Орманды даланы мекендеуші жануарлардың бәрі даланың немесе орманның немесе көлдің батпақтың жануарлары
Сырдария университеті
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
х.ғ.к.,доцент Қобланова О.Н.
_______________________
_____ _________________2014 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Антропогендік факторлардың Қазақстан фолорасы мен фаунасына
әсері
5В011600- География мамандығы бойынша
Орындаған гео-19с
тобының студенті:
Саттаров Ә.
Ғылыми жетекшісі:
а.-ш.ғ.к., доцент:
Дошманов Е.
Жетісай 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚАЗАҚСТАН ЖАНУАРЛАР ДҮНИЕСІНІҢ ТАБИҒАТ
ЗОНАЛАРЫ БОЙЫНША ТАРАЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. Қазақстанның зоогеографиялық аудандастырылуы жануарлардың
орманды дала және дала зонасы бойынша
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Жануарлар дүниесінің шөлейт, шөл зонасында
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Таулы аймақтардағы жануарлар мен су қоймалардың
жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
..16
2 ЖАНУАРЛАР ДҮНИЕСІНЕ АНТРОПОГЕНДІК
ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІ, БИОЛОГИЯЛЫҚ ТҮРЛІЛІГІ
МЕН ТАРИХЫ,ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.1 Биологиялық түр және оның
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Жануарлар дүниесінің антропогендік факторлардың
әсері ... ... ... ... ... ... .28
2.3 Суда тіршілік ететін жануарлар дүниесіне антропогендік
факторлардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.4 Қазақстанның Қызыл кітабына енген жануарлар, өсімдік
түрлері және Қазақстан жануарлар дүниесін
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Жануарлар дүниесі - табиғаттың құрамдас
бөліктерінің бірі. Олардың табиғат зоналары бойынша таралу заңдылықтары
табиғи жағдайларға байланысты болғанымен антропогендік факторлардың
әсерінен күрделі өзгерістерге түседі. Жануарлар дүниесінің кейбір
түрлерінің жер бетінен жойылып кетуі бір қарағанда табиғат заңдылығы.
Себебі, эволюциялық даму барысында бір түр жоғалып екінші түр пайда
болады.Дегенмен соңғы жүз жыл ішінде Қазақстанның жануарлар дүниесінің саны
мен сапасы жағынан көп өзгеріске ұшырауы оған антропогендік фактор-лардың
әсері диплом жұмысының өзектілігі болып табылады.
Қазақтың шөл даласында қаптаған құландар қазір жоқтың қасы оның себебі
есепсіз аулау.Біржолата құрып кетудің алдында тұрған қар барысы құдыр,
қызыл қасқыр, арқар, үстірт қойы, тау ешкі, қабылан, дала мысығы, сілеусін,
қа-рақал, сабаншы жойылып кету қаупі төнген жануарларға қорғау шаралары не-
гізгі өзектілігі болып табылады.
Жер бетіндегі хайуанаттар мен өсімдіктер миллиондаған жылдар бойы даму
барысында қалыптасты және геологиялық дәуірлердің алмасуына сәйкес баяу
өзгеріп отырды. Ал қазір адамдардың шаруашылық әрекетіне байланысты жер
бетіндегі организмдердің тіршілік жағдайы тез өзгере бастады.
Әсіресе жабайы жануарлар көп қырылды, себебі адам баласы аң аулаудың
неше түрлі тәсілін қолданды.
Ормандағы ағаштарды қырқып, өртеп, шалғындарды жыртып, орнына егіс
екті, жабайы аңдар мен құстардың бұрынғы табиғи жағдайы күрт өзгеріп,
мекені ауысып, кейбір түрлері құри бастады. Бүгінгі ғалымдар ластанған ауа
мен суды тазартуға болатынын дәлелдегінімен, бірақ жойылған биологиялық
түрлерді қайта дүниеге келтіру мүмкін емес екен.
Мысалы, ХІХғасырда жер бетінен жануарлардың 10 түрі жойылып кеткен
болса, ХХғасырдың бірінші жартысының өзінде-ақ 40 түрі құрып кетті. Қазіргі
уақытта тек омыртқалылардың 600-ден астам түрінің жойылып кету қаупі төніп
отыр. Айталық, Хғасырдың басында Еуропа жерінде қаптап жүрген жабайы тур
сиырларының Польша жерінде ең соңғысы 1627жылы өліп бітті. Витус Беринг
экспедициясы құрамында болған зоолог Стеллер ашқан су сиыры бар-жоғы 28 жыл
ішінде жер бетінен мүлдем жойылған.
Қазір оның қаңқасы Харьков университетінің табиғат мұражайында
сақталулы тұр. XVIIIғасырға дейін дала зонасында үйір-үйірімен жайылып
жүретін жабайы жылқы тарпаңның ең соңғы тұяғы 1879жылы құрып біткен. Мұндай
мысалдарды көптеп келтіруге болады. Осындай жағдайларды ескеріп, өсімдік
пен жануалар дүниесін қорғау мақсатында 1962жылы Халықаралық табиғат және
табиғи ресурстарды қорғау одағы құрылды. Сирек кездесетін және жойылып кету
қауіп бар, айырықша қорғау шараларын қолдануды қажет ететін жануарлар мен
өсімдіктер түрлері тіркелген арнайы кітапты Қызыл кітап деп атайды. Алғаш
рет халықаралық Қызыл кітап 1966жылы басыпыл шықты. Қызыл кітапқа енген
түрлер екі топқа бөлінеді. А тобына жойылып кету қаупі төнген түрлер, Б
тобына сирек кездесетін түрлер тіркелді. Қызыл кітапқа тіркелген
өсімдіктер мен жануарларды қорғап, қорын молайтып отыру жауапкершілігі
солар өсетін елге жүктеледі. Сол себепті соңғы кезде әр елде өздерінің
ұлттық Қызыл кітаптары шығарылуда.
Тақырыптың мақсаты: Қазақстан ғалымдары да халықаралық деңгейде
табиғатты қорғау шараларына белсене ат салысып, республикамыздың Қызыл
кітабын жазды. Бұл Қызыл кітап екі бөлімнен тұрады. Оның омыртқалы
жануарларға арналған бірінші бөлімі 1978жылы Қайнар баспасынан жарық
көрді. Кітапқа кең-байтақ даламызды мекендейтін, саны сирек, жойылып кету
қаупі бар сүтқоректілерді, құсттарды, балықтарды,бауырымен жорғалаушылар
енгізілген.
Қазақстан жерінде алуан түрлі жануарлар тіршілік етеді. Бұлардың көбі
әлі зерттелмеген, сондықтан зоологтар жыл сайын олардың жаңа түрін зерттеп,
сипаттап жазуда. Қазақстан ғалымдарының зерттеуі бойынша, біздің респу-
бликамыздың жерінде омыртқасыз жануарлардың 50мыңға жуық түрі тіршілік
етеді. Бұлардың ішінде дене мөлшерінің кішілігіне қарамай адам өмірі үшін
маңызы зор түрлері де бар.
Республикамыздағы негізгі ландшафт аймақтарында мекендейтін кейбір
жануарлармен оның ішінде: сирек кездесетін,“Қызыл кітапқа” енген, жоғалу
қауіпі бар жануарларды қорғау. Міне сол үшін жануарлардың әр түрлі класы-
ның сүтқоректілер, құстар, бауырымен жорғалаушылар, қос мекенділер, балық-
тар, жәндіктердің маңызды өкілдерін таңдап алдық.
Жануарлар дүниесінің кейбір түрлерінің жер бетінен құрып кету фактор-
лары жиі кездесуде. Кей жағдайда мұндай факторларға әсер ететін антропоген-
дік факторлар.
Мысалы: Адам баласы жануаралар дүниесін өз игілігі үшін пайдаланады.
Соның салдарынан олардың жойылып кету қаупі туындайды.
Ауыл шаруашылығында зиянкесті құрту мақсатында түрлі химиялық улар-ды
пайдаланады.Сол себепті кейбір ағзалардың тіршілігі жойылады.
Тың және тыңайған жерлерді игеру кезіндегі қателіктер орасан зор дәре-
жеде зиян келтірді. Қазақстанның биологиялық әртүрлілікті сақтау мәселесі
биологиялық түрді жоғалту экономикалық мүдделерге нұқсан келтіруде.
Антропогендік факторлардың әсері ең ауыр мемлекет аралық соғыстар.
Тақырыптың міндеті:
- Қазақстанның жануарлар дүниесінің табиғат зоналары бойынша тара-луына
антропогендік факторлардың әсеріне сипаттама беру;
- антропогендік факторлардың әсерінен жойылып кеткен, жойылу қаупі бар
жануарларға сипаттама беру;
- апатты жағдайлардың алдын алып қорғау шараларын ұйымдастыру;
- жануарлар дүниесі жайлы Біріккен Ұлттар Ұйымы ұйымдастырған “Қы-зыл
Кітап” туралы мәселелерді қамту.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанның жануарлар дүниесі туралы
ғалымдар еңбектері ертеден-ақ жазылған. Ш.Уәлихановтың саяхат күнделікте-
рінде өзі шыққан аймақтардың жануарлар дүниесіне толық сипаттама берген.
Мысалы, Іле өзені жазбаларында қазір жойылып кеткен жолбарыстарды
сипаттап жазды. А.А.Афанасев “Зоогеография Казахстана” еңбегінде Қазақ-
станның жануарлар дүниесінің зоогеографиялық аймақтарына сипаттама берген.
А.Ковшарь, В.Ковшарь сынды ғалымдар бұл салаға зор үлес қосты.
Еңбектеріне тоқталсақ, 2003жылы шыққан “Животный мир Казахстана”, 1989 жылы
шыққан “Заповедники Казахстана”, 2004жылы жарық көрген “Союз охраны птиц
Казахстана”сияқты Қазақстанның жануарлары туралы көптеген еңбектер жазған.
М.Мұқановтың “Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлар дүниесі”, “Си-рек
кездесетін хайуанаттарды қорғау” еңбектерінде жойылып бара жатқан
хайуанаттар туралы көп мәліметтер береді. Қазақстанның жануаралар дүние-
сінің таралуына сипаттама беретін Қазақстанның жануарлар дүниесі туралы
шығармалардың орны ерекше.
Зерттеу пәні мен объектісі. Жұмыстың бірінші тарауы Қазақстанның
жануарлар дүниесінің табиғат зоналары бойынша таралуы деп аталып, онда
Қазақстанның зоогеографиялық аудандастырылуы, жануарлардың орманды дала
және дала зонасы бойынша таралуы, жануарлар дүниесінің шөлейт, шөл
зонасында таралуы және таулы аймақтар мен су қоймаларының жануарлар
дүниесі жайында қарастырылса, екінші бөлімі жануарлар дүниесіне антропо-
гендік факторлардың әсері,оларды қорғау шаралары деп аталып, онда жануар-
лар дүниесіне антропогендік факторлардың әсері, суда тіршілік ететін
жануар-лар және Қазақстан жануарлар дүниесін қорғау жөнінде қарастырылған.
Ғылыми жаңалығы. Тақырыпта жануарлар мен өсімдіктердің жойылып бара
жатқан түрлері енгізілетін халықаралық Қызыл кітаптың шығарылуынан
басталып, оған енгізілген тіршілік әлемінің жойылып кету қаупі, неліктен
жойылуда деген сұрақтарға жауап беруге тырысып, сонымен бірге жануарлар мен
өсімдік әлемінің жойылмауына қарсы іс-шаралар мен гипотезаларды
қарастырылып, бұл диплом жұмысының ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің ғылыми әдістері. Жұмыста картографиялық, географиялық,
лингивистикалық, жүйелік талдау, этимологиялық арқылы жүргізілген зерттеу-
лердің нәтежиелері қорытындыланады.
Дилом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан және қорытын-ды,
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН ЖАНУАРЛАР ДҮНИЕСІНІҢ ТАБИҒАТ
ЗОНАЛАРЫ БОЙЫНША ТАРАЛУЫ
1.1 Қазақстанның зоогеографиялық аудандастырылуы жануарлардың орманды
дала және дала зонасы бойынша таралуы
Қазақстан фаунасы түрге бай. Оның құрамына сүтқоректілердің 158 түрі,
құстардың 845 түрі, жорғалаушылардың 52 түрі, қосмекенділердің 12 түрі,
балықтардың 150 түрі, бунақ денелілердің бірнеше мың түрі кіреді.
Зоогеографиялық аудандастыру бойынша Қазақстан аумағы Голарктика
облысының Палеоарктика бөліміне жатады. Палеоарктиканың өзі екі кіші облы-
сына бөлінеді.
1.Орталық Азия кіші облысы, Алтай тауы, Еуропа Сібір кіші облысы
Еліміздің Солтүстігі мен Солтүстік Батысы (орманды дала, дала зоналары),
(шөлейт, шөл зоналары)
2.Жерорта теңіз және алдыңғы Азия кіші облыстары Қазақстанның Оң-
түстігіндегі шөлдердің бірқатар жануарлар дүниесі енеді.
Қазіргі фаунаның түп негізі палеогенге жатады. Жануарлар әлемінің палео-
гендік, неогендік, төрттік дәуірдегі даму тарихы өсімдік жамылғысының даму
тарихына ұқсас. Неогенде қазақ жерінде ежелгі үнді және Африка фаунасымен
тығыз байланысты тропиктік және субтропиктік түрлері мекендеген.
Төрттік мұз басу кезінде бұл ежелгі жылу сүйгіш түрлердің көпшілігі
жойылып кеткен, біразы Оңтүстікке қарай шегінген. Сақталып қалған түрлер
мұзбасудан кейін қайтадан бұрынғы орнына қарай жылжыған. Мұндай түрлерге
жалбағай, аққұтан, орман қарақасы, жайра, қабан, марал, жолбарыс жатады.
Жылу сүйгіш түрлер Оңтүстікке қарай шегінген максимум мұз басу кезінде
суық жақтың өкілдері Оңтүстікке қарай алысқа өткен. Кейбір түрлері таулы
аудандарда сақталған. Мысалы, Тундра құры, терістік бозыржанкасы Алтайда
және Сауыр Тарбағатайда оқшау Аралдар құрайды.
Мұзбасудан кейін суық, әрі құрғақ кезеңде тундраның және Монғолияның
және суық шөлдерінің жануарлары бір-бірімен қатар өмір сүрген. Оған дәлел
Тундраның өкілі тұяқты алақоржынмен шөл дала өкілі сары алақоржынмен,
алақоржын сүйектері бірқабаттан табылуы.
Орман өкілдері Оңтүстікке қазіргі шөлейт және шөл зоналарына дейін
барған. Торғай өзенінің алабымен Балқаш маңына дейін ақ қоян, шіл, үш сау-
сақты тоқылдақ, шырша торғай, жүнді балақ байғыз Тянь-Шаньға дейін жеткен.
Сол кезеңнің куәсі Каспий теңізінің Солтүстікпен байланысын дәлелдейтін
фаунаның бірі ақбалық пен итбалықтың жергілікті түрі. Каспий итбалығы
Солтүстік мұзды мұхит теңіздерінде мекендейтін нерпаға өте жақын. Сонымен
кайназойдың геологиялық даму тарихында Қазақстан фаунасында күрделі
өзгерістер жүрген.
1.Арктикалық түрлер (Алтай мен Сауыр Тарбағатайда);
2.Еуропалық түрлер (Орманды дала зонасының батыс бөлігі);
3.Монғолдық түрлер (Сазды, қиыршық тасты шөлдер);
4.Тибет және үнді малай өкілдері (Оңтүстік шығыстағы биік таулы
алапта);
5.Жерорта теңіздік және алдыңғы Азиялық түрлер (тау етегіндегі шөлейт
пен бұталы аймақта);
6.Сібірлік түрлер (Алтайдың тау тайкасында);
7.Тұрандық түрлер (құмды шөлдер);
Табиғат зоналарының таралуы географиялық ендік, жер бетіне жылу мен
ылғалдың таралуына байланысты.
Әрбір зона өзіне тән климатымен, топырағымен, өсімдік және жануарлар
дүниесімен ерекшеленеді. Кейде бір зонаның ішінде басқа зонаға ұқсас жеке
үлескелер де кездеседі.
Қазақстанның жазық бөлігінде солтүстіктен оңтүстікке қарай бірте-бірте
орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары ауысып отырады. Сонымен бірге
бұл зоналарда топырақ және өсімдік жамылғысы батыстан шығысқа қарай да
өзгереді. Өйткені осы бағытта климаттың континенттігі артады (1(.
Қазақстанның солтүстігінде орналасқан. Батыс Сібір ойпаты мен Жапы Сырт
қыратының аз ғана бөлігін алып жатыр. Қазақстан жеріндегі орманды дала
зонасының жер бедері тегіс келеді. Батыстан шығысқа қарай ені 150-200
шақырымға созылып жатыр. Жалпы алып жатқан жер көлемі Қазақстан
территориясының 7 пайызы.
Орманды дала зонасының климаты дала зонасына қарағанда біршама жұмсақ.
Қаңтар айындағы орташа температура - 19°C. Қыста тұрақты қар жа-мылғысы
бар. Қардың қалыңдығы 40см жетеді. Ақпан, наурыз айларында қатты дауыл
соғып, кейде қалың қар жауады. Көктемде, кей сәттерде мамыр айының соңғы
күндерінде үсік түсіп, ауыл шаруашылығына зиянын тигізеді. Жазы жылы. Шілде
айындағы орташа температура +18°C. Жауын – шашын мөлшері 300 – 400мм.
Орманды дала жануарлары дейтін жануарлардың түрлері болмайды. Мысалы,
біз сарышұнақты дала жануарлары, бұлғынды тайга жануарлары деп атаймыз.
Орманды даланы мекендеуші жануарлардың бәрі даланың немесе орманның немесе
көлдің батпақтың жануарлары.
Орманды дала зонасының, орманды жерлерінде орманның сұр топырағы мен
далаларында құнарлы қара топырақ кездеседі. Орманның сұр топырағы
республикамыздың солтүстігіндегі көк теректі, қайыңды орман астында
қалыптасқан. Қайыңды орман деген осыдан шықса керек. Осындай қайыңды –
теректер шоқ орманда онша көп емес. Ойпаттарда ғана өседі. Олардың арасынан
шөптесін өсімдіктер: жалбызды, қымыздықты және т.б кездестіруге болады.
Қарағайлы орманның типі мүлдем басқаша.Мұндай дала ормандары Павлодар,
Солтүстік Қазақстан, Қостанай облыстарында жиі кездеседі.
Олардың ең оңтүстігі Қазақстандағы ескі қорықтардың бірі аталған
Наурызым орманы. Құмдауыт бөлігінде өсетін қарағайлар қалың орманды
құрамайды. Олар орманды дала ландшафтысына тек мыңдаған көлдер кіреді. Олар
су маңы өсімдіктерімен қоршалған, сөйтіп көптеген жануарларға пана болып
отыр.
Әсіресе құстардың қайту кезеңі мен суда жүзетін құстардың түлеуі
кезінде пайдасы зор. Сонымен қатар орманды дала және дала зонасында КСРО-
ның бірінші бес жылдығы жұмысында еліміздің Азия бөлігінде үлкен дала
қорығын ұйымдастыру жоспары қойылды. Жануарлары мен өсімдігін жетік білетін
мамандар жер-жерден қарастырылды. Кейін И.И.Спрыгин әдебиет көздерін қа-
рап, оқып көріп Наурызым ауданын ұсынды. 1929жылы мұнда ғылыми қызметкерлер
жіберілді. Олар жер таңдаудың дұрыс екенін мақұлдады. Сөйтіп РСФСР халық
кеңесінің комиссарының №826 қаулысымен қолданып, онда 1930 жылы аумағы
19138га келетін Наурызым қорығы құрылды.
Жануарлар әлемінің көптүрлілігі ландшафтының алуантүрлілігіне байла-
нысты. Қорық жерінде омыртқалы жануарлардың 351 түрі, яғни аңдардың 44
түрі, құстың 290 түрі кездеседі. Фаунада солтүстік және оңтүстік түрдің бір-
біріне сіңісуі байқалады. Мұнда сирек кездесетін құстардың 59 түрі бар.
Оның 36 түрі Қызыл кітапқа, 23 түрі табиғи қорғаудың халықаралық одағының
Қызыл кітабына енген.
Ал, дала зонасы – Қазақстанның солтүсік бөлігін, негізінен далалы аймақ
құрайды.Ол батысты Еділ – Жайық өзендері аралығынан Алтай тауларына дейін
созылып жатыр.
Дала зонасы Қазақстан жерінің 7облысын немесе 26 пайызын (648 мың шаршы
шақырым) құрайды.
Құрлық ішінде 48°C пен 50°C белдеу аралығында орналасуына байланысты
далалы аймақ үшін ауа райы қатаң, континентальді, қысы суық, ұзақ, аяз -
30° және одан жоғары (ауаның қаңтардағы орташа темперетурасы -18°), қардың
қалыңдығы 20см болып, ал 140-160 күн жатады.Жазы керісінше ыстық, құрғақ,
ауаның температурасы +35°-ке көтеріледі. Ал жылдық ылғалдылық 230-310мм,
яғни топырақ бетінің жылдық булануынан аз.
Құлпырған кілемдей түрлі шөпті көгалда бозторғайлар мекендейді. Кейде
биікке самғаған бүркіт пен жер бауырлап шыр айналған құладындар да
кездеседі. Кемірушілерден: үлкен сарышұнақ, күзен, дала тышқаны, сұр тыш-
қан, шолақ сұр тышқандар егістікке зиян келтіреді. Қосаяқтар мен
атжалмандар да дала зонасының құстары.
Бұл аймақтың солтүстік жартысынды орналасқан мыңдаған көлдер далалық
ландшафтыны байыта түседі. Көп шұңқырларында өсімдіктің алуан түрлілігіне
сай, жануарлар да көптеп таралған. Көктемнен күзге дейін далалы көлдер мен
олардың жағалаулары сулы-батпақты жерлерді мекендеуші жан-жануарларға лық
толы.
Жануарлар әлеміне қатты қысымшылық туып, кейбір дала жануарлары –
дуадақ, безгелдек, ақбас тырналардың жойылып кету қаупі туды. 90-шы жыл-
дардың басында Қазақстан егемендік алуына байланысты, жыртылған жерлер-дің
саны күрт азайып, көптеген егін шаруашылықты жерлер игерілмей қалды.
Осылайша далаларды қалпына келтірудің табиғи процесін жүргізудің зор
мүмкіндігі болды.Кезінде мекенін тастап кеткен жануарлар қайта оралды.
Қазіргі кезде безгелдекті бұл жерден жиі кездестіруге болады. Дуадақ
мекеніне қайта оралып жатса, ақбас тырна осы жердің кәдімгі түріне айналып
отыр.
Орманды далада қайыңды, көк теректі шоқ ормандар ашық даланың әр
жерінде кездеседі. Виталий Бианки бұл орманды былай суреттейді: Мұнда біз
жасыл бұйра жапырақты ақ қайың, күмістей жылтыраған көк терек жайдары
сыбдырымен қарсы алды. Олардың жапырақтарының арасынан әнші құстардың
құйқылжыта салған әуендері естіледі.
Зәулім ағаштар арасынан күн нұры төгіліп тұр, ормандағы ауаның өзі жүз
құбылып тұрғандай: ағаштың теп-тегіс діңдері, шағылысқан күн сәулесі алуан
түрлі құбылып, біресе әр түрлі оюлы кестені, біресе түрлі жәндіктер
бейнесін көз алдыңа елестетеді. Жерде қалың өскен аласа шөптер, иелерінің
жасыл шатырының саясында көңілі жай тапқандай тұнып тұр.
Самал жел шалып өтсе болғаны бұл тамаша тыныштық бұзылып, орман іші
сырлы дыбысқа бөленеді. Желсіз тұнық күннің өзінде күндіз де, түнде де сыб-
дыр еткен дыбыстар, көк теректің жайқалған жапырақтарының сырлы сыбды-ры
еш уақытта тынбайды.
Шоқ ормандар ішінде бұғы тұқымдасына жататын сымбатты елікті де
көріп қаларсыңдар. Оның жотасы жирен, төсі, бауырымен аяқтары қаңыр сары
болып келеді. Жас еліктің бүкіл денесі – сұрғылт, сауырынды теңбіл дақтары
болады.
Еліктер шөп және бұталардың бүршіктерімен, ағаш қалдықтармен және
қынамен қоректенеді. Күннің аптап ыстық кезінде еліктер бұталардың не биік
қаулап өскен шөптердің араларын паналап дем алады. Кешкісін және түнде
жайылады.
Аталығының ең жоғарғы салмағы 37кг, аналығы сәл кішілеу болады. Ата-
лығының мүйізі кішілеу, бірақ өте әдемі, үш өсіндісі бар. Жүні қоңыр-сұр
түсті. Артқы жағында ерекше ақ дағы болады, оны айнасы деп атайды.
Күйлеу уақыты шілде – қырқүйек. Күйлеу кезінде аталығы қатта бөкірелі, оны
біл-мейтін адамдар аюдың ақыруымен шатастырады. Тоғыз айлық буаздықтан
кейін аналығы бір немесе сирек екі өте әдемі төлдерін туады. 12жыл өмір
сүретін еліктер аң аулаудың нысаны. Қазақстанда 18–20мың елік бар (2(.
Тарғақ–дене мөлшері орташа, салмағы 200–250грамдай келген балықшы-ларға
жататын құс. Тарғақтың арқасы мен кеудесі қоңыр сұрғылт, басының үсті мен
көзінің үстіңгі жағы ақ, құрсағы жирен аралас қаралау келеді (Сурет 1).
Сурет 1. Тарғақ
Қызғыштан тарғақтың айырмашылығы оның аяғы ұзындау, басында ай-дары
жоқ. Бірақ мұндай өзгешелігіне қарамастан, тарғақты кейде дала қыра-ны деп
те атайды.
Тарғақтар дүние жүзінде біздің елімізде ғана таралған. Тек Солтүстік Шы-
ғыс Африкада, Пәкістанның оңтүтігінде жәнеҮндістанның солтүстік-батысын-да
олар қыстаған кезде ғана кездеседі. Бұрын бұл құстар Украинаның, Қазақ-
станның далалық аймақтарында кең таралған болса, қазір олар Семейден Орал-
ға дейінгі аралықта аздаған көлемді жерлерде, көбінесе жусан мен бидайық өс-
кен құрғақ далада мекендейді.
Тарғақтың таралған аудандарының қысқаруы негізінен, тың және тыңайған
жерлерді игеруге байланысты деуге болады. Сөйтіп, тарғақтар да
безгелдектер секілді бұл мекендерді тастап кетті.
Тарғақтар құрғақ дала мен шөлейт белдеулерге тән құстардың бірі. Қазақ-
стан жерінде бұл құс Оралда, Қарағанды, Ақмола облыстарында дала аймақ-
тарында таралған.Олар көбінесе өсімдіктері сиректеу жерлерге, сортаңды және
суға жақын мекендерге жұмыртқалайды. Далалық белдеуде шөптің әр түрлі
болып келетіні жұртқа мәлім. Тарғақ әсіресе жусан мен көкпек аралас
жерлерді паналайды және осы мекендерге ұялайды.
Тарғақтар көктемде 5-12-ден, кейде 20-30-дан топтанып жүреді. Ұялаған
кезде де олар тобын онша көп жаза бермейді. Ұялары бір-біріне жақындау
мекендерге орналасады. Бұл құстар қоныс аудару кезінде үлкен үйір құрайды.
Қазір тарғақ Қазақстанда өте аз, тіпті жойылып кетуге жақын тұр. Бұл
пай-далы құс. Тарғақ – дала көркі. Оны табиғат ескерткіші ретінде сақтау
керек.
Дуадақ – Кеңес Одағында дуадақтың үш түрі кездесетін болса, соның бәрі
де Қазақстан жерінде таралған. Бұларға: дуадақ, жекдуадақ, безгелдек
жатады.
Бұл құстардың ішіндегі ең ірісі – дуадақ. Денесі ықшам, басы мен мойны
сұр, арқасы жирен түсті, бауыры ақшыл, қанаты ақ, тек оның ұшы ғана қара
келеді. Еркегінің салмағы 16килограмға, ұрғашысынікі 6килограмға дейін
жетеді. Сондай-ақ еркегінде ұрғашысына қарағанда тамағында мұрт сияқты
шашақ қауырсыны болады. Бұл құстың қанатының ұзындығы 345-425см, биіктігі-
120см. (Сурет 2).
Сурет 2.Дуадақ
Дуадақ Европа мен Азияның жазық және таулы дала аймақтарында, Пиреней
түбегінен Приморьеге дейінгі аралықта таралған. Бұл құстың негізгі
қыстайтын аудандары Солтүстік Иранда, Түрікменияда, Тәжікстанда, Түркия-ның
оңтүстігінде қыстап щығады. Қазіргі уақытта бұл қыстайтын өңірдің көп-теген
аудандарында дуадақтың саны онша көп емес.
Мәселен, ертеде Молдовияның, Украинаның, Солтүстік Кавказдың және Орта
Азияның оңтүстік дала аймағында жыл сайын қыстағанда үйірінде 250–300
дуадақтан кездесетін болса, қазір оның саны бірнеше онға әрең жетеді.
Қазақстанда да жылына бұл құстың аздаған саны ғана қыстайды. Дуадақ,
безгелдекке қарағанда, қысқа төзімді келеді. Сондықтан да қыстың қолайлы
жылдарында ол республикадағы қар аз түсетін аудандарға қыстап шыға береді.
Зерттеу жұмыстарының нәтижесіне жүгінер болсақ, Солтүстік Қазақстанда
1978жылы 11162километр жерде 50; 1980жылы 10951километрде жерде 64,
1983жылы 11190километрде – 69 дуадақ кездескен. Сөйтіп, осы аймақта үш
жылда оның жалпы саны 185-тей ғана болған.
Бұл аймақта әсіресе, Ұлыжаланшық, Терісаққан өзендері мен Теңіз көлі
маңайында дуадақ көбірек кездеседі және осы жерлерде тұрақты мекендейді.
Қазақтың аңшылар одағының және мамандардың экспедицияда жүріп жинаған
мәліметтеріне қарағанда, 1990-1994жылдары республика бойынша дуадақтың
жалпы саны шамамен 150 – 200-дей болған.
Сөйтіп, бұл жоғарыдағы мекендерге 30–35жыл бұрын осы құс бірнеше жүздеп
топтанып жүргені көзге шалынса, қазір оларды кездестіру қиын. Дуадақ
санының мұншама күрт азаю себебі, аңшылардың оны мезгілсіз атып отырған.
Оның бұрын мекендейтін аймақтарында жаппай игеру нәтижесінде үркіп қашуына
байланысты болды. Сонымен қатар дуадақ санының азаюына ауа-райының қолайсыз
әсіресе, қыстайтын аудандарында жейтін азығының тап-шылығы да үлкен әсерін
тигізді.
Дуадақтың жазық құрғақ, далада тіршілік етуіне байланысты басқа құстар-
дан өзгешелігі, қауырсыны суланбас үшін жағатын май немесе құйымшақ безі
болмайды.
Сондықтан да күзгі айларда әсіресе жаңбыр мен бұршақ аралас жауын ұзақ
жауғанда құстың қауырсыны суланып, денесі мұздап ұша алмай қалады. Міне
осындай кезде олардың арасында өлім–жітім жиі кездеседі және жауларына
оңай жем болады.
Қазақстанда аудандардың географиялық жағдайына байланысты дуадақтар
аздаған тобымен, үйірімен қыстайтын жерлеріне қарай күздің соңына дейін
ұшады.
Дуадақтар, әсіресе, үйірінде өте сезімтал құстар. Денесінің биіктігі
мен кө-ру сезімінің жақсы жетілуі арқасында қауіпті алыстан сезеді де ұшып
кетеді. Олар күніне екі рет қоректенеді. Дуадақтар қорегінің өзгешелігіне
қарай тал-ғамсыз қоректену құстар қатарына жатады. Олар насекомдардың 50
және өсім-діктердің 28 түрімен қоректенеді. Егістік алқаптарын мекендейді,
ұясы жерде болады, ұясына 2-3 жұмыртқалайды. Дуадақ санының көбеюіне
еліміздің орман шаруашылығы басты назарға алып отыр. Себебі, бүгінгі таңда
дуадақтың жойылып кету қаупі басым.
Қызыл жемсаулы қарашақаз–салмағы бір килограмнан аспайтын кіш-кене қаз.
Бұл құстың басы мен мойнының үстіңгі жағы, арқасы мен бауыры қара, мойнының
алдыңғы жағы немесе жемсауы мен кеудесі қызғылт қоңыр, ал құйрығының
астыңғы жағында және бүйіріндегі жолақ пен тұмсығындағы дақ ақ түсті
келеді. Басқа қаздардан айырмашылығы мойны қысқа келеді. Сондай-ақ өте
жақсы сүңгиді және жақсы жүзеді. Бұл құсты кейде қызыл жемсаулы қаралақаз
немесе қызыл жемсаулы қарашақаз деп атайды.
Қызыл жемсаулы қарашақаз дүние жүзінде санаулы мемлекеттерде ғана
кездеседі. Таңдаулы аудандарда ғана жұмыртқалайды. Шамамен 40мыңдай ғана
қалған бұл құстың соңғы жылдары саны одан бетер азайып отығаны бегілі болып
отыр. Құстың бір ерекшелігі жаз айында Қазақстанның солтүстігін мекен етеді
де, қыс айында Каспий теңізінің жағалауын мекен етеді.
Қызыл жемсаулы қарашақаз күзде қыстайтын жеріне қайтуы және көктемде
жұмыртқалайтын жағына сапар шеккенде жол-жөнекей кездеседі. Мәселен, бұл
құс солтүстіктен жылы жаққа қарай, ал көктемде керісінше қайтқанда Наурызым
көлінде қазіргі кезде жыл сайын 100-300 қызыл жемсаулы қарашақаз кездеседі.
Өзен аңғарының тік беткейінде, су айрықтарында және биік жағаларға,
міндетті түрде жыртқаш құстардың ұясына жақын жерлерге аздаған тобымен
жұмыртқалайды. Бұл кезде әр тобында бес – алты құстан болады.
Қызыл жемсаулы қарашақаз топтанып үйір-үйірімен тіршілік етеді. Әрбір
тобында кейде бірнеше жүзден болады. Кәсіптік маңызы бар құс.
Ертеде Қазақстанның батыс бөлігінде аңшылар үйректі аулаған кезде
олармен қоса қарашақазды да аулаған. Бірақ үйректерге қарағанда, бұл қаз
аздаған мөлшерде ауланып отырған. Қазіргі кезде біздің өлкемізде осы құсқа
әуесқойлық және кәсіптік жолмен сатуға толық тыйым салынды (3(.
1.2 Жануарлар дүниесінің шөлейт, шөл зонасында таралуы
Қазақстан жерінің жартысынан көбін, яғни 58 пайызын алып жатқан, үлкен
құрғақшылық аймақ әртүрлі ландшафты шөлдер мен шөлейттер. Шөл аймағы
солтүстіктен оңтүстікке қарай 500-700км-ге, ал батысында Каспий теңізі
жағалауынан шығыстағы Тарбағатай таулары мен Зайсан қазаншұңқырлығына дейін
2800км созылып жатыр. Оның көлемі 1,1миллион шаршы шақырымды құрайды.
Шөл аймағының солтүстік шекарасы 470 және 480 белдеулер аралығында. Ауа-
райы шұғыл континентальды, әрі құрғақ. Қаңтардағы орташа температура
батыстан шығысқа қарай -5°-тан-15° төмендейді, ал солтүстіктен оңтүстікке
қарай 16°-тан -4° жоғарылайды. Жұқа қар қабаты (10 – 20см) шөл зонасында
2-4 ай жатады. Жазы ыстық (шілденің орташа темперетурасы солтүстікте 24°
- 26°, ал оңтүстікте 30° - 43°) әрі өте құрғақ, жылына не бары 3-200мм
ылғал түседі. Ал осы уақыт аралығында буланудан 10–12 есе аз.
Шөлде жер үсті сулары да тапшы, бұл жерден Шу, Талас, Сарысу өзендері
ағып өтіп, осы жерден біразы бітеді. Қазақстанда шөл ландшафтысы алуан
түрлі. Мұнда құмды шөлдер (Қызылқұм, Мойынқұм, Арал маңы Қарақұмы, Тауқұм)
балшықты кең жазықтар сор жусандар шөл өсімдіктерімен жабылған (Үстірт,
Бетпақдала), сортаңды шөлдер (Каспий маңы, Арал маңы) тастақты шөлдер (Іле
өзенінің оң жағалауы) және басқа да көп түрлері кездеседі. Бұлардың әр
қайсысының өз өсімдіктері, мекендейтін жануарлары бар .
Шөлді аймақтарда жануарлардың аз болуы оларға қажетті азық-түліктердің
баспананың кем болуынан. Дегенмен шөлді жерлерді мекендейтін жануарлар
осындай ауыр жағдайларға бейімделген. Шөлден су табу қиын.Сондықтан кей-бір
жануарлар: Қарақұйрық, ақбөкен, тез ұшатын құстар су іздеп алыс жолға
бейімделген.
Кейбір жануарлар сарышұнақ, кесірткелер, дуадақтар, өсімдіктердің
сөлімен ғана қанағаттанады. Кейбіреулері құмды қазып, астына көміліп жатады
не бұтаға өрмелеп тыныстайды. Шөлдегі жиі кездесетін бауырмен жорғалау-
шыларда мекендейді.
Далалық аждаһа, оқжылан, қалқантұмсық, кесіртке, тасбақа бұларда шөл
жәндіктері. Шөлдегі ең көп кездесетін қарақұрт, құршаян, түктібұғы.
Сазды, сортаң, тастақ, құмайт шөлдер мен шөлейт жануарлары мұндай
жерлерде қосаяқтар, құлақты кірпі, кесірткелер (жұмырбас, бөрікбас
құлақты), жылан (қалқан тұмсықты), үлкен құмтышқан (егеуқұйрық), сәскелік
құмтыш-қан, тараққұйрық, жалман, қояндар, шұбар күзен, қара құйрық,
қалқанқұлақ ірі бүйілер, шұбар күзен, ақбөкен, шегіртке, айдарлы бозторғай,
кішкене бозторғай, бұлдырықтар, сексеуіл жорғаторғайы, жекдуадақ, тезек
қоңыз, үкі мен байғыз, қыранқара, қарақұрт, құршаян, бүйі, мысықторғай,
қырғауыл, қамысторғай, тағанақ, құрқылтай, қалбағай (құс), шақшақай (құс),
бірқазан, ақ құтан, қара-бай, қызыл үйректер, үлкен аққұтан мекендейді.
Сексеуіл жорға торғай- Қазақстанды мекендейтін 5 торғайдың ішіндегі ең
сирегі және әдемісі (қалған төртеуі: үй қылаң, қаратөс және түз
торғайлары). Қызылқұм мен оңтүстік Балқаш маңы шөлдерін мекендейді. Саны
онша көп емес. Сирек кездесетін қанаттылар қатарына жатады. Сөйтіп, бұл құс
дүние жүзінде тек Қазақстанда ғана таралған. Сыртынан қарағанда, шымшықтан
сәл ғана үлкенірек осы әсем құс күні бүгінге дейін өзінің ғажайып мінез-
қылығымен адам баласын қызықтырып келеді. Тіпті оның биологиялық ерек-
шелігі де аз зерттелген.
Бұл жұмбақ құстың денесі жұмсақ қауырсындарымен жабылған қанат
қауырсындары металл түстес қара қоңыр болады. Қанатының кейбір бөлігі ақ,
кеудесі мен бауыры сарғыштау рең береді. Сонымен қатар, бүкіл шымшықтарға
тән шырылдаған дыбыс береді. Жәндіктермен және дәнмен қоректенеді. Тораң-
ғыл мен сексеуіл қуыстарында ұялайды. Қыста қоралардың шатырына да
қоныстанады.
Сексеуіл жорға торғайын атақты ғалым Эверсман Қызылқұмда кездес-тіріп,
сипаттап жазған еді. Бұл құсты кейде онда тұратын жергілікті халықтар кейде
қожа саудагер деп те атайды екен. Оның себебін сұрағанда, бар өмірін
Қызылқұмда мал бағумен өткізген Артық ақсақал ел аузында мынадай аңыз -
әңгіме бар деп айтып берді:
Ерте заманда Бұһар хандығында байлығымен аты шыққан бір кісі өмір
сүреді. Оның өте сұлу қызы болады.Осы кезде бай манаптар мен саудагерлер,
өзін батырсынған талай жігіттер құда түсіп, сұлу бикештің әкесіне маза бер-
мейді. Бірақ, олардың іс-әрекеттерінен ешқандай нәтиже шықпайды. Күндердің
күнінде бір жас саудагер жігіт қызға бір көргеннен ғашық болады. Бірақ
бикеш-ке бұл жігіт ұнамайды. Қыз өзім сүймеген адамға тұрмысқа шықпаймын
деп әкесіне хабар жібереді. Осы қызды алмай қоймаймын деп бекінген жігіт
бар-лық байлығын қыздың әкесіне барып, сарқып береді. Күндер өте қыз айла
іздеп жігіттен құтылудың жолын қарастырады.
Адам орындауға болмайтын өрескел шарт қойып, жігіт оны да орындайды.
Қыз сертінен таяды да, тұрмысқа шықпай қояды. Саудагердің масқара болғаны
туралы хабар жан-жаққа лезде тарап кетеді. Ол туралы қауесетті естімеген
ел қалмайды. Өлімнен ұят күшті дегендей жігіттің басар жері қалмайды.
Әбден масқара болған саудагер құдайға құлшылық етіп, пайғамбар, әулиелерге
табы-нып, өзін құсқа немесе аңға айналдырып жіберуін өтініп күні-түні
жалбары-нады. Мұны естіген Құдай оны құсқа айналдырып жіберіпті деседі.
Сексеуіл жорға торғайы дегеніміз қожа саудагер екен (4(.
Өмір бақи адам баласының көзіне түспес үшін, торғайға айналған қожа
саудагер құлазыған шөл – құмдар ішіне кетіп жоқ болыпты. Айтса айтқандай,
бұл жорға торғай адамды көрсе болды, жаны қалмай бұта-бұталардың арасымен
жорғалап, лезде көзден таса болып жоқ боп кетеді.
Ел аузында осы уақытқа дейін сақталып келген бұл аңызда шындыққа жақын
ешнәрсе жоқ болса да, онда сексеуіл жорға торғайының қимылы, іс-әрекеті
сондай дәлдікпен суреттелген (Сурет 3).
Сурет 3. Сексеуіл жорға торғай
Жұпар тышқан – құйрығы ұзын, тұмсығы созылыңқылау және аяқтары қысқа,
орташа мөлшерлі келген аң. Денесінің ұзындығы 1-22, құйрығы 12-22,5
сантиметрдей, салмағы 320-480грамдай. Дене құрылысы суда тіршілік етуге
бейімделген. Құлақ қалқаны болмайды да көзі өте кішкене келеді. Аяқтарында,
башпайларының арасында жүзу жарғақтары бар. Құйрығының үсті мүйіз тәрізді.
Қабыршақтармен жабылған. Жүні тығыз, жылтыр, жібектей жұмсақ. Сұр бұрыл
күміс тәрізді, терісінен су өтпейді. Арқасына қарағанда бүйірі ақшыл,
тамағы кеудесі және барлық құрсағы күміс ақшыл сары реңді келеді.
Құйрығының түбі-нің астыңғы жағында тер безі орналасқан. Осы жерден май
тәрізді иісі күшті сұйық зат бөлінеді. Осы иістер арқылы ерлі-зайыптылар
бір-бірін тез тауып алады .
Жұпар тышқан дүние жүзінде Еуропаның кейбір аудандарында және Азия-ның
біршама жерінде таралған.
Біздің елімізде жұпар тышқан, Батыс Қазақстан өңірінде таралған. Бұл
жер-де ол Жайық бойын мекендейді.
Жұпар тышқан жартылай суда тіршілік ететін жануар. Орал өңірінде жұпар
өзендердің сағасында және оның аңғарында мекендейді. Су жағасында олар
ұзынша етіп, ін қазады да, іннің аузын судың астынан шығарады.
Жұпар тышқанның терісі бағалы. Терісінен басқа оның ұрық безі де өте
пайдалы. Ол парфюмерия өнеркәсібіне керекті бағалы шикізат болып
есептеледі. Бұдан әр түрлі хош иісті заттар дайындалады. Нақ осындай жағдай
оның тағдырына кесапатты жағдай жасайды. Ғасырымыздың бас шенінде ол
түгелімен жойылды. Сондықтан да табиғат жағдайларына өте аздаған жерлерде
ғана сирек таралған. Сондай-ақ өзендердің бойындағы ормандар мен бұта
ағаштарды кесіп алу, суды ластау, және балықтарды рұқсат етілмеген құралдар-
мен аулау салдарынан жұпар тышқанның негізгі таралған аудандары қысқарып
және оның саны кенет азая түсті. Осыдан барып бұл аңды қамқорлыққа алып
жерсіндіру жұмысы басталды .
Зоологтар бұл аңды көптеп зерттеуде. Жұпар тышқан өте көне жануар, он-
ың көптеген биологиялық ерекшеліктері әлі жұмбақ болып қалуда.
Бұл аң планетамызда бұдан шамамен 30миллион жыл бұрын пайда болған.
Сонымен қатар, қазір ол тек біздің елімізде санаулы су қоймаларда
таралған.
Ақбөкен – көптеген Қазақстан табиғатының белгісі болып табылады.
Сүтқоректілердің жұптұяқтылар отряды, қуыс мүйізділер тұқымдасының өкілі
(денесінің ұзындығы 150см, шоқтығының биіктігі 80см, салмағы 50кг-ға
дейін), жүздеген жыл бұрын Қазақстан жерінен Қара теңізге дейінгі қуаң
далаларда мекендеген. 60-70жылдары ақбөкеннің кенет өсіп, бір миллионға
жеткен, дегенмен XXIғасырдың басында оның саны мен мекен ететін жері күрт
азайып, Каспий маңы мен Қазақстанның қуаң аймақтарында (100мыңнан аз)
сақталған.
Төлдеу орны Орталық Қазақстанда. Ақбөкендер қыстау үшін Бетпақдала
шөлінен Арысқұм, Қарақұм, Үстірт және Еділ – Жайық өзенаралық оңтүстік
аймақтарына кетеді. Үйір болып тіршілік етеді, әр аталықта бірнеше аналық
бо-лады. 10-12жыл өмір сүреді. Аталығы бір жарым, ал аналығы жарты жылда жы-
ныстық жетіледі. Аналығы бес айлық буаздықтан кейін 1-2 (сирек 3) төлін дү-
ниеге әкеледі. Шөлдің қатаң жағдайынан біреуі ғана тірі қалады. Ақбөкен
үшін жұт өте қауіпті қалың қар мен көк мұздың әсерінен қорексіз қалады.
Көптеген аталықтар күздегі күйлеуден кейін әлсірейді де жыртқыштарға жем
болады. Ең қауіпті жау – қасқыр.
Дегенмен ақбөкен санының күрт төмендеуіне антропогендік факторлардың
да әсері көп. Тибет медицинасында бағаланатын мүйізі үшін, еті үшін
ешқандай шараларға қарамай қырып жіберді. 1993жылдары 800-900мың ақбөкен
болса, 1998жылы 470мыңға, 2001жылы 80мыңға, 2003жылы 21мыңға кеміді. Нағыз
апатты қолдан алып келген қатігез адамдардың әсерінен. Тыйым салуға
қарамастан соңғы 4-5жылда 16есеге азайған.
Үстірт арқары–аса келбетті, қошқарының имектелген мүйізі мен
жалы бар дала қойы. Біздің аймақта ол тек Маңғышлақ облысының жерін-
де ғана таралған. Бірақ соңғы жылдары Маңғышлақ облысында мұнай–газ
өндірісінің тез қарқынмен дамуы нәтижесінде онда жаңа қалалар мен селолар
пайда болды.Онда аңшылықпен айналыстан халық саны да жылдан-жылға
өсіп келеді.
Жалпы алғанда қазірде Маңғышылақ облысындағы үстірт арқарының
жалпы қоры екі мыңдай деп саналады. Ендігі міндет – қойдың шөлді
далаға төзімді жаңа тұқымын шығару үшін аса қажет арқарды қорғап
қалуда болып отыр.
Міне осы мақсатты жүзеге асыру мақсатында 1984жылы үстірт қорығы
ұйымдастырылды. Бұл жерде тек арқар ғана емес,саны сиреп кеткен (тіпті
қа-зір жойылып кеткен) қарақұйрық, гепард, қарақөл, қыс айларында ақ
бөкен қорғалатын болады
Қорғауды қажет ететін қарақұйрық, ақбөкен, қара кірпі, сабаншы, қара-ба-
ыр, бұлдырық, ителгі тіршілік етеді (5(.
1.3 Таулы аймақтар мен су қоймаларының жануарлар дүниесі
Таулар Қазақстан жерінің 10% -ын алып жатыр, олар Республиканың
шығысы мен оңтүстік-шығысында орналасқан. Орталық аймақтарындағы таулы
қыраттардың биіктігі мұхит деңгейінен есептегенде 1000м жетпейді.
Оларға атақты Қазақтың ұсақ шоқырлары немесе Сарыарқа және батысында
Каспий маңындағы Ақтау, Маңғышылақ түбегіндегі Қаратау, Солтүстік жағын-
дағы орналасқан Көкшетау таулары жатады.
Нағыз биік таулар - Оңтүстік және оңтүстік-шығыстағы Тянь-Шань және
шығыстағы Алтай, сонымен қатар осылардың ортасындағы Қалба, Сауар, Тар-
бағатай жоталары мен Жоңғар Алатауы. Олардың көлемі аз болғанмен,
ландшафтысы өте алуан түрлі жүйесінде Қазақстанның кең байтақ ау-
мағындағы барлық биологиялық әртүрліктің жартысынан көбі кездеседі.
Тянь-Шань ендік бағыт бойынша орталық және Орта Азияда 400-450 ара-
лығында 245км созылып жатыр. Ең биік Жеңіс шыңы мен Хан-Тәңірі, Қытай,
Қазақстан, Қырғызстан шекарасынын Тертімкен жерінде орналасқан.
Тау жүйесі біртіндеп төмендейтін екі бірдей бөлікке соңғы
еңбектерін-де тау жүйесі ауданға бөлінген, олар солтүстік Тянь-Шань,
Орталық (Теріскей Алатау, Көкшетау, Сарыжаз) Тянь-Шань (Солтүстіктегін
Қырғыз және Теріс-кей Алатау жоталары қыста Көкшетау): Батыс Тянь-Шань
(Талас Алатауы және Піскем, Өгем, Сандалаш, Қыржантау) Батыс Тянь-Шаньды
өте ежелгі, биіктігі орташа, қазіргі және қазба өсімдіктері мен
жануарларға бай. Қаратау жотасы аяқтайды, ол Сырдарияның Оңтүстік
жағалауындағы шөлді жерлерге 300км-ге шейін еніп жатыр .
Қазақстан жерінде Солтүстік Тянь-шань толығымен (Қырғыз Алатауы
мен Күнкей Алатауының баурайының үлкен бөлігінен басқа) батыс Тянь-
Шаньның біршама бөлігі (Талас Алатауының батыс етегі: Өгем, Қаржантау
және ежелгі Қаратау жоталары), сонымен қатар Нарынқол ауданы және
Текес пен Баянкөл өзендерінін маңындағы орталық Тянь-Шаньның табиғаты
мен жануарлары жемінде кәдімгідей айырмашылық бар.
Солтүстік Тянь-Шаньда тянь-шань шыршасы өсетін қылқан жапырақты
ормандар мен ондағы тіршілік ететін жануарлар, орман, сібір фаунасы
өкілдері – қайшыауыз торғай, самырсын құс, қаршыға рең жапалақ, құр,
үшсаусақты тоқылдақ құс,басқалар мекендейді.
Батыс Тянь-Шань өз келбеті сиретілген аршасы ормандар, Оңтүстік
Азия мен Жерорта теңізінен шыққан көкқұс, жұмақ шыбыншы, сайрағыш,
сан-дуғаш, қызылқанат құралай және басқалар кездеседі.
Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысын аспанмен таласқан зәулім
Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Сауыр, Алтай тауының жоталары
алып жатыр. Республикамыздың жер көлемінің оннан бір бөлігі таулы.
Алтай мен Тарбағатай тауларының бөктерлерінде негізінен дала және
орманды-дала жануарлары кездеседі. Сонымен қатар бұл арада жануарлардың
жаңа түрлері – жер астында мекендейтін кеміргіш бұрайбас тышқан (цокор),
ұзын құйрық сарышұнақ, алтай суыры, сақалды кекілік болады.
Шабындықтар мен жайылымдарда, орман алаңдарында, тау беткейлерінде
биіктігі 30см, ені 0,5метрден асатын едәуір үлкен топырақ үйінділері
кездеседі. Бұл бұраубастың әрекеті. Олар жер астын үңгіп жол салып,
топырағын сыртқа шығарып тастап отырады. Бұраубастар жер бетіне сирек
шығады.
Ұзын құйрық сарышұнақ – үлкен сарышұнақтай. Бұлар індерін ағаш түбіне,
түбірлердің саясына, жартастардың жарығына салады.
Борша – кішкене ақтиынға ұқсайды, оның дене тұрқы 15см-дей, құйрығы-ның
өзі 10см-ге жуық.
Ұшар – сыртқы бейнесі жөнінен ақтиынға ұқсайды, бірақ кішілеу келеді.
Алтай тауларында аю, сасық күзен, сілеусін сияқты жырқыштар көп. Бұл
жерде бұлғын, сондай-ақ, құдыр, марал секілді жануарлар мекендейді.
Алтай тайгасы құсқа да бай. Мұнда бұлдырықтар, меңіреу құрлар, шіл, жұ-
мақ шыбыншы торғайы сияқты құстар бар.
Алтай ұлары – Оңтүстік Алтай биік тауларында, көбіне шөгінділермен
кезектескен тік жартастарда кездеседі.
Алтайға қарағанда Тарбағатайда жануарлар аз. Себебі бұл тау жотасында
орман жоқ. Бұл тауларда суыр, дала сұртышқаны, солонгой (сасық күзеннің бір
түрі), тоқалтіс және аю болады. тау жотасының басында арқар мекендейді.
Тянь-Шань жануарлары. Іле Алатауы етегінің солтүстік жағы сазды,
тастақты шөл болып келіп, тауға таяу жері түрлі шөпті құрғақ далаға
айналады. Бұл өңірде суармалы егіншілік жақсы дамыған. Бұл жерде мысық
торғай, жайра, самырсын құс, көкқұс, таутеке, арқар, бізтұмсық шөже
тұқымдасының өкілі – сушылқара (оляпка), барыс, ұлар, аршалық ементұмсық,
көк кептер, тау қарға т.б. мекен етеді.
Мензибир суыры – дүние жүзіндегі суырлардың ішіндегі өте сирек
кездесетіні. Бұл суыр тек Евразияда таралған. Мұнда ол Қазақстан мен
Орта Азияның таулы аймақтарында кездеседі.
Біздің республикамыздың жерінде мензбир суыры тек Батыс Тянь-
Шаньда ғана таралаған. Сондай-ақ ол Орта Азияда азғантай жерлерде ме-
кендейді. Бұл аймақтарындың бәрінде оның қоры шамамен 70мың болса,
осы көрсеткіштің 40мыңдайы Қырғызстан территориясында, ал 30мыңдайы
Қазақстанда ұйымдастырылған.
1962жылдан бері аулауға тыйым салынып, азайып отыр. Оның себебі,
біріншіден бұл аңға тыйым салынғанына қарамастан оны аулады, терісін
дайындау осы кезге дейін жүргізіліп келеді.
Мәселен, Оңтүстік Қазақстан облысында аңшылар жыл сайын 300-3500
мензбир суырының терісін тапсырады.
Екіншіден, мензбир суыры санының өсуіне жағдай жасалмайды, заңды
түрде немесе заңсыз түрде аулай ма, ешқандай бақылау жүргізілмейді.
Маусым аяқталғаннан кейін-ақ аңшылар тауға қарай көтеріле
бастайды.
Үшіншіден, жергілікті жануарлар дүниесін қорғау, мекемелердің өкілдері
тек су құстарының мекендейтін жерлерін ғана қорғауға көңіл
аударады.
Төртіншіден, мензбир суыры мекендейтін таулы жерлер малдың жазғы
жайылымы екені мәлім, әрбір шопан қолында 1 мылтық, 2-3 иті бар,
көптеген шопандар жаз айларында суырларды терісіне, етіне, әсіресе емдік
қасиеті бар майына бола аулайды.
Шопандар суырдың етімен көбіне иттерін асырайды. Сонымен қатар қо-
ралы қойлар жайлайтын жерлерден, суырлар тез-ақ қоныс аударады. Сөйтіп
суырлар өмірінен тынышсыздандыру факторының үлкен маңызы бар.
Бесіншіден, халықтар арасында суырдың терісін талап етушілер көбейіп,
содан барып оны браконьерлік жолмен аулау күшейе түсті .
Мензбир суырының санының қысқаруына бұл сирек кездесетін аңның
ешқандай шаралар қолданылмаса суырлардың бүкіл түрі жер бетінен жой-
ылып кету қаупі бар, сондықтан да бұл суырды қорғау үшін біріншіден,
жер-гілікті тұрғындар арасында мензбир суырының пайдасын түсіндіру
жұмысын жүргізу жөн. Бұл суырды заңсыз және рұқсатсыз аулаушы аңшылар
мен бра-коньерлерге қарсы күрес жүргізу керек.
Екіншіден, аңшылық инспекциясы мензбир суыры мекендейтін жерлер-ді
бақылауды күшейту қажет. Содан кейін, мензбир суыры мекендейтін Сайрам
және Сарыайғыр өзендерінің бассейіндерін осы жерге жақын орналасқан
Ақсу-Жабағлы мемлекеттік қорығына қосу керек. Сөйтіп, осы шараларды іске
асырған жағдайда Батыс Тянь-Шаньның тек кішкентай учас-кісінде мензбир
суыры сақталып және санының көбеюін мүмкіндік туар еді
Қарақал – мысық тұқымдас ірі жыртқыш аң. Қазір қарақал қазақ дала-сынан
мүлдем жойылып бара жатыр. Олардың негізгі мекені Маңғыстау түбегі мен
Каспий маңы. Қазір Қазақстанның “Қызыл Кітабының” бірінші дәрежелі тізіміне
енген.
Дегенмен, қаншама қолданылған шараларға қарамастан барысты саны-
ның ұдайы қысқаруы тоқтамай келеді. Оның себебі толығымен антропогендік
факторлардан болап отыр.
Қазіргі кезде Қазақстанда барыс екі қорықта бар, әрине бұл аз.
Міне осы жоғарыдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
х.ғ.к.,доцент Қобланова О.Н.
_______________________
_____ _________________2014 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Антропогендік факторлардың Қазақстан фолорасы мен фаунасына
әсері
5В011600- География мамандығы бойынша
Орындаған гео-19с
тобының студенті:
Саттаров Ә.
Ғылыми жетекшісі:
а.-ш.ғ.к., доцент:
Дошманов Е.
Жетісай 2014
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ҚАЗАҚСТАН ЖАНУАРЛАР ДҮНИЕСІНІҢ ТАБИҒАТ
ЗОНАЛАРЫ БОЙЫНША ТАРАЛУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. Қазақстанның зоогеографиялық аудандастырылуы жануарлардың
орманды дала және дала зонасы бойынша
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Жануарлар дүниесінің шөлейт, шөл зонасында
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3 Таулы аймақтардағы жануарлар мен су қоймалардың
жануарлар
дүниесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
..16
2 ЖАНУАРЛАР ДҮНИЕСІНЕ АНТРОПОГЕНДІК
ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІ, БИОЛОГИЯЛЫҚ ТҮРЛІЛІГІ
МЕН ТАРИХЫ,ОЛАРДЫ ҚОРҒАУ ШАРАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.1 Биологиялық түр және оның
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Жануарлар дүниесінің антропогендік факторлардың
әсері ... ... ... ... ... ... .28
2.3 Суда тіршілік ететін жануарлар дүниесіне антропогендік
факторлардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.4 Қазақстанның Қызыл кітабына енген жануарлар, өсімдік
түрлері және Қазақстан жануарлар дүниесін
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Жануарлар дүниесі - табиғаттың құрамдас
бөліктерінің бірі. Олардың табиғат зоналары бойынша таралу заңдылықтары
табиғи жағдайларға байланысты болғанымен антропогендік факторлардың
әсерінен күрделі өзгерістерге түседі. Жануарлар дүниесінің кейбір
түрлерінің жер бетінен жойылып кетуі бір қарағанда табиғат заңдылығы.
Себебі, эволюциялық даму барысында бір түр жоғалып екінші түр пайда
болады.Дегенмен соңғы жүз жыл ішінде Қазақстанның жануарлар дүниесінің саны
мен сапасы жағынан көп өзгеріске ұшырауы оған антропогендік фактор-лардың
әсері диплом жұмысының өзектілігі болып табылады.
Қазақтың шөл даласында қаптаған құландар қазір жоқтың қасы оның себебі
есепсіз аулау.Біржолата құрып кетудің алдында тұрған қар барысы құдыр,
қызыл қасқыр, арқар, үстірт қойы, тау ешкі, қабылан, дала мысығы, сілеусін,
қа-рақал, сабаншы жойылып кету қаупі төнген жануарларға қорғау шаралары не-
гізгі өзектілігі болып табылады.
Жер бетіндегі хайуанаттар мен өсімдіктер миллиондаған жылдар бойы даму
барысында қалыптасты және геологиялық дәуірлердің алмасуына сәйкес баяу
өзгеріп отырды. Ал қазір адамдардың шаруашылық әрекетіне байланысты жер
бетіндегі организмдердің тіршілік жағдайы тез өзгере бастады.
Әсіресе жабайы жануарлар көп қырылды, себебі адам баласы аң аулаудың
неше түрлі тәсілін қолданды.
Ормандағы ағаштарды қырқып, өртеп, шалғындарды жыртып, орнына егіс
екті, жабайы аңдар мен құстардың бұрынғы табиғи жағдайы күрт өзгеріп,
мекені ауысып, кейбір түрлері құри бастады. Бүгінгі ғалымдар ластанған ауа
мен суды тазартуға болатынын дәлелдегінімен, бірақ жойылған биологиялық
түрлерді қайта дүниеге келтіру мүмкін емес екен.
Мысалы, ХІХғасырда жер бетінен жануарлардың 10 түрі жойылып кеткен
болса, ХХғасырдың бірінші жартысының өзінде-ақ 40 түрі құрып кетті. Қазіргі
уақытта тек омыртқалылардың 600-ден астам түрінің жойылып кету қаупі төніп
отыр. Айталық, Хғасырдың басында Еуропа жерінде қаптап жүрген жабайы тур
сиырларының Польша жерінде ең соңғысы 1627жылы өліп бітті. Витус Беринг
экспедициясы құрамында болған зоолог Стеллер ашқан су сиыры бар-жоғы 28 жыл
ішінде жер бетінен мүлдем жойылған.
Қазір оның қаңқасы Харьков университетінің табиғат мұражайында
сақталулы тұр. XVIIIғасырға дейін дала зонасында үйір-үйірімен жайылып
жүретін жабайы жылқы тарпаңның ең соңғы тұяғы 1879жылы құрып біткен. Мұндай
мысалдарды көптеп келтіруге болады. Осындай жағдайларды ескеріп, өсімдік
пен жануалар дүниесін қорғау мақсатында 1962жылы Халықаралық табиғат және
табиғи ресурстарды қорғау одағы құрылды. Сирек кездесетін және жойылып кету
қауіп бар, айырықша қорғау шараларын қолдануды қажет ететін жануарлар мен
өсімдіктер түрлері тіркелген арнайы кітапты Қызыл кітап деп атайды. Алғаш
рет халықаралық Қызыл кітап 1966жылы басыпыл шықты. Қызыл кітапқа енген
түрлер екі топқа бөлінеді. А тобына жойылып кету қаупі төнген түрлер, Б
тобына сирек кездесетін түрлер тіркелді. Қызыл кітапқа тіркелген
өсімдіктер мен жануарларды қорғап, қорын молайтып отыру жауапкершілігі
солар өсетін елге жүктеледі. Сол себепті соңғы кезде әр елде өздерінің
ұлттық Қызыл кітаптары шығарылуда.
Тақырыптың мақсаты: Қазақстан ғалымдары да халықаралық деңгейде
табиғатты қорғау шараларына белсене ат салысып, республикамыздың Қызыл
кітабын жазды. Бұл Қызыл кітап екі бөлімнен тұрады. Оның омыртқалы
жануарларға арналған бірінші бөлімі 1978жылы Қайнар баспасынан жарық
көрді. Кітапқа кең-байтақ даламызды мекендейтін, саны сирек, жойылып кету
қаупі бар сүтқоректілерді, құсттарды, балықтарды,бауырымен жорғалаушылар
енгізілген.
Қазақстан жерінде алуан түрлі жануарлар тіршілік етеді. Бұлардың көбі
әлі зерттелмеген, сондықтан зоологтар жыл сайын олардың жаңа түрін зерттеп,
сипаттап жазуда. Қазақстан ғалымдарының зерттеуі бойынша, біздің респу-
бликамыздың жерінде омыртқасыз жануарлардың 50мыңға жуық түрі тіршілік
етеді. Бұлардың ішінде дене мөлшерінің кішілігіне қарамай адам өмірі үшін
маңызы зор түрлері де бар.
Республикамыздағы негізгі ландшафт аймақтарында мекендейтін кейбір
жануарлармен оның ішінде: сирек кездесетін,“Қызыл кітапқа” енген, жоғалу
қауіпі бар жануарларды қорғау. Міне сол үшін жануарлардың әр түрлі класы-
ның сүтқоректілер, құстар, бауырымен жорғалаушылар, қос мекенділер, балық-
тар, жәндіктердің маңызды өкілдерін таңдап алдық.
Жануарлар дүниесінің кейбір түрлерінің жер бетінен құрып кету фактор-
лары жиі кездесуде. Кей жағдайда мұндай факторларға әсер ететін антропоген-
дік факторлар.
Мысалы: Адам баласы жануаралар дүниесін өз игілігі үшін пайдаланады.
Соның салдарынан олардың жойылып кету қаупі туындайды.
Ауыл шаруашылығында зиянкесті құрту мақсатында түрлі химиялық улар-ды
пайдаланады.Сол себепті кейбір ағзалардың тіршілігі жойылады.
Тың және тыңайған жерлерді игеру кезіндегі қателіктер орасан зор дәре-
жеде зиян келтірді. Қазақстанның биологиялық әртүрлілікті сақтау мәселесі
биологиялық түрді жоғалту экономикалық мүдделерге нұқсан келтіруде.
Антропогендік факторлардың әсері ең ауыр мемлекет аралық соғыстар.
Тақырыптың міндеті:
- Қазақстанның жануарлар дүниесінің табиғат зоналары бойынша тара-луына
антропогендік факторлардың әсеріне сипаттама беру;
- антропогендік факторлардың әсерінен жойылып кеткен, жойылу қаупі бар
жануарларға сипаттама беру;
- апатты жағдайлардың алдын алып қорғау шараларын ұйымдастыру;
- жануарлар дүниесі жайлы Біріккен Ұлттар Ұйымы ұйымдастырған “Қы-зыл
Кітап” туралы мәселелерді қамту.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанның жануарлар дүниесі туралы
ғалымдар еңбектері ертеден-ақ жазылған. Ш.Уәлихановтың саяхат күнделікте-
рінде өзі шыққан аймақтардың жануарлар дүниесіне толық сипаттама берген.
Мысалы, Іле өзені жазбаларында қазір жойылып кеткен жолбарыстарды
сипаттап жазды. А.А.Афанасев “Зоогеография Казахстана” еңбегінде Қазақ-
станның жануарлар дүниесінің зоогеографиялық аймақтарына сипаттама берген.
А.Ковшарь, В.Ковшарь сынды ғалымдар бұл салаға зор үлес қосты.
Еңбектеріне тоқталсақ, 2003жылы шыққан “Животный мир Казахстана”, 1989 жылы
шыққан “Заповедники Казахстана”, 2004жылы жарық көрген “Союз охраны птиц
Казахстана”сияқты Қазақстанның жануарлары туралы көптеген еңбектер жазған.
М.Мұқановтың “Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлар дүниесі”, “Си-рек
кездесетін хайуанаттарды қорғау” еңбектерінде жойылып бара жатқан
хайуанаттар туралы көп мәліметтер береді. Қазақстанның жануаралар дүние-
сінің таралуына сипаттама беретін Қазақстанның жануарлар дүниесі туралы
шығармалардың орны ерекше.
Зерттеу пәні мен объектісі. Жұмыстың бірінші тарауы Қазақстанның
жануарлар дүниесінің табиғат зоналары бойынша таралуы деп аталып, онда
Қазақстанның зоогеографиялық аудандастырылуы, жануарлардың орманды дала
және дала зонасы бойынша таралуы, жануарлар дүниесінің шөлейт, шөл
зонасында таралуы және таулы аймақтар мен су қоймаларының жануарлар
дүниесі жайында қарастырылса, екінші бөлімі жануарлар дүниесіне антропо-
гендік факторлардың әсері,оларды қорғау шаралары деп аталып, онда жануар-
лар дүниесіне антропогендік факторлардың әсері, суда тіршілік ететін
жануар-лар және Қазақстан жануарлар дүниесін қорғау жөнінде қарастырылған.
Ғылыми жаңалығы. Тақырыпта жануарлар мен өсімдіктердің жойылып бара
жатқан түрлері енгізілетін халықаралық Қызыл кітаптың шығарылуынан
басталып, оған енгізілген тіршілік әлемінің жойылып кету қаупі, неліктен
жойылуда деген сұрақтарға жауап беруге тырысып, сонымен бірге жануарлар мен
өсімдік әлемінің жойылмауына қарсы іс-шаралар мен гипотезаларды
қарастырылып, бұл диплом жұмысының ғылыми жаңалығы болып табылады.
Зерттеудің ғылыми әдістері. Жұмыста картографиялық, географиялық,
лингивистикалық, жүйелік талдау, этимологиялық арқылы жүргізілген зерттеу-
лердің нәтежиелері қорытындыланады.
Дилом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан және қорытын-ды,
пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 ҚАЗАҚСТАН ЖАНУАРЛАР ДҮНИЕСІНІҢ ТАБИҒАТ
ЗОНАЛАРЫ БОЙЫНША ТАРАЛУЫ
1.1 Қазақстанның зоогеографиялық аудандастырылуы жануарлардың орманды
дала және дала зонасы бойынша таралуы
Қазақстан фаунасы түрге бай. Оның құрамына сүтқоректілердің 158 түрі,
құстардың 845 түрі, жорғалаушылардың 52 түрі, қосмекенділердің 12 түрі,
балықтардың 150 түрі, бунақ денелілердің бірнеше мың түрі кіреді.
Зоогеографиялық аудандастыру бойынша Қазақстан аумағы Голарктика
облысының Палеоарктика бөліміне жатады. Палеоарктиканың өзі екі кіші облы-
сына бөлінеді.
1.Орталық Азия кіші облысы, Алтай тауы, Еуропа Сібір кіші облысы
Еліміздің Солтүстігі мен Солтүстік Батысы (орманды дала, дала зоналары),
(шөлейт, шөл зоналары)
2.Жерорта теңіз және алдыңғы Азия кіші облыстары Қазақстанның Оң-
түстігіндегі шөлдердің бірқатар жануарлар дүниесі енеді.
Қазіргі фаунаның түп негізі палеогенге жатады. Жануарлар әлемінің палео-
гендік, неогендік, төрттік дәуірдегі даму тарихы өсімдік жамылғысының даму
тарихына ұқсас. Неогенде қазақ жерінде ежелгі үнді және Африка фаунасымен
тығыз байланысты тропиктік және субтропиктік түрлері мекендеген.
Төрттік мұз басу кезінде бұл ежелгі жылу сүйгіш түрлердің көпшілігі
жойылып кеткен, біразы Оңтүстікке қарай шегінген. Сақталып қалған түрлер
мұзбасудан кейін қайтадан бұрынғы орнына қарай жылжыған. Мұндай түрлерге
жалбағай, аққұтан, орман қарақасы, жайра, қабан, марал, жолбарыс жатады.
Жылу сүйгіш түрлер Оңтүстікке қарай шегінген максимум мұз басу кезінде
суық жақтың өкілдері Оңтүстікке қарай алысқа өткен. Кейбір түрлері таулы
аудандарда сақталған. Мысалы, Тундра құры, терістік бозыржанкасы Алтайда
және Сауыр Тарбағатайда оқшау Аралдар құрайды.
Мұзбасудан кейін суық, әрі құрғақ кезеңде тундраның және Монғолияның
және суық шөлдерінің жануарлары бір-бірімен қатар өмір сүрген. Оған дәлел
Тундраның өкілі тұяқты алақоржынмен шөл дала өкілі сары алақоржынмен,
алақоржын сүйектері бірқабаттан табылуы.
Орман өкілдері Оңтүстікке қазіргі шөлейт және шөл зоналарына дейін
барған. Торғай өзенінің алабымен Балқаш маңына дейін ақ қоян, шіл, үш сау-
сақты тоқылдақ, шырша торғай, жүнді балақ байғыз Тянь-Шаньға дейін жеткен.
Сол кезеңнің куәсі Каспий теңізінің Солтүстікпен байланысын дәлелдейтін
фаунаның бірі ақбалық пен итбалықтың жергілікті түрі. Каспий итбалығы
Солтүстік мұзды мұхит теңіздерінде мекендейтін нерпаға өте жақын. Сонымен
кайназойдың геологиялық даму тарихында Қазақстан фаунасында күрделі
өзгерістер жүрген.
1.Арктикалық түрлер (Алтай мен Сауыр Тарбағатайда);
2.Еуропалық түрлер (Орманды дала зонасының батыс бөлігі);
3.Монғолдық түрлер (Сазды, қиыршық тасты шөлдер);
4.Тибет және үнді малай өкілдері (Оңтүстік шығыстағы биік таулы
алапта);
5.Жерорта теңіздік және алдыңғы Азиялық түрлер (тау етегіндегі шөлейт
пен бұталы аймақта);
6.Сібірлік түрлер (Алтайдың тау тайкасында);
7.Тұрандық түрлер (құмды шөлдер);
Табиғат зоналарының таралуы географиялық ендік, жер бетіне жылу мен
ылғалдың таралуына байланысты.
Әрбір зона өзіне тән климатымен, топырағымен, өсімдік және жануарлар
дүниесімен ерекшеленеді. Кейде бір зонаның ішінде басқа зонаға ұқсас жеке
үлескелер де кездеседі.
Қазақстанның жазық бөлігінде солтүстіктен оңтүстікке қарай бірте-бірте
орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары ауысып отырады. Сонымен бірге
бұл зоналарда топырақ және өсімдік жамылғысы батыстан шығысқа қарай да
өзгереді. Өйткені осы бағытта климаттың континенттігі артады (1(.
Қазақстанның солтүстігінде орналасқан. Батыс Сібір ойпаты мен Жапы Сырт
қыратының аз ғана бөлігін алып жатыр. Қазақстан жеріндегі орманды дала
зонасының жер бедері тегіс келеді. Батыстан шығысқа қарай ені 150-200
шақырымға созылып жатыр. Жалпы алып жатқан жер көлемі Қазақстан
территориясының 7 пайызы.
Орманды дала зонасының климаты дала зонасына қарағанда біршама жұмсақ.
Қаңтар айындағы орташа температура - 19°C. Қыста тұрақты қар жа-мылғысы
бар. Қардың қалыңдығы 40см жетеді. Ақпан, наурыз айларында қатты дауыл
соғып, кейде қалың қар жауады. Көктемде, кей сәттерде мамыр айының соңғы
күндерінде үсік түсіп, ауыл шаруашылығына зиянын тигізеді. Жазы жылы. Шілде
айындағы орташа температура +18°C. Жауын – шашын мөлшері 300 – 400мм.
Орманды дала жануарлары дейтін жануарлардың түрлері болмайды. Мысалы,
біз сарышұнақты дала жануарлары, бұлғынды тайга жануарлары деп атаймыз.
Орманды даланы мекендеуші жануарлардың бәрі даланың немесе орманның немесе
көлдің батпақтың жануарлары.
Орманды дала зонасының, орманды жерлерінде орманның сұр топырағы мен
далаларында құнарлы қара топырақ кездеседі. Орманның сұр топырағы
республикамыздың солтүстігіндегі көк теректі, қайыңды орман астында
қалыптасқан. Қайыңды орман деген осыдан шықса керек. Осындай қайыңды –
теректер шоқ орманда онша көп емес. Ойпаттарда ғана өседі. Олардың арасынан
шөптесін өсімдіктер: жалбызды, қымыздықты және т.б кездестіруге болады.
Қарағайлы орманның типі мүлдем басқаша.Мұндай дала ормандары Павлодар,
Солтүстік Қазақстан, Қостанай облыстарында жиі кездеседі.
Олардың ең оңтүстігі Қазақстандағы ескі қорықтардың бірі аталған
Наурызым орманы. Құмдауыт бөлігінде өсетін қарағайлар қалың орманды
құрамайды. Олар орманды дала ландшафтысына тек мыңдаған көлдер кіреді. Олар
су маңы өсімдіктерімен қоршалған, сөйтіп көптеген жануарларға пана болып
отыр.
Әсіресе құстардың қайту кезеңі мен суда жүзетін құстардың түлеуі
кезінде пайдасы зор. Сонымен қатар орманды дала және дала зонасында КСРО-
ның бірінші бес жылдығы жұмысында еліміздің Азия бөлігінде үлкен дала
қорығын ұйымдастыру жоспары қойылды. Жануарлары мен өсімдігін жетік білетін
мамандар жер-жерден қарастырылды. Кейін И.И.Спрыгин әдебиет көздерін қа-
рап, оқып көріп Наурызым ауданын ұсынды. 1929жылы мұнда ғылыми қызметкерлер
жіберілді. Олар жер таңдаудың дұрыс екенін мақұлдады. Сөйтіп РСФСР халық
кеңесінің комиссарының №826 қаулысымен қолданып, онда 1930 жылы аумағы
19138га келетін Наурызым қорығы құрылды.
Жануарлар әлемінің көптүрлілігі ландшафтының алуантүрлілігіне байла-
нысты. Қорық жерінде омыртқалы жануарлардың 351 түрі, яғни аңдардың 44
түрі, құстың 290 түрі кездеседі. Фаунада солтүстік және оңтүстік түрдің бір-
біріне сіңісуі байқалады. Мұнда сирек кездесетін құстардың 59 түрі бар.
Оның 36 түрі Қызыл кітапқа, 23 түрі табиғи қорғаудың халықаралық одағының
Қызыл кітабына енген.
Ал, дала зонасы – Қазақстанның солтүсік бөлігін, негізінен далалы аймақ
құрайды.Ол батысты Еділ – Жайық өзендері аралығынан Алтай тауларына дейін
созылып жатыр.
Дала зонасы Қазақстан жерінің 7облысын немесе 26 пайызын (648 мың шаршы
шақырым) құрайды.
Құрлық ішінде 48°C пен 50°C белдеу аралығында орналасуына байланысты
далалы аймақ үшін ауа райы қатаң, континентальді, қысы суық, ұзақ, аяз -
30° және одан жоғары (ауаның қаңтардағы орташа темперетурасы -18°), қардың
қалыңдығы 20см болып, ал 140-160 күн жатады.Жазы керісінше ыстық, құрғақ,
ауаның температурасы +35°-ке көтеріледі. Ал жылдық ылғалдылық 230-310мм,
яғни топырақ бетінің жылдық булануынан аз.
Құлпырған кілемдей түрлі шөпті көгалда бозторғайлар мекендейді. Кейде
биікке самғаған бүркіт пен жер бауырлап шыр айналған құладындар да
кездеседі. Кемірушілерден: үлкен сарышұнақ, күзен, дала тышқаны, сұр тыш-
қан, шолақ сұр тышқандар егістікке зиян келтіреді. Қосаяқтар мен
атжалмандар да дала зонасының құстары.
Бұл аймақтың солтүстік жартысынды орналасқан мыңдаған көлдер далалық
ландшафтыны байыта түседі. Көп шұңқырларында өсімдіктің алуан түрлілігіне
сай, жануарлар да көптеп таралған. Көктемнен күзге дейін далалы көлдер мен
олардың жағалаулары сулы-батпақты жерлерді мекендеуші жан-жануарларға лық
толы.
Жануарлар әлеміне қатты қысымшылық туып, кейбір дала жануарлары –
дуадақ, безгелдек, ақбас тырналардың жойылып кету қаупі туды. 90-шы жыл-
дардың басында Қазақстан егемендік алуына байланысты, жыртылған жерлер-дің
саны күрт азайып, көптеген егін шаруашылықты жерлер игерілмей қалды.
Осылайша далаларды қалпына келтірудің табиғи процесін жүргізудің зор
мүмкіндігі болды.Кезінде мекенін тастап кеткен жануарлар қайта оралды.
Қазіргі кезде безгелдекті бұл жерден жиі кездестіруге болады. Дуадақ
мекеніне қайта оралып жатса, ақбас тырна осы жердің кәдімгі түріне айналып
отыр.
Орманды далада қайыңды, көк теректі шоқ ормандар ашық даланың әр
жерінде кездеседі. Виталий Бианки бұл орманды былай суреттейді: Мұнда біз
жасыл бұйра жапырақты ақ қайың, күмістей жылтыраған көк терек жайдары
сыбдырымен қарсы алды. Олардың жапырақтарының арасынан әнші құстардың
құйқылжыта салған әуендері естіледі.
Зәулім ағаштар арасынан күн нұры төгіліп тұр, ормандағы ауаның өзі жүз
құбылып тұрғандай: ағаштың теп-тегіс діңдері, шағылысқан күн сәулесі алуан
түрлі құбылып, біресе әр түрлі оюлы кестені, біресе түрлі жәндіктер
бейнесін көз алдыңа елестетеді. Жерде қалың өскен аласа шөптер, иелерінің
жасыл шатырының саясында көңілі жай тапқандай тұнып тұр.
Самал жел шалып өтсе болғаны бұл тамаша тыныштық бұзылып, орман іші
сырлы дыбысқа бөленеді. Желсіз тұнық күннің өзінде күндіз де, түнде де сыб-
дыр еткен дыбыстар, көк теректің жайқалған жапырақтарының сырлы сыбды-ры
еш уақытта тынбайды.
Шоқ ормандар ішінде бұғы тұқымдасына жататын сымбатты елікті де
көріп қаларсыңдар. Оның жотасы жирен, төсі, бауырымен аяқтары қаңыр сары
болып келеді. Жас еліктің бүкіл денесі – сұрғылт, сауырынды теңбіл дақтары
болады.
Еліктер шөп және бұталардың бүршіктерімен, ағаш қалдықтармен және
қынамен қоректенеді. Күннің аптап ыстық кезінде еліктер бұталардың не биік
қаулап өскен шөптердің араларын паналап дем алады. Кешкісін және түнде
жайылады.
Аталығының ең жоғарғы салмағы 37кг, аналығы сәл кішілеу болады. Ата-
лығының мүйізі кішілеу, бірақ өте әдемі, үш өсіндісі бар. Жүні қоңыр-сұр
түсті. Артқы жағында ерекше ақ дағы болады, оны айнасы деп атайды.
Күйлеу уақыты шілде – қырқүйек. Күйлеу кезінде аталығы қатта бөкірелі, оны
біл-мейтін адамдар аюдың ақыруымен шатастырады. Тоғыз айлық буаздықтан
кейін аналығы бір немесе сирек екі өте әдемі төлдерін туады. 12жыл өмір
сүретін еліктер аң аулаудың нысаны. Қазақстанда 18–20мың елік бар (2(.
Тарғақ–дене мөлшері орташа, салмағы 200–250грамдай келген балықшы-ларға
жататын құс. Тарғақтың арқасы мен кеудесі қоңыр сұрғылт, басының үсті мен
көзінің үстіңгі жағы ақ, құрсағы жирен аралас қаралау келеді (Сурет 1).
Сурет 1. Тарғақ
Қызғыштан тарғақтың айырмашылығы оның аяғы ұзындау, басында ай-дары
жоқ. Бірақ мұндай өзгешелігіне қарамастан, тарғақты кейде дала қыра-ны деп
те атайды.
Тарғақтар дүние жүзінде біздің елімізде ғана таралған. Тек Солтүстік Шы-
ғыс Африкада, Пәкістанның оңтүтігінде жәнеҮндістанның солтүстік-батысын-да
олар қыстаған кезде ғана кездеседі. Бұрын бұл құстар Украинаның, Қазақ-
станның далалық аймақтарында кең таралған болса, қазір олар Семейден Орал-
ға дейінгі аралықта аздаған көлемді жерлерде, көбінесе жусан мен бидайық өс-
кен құрғақ далада мекендейді.
Тарғақтың таралған аудандарының қысқаруы негізінен, тың және тыңайған
жерлерді игеруге байланысты деуге болады. Сөйтіп, тарғақтар да
безгелдектер секілді бұл мекендерді тастап кетті.
Тарғақтар құрғақ дала мен шөлейт белдеулерге тән құстардың бірі. Қазақ-
стан жерінде бұл құс Оралда, Қарағанды, Ақмола облыстарында дала аймақ-
тарында таралған.Олар көбінесе өсімдіктері сиректеу жерлерге, сортаңды және
суға жақын мекендерге жұмыртқалайды. Далалық белдеуде шөптің әр түрлі
болып келетіні жұртқа мәлім. Тарғақ әсіресе жусан мен көкпек аралас
жерлерді паналайды және осы мекендерге ұялайды.
Тарғақтар көктемде 5-12-ден, кейде 20-30-дан топтанып жүреді. Ұялаған
кезде де олар тобын онша көп жаза бермейді. Ұялары бір-біріне жақындау
мекендерге орналасады. Бұл құстар қоныс аудару кезінде үлкен үйір құрайды.
Қазір тарғақ Қазақстанда өте аз, тіпті жойылып кетуге жақын тұр. Бұл
пай-далы құс. Тарғақ – дала көркі. Оны табиғат ескерткіші ретінде сақтау
керек.
Дуадақ – Кеңес Одағында дуадақтың үш түрі кездесетін болса, соның бәрі
де Қазақстан жерінде таралған. Бұларға: дуадақ, жекдуадақ, безгелдек
жатады.
Бұл құстардың ішіндегі ең ірісі – дуадақ. Денесі ықшам, басы мен мойны
сұр, арқасы жирен түсті, бауыры ақшыл, қанаты ақ, тек оның ұшы ғана қара
келеді. Еркегінің салмағы 16килограмға, ұрғашысынікі 6килограмға дейін
жетеді. Сондай-ақ еркегінде ұрғашысына қарағанда тамағында мұрт сияқты
шашақ қауырсыны болады. Бұл құстың қанатының ұзындығы 345-425см, биіктігі-
120см. (Сурет 2).
Сурет 2.Дуадақ
Дуадақ Европа мен Азияның жазық және таулы дала аймақтарында, Пиреней
түбегінен Приморьеге дейінгі аралықта таралған. Бұл құстың негізгі
қыстайтын аудандары Солтүстік Иранда, Түрікменияда, Тәжікстанда, Түркия-ның
оңтүстігінде қыстап щығады. Қазіргі уақытта бұл қыстайтын өңірдің көп-теген
аудандарында дуадақтың саны онша көп емес.
Мәселен, ертеде Молдовияның, Украинаның, Солтүстік Кавказдың және Орта
Азияның оңтүстік дала аймағында жыл сайын қыстағанда үйірінде 250–300
дуадақтан кездесетін болса, қазір оның саны бірнеше онға әрең жетеді.
Қазақстанда да жылына бұл құстың аздаған саны ғана қыстайды. Дуадақ,
безгелдекке қарағанда, қысқа төзімді келеді. Сондықтан да қыстың қолайлы
жылдарында ол республикадағы қар аз түсетін аудандарға қыстап шыға береді.
Зерттеу жұмыстарының нәтижесіне жүгінер болсақ, Солтүстік Қазақстанда
1978жылы 11162километр жерде 50; 1980жылы 10951километрде жерде 64,
1983жылы 11190километрде – 69 дуадақ кездескен. Сөйтіп, осы аймақта үш
жылда оның жалпы саны 185-тей ғана болған.
Бұл аймақта әсіресе, Ұлыжаланшық, Терісаққан өзендері мен Теңіз көлі
маңайында дуадақ көбірек кездеседі және осы жерлерде тұрақты мекендейді.
Қазақтың аңшылар одағының және мамандардың экспедицияда жүріп жинаған
мәліметтеріне қарағанда, 1990-1994жылдары республика бойынша дуадақтың
жалпы саны шамамен 150 – 200-дей болған.
Сөйтіп, бұл жоғарыдағы мекендерге 30–35жыл бұрын осы құс бірнеше жүздеп
топтанып жүргені көзге шалынса, қазір оларды кездестіру қиын. Дуадақ
санының мұншама күрт азаю себебі, аңшылардың оны мезгілсіз атып отырған.
Оның бұрын мекендейтін аймақтарында жаппай игеру нәтижесінде үркіп қашуына
байланысты болды. Сонымен қатар дуадақ санының азаюына ауа-райының қолайсыз
әсіресе, қыстайтын аудандарында жейтін азығының тап-шылығы да үлкен әсерін
тигізді.
Дуадақтың жазық құрғақ, далада тіршілік етуіне байланысты басқа құстар-
дан өзгешелігі, қауырсыны суланбас үшін жағатын май немесе құйымшақ безі
болмайды.
Сондықтан да күзгі айларда әсіресе жаңбыр мен бұршақ аралас жауын ұзақ
жауғанда құстың қауырсыны суланып, денесі мұздап ұша алмай қалады. Міне
осындай кезде олардың арасында өлім–жітім жиі кездеседі және жауларына
оңай жем болады.
Қазақстанда аудандардың географиялық жағдайына байланысты дуадақтар
аздаған тобымен, үйірімен қыстайтын жерлеріне қарай күздің соңына дейін
ұшады.
Дуадақтар, әсіресе, үйірінде өте сезімтал құстар. Денесінің биіктігі
мен кө-ру сезімінің жақсы жетілуі арқасында қауіпті алыстан сезеді де ұшып
кетеді. Олар күніне екі рет қоректенеді. Дуадақтар қорегінің өзгешелігіне
қарай тал-ғамсыз қоректену құстар қатарына жатады. Олар насекомдардың 50
және өсім-діктердің 28 түрімен қоректенеді. Егістік алқаптарын мекендейді,
ұясы жерде болады, ұясына 2-3 жұмыртқалайды. Дуадақ санының көбеюіне
еліміздің орман шаруашылығы басты назарға алып отыр. Себебі, бүгінгі таңда
дуадақтың жойылып кету қаупі басым.
Қызыл жемсаулы қарашақаз–салмағы бір килограмнан аспайтын кіш-кене қаз.
Бұл құстың басы мен мойнының үстіңгі жағы, арқасы мен бауыры қара, мойнының
алдыңғы жағы немесе жемсауы мен кеудесі қызғылт қоңыр, ал құйрығының
астыңғы жағында және бүйіріндегі жолақ пен тұмсығындағы дақ ақ түсті
келеді. Басқа қаздардан айырмашылығы мойны қысқа келеді. Сондай-ақ өте
жақсы сүңгиді және жақсы жүзеді. Бұл құсты кейде қызыл жемсаулы қаралақаз
немесе қызыл жемсаулы қарашақаз деп атайды.
Қызыл жемсаулы қарашақаз дүние жүзінде санаулы мемлекеттерде ғана
кездеседі. Таңдаулы аудандарда ғана жұмыртқалайды. Шамамен 40мыңдай ғана
қалған бұл құстың соңғы жылдары саны одан бетер азайып отығаны бегілі болып
отыр. Құстың бір ерекшелігі жаз айында Қазақстанның солтүстігін мекен етеді
де, қыс айында Каспий теңізінің жағалауын мекен етеді.
Қызыл жемсаулы қарашақаз күзде қыстайтын жеріне қайтуы және көктемде
жұмыртқалайтын жағына сапар шеккенде жол-жөнекей кездеседі. Мәселен, бұл
құс солтүстіктен жылы жаққа қарай, ал көктемде керісінше қайтқанда Наурызым
көлінде қазіргі кезде жыл сайын 100-300 қызыл жемсаулы қарашақаз кездеседі.
Өзен аңғарының тік беткейінде, су айрықтарында және биік жағаларға,
міндетті түрде жыртқаш құстардың ұясына жақын жерлерге аздаған тобымен
жұмыртқалайды. Бұл кезде әр тобында бес – алты құстан болады.
Қызыл жемсаулы қарашақаз топтанып үйір-үйірімен тіршілік етеді. Әрбір
тобында кейде бірнеше жүзден болады. Кәсіптік маңызы бар құс.
Ертеде Қазақстанның батыс бөлігінде аңшылар үйректі аулаған кезде
олармен қоса қарашақазды да аулаған. Бірақ үйректерге қарағанда, бұл қаз
аздаған мөлшерде ауланып отырған. Қазіргі кезде біздің өлкемізде осы құсқа
әуесқойлық және кәсіптік жолмен сатуға толық тыйым салынды (3(.
1.2 Жануарлар дүниесінің шөлейт, шөл зонасында таралуы
Қазақстан жерінің жартысынан көбін, яғни 58 пайызын алып жатқан, үлкен
құрғақшылық аймақ әртүрлі ландшафты шөлдер мен шөлейттер. Шөл аймағы
солтүстіктен оңтүстікке қарай 500-700км-ге, ал батысында Каспий теңізі
жағалауынан шығыстағы Тарбағатай таулары мен Зайсан қазаншұңқырлығына дейін
2800км созылып жатыр. Оның көлемі 1,1миллион шаршы шақырымды құрайды.
Шөл аймағының солтүстік шекарасы 470 және 480 белдеулер аралығында. Ауа-
райы шұғыл континентальды, әрі құрғақ. Қаңтардағы орташа температура
батыстан шығысқа қарай -5°-тан-15° төмендейді, ал солтүстіктен оңтүстікке
қарай 16°-тан -4° жоғарылайды. Жұқа қар қабаты (10 – 20см) шөл зонасында
2-4 ай жатады. Жазы ыстық (шілденің орташа темперетурасы солтүстікте 24°
- 26°, ал оңтүстікте 30° - 43°) әрі өте құрғақ, жылына не бары 3-200мм
ылғал түседі. Ал осы уақыт аралығында буланудан 10–12 есе аз.
Шөлде жер үсті сулары да тапшы, бұл жерден Шу, Талас, Сарысу өзендері
ағып өтіп, осы жерден біразы бітеді. Қазақстанда шөл ландшафтысы алуан
түрлі. Мұнда құмды шөлдер (Қызылқұм, Мойынқұм, Арал маңы Қарақұмы, Тауқұм)
балшықты кең жазықтар сор жусандар шөл өсімдіктерімен жабылған (Үстірт,
Бетпақдала), сортаңды шөлдер (Каспий маңы, Арал маңы) тастақты шөлдер (Іле
өзенінің оң жағалауы) және басқа да көп түрлері кездеседі. Бұлардың әр
қайсысының өз өсімдіктері, мекендейтін жануарлары бар .
Шөлді аймақтарда жануарлардың аз болуы оларға қажетті азық-түліктердің
баспананың кем болуынан. Дегенмен шөлді жерлерді мекендейтін жануарлар
осындай ауыр жағдайларға бейімделген. Шөлден су табу қиын.Сондықтан кей-бір
жануарлар: Қарақұйрық, ақбөкен, тез ұшатын құстар су іздеп алыс жолға
бейімделген.
Кейбір жануарлар сарышұнақ, кесірткелер, дуадақтар, өсімдіктердің
сөлімен ғана қанағаттанады. Кейбіреулері құмды қазып, астына көміліп жатады
не бұтаға өрмелеп тыныстайды. Шөлдегі жиі кездесетін бауырмен жорғалау-
шыларда мекендейді.
Далалық аждаһа, оқжылан, қалқантұмсық, кесіртке, тасбақа бұларда шөл
жәндіктері. Шөлдегі ең көп кездесетін қарақұрт, құршаян, түктібұғы.
Сазды, сортаң, тастақ, құмайт шөлдер мен шөлейт жануарлары мұндай
жерлерде қосаяқтар, құлақты кірпі, кесірткелер (жұмырбас, бөрікбас
құлақты), жылан (қалқан тұмсықты), үлкен құмтышқан (егеуқұйрық), сәскелік
құмтыш-қан, тараққұйрық, жалман, қояндар, шұбар күзен, қара құйрық,
қалқанқұлақ ірі бүйілер, шұбар күзен, ақбөкен, шегіртке, айдарлы бозторғай,
кішкене бозторғай, бұлдырықтар, сексеуіл жорғаторғайы, жекдуадақ, тезек
қоңыз, үкі мен байғыз, қыранқара, қарақұрт, құршаян, бүйі, мысықторғай,
қырғауыл, қамысторғай, тағанақ, құрқылтай, қалбағай (құс), шақшақай (құс),
бірқазан, ақ құтан, қара-бай, қызыл үйректер, үлкен аққұтан мекендейді.
Сексеуіл жорға торғай- Қазақстанды мекендейтін 5 торғайдың ішіндегі ең
сирегі және әдемісі (қалған төртеуі: үй қылаң, қаратөс және түз
торғайлары). Қызылқұм мен оңтүстік Балқаш маңы шөлдерін мекендейді. Саны
онша көп емес. Сирек кездесетін қанаттылар қатарына жатады. Сөйтіп, бұл құс
дүние жүзінде тек Қазақстанда ғана таралған. Сыртынан қарағанда, шымшықтан
сәл ғана үлкенірек осы әсем құс күні бүгінге дейін өзінің ғажайып мінез-
қылығымен адам баласын қызықтырып келеді. Тіпті оның биологиялық ерек-
шелігі де аз зерттелген.
Бұл жұмбақ құстың денесі жұмсақ қауырсындарымен жабылған қанат
қауырсындары металл түстес қара қоңыр болады. Қанатының кейбір бөлігі ақ,
кеудесі мен бауыры сарғыштау рең береді. Сонымен қатар, бүкіл шымшықтарға
тән шырылдаған дыбыс береді. Жәндіктермен және дәнмен қоректенеді. Тораң-
ғыл мен сексеуіл қуыстарында ұялайды. Қыста қоралардың шатырына да
қоныстанады.
Сексеуіл жорға торғайын атақты ғалым Эверсман Қызылқұмда кездес-тіріп,
сипаттап жазған еді. Бұл құсты кейде онда тұратын жергілікті халықтар кейде
қожа саудагер деп те атайды екен. Оның себебін сұрағанда, бар өмірін
Қызылқұмда мал бағумен өткізген Артық ақсақал ел аузында мынадай аңыз -
әңгіме бар деп айтып берді:
Ерте заманда Бұһар хандығында байлығымен аты шыққан бір кісі өмір
сүреді. Оның өте сұлу қызы болады.Осы кезде бай манаптар мен саудагерлер,
өзін батырсынған талай жігіттер құда түсіп, сұлу бикештің әкесіне маза бер-
мейді. Бірақ, олардың іс-әрекеттерінен ешқандай нәтиже шықпайды. Күндердің
күнінде бір жас саудагер жігіт қызға бір көргеннен ғашық болады. Бірақ
бикеш-ке бұл жігіт ұнамайды. Қыз өзім сүймеген адамға тұрмысқа шықпаймын
деп әкесіне хабар жібереді. Осы қызды алмай қоймаймын деп бекінген жігіт
бар-лық байлығын қыздың әкесіне барып, сарқып береді. Күндер өте қыз айла
іздеп жігіттен құтылудың жолын қарастырады.
Адам орындауға болмайтын өрескел шарт қойып, жігіт оны да орындайды.
Қыз сертінен таяды да, тұрмысқа шықпай қояды. Саудагердің масқара болғаны
туралы хабар жан-жаққа лезде тарап кетеді. Ол туралы қауесетті естімеген
ел қалмайды. Өлімнен ұят күшті дегендей жігіттің басар жері қалмайды.
Әбден масқара болған саудагер құдайға құлшылық етіп, пайғамбар, әулиелерге
табы-нып, өзін құсқа немесе аңға айналдырып жіберуін өтініп күні-түні
жалбары-нады. Мұны естіген Құдай оны құсқа айналдырып жіберіпті деседі.
Сексеуіл жорға торғайы дегеніміз қожа саудагер екен (4(.
Өмір бақи адам баласының көзіне түспес үшін, торғайға айналған қожа
саудагер құлазыған шөл – құмдар ішіне кетіп жоқ болыпты. Айтса айтқандай,
бұл жорға торғай адамды көрсе болды, жаны қалмай бұта-бұталардың арасымен
жорғалап, лезде көзден таса болып жоқ боп кетеді.
Ел аузында осы уақытқа дейін сақталып келген бұл аңызда шындыққа жақын
ешнәрсе жоқ болса да, онда сексеуіл жорға торғайының қимылы, іс-әрекеті
сондай дәлдікпен суреттелген (Сурет 3).
Сурет 3. Сексеуіл жорға торғай
Жұпар тышқан – құйрығы ұзын, тұмсығы созылыңқылау және аяқтары қысқа,
орташа мөлшерлі келген аң. Денесінің ұзындығы 1-22, құйрығы 12-22,5
сантиметрдей, салмағы 320-480грамдай. Дене құрылысы суда тіршілік етуге
бейімделген. Құлақ қалқаны болмайды да көзі өте кішкене келеді. Аяқтарында,
башпайларының арасында жүзу жарғақтары бар. Құйрығының үсті мүйіз тәрізді.
Қабыршақтармен жабылған. Жүні тығыз, жылтыр, жібектей жұмсақ. Сұр бұрыл
күміс тәрізді, терісінен су өтпейді. Арқасына қарағанда бүйірі ақшыл,
тамағы кеудесі және барлық құрсағы күміс ақшыл сары реңді келеді.
Құйрығының түбі-нің астыңғы жағында тер безі орналасқан. Осы жерден май
тәрізді иісі күшті сұйық зат бөлінеді. Осы иістер арқылы ерлі-зайыптылар
бір-бірін тез тауып алады .
Жұпар тышқан дүние жүзінде Еуропаның кейбір аудандарында және Азия-ның
біршама жерінде таралған.
Біздің елімізде жұпар тышқан, Батыс Қазақстан өңірінде таралған. Бұл
жер-де ол Жайық бойын мекендейді.
Жұпар тышқан жартылай суда тіршілік ететін жануар. Орал өңірінде жұпар
өзендердің сағасында және оның аңғарында мекендейді. Су жағасында олар
ұзынша етіп, ін қазады да, іннің аузын судың астынан шығарады.
Жұпар тышқанның терісі бағалы. Терісінен басқа оның ұрық безі де өте
пайдалы. Ол парфюмерия өнеркәсібіне керекті бағалы шикізат болып
есептеледі. Бұдан әр түрлі хош иісті заттар дайындалады. Нақ осындай жағдай
оның тағдырына кесапатты жағдай жасайды. Ғасырымыздың бас шенінде ол
түгелімен жойылды. Сондықтан да табиғат жағдайларына өте аздаған жерлерде
ғана сирек таралған. Сондай-ақ өзендердің бойындағы ормандар мен бұта
ағаштарды кесіп алу, суды ластау, және балықтарды рұқсат етілмеген құралдар-
мен аулау салдарынан жұпар тышқанның негізгі таралған аудандары қысқарып
және оның саны кенет азая түсті. Осыдан барып бұл аңды қамқорлыққа алып
жерсіндіру жұмысы басталды .
Зоологтар бұл аңды көптеп зерттеуде. Жұпар тышқан өте көне жануар, он-
ың көптеген биологиялық ерекшеліктері әлі жұмбақ болып қалуда.
Бұл аң планетамызда бұдан шамамен 30миллион жыл бұрын пайда болған.
Сонымен қатар, қазір ол тек біздің елімізде санаулы су қоймаларда
таралған.
Ақбөкен – көптеген Қазақстан табиғатының белгісі болып табылады.
Сүтқоректілердің жұптұяқтылар отряды, қуыс мүйізділер тұқымдасының өкілі
(денесінің ұзындығы 150см, шоқтығының биіктігі 80см, салмағы 50кг-ға
дейін), жүздеген жыл бұрын Қазақстан жерінен Қара теңізге дейінгі қуаң
далаларда мекендеген. 60-70жылдары ақбөкеннің кенет өсіп, бір миллионға
жеткен, дегенмен XXIғасырдың басында оның саны мен мекен ететін жері күрт
азайып, Каспий маңы мен Қазақстанның қуаң аймақтарында (100мыңнан аз)
сақталған.
Төлдеу орны Орталық Қазақстанда. Ақбөкендер қыстау үшін Бетпақдала
шөлінен Арысқұм, Қарақұм, Үстірт және Еділ – Жайық өзенаралық оңтүстік
аймақтарына кетеді. Үйір болып тіршілік етеді, әр аталықта бірнеше аналық
бо-лады. 10-12жыл өмір сүреді. Аталығы бір жарым, ал аналығы жарты жылда жы-
ныстық жетіледі. Аналығы бес айлық буаздықтан кейін 1-2 (сирек 3) төлін дү-
ниеге әкеледі. Шөлдің қатаң жағдайынан біреуі ғана тірі қалады. Ақбөкен
үшін жұт өте қауіпті қалың қар мен көк мұздың әсерінен қорексіз қалады.
Көптеген аталықтар күздегі күйлеуден кейін әлсірейді де жыртқыштарға жем
болады. Ең қауіпті жау – қасқыр.
Дегенмен ақбөкен санының күрт төмендеуіне антропогендік факторлардың
да әсері көп. Тибет медицинасында бағаланатын мүйізі үшін, еті үшін
ешқандай шараларға қарамай қырып жіберді. 1993жылдары 800-900мың ақбөкен
болса, 1998жылы 470мыңға, 2001жылы 80мыңға, 2003жылы 21мыңға кеміді. Нағыз
апатты қолдан алып келген қатігез адамдардың әсерінен. Тыйым салуға
қарамастан соңғы 4-5жылда 16есеге азайған.
Үстірт арқары–аса келбетті, қошқарының имектелген мүйізі мен
жалы бар дала қойы. Біздің аймақта ол тек Маңғышлақ облысының жерін-
де ғана таралған. Бірақ соңғы жылдары Маңғышлақ облысында мұнай–газ
өндірісінің тез қарқынмен дамуы нәтижесінде онда жаңа қалалар мен селолар
пайда болды.Онда аңшылықпен айналыстан халық саны да жылдан-жылға
өсіп келеді.
Жалпы алғанда қазірде Маңғышылақ облысындағы үстірт арқарының
жалпы қоры екі мыңдай деп саналады. Ендігі міндет – қойдың шөлді
далаға төзімді жаңа тұқымын шығару үшін аса қажет арқарды қорғап
қалуда болып отыр.
Міне осы мақсатты жүзеге асыру мақсатында 1984жылы үстірт қорығы
ұйымдастырылды. Бұл жерде тек арқар ғана емес,саны сиреп кеткен (тіпті
қа-зір жойылып кеткен) қарақұйрық, гепард, қарақөл, қыс айларында ақ
бөкен қорғалатын болады
Қорғауды қажет ететін қарақұйрық, ақбөкен, қара кірпі, сабаншы, қара-ба-
ыр, бұлдырық, ителгі тіршілік етеді (5(.
1.3 Таулы аймақтар мен су қоймаларының жануарлар дүниесі
Таулар Қазақстан жерінің 10% -ын алып жатыр, олар Республиканың
шығысы мен оңтүстік-шығысында орналасқан. Орталық аймақтарындағы таулы
қыраттардың биіктігі мұхит деңгейінен есептегенде 1000м жетпейді.
Оларға атақты Қазақтың ұсақ шоқырлары немесе Сарыарқа және батысында
Каспий маңындағы Ақтау, Маңғышылақ түбегіндегі Қаратау, Солтүстік жағын-
дағы орналасқан Көкшетау таулары жатады.
Нағыз биік таулар - Оңтүстік және оңтүстік-шығыстағы Тянь-Шань және
шығыстағы Алтай, сонымен қатар осылардың ортасындағы Қалба, Сауар, Тар-
бағатай жоталары мен Жоңғар Алатауы. Олардың көлемі аз болғанмен,
ландшафтысы өте алуан түрлі жүйесінде Қазақстанның кең байтақ ау-
мағындағы барлық биологиялық әртүрліктің жартысынан көбі кездеседі.
Тянь-Шань ендік бағыт бойынша орталық және Орта Азияда 400-450 ара-
лығында 245км созылып жатыр. Ең биік Жеңіс шыңы мен Хан-Тәңірі, Қытай,
Қазақстан, Қырғызстан шекарасынын Тертімкен жерінде орналасқан.
Тау жүйесі біртіндеп төмендейтін екі бірдей бөлікке соңғы
еңбектерін-де тау жүйесі ауданға бөлінген, олар солтүстік Тянь-Шань,
Орталық (Теріскей Алатау, Көкшетау, Сарыжаз) Тянь-Шань (Солтүстіктегін
Қырғыз және Теріс-кей Алатау жоталары қыста Көкшетау): Батыс Тянь-Шань
(Талас Алатауы және Піскем, Өгем, Сандалаш, Қыржантау) Батыс Тянь-Шаньды
өте ежелгі, биіктігі орташа, қазіргі және қазба өсімдіктері мен
жануарларға бай. Қаратау жотасы аяқтайды, ол Сырдарияның Оңтүстік
жағалауындағы шөлді жерлерге 300км-ге шейін еніп жатыр .
Қазақстан жерінде Солтүстік Тянь-шань толығымен (Қырғыз Алатауы
мен Күнкей Алатауының баурайының үлкен бөлігінен басқа) батыс Тянь-
Шаньның біршама бөлігі (Талас Алатауының батыс етегі: Өгем, Қаржантау
және ежелгі Қаратау жоталары), сонымен қатар Нарынқол ауданы және
Текес пен Баянкөл өзендерінін маңындағы орталық Тянь-Шаньның табиғаты
мен жануарлары жемінде кәдімгідей айырмашылық бар.
Солтүстік Тянь-Шаньда тянь-шань шыршасы өсетін қылқан жапырақты
ормандар мен ондағы тіршілік ететін жануарлар, орман, сібір фаунасы
өкілдері – қайшыауыз торғай, самырсын құс, қаршыға рең жапалақ, құр,
үшсаусақты тоқылдақ құс,басқалар мекендейді.
Батыс Тянь-Шань өз келбеті сиретілген аршасы ормандар, Оңтүстік
Азия мен Жерорта теңізінен шыққан көкқұс, жұмақ шыбыншы, сайрағыш,
сан-дуғаш, қызылқанат құралай және басқалар кездеседі.
Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысын аспанмен таласқан зәулім
Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауы, Тарбағатай, Сауыр, Алтай тауының жоталары
алып жатыр. Республикамыздың жер көлемінің оннан бір бөлігі таулы.
Алтай мен Тарбағатай тауларының бөктерлерінде негізінен дала және
орманды-дала жануарлары кездеседі. Сонымен қатар бұл арада жануарлардың
жаңа түрлері – жер астында мекендейтін кеміргіш бұрайбас тышқан (цокор),
ұзын құйрық сарышұнақ, алтай суыры, сақалды кекілік болады.
Шабындықтар мен жайылымдарда, орман алаңдарында, тау беткейлерінде
биіктігі 30см, ені 0,5метрден асатын едәуір үлкен топырақ үйінділері
кездеседі. Бұл бұраубастың әрекеті. Олар жер астын үңгіп жол салып,
топырағын сыртқа шығарып тастап отырады. Бұраубастар жер бетіне сирек
шығады.
Ұзын құйрық сарышұнақ – үлкен сарышұнақтай. Бұлар індерін ағаш түбіне,
түбірлердің саясына, жартастардың жарығына салады.
Борша – кішкене ақтиынға ұқсайды, оның дене тұрқы 15см-дей, құйрығы-ның
өзі 10см-ге жуық.
Ұшар – сыртқы бейнесі жөнінен ақтиынға ұқсайды, бірақ кішілеу келеді.
Алтай тауларында аю, сасық күзен, сілеусін сияқты жырқыштар көп. Бұл
жерде бұлғын, сондай-ақ, құдыр, марал секілді жануарлар мекендейді.
Алтай тайгасы құсқа да бай. Мұнда бұлдырықтар, меңіреу құрлар, шіл, жұ-
мақ шыбыншы торғайы сияқты құстар бар.
Алтай ұлары – Оңтүстік Алтай биік тауларында, көбіне шөгінділермен
кезектескен тік жартастарда кездеседі.
Алтайға қарағанда Тарбағатайда жануарлар аз. Себебі бұл тау жотасында
орман жоқ. Бұл тауларда суыр, дала сұртышқаны, солонгой (сасық күзеннің бір
түрі), тоқалтіс және аю болады. тау жотасының басында арқар мекендейді.
Тянь-Шань жануарлары. Іле Алатауы етегінің солтүстік жағы сазды,
тастақты шөл болып келіп, тауға таяу жері түрлі шөпті құрғақ далаға
айналады. Бұл өңірде суармалы егіншілік жақсы дамыған. Бұл жерде мысық
торғай, жайра, самырсын құс, көкқұс, таутеке, арқар, бізтұмсық шөже
тұқымдасының өкілі – сушылқара (оляпка), барыс, ұлар, аршалық ементұмсық,
көк кептер, тау қарға т.б. мекен етеді.
Мензибир суыры – дүние жүзіндегі суырлардың ішіндегі өте сирек
кездесетіні. Бұл суыр тек Евразияда таралған. Мұнда ол Қазақстан мен
Орта Азияның таулы аймақтарында кездеседі.
Біздің республикамыздың жерінде мензбир суыры тек Батыс Тянь-
Шаньда ғана таралаған. Сондай-ақ ол Орта Азияда азғантай жерлерде ме-
кендейді. Бұл аймақтарындың бәрінде оның қоры шамамен 70мың болса,
осы көрсеткіштің 40мыңдайы Қырғызстан территориясында, ал 30мыңдайы
Қазақстанда ұйымдастырылған.
1962жылдан бері аулауға тыйым салынып, азайып отыр. Оның себебі,
біріншіден бұл аңға тыйым салынғанына қарамастан оны аулады, терісін
дайындау осы кезге дейін жүргізіліп келеді.
Мәселен, Оңтүстік Қазақстан облысында аңшылар жыл сайын 300-3500
мензбир суырының терісін тапсырады.
Екіншіден, мензбир суыры санының өсуіне жағдай жасалмайды, заңды
түрде немесе заңсыз түрде аулай ма, ешқандай бақылау жүргізілмейді.
Маусым аяқталғаннан кейін-ақ аңшылар тауға қарай көтеріле
бастайды.
Үшіншіден, жергілікті жануарлар дүниесін қорғау, мекемелердің өкілдері
тек су құстарының мекендейтін жерлерін ғана қорғауға көңіл
аударады.
Төртіншіден, мензбир суыры мекендейтін таулы жерлер малдың жазғы
жайылымы екені мәлім, әрбір шопан қолында 1 мылтық, 2-3 иті бар,
көптеген шопандар жаз айларында суырларды терісіне, етіне, әсіресе емдік
қасиеті бар майына бола аулайды.
Шопандар суырдың етімен көбіне иттерін асырайды. Сонымен қатар қо-
ралы қойлар жайлайтын жерлерден, суырлар тез-ақ қоныс аударады. Сөйтіп
суырлар өмірінен тынышсыздандыру факторының үлкен маңызы бар.
Бесіншіден, халықтар арасында суырдың терісін талап етушілер көбейіп,
содан барып оны браконьерлік жолмен аулау күшейе түсті .
Мензбир суырының санының қысқаруына бұл сирек кездесетін аңның
ешқандай шаралар қолданылмаса суырлардың бүкіл түрі жер бетінен жой-
ылып кету қаупі бар, сондықтан да бұл суырды қорғау үшін біріншіден,
жер-гілікті тұрғындар арасында мензбир суырының пайдасын түсіндіру
жұмысын жүргізу жөн. Бұл суырды заңсыз және рұқсатсыз аулаушы аңшылар
мен бра-коньерлерге қарсы күрес жүргізу керек.
Екіншіден, аңшылық инспекциясы мензбир суыры мекендейтін жерлер-ді
бақылауды күшейту қажет. Содан кейін, мензбир суыры мекендейтін Сайрам
және Сарыайғыр өзендерінің бассейіндерін осы жерге жақын орналасқан
Ақсу-Жабағлы мемлекеттік қорығына қосу керек. Сөйтіп, осы шараларды іске
асырған жағдайда Батыс Тянь-Шаньның тек кішкентай учас-кісінде мензбир
суыры сақталып және санының көбеюін мүмкіндік туар еді
Қарақал – мысық тұқымдас ірі жыртқыш аң. Қазір қарақал қазақ дала-сынан
мүлдем жойылып бара жатыр. Олардың негізгі мекені Маңғыстау түбегі мен
Каспий маңы. Қазір Қазақстанның “Қызыл Кітабының” бірінші дәрежелі тізіміне
енген.
Дегенмен, қаншама қолданылған шараларға қарамастан барысты саны-
ның ұдайы қысқаруы тоқтамай келеді. Оның себебі толығымен антропогендік
факторлардан болап отыр.
Қазіргі кезде Қазақстанда барыс екі қорықта бар, әрине бұл аз.
Міне осы жоғарыдағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz