бейнесі
мүлде өзгеріп, антропогендік ландшафтың бүкіл елдің жер көлемінің басым
бөлігін алып, табиғи территориялар арнайы қорғалатын аландарда ғана
сақталған елдер пайда болды.
Техника көмегімен бүзылған территория-ларда пайда болатын ландшафт
түрлерін КСРО ғылымы кеңістігінде И.С. Малышов "өндірістік" десе, Б.П.
Колесников, Л.В. Моториналар "техногенді" немесе "табиғи техногенді" деп
атады.
Қазақстанның тәуелсіздік тарихында экономикалық өсім, негізінен,
пайдалы қазбалардан түскен пайдаға негізделуде. Кеңес одағының қүра-мындағы
Қазақ ССР-інің жер қойнауы тәтпіштеп зерттеліп, ең біріншіден, табиғат
ресурстарының шаруашылық маңыздылығы қарастырылпды. Қазақстанның барлық
облыстарының геологиялық картасы жаса-лып, пайдалы қазбалардың таралуы
картаға түсірілді.
Бүрынғы Семей облысы қазіргі кезде "Семей өңірі" аталып жүрген
аудандардың металлогендік сызбасы 11 суретте көрсетілген.
Сурет 11 – Семей өңірінде: 1. Шар металл хромы, сынап кендерінің зонасы. 2.
Батыс Қалба алтын кенді зонасы. 3. Жарма-Сарсазан мыс-алтын сирек металдар
зонасы. 4. Сауыр сүрме-алтынды-мысты-полиметалды зонасы. 5. Шығыс
шыңғыстаулық мыс-молибден зонасы. 6. Батыс шыңғыстаулық мыс-полиметалл
зонасы. 7. Солтүстік Балқаш сирек металдар – мысты-полиметалды зонасы.
8. Кенді Алтайдың полиметалл зонасының оңтүстік батыс бөлігінің кенді-
металлогендік зоналары таралған.
Бүл сызбада өңірде игеріліп жатқан кен орындарының полиметалл, алтын,
қүрылыс материалдарының шикізатына негізделгенін көрсетеді. Семей өңірінде
тау-кен ісі XVIII ғасырдан бастау алады, XX ғасыр бойында барынша игерілген
территорияның қазіргі жер қорының жағдайы келесідей.
Бүрынғы Семей облысына қарайтын жерлердің жалпы ауданы 18299,949 мың
га. Оның ішінде:
- ауыл шаруашылық мақсатта пайдаланылатын жерлер ≈ 7115,446 мың
га;
- орман шаруашылыгында - 636,977 мың га;
- өндіріс, өндірістік және пайдалы қазбаларды игеру мақсатында
белгіленген жерлер - 158,941 мың га;
- су қорларының жерлері - 6,857 мың га;
- ерекше қорғалатын жерлер - 6,755 мың га;
- мемлекеттік қордағы жерлер - 6728,931 мың га;
- түрғындық жерлер - 1,643,13 мың га
Осы көрсеткіштен көріп отырғанымыздай өңірдің 158,941 мың га жер
ауданында техногенді жолмен бүлінген ландпіафтар таралған. Бүл көрсеткіш
табиғи территорияға түсетін техногенді қысымның жоғары екендігін көрсетеді.
Территорияға түсетін техногенді қысым ауданның келемі мен топырақ
жамылғысының бүлінуі ара-салмақтың қатысымен есептеледі, сонымен қатар әр
түрлі зияндылық деңгейіне байланысты шаруашылықтың түрі бойынша денгейі
жоғарылайды. Ең ауыр техногенді қысым пайдалы қазбаларды ашық әдіспен
өндіріп жатқан ауандарға түседі[7].
Техногенді ландшафтарда жиналып, территорияға таралатын қазынды қабат
жыныстары және сыйымды жыныстар. Семей өңірінде, негізінен, 3-4 кластағы
қауіптілік деңгейіндегі қалдық-тар жиналады, тау-кен өндірісінің қалдықтары
235,53 га жер ауданын алып жатыр. Жыл сайын қазынды қабат жыныстарының алып
жатқан аудандарының өсуі, өңірде мына көрсеткіштерді береді: 1999 жылы -
190737 га, 1997 жылы - 2202,2 га, 1998 жылы - 258248 га, 1999 жылы - 301141
га, 2000 жылы - 350523 га, 2001 жылы - 350547 га, 2002 жылы - 397245 га,
2003 жылы - 445515 га, 2012 жылы - 50535,0 га.
Өңірде 1990 жылдардың басынан бастап тұрақты жұмыс істеп келе жатқан
кәсіпорындардың жер қойнауынан жыл сайынғы қалдық ретінде жинайтын қазынды
қабат жыныстары 3 кестеде көрсетілген .
Тау-кен байыту комбинаттарынан қалған қалдық материал-өндіріс
қалдықтары сақталады. Өңірде 3 ірі тау-кен өндірісінің қалдығын сақтайтын
қорымдар (хвостохронилище) бар.
1. Жезкент тау-кен байыту комбинатының қалдық үйінділері Бородулиха
ауданында орналасқан үш төбеден түрады. Ауданы 151 га, санитарлық қорған
зонасының үзындығы 700 м. Осы ауданда орналасқан "Орловск" полиметалл
кен орнынан өңдеуден өткен қалдықтар жиналады.
2. Бақыршық тау-кен байыту комбинатының қорымы. Ауданы 20 га,
комбинаттан 5 шақырым жерде орналасқан. Бақыршықта алтын кен орнының
қалдықтары жиналады.
3. Ақжал тау-кен байыту комбинатының қорымы. Жарма ауданы
Ақжал ауылының маңында 215 га жерді алып жатыр. Ақжал алтын
кенішінің материалдары жиналады.
Техногенді жолмен түзілген ландшафтарда жүретін геохимиялық процестер
өте күрделі. Табиғаттың адам қолынан ластануы, ең алдымен, ашылған
карьерлер, қазылған шахталарда білінеді. Қазақстанда жан басына шаққанда
жылына 50 тонна тау жыныстары қазылып алынып, оның 90%-дан көп бөлігі
табиғатқа қайтарылады. Карьерлер мен қазбалар алып жатқан жерлерде, табиғи
геохимиялық ағым бұзылып, жердің ұзақ уақыт бойы жазылмайтын "жаралары"
пайда болады [8].
Техногенді ландшафтарды зерттеудің әдістемесі бойынша Б.П. Колесников,
Л.В. Моториналардың еңбектерінде далалық және зертханалық жұмыстардың
әдіснамасы жасалды. Семей өңірінің жер ауданында бүлінген ландшафтардың
жалпы көлемін есептеп, картаға түсіру жұмыстары территорияға түсуші
техногенді қысым деңгейін көрсетуге мүмкіндік береді.
Екінші сатылы процестерге, бүзылған жерлерде техногендік ландшафт
компоненттерінін, түзілуі жатады. Өндіріс орындарында өзіндік өсімдік
түрлері өсе бастауы қазаншүңқырларда жауын-шашын және грунт суларынан
түзілген көлшіктердің пайда болуы. Рекультивация жүмыстары жасалынбаған
жағдайда техногенді ландшафтың аномалиялары үзақ уақыт бойы
сақталады.
2.4 Қоршаған ортаға ядролық полигонның әсері
1949 жылғы 29 тамыздың таңертенгі сағат 7–ден бастап, Семей
даласының қасіреті басталады. Онда 1989 жылға дейін 40 жыл бойы 470
ядролық жарылыстар өтті. Соның ішінде ядролық сынақтардың 90-ы ауада, 26
жер бетінде, 354 жер астында өткізілді.
1987 жылдан 1989 жылдың ақпанын қоса есептеген мерзім ішіндегі
жер астындағы жарылыстар кезінде радиоактивті газдардың жер бетіне
шыққан оннан аса жағдайы болды. Мұның өзі Семей қаласындағы, әсіресе
пологонға іргелес аудандардағы әдеттегі табиғи радиациялық жағдайды
айтарлықтай тұрақсыздандырады. Мәселен, 1987 жылдың 7 мамырында Семей
қаласында радиацияның мөлшері 350-500 мкрсағат болды. Бұл “зиянсыз” және
“пайдалы” деп аталатын газдар Өскемен-133, 135, 137, 140, 144, криптон-85,
89, 90, 95. Олардан өмірге аса қауіпті ұзақ сақталатын изотоптар
құралады, олар: стронций – 80, 90, иттрий-91, цирконий-95, ниобий-95,
цезий – 137, барий – 140, лантан – 140 [9].
Қоршаған орта: ауа, су, жер ормандар сау болса ғана адамның өзі де
сау болады. Ал полигонның ондаған жылдар бойы атқарған белсенді
қызметі кезінде айналаның – топырақтың, атмосфераның, судың радиоактивті
газ-тозандармен, азық-түліктін радионуклидтермен ластануы жоғары
деңгейде болды. Мысалы: тамақ өнімдерінен, ашық су қоймаларынан,
малдардың сүйектерінен қорғасын – 210 табылады, ол уран - 238 ыдырауынан
пайда болған изотоп. Ал Семей облысында уран кенінің жоқ екені
белгілі, ендіше оның ядролық жарылыстарынан тарағаны, айтпасада
түсінікті.
Полигон сынақтарынан тек қана су, ауа қабаты мен өсімдік
жамылғысы, жануарлар мен адамдар ғана зиян алмайды, сонымен бірге жердің
қатты қабығы да, жер бедері де зардап шегеді. Мысалы жер астындағы
дүмпілдерді алайық. Жер астындағы ядролық жарылыстан туған сейсмикалық
қозғалыс күші зарядтың қуатына және сынақ алаңының геологиялық жағдайына
байланысты.
Невада полигонында жер қабаттарында туфтар деп аталады, қуыстары
көп жыныстардан тұрады. Олар жарылыс толқындарының сейсмикалық
энергиясына сіңіріп алды да, жердің сілкінуі онша қатты болмайды.
Семей полигонының аландары гранитті жақпартастардан тұрады.
Граниттің сейсмикалық тербелістерді сіңіру қасиеті төмен. Сондықтан
мұндағы жер асты жарылыстары айтарлықтай тербелістер туғызады. Сөйтіп
жер қабаттары жер асты ядролық күшті жарылыстардан қозғалысқа келіп,
олардың ежелгі (аналық) құрылыстары бұзылады. Сондықтан да жер
астындағы ядролық қуатты жарылыстарға таулар да төзе алмайды, яғни жер
астындағы ядролық жарылыстар салдарынан тау жыныстары жарылады,
уатылады, жаңа қуыстар пайда болады, ежелгі құрылымдар өзгеріске
ұшырайды да, мұның өзі ежелден келе жатқан тау шоқыларының шөгінуіне
немесе опырылып төмен түсуіне әкеп соғады, жер қабаттарының ғасырлар
бойы қалыптасқан бейнесі өзгереді. Бітімі жағынан қатты тау жыныстарының
құрылымы өзгереді, кейбір жер асты жарықтары үзіліп, бітеліп қалды,
екіншілері бағытын, орнын өзгертеді, жаңа әлсіз аймақтар немесе жаңа
жарықтар пайда болады. Міне, сондықтан жер астындағы судың табиғи ағыны
зақымданып, бағыты өзгеріп кетеді немесе құрып қалады.
Полигонға іргелес аудандардың шаруашылықтарында осындай суы
тартылған құдықтар әрбір жарылыс сайын пайда болып отырады. Соңғы
жылдары поселкелер мен малды сумен қамтамасыз етіп турған 700 құбырлы
құдық істен шығып қалды.
Гидрогеологтардың зерттеулері көрсетіп отырғандай, ядролық
сынақтар жер астындағы суға зиянды әсер етеді; уран, стронций, цезий ПДК-
дағыдан ондаған есе көп.
Термоядролық жарылысынан пайда болатын зиянды заттардың бірі- С-14
көмір изотопы, оның ыдырау кезеңі мыңдаған жылдарға жетеді, әсіресе ол
жер астындағы үлкен зарядты жарылыстар кезінде көптеп пайда болды. С-
14 көмір изотопынан басқа, ядролық жарылыстар кезінде, альфабөлшектер көзі
болып табылатын плутоний изотоптары құрылады. Альфабөлшектер көзін
ведомствоаралық комиссия мүшелері тапты (05.06.1989 ж.).
Уыстары мен құдықтарында сынақтар өткізілген Дегелең және Мұржық
шатқалдарының қойнында радиоактивті заттардың, оның ішінде ұзақ
сақталатыны бар, көптеген мөлшерде жиналғанына күмән жоқ. Әрине, мұндай
жерлер, шаруашылық мүддесіне жарамайды. Бұл жерлерге халықты
тұрғызбай, ұзақ уақыт тазарту керек [10].
Төменде Семей полигоны аумағының топырақ жамылғысының радионуклидтермен
ластануы қарастырылған.
Қазақстан аумағының Семей өңірінде ширек ғасыр бойы әлемдегі ең үлкен
сынак. аландарының бірі Семей ядролық полигоны (СЯП) жүмыс жасады.
Радиоэкология казіргі кездегі Қазақстан аумағы ушін аса езекті экологиялык
мәселелерінің бірі болып табылады. Ядролық қарулардың жаппай сыналу кезінде
оның коршаған ортаны ластау көлемі, тек қана сынак алаңы аумағымен ғана
емес бүкіл планетаға таралғаны белгілі. Бул сынактар нәтижесінде табиғи
және жасанды радионуклидтср үлкен аумақтың әр түрлі ландшафтарында табиғи
процестер әрекетінен әр турлі ортаға қайта шоғырлану процесі бслсені жүрді.
Радионуклидтердің табиғи процестерден, әр түрлі ландшафтарда қайта
шоғырлануы және олардың табиғаттың әр түрлі компоненттеріндегі шоғырлану
шамасының ерекшеліктері ғьілымдағы осы күнге дейін шешімін таппай келе
жаткан мәселелердін бірі болып табылады. Сондыктан табиғи
компоненттеріндегі радионуклидтердің ластану мөлшері біздің елдегі аса
өзекті экологиялық мәселелердің бірі болып табылады.
Ландшафтардағы топырақ. жамылғысы радионуклидтердің негізгі шоғырлану
объектісі болып табылады. Топырақтың химиялык және физикалык
ерекшеліктеріне байланысты радионухлидтср белгілі бір мөлшері олардың
ажырамас бөлшектерінің бірі екені белгілі. Сондықтан олар барлык.
биогсохимиялык процестерге белсенді араласады. Топырақтың аккмуляциялык
ерекшеліктері және өсімдік тамырлары арқылы олардың өсімдіктердің сабағына
өтуі және одан әрі уй жануарлары аркылы адам организіміне өтеді. Сондыктан
радионуклидтердің топырактағы шамадан тыс көп мөлшері ақыр соңында адам
организміне тамак арқылы белгілі бір концентрация молшерінде жетеді.
Барлық топырак. үлгілерінің радиобиохимиялық сараптамасы изотоптық
геология зертханасында жалпыға бірдей аттестацияланған стан-дарттық
тәсілмен орындалды.
Қазіргі танда техногендік салмактың курт артуы топырак курамындагы
радионуклидтердін мөлшерінің шамадан тыс асуына және олардың биогеохимиялык
айналымын аса күрделендірді. Радионуклидтердің топырақтағы миграциясын
зерттеуге арналған жұмыстар ғылы-ми әдебиегге кеңінен жарияланған. Қазіргі
таңдағы ашық ғылыми басылымда жарык көргсн радиоэкологиялык еңбектердің
басым кепші-лігі екі радиоизотопты (Sr°, Cs"7) зерттеуге бағытталған. Олар
табиғи жағдайда ете улкен миграциялық мүмкіндіктермен ерекшеленеді (2, 3,
4, 5, 6). Өсімдіктерге топырақтан химиялык элементтердің өту ерек-шеліктері
көп жағдайда топырақтың кейбір касиеттеріне байланысты. Бүл жағдайда
радионуклидтердің топырактағы миграция мәселесін олар-дың өсімдікке оту
және өсімдіктердің кайта шіру барысында кайтып топырақ қүрамына келу циклі
ретінде карастыруға болады
Әрбір климаттық жағдайда сол жердің топырағына тән табиғи
радиоактивтілік мөлшері болады. А.П. Виноградовтың көрсеткеніндей [8],
топырақтың табиғи радиоактивтілік мөлшері оны түзейтін аналық тау
жыныстарының радиоактивтілік мөлшеріне тікелей байланысты.
2000-2002 жылдары Байкал Семей ядролық сынақ полигоны кешенінде
радиоактивті көздерді көму, сынапты жою жобасы бойынша улы химикаттар,
пестицидтер, сынап құрамды және радиоактивті қалдықтарды көму мен жою
бойынша жұмыстар жүргізілді.
Семей ядролық полигоны және оған іргелес аймақтардың медициналық-
географиялық мәселелері төменде қарастырылған.
Антропогендік әрекеттің қоршаған ортаға және сонымен бірге адамның
денсаулығына тигізетін залалды салдары барлық жерде байқалады. Олар,
әсіресе, ядролық жарылыстардан зардап шеккен бұрынғы Семей облысының
аумағына тән.
Ядролық сынақтың салдары тек Семей төңірегін ғана емес, сонымен қатар,
оған жақын және тіпті полигоннан алыс қашықтық-та жатқан аймақтың халқының
денсаулық жағдайы мен иммундық статусына әсерін тигізді. Географиялық
орналасу жағынан полигон-ға Абай, Бесқарағай, Жаңа Семей аудандары жатса
да, радиация-лық іздер бұрынғы облыстың басқа да аудандарынан табылды.
Әсіресе, радиацияның әсеріне Долонь, Қайнар, Саржал, Қарауыл, Знаменка,
Мостик, Шаған секілді жергілікті жерлер мен Семей қаласының тұрғындары
ушырады. Ядролық жарылыстардың жалпы саны 500 жарылыс шамасында [11].
Ең алдымен, келесі жағдайды ерекше атап көрсету керек: ра-диацияның
үнемі әсер етуі ауру санын, өлім саны мен халықтың табиғи өнімінің азаюын
анықтаған және әлі де анықтай береді. Біз мұны төмендегі 4 кестеден көре
аламыз.
Бұл аудандардың техногендік радионуклидтермен ластануы жалпы ғаламдық
деңгейден 2-3 есе көп .
Мұны нақты мысалдармен дәлелдеуге тырысайық. Біздің қолымыздағы
құжатттар бойынша, Абыралы ауданында 1955-1993 жылдары түрлі себептермен
қайтыс болған адамдар саны: қатерлі ісік ауруынан - 380, аққан - 75, өзіне
қол жұмсау - 56 адам. Ауданда ақыл-есі кем 85 бала және 310 ересек адам
тіркелген. Осы жылдары бір ғана аудан орталығы Қайнар ауылында өзіне қол
жүмсау - 19, туғаннан ақыл-есі кем балалар - 30, ал қатерлі ісік ауруынан -
196 адам көз жұмған. Саржал ауылында қатерлі ісік -19, өзіне қол жұмсау -
39 адам, туғанынан мүгедек балалар - 10. Абыралы ауылында 1990 жылдың
өзінде қатерлі ісіктен - 6, аққан - 2, психикалық аурудан - 1, жүрек
ауруынан - 1 адам көз жұмған, ал 1990-1992 жылдары 14 пен 20-22 жас
аралығында өзіне қол жұмсаған 4 адам болған. Абай ауданының Тельман
ауылындағы 2,5 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz