Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағдарына тұлғалық ерекшеліктерінің әсерін қарастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КӘСІПТІК БАҒДАРЛАУЫ МЕН ТҰЛҒАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1. Кәсіптік бағдарлау ұғымына теориялық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Жоғарғы сынып оқушыларының кәсіптік бағдар мотивтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...13
1.3. Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағдарына тұлғалық ерекшеліктерінің
әсерін қарастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ ТАРАУ. ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КӘСІБИ БАҒДАРЫ МЕН ТҰЛҒАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫН ЭКСПЕРИМЕНТТАЛДЫ ТҮРДЕ ЗЕРТТЕУ
2.1. Зерттеудің мақсаты, міндеттері,
болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 31
2.2 Зерттеу мәліметтерінің сандық өңдеуі мен сапалық
талдау ... ... ... ... ... ...32
2.3 Оқушыларының кәсіби бағдарына негізделген бағдарламма құрастыру
олардың
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда қоғам алдына қойылған
негізгі міндеттердің бірі жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру.
Қазіргі жаңа кезеңдерде ғылымдар жүйесінде, кәсіби өзіндік анықталу
мәселесін зерттеу өзектілігі қоғам талаптарына орай еңбек сипаты мен
мазмұнының аумақты, жылдам өзгеруіне байланысты кәсіби бағдар мен мамандық
таңдауға психологиялық дайындықты қалыптастырудың теориялық және
әдіснамалық өңдеулерін жүзеге асыру мәнді сұрақтардың бірі. Кәсіби
бағдарлану мен кәсіби анықталу, соған байланысты іс-әрекетті саналы өзіндік
реттеу мәселелерінде дәстүрлі және диагностикалық зерттеуді қолдану,
психологиялық, педагогикалық, практикалық кеңес беруді, мамандыққа
дайындауды, еңбек субьектісі ретінде болашаққа бағыт бағдар беруді кеңінен
қолдануды күшейтіп негіздейді.
Қазіргі қоғамда жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби іс-әрекет пен
мамандық таңдауға саналы дайындығының ішкі субьективті факторын зерттеу
қажеттілігі психология ғылымы үшін әрқашан маңызды болып табылады.
Алайда, кәсіби бағдарлану жүйесінің білімдер сферасында жетіспей
жатқан жайттардың бірі оқушылардың ішкі әлемін, олардың қызығуын,
білімділігін, қабілеттерін зерттеу және өзіндік бағалауларын, мамандық
таңдауға байланысты зерттеу мәселелері әлі де жеткіліксіз. Сондықтан да
біздің зерттеудің негізгі мәселесі, кәсіби өзіндік анықталу процесіндегі
оқушылардың тұлғалық ерекшеліктерін, өзіндік реттеу жүйелерінің қалыптасу
ерекшеліктері, тұлғаның кәсіби өзіндік анықталуының позитивті жақтарын
дұрыс ашып көрсете алады.
Оқушылардың кәсіби бағдар себептерін арнайы зерттеген Петербург
университетінің профессоры В.И.Ковалев пен Дружинин В.Н. болды [1]. Оның
жұмыстарында жастардың мамандық таңдаудағы түсініктері төмен, және олар
болашақ мамандықтың айналасындағы адамдардың ақылымен таңдайды деп
көрсетілген. Кәсіби бағдар себептерін тереңнен зерттеген Климов Е.А. болды
[2], ол себептерді дифференциалды қарастырды, яғни жасына, жынысына, тұрмыс
жағдайына, ата-анасының мамандығына т.б. байланысты.
Мамандықтардың сан алуан түрлері бар болғандықтан, адамның өзінің
қабілетіне, не тілегіне қарай таңдауы оңай мәселе емес. Көптеген
психологтардың пікірі бойынша (Э.Гинберг, И. Кон, Е.А.Климов және т.б.)
жоғарғы сыныптық кезеңде негізгі жаңа білім болып өмірлік және кәсіби
өзіндік анықтау, болашақта өз орнын табу болып табылады. Кәсіптік бағдар
туралы жұмыстарға Ф.И. Иващенко, Л.И.Божович, А.Г. Спиркин, А.М. Кухарчук,
О.П. Мешковская, В.В. Ярошенко, және т.б. ғалымдардың еңбектерін, ал
Қазақстандандық ғалымдар С.М. Жақыпов, А.Т. Изақова, Г.М. Кәрібаева,
Ж.Т.Түрікпенұлы, Ж.Ы.Намазбаева, Р.Ш. Сабырова, И.А.Әбеуова, Ж.Ж.Бейсенова,
З.Д.Өтепбергенова, С.Ж.Өмірбекова және Л.С.Пилипчуктың жұмыстарында
жасөпірімдер мен жеткіншектердің өзіндік бағалау ерекшеліктерімен
жасөспірім шақтағы өзіндік сана сезімдер жайлы олардың тұлғаның даму
сатыларындағы әсері көрсетіліп, зерттелінеді.
Жоғарғы сынып оқушыларының, жалпы жастардың мамандықты саналы
таңдауға дайындау үлкен әлеуметтік психологиялық мәні бар сұрақтың бірі.
Мамандықты дұрыс таңдау кәсіби өзіндік анықталудың нәтижесі болып табылады.
Кәсіби бағдар тұлғаның кәсіп таңдау жөніндегі ой-көзқарасының пайда
болуынан басталады. Белгілі бір мамандық иесі болу - әр қалыпты тұлғаның
өмір жолының басты мәні, мағынасы деу артық болмас. Осы өмір мағынасының
ірі компоненті десе де болады, яғни мамандық таңдау тұлға дамуының
жасөспірімдік кезеңінде басталады. Жасөспірімдік жас – бұл мінездің құралу
уақыты. Көп жағдайда жасөспірімдер қандай мамандық жақсы екенін,
құрбыларының не үлкендердің айтуына қарай шамалайды. Олар кейде мамандықты
жақсы дегенде оның несі жақсы және оған өзінің шамасы келе ала ма, осыны
жөнді біле бермейді. Ал, осы орайда жасөспірімдердің дара психологиялық
ерекшеліктерінің мамандық таңдауға қаншалықты әсері бар екені бізді терең
ойландырады.
Кәсіптік бағдар – адамның қоғамда қалыптасуының негізгі және өмірде
қабылдаған маңызды шешімдерінің бірі. Кәсіптік бағдар ұғымын анықтайтын
түлі жолдар бар, бірақ олардың барлығы бұл ұғымды субьектінің мамандық
таңдаудағы ішкі ресурстарын талдау негізінде жасалатын таңдау деп
түсіндіреді, сонымен қатар, оларды мамандықтың талаптарымен байланыстырады.
Анықтама мазмұны мамандық таңдау құбылысының екі жақтылығын айқындайды.
Біріншіден, мамандық таңдаушы (таңдау субьектісі), ал екіншіден, таңдалатын
мамандық (таңдау обьектісі). Субьектіге де, обьектіге де бірнеше
сипаттамалар тән, ал бұл мамандық таңдаудың бір жақты құбылыс емес
екендігін аңғартады.
Кәсіби бағдар - ең алдымен, тұлғалық таңдау. Сондықтан да,
мамандықты тұлғалық ерекшеліктерді негізге ала отырып таңдау керек екенін
ескере отырып, біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Жоғары сынып
оқушыларының кәсіби бағдары мен тұлғалық ерекшеліктерінің өзара байланысы
деп алдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жоғары сынып оқушыларының кәсіби айқындалуына
тұлғалық ерекшеліктерінің әсерін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1) Психология ғылымындағы кәсіптік бағдар мәселесінің зерттелуін
теориялық талдау.
2) Жасөспірімдердің мамандық таңдауы мен тұлғалық ерекшеліктеріне
ғылыми-теориялық зерттеулер жүргізу.
3) Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағдары мен тұлғалық ерекшеліктерін
анықтауға бағытталған диагностикалық зерттеулер жүргізу және
интерпретациялау.
4) Жасөспірімдердің кәсіби бағдарына негізделген арнайы бағдарлама
ұсыну.
Зерттеу жұмысының пәні: жоғары сынып оқушыларының кәсіптік бағдары мен
тұлғалық ерекшеліктерінің өзара байланысы.
Зерттеу жұмысының объектісі: жоғары сынып оқушыларының кәсіптік бағдары.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағдары
мен тұлғалық ерекшеліктерінің арасында өзара байланыс бар: жасөспірімдердің
тұлғалық ерекшеліктері кәсіби өзіндік анықталуына негіз болады және мәнді
әсер етеді.
Жеке болжам: егер, оқушылардың тұлғалық ерекшеліктеріне сәйкес, арнайы
ұйымдастырылған кәсіби бағдарлану жұмыстары оқушылардың өзінің
мүмкіндіктері мен қабілеттеріне сай мамандық таңдауына негіз бола алады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізін: Зерттеудің теориялық негізі ретінде,
Л.С. Рубинштейн, Б.Г. Ананьев, Л.И. Божович, А.И. Липкина, И.И.
Чеснокованың [3], оқушылардың мамандық таңдау мәселесі туралы Е. Кон,
Д.Съюпердің, Д.В. Демина, З.В. Кузьмина, А.Е. Соловьеваның [4], сонымен
қатар жасөспірімдердің өзіндік бағалау ерекшеліктері мен өзіндік сана
сезімдер жайлы Ж.Ы. Намазбаеваның, С.М. Жақыповтың, Р.Ш. Сабырованың
еңбектері құрайды [5].
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы: Психология ғылымындағы кәсіби бағдар
ұғымы, жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағдарына байланысты қызығулары,
кәсіби бағдар мотивтері теориялық тұрғыда зерттеліп, жан-жақты талдау
жасалынды. Сондай-ақ, оқушылардың тұлғалық ерекшеліктері мен кәсіби
бағдарының арасындағы байланыс тәжірибелік тұрғыда зерттеліп, сапалық әрі
сандық талдау жан-жақты сипатталды.
Зерттеу жұмысының практиклық маңызы: Жоғары сынып оқушыларының кәсіби
бағдарын айқындауға әдістемелік көмек бола алатын арнайы дамыту
бағдарламасы құрастырылды. Бағдарламаны білім беру мекемелерінің педагог-
психологтары, оқытушылары кеңінен қолдана алады.
Зерттеу жұмысының әдісі: 1. О.Г. Филимоновтың жоғары сынып оқушыларының
кәсіби бағдарлануын анықтауға арналған сауалнамасы.
2. Жоғары сынып оқушыларының типологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған
Д.Голланд тесті.
3. Н.И. Рейнвальдтың тұлғалық сауалнамасы ҰЕҰӘЭ.
4. Темпераментті анықтауға арналған Айзенк сауалнамасы.
Зерттеу жұмысының базасы: Алматы қылысындығы №182 жалпы білім беретін
мектептің жоғары сынып оқушылары.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
І ТАРАУ. ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КӘСІПТІК БАҒДАРЛАУЫ МЕН ТҰЛҒАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1. Кәсіптік бағдар ұғымына теориялық талдау
Теориялық талдауды құрайтын жұмыстың бұл бөлімінде шет елдік және
кеңестік психологиядағы мамандық таңдау процесі және мамандық таңдау
мотивтерінің ерекшеліктері және өзіндік бағалау мәселелері зерттелінеді.
Көптеген уақыттар бойы философия мен психологияда адамзатты қоғамдық
құбылыс ретінде түсініп келді. Бұл адамзаттың қоғамдық өзгерістерге
байланысты жеке тұлғалық дамудың бастамасынан тұрады.
Сондықтан, қоғамнан тыс қоғамның дамуынан өзгешелеп тұлғаның өзгеруін
қарастыру кез-келген зерттеудің өзектілігін тудырады.
Адамның мамандық, кәсіп таңдауы оның қоғамдық, жекелік тәжірибесіне
байланысты.
Мамандық таңдау адамның жеке тұлғалық құрылымының қайта құрылуы мен
субъективті тәжірибесін терең қарастыруды қажет етеді.
Мектеп бітірушілердің болашақ мамандыққа қатысты психологиялық
дайындықтары мен кәсіби өзіндік анықтау механизімдеріне өзіндік бағалаулары
әсер ете ме? Осы сұрақтар әрқашан да өз маңыздылығын жоймайды. Жоғары сынып
оқушыларының мамандықты таңдауға саналы қатынастарын қалыптастыруда олардың
кәсіби қызығулары мен ниеттерінің құрылуымен дамуы негіз болады. Жоғарғы
сынып оқушыларында еңбекке деген шығармашылық қатынасты орнату, оларға
дұрыс психологиялық бағдар беру оқушылардың индивидуалды-психологиялық жеке
бастық ерекшеліктерімен тығыз байланысты.
Психологтар мен педагогтар үшін негізгі мәселе – жоғарғы сынып
оқушыларында еңбекке деген психологиялық дайындықты қалыптастыру және
оқушылардың әлеуметтік-психологиялық кемелдену сипатын негіздеу. Осы
жағдайларға байланысты жасөспірімдік кезеңді зерттеуде маңызды кезеңдерді
ескеру керек:
- сенімділіктерді (ғылыми, моральдық, эстетикалық, танымдық) зерттеу, яғни
жеке адамның мотивациялық сферасын қалыптастыру: жеке адамға әсер ететін
сыртқы әсерлерді, әрекетті реттеу мен басқарудың ішкі тәсілдеріне
айналдыру немесе олардың интериоризациясы;
- жасөспірімдік кезеңдегі негізгі құндылықтарға бағдарлану мен өмірлік
болашақтарды анықтау;
- жасөспірімдердегі жеке бастық әлеуметтік-психологиялық кемелденудің
қалыптасуын зерттеу;
- жасөспірімдердің танымдық процестерін зерттеу;
- жасөспірімдердің жеке бастық даму ерекшеліктері мен өзіндік және кәсіби
қызығулары мен мамандық таңдауға байланысты өзіндік бағалау сипатын
зерттеу [3].
Осы мәселелерді зерттеу мақсатында жасөспірімдік кезеңдегі өзіндік
бағалау, өзіндік сана сезімдер, өмірлік анықталу, мамандық таңдау мен
кәсіби өзіндік анықталу сұрақтарына теориялық талдау қаралады.
Л.С.Выготский [4] көрсеткендей әлеуметтік мәдени қалаптасу қоғамдық
тарихи орта шартында жеке адамның құрылу процесі. Жасөспірімдердің
әлеуметтенуі мен өзіндік анықталу процесінде олардың әрекеттерінің сәтті
болуы субъективті ұстанымдарының қалыптасуынан, өздерінің меншікті
белсенділіктеріне байланысты болады. Осы ұстаным және онымен байланысты
тәжірибе жоғары сынып оқушыларына мақсатты бағытталған, саналы, белсенді
және шеберлікпен мамандықты дұрыс таңдауға және соған психологиялық
дайындықты қалыптастыруға негіз болады. Басқаша айтсақ, кәсіби өзіндік
анықталуда оқушылардың белсенділігі іс-әрекет субъектісі ретінде қаншалықты
дайын соған байланысты және бұл белсенділік өзіндік бағдарланған оқушы,
өзіндік анықталудың алғашқы сатыларын зерттеуде оқушылардың субъективті
белсенділіктерінің қалыптасуын бағалауды зерттеу мәнді болып табылады.
Мамандық таңдау – жасөспірім кезеңдегі қабылданатын маңызды шешімдердің
бірі. Мамандық таңдаудың маңыздылығына байланысты бірнеше психологиялық
себептер бар. Әр бір адам қоршаған ортаның оны қабылдағандығын, оны бағалай
және мақұлдай білгендерін, тәуелсіздікті және махаббатты қалайды. Бұған қол
жеткізудің бір тәсілі оған эмоциялық қанағаттандыру алып келетін, қоршаған
адамдардың арасынан оны бөліп көрсететін мамандықты таңдай білу болып
табылады. Қазіргі психология ғылымда жеке адам және оның дамуының
ерекшеліктерін анықтауда түрлі бағыттарда (Б.Г. Ананьев, Л.И. Анцыферова,
Л.И. Божович, А.Н. Леонтьиев, А.В. Петровский, С.Л. Рубинштейн, Е.В.
Шорохова және т.б.) неғұрлым эвристикалық тұжырымдамасын А.Н. Леонтьев [5]
берген, ол бойынша, тұлға – ерекше жүйені құрайды және индивидтің игерген
сезімнен жоғары қасиетімен жеке адам болып дами отырып өзінің іс-әрекетімен
көп жақты әлеуметтік қатынастарға түседі. Шет ел психологиялық мектептері
мамандық таңдау мәселесін тұлғаның психологиялық ерекшеліктерімен
ұштастырады. Мамандық таңдау мәселесі тұлғаның әлеуметтік даму сатысына
немесе формасы ретінде түсіндіріледі. Бұл мәселелер А.Г. Здравомыслов,
М.Х. Титма, А.Е. Голомшток, В.И. Журавлев, Л.А. Йовайша және т.б
жұмыстарында зерттелінген [6].
Американдық психолог Д.Сьюпердің Мен концепциясының конгруэнттілігі мен
мамандық деп аталатын концепциясы осыны негіздейді. Бұл теория бойынша
кәсіби жолдың негізгі детерминанты адамның өзі жайлы түсініктері жатады.
Автор жеке бастық өзіндік анықталу процесі кәсіби өзіндік анықталу
сұрағымен өте тығыз байланыстырады [7].
Шетелдік әдебиеттерде мамандық таңдау мәселесін тұлғаның мотивациялық
жүйесімен байланыстыра зерттеген.
Жеке адамның мотивациялық сферасының иерархиялық құрылымы оның
бағыттылығын анықтаушы негізгі фактор болып табылады.
Мамандық таңдау белгілі бір талаптар, ниеттер негізінде жүзеге асады.
Әрбір кәсіби іс-әрекет – жеке адамның қиындықтарды жеңу қабілеттілігін,
әрекеттерді орындауға байланысты жеке бастық кәсіби бағдарды, іскерлікті,
кәсіби сана қалыптастыруды, білімділікті талап етеді.
Жалпы мамандық таңдау бұл адамның қоғамнан белгілі бір орын алуымен,
өмірлік шешімімен, сана сезімімен байланысты. Және де кім боламын? Қандай
әлеуметтік топқа қараймын? Қайда жұмыс істеймін? т.б. сұрақтармен
байланысты.
А.М. Кухарчуктің пікірінше, кәсіби өзіндік анықталу – мамандықты
тәуелсіз таңдау және талдау нәтижесінде ішкі ресурстарды жүзеге асыру болып
келеді. Осы сұрақтың маңыздылығын түсінсе де жас өспірімдер бұл сұраққа
немқұрайлықпен қарайды. Олар үшін бастапқы кезеңде өз қатарынан қалмай,
жоғарғы оқу орнына түсу маңызды болады [8].
Және мамандық таңдау мәселесін адамның қабілетімен байланыстырады.
Өйткені мектеп бітірушілер мамандық таңдау барысында осы факторларды
басшылыққа алуыда мүмкін. Осыған сәйкес автор мамандықтың үш типін бөледі:
1) Кез-келген адам қызмет ете алатын немесе орындай алатын мамандық;
2) Кез-келген адамның қолынан келе бермейтін, өзіндік талаптары бар
мамандық;
3) Жоғары іскерлікті, қабілеттілікті талап ететін мамандық.
Мамандық таңдау іс-әрекеттің күрделі түрі болғандықтан, ол ұзақ саналы
ұғындырылатын мотивті қажет етеді
Себебі, бұл тұлғаның таңдап алынған мамандықты игеру жолындағы тұлғалық
бағдарларымен қатар, оның жекелеген бөліктеріндегі оқыту белсенділігін
ұйымдастыруға себепші болуы тиіс.
Қазіргі кезде адамның белгілі бір кәсіп түрін таңдау және осы
мамандықты игеруге деген ұмтылысы мен болашақ кәсіпке деген жағымды
қатынастық мәселелері алғаш рет жеке бағыт ретінде Н.В.Кузьмина
еңбектерінде қарастырылған.
Масгутова С. К. кәсіпті таңдау мәселесін кәсіби бағыттылықпен
байланыстыра қарастырады: мамандық таңдау мотиві, мамандықа қызығушылық пен
қанағаттану дәрежесі, мамандық шарттары мен мазмұны туралы түсінік деңгейі,
маманның рөлдік қызметі, кәсіби іс-әрекеттің құндылық құрылымы [9].
Климов Е.А. кәсіби бағыттылықты таңдап алынған мамандыққа байланысты
іс-әрекетке деген жағымды қатынасты анықтайтын ішкі талпыныстар мен
түрткілер жүйесі ретінде түсінеміз.
Мұндай жүйеге жеке адамның жалпы бағыттылығына кіретін және жеке
адамның мотивациялық жүйесін қалыптастыратын құрамдас элементтердің
барлығын (қажеттілік, мотив, бағдар, құндылық бағдары, қызығулар,
дүниетаным, идеал, сенім-наным) жатқызуға болады [10].
Кеңес психологиясында өзіндік бағалау мәселесі теориялық эмпирикалық
деңгейде көп зерттелген.
Адамның тарихи дамуындағы өзіндік сана сезімдердің пайда болу процесін
Крутецкий В.А. [11], И.С. Конның [12] жұмыстарында талданды.
Авторлардың пікірінше адамдар еңбек іс-әрекетінде қоғамның басқа
мүшелерімен өзара әрекеттесе отырып, өзін белгілі бір қауымдастықта ұғынады
және сананың ұжымдық формасын меңгереді.
Соңғы жылдары көптеген зерттеулер өзін өзі бағалауды өз беттілік, жеке
тұлғалық феномен, адамның мінезін реттеуші ретінде қарастырады (Т.В.
Демина, А.И. Липкина, М.И. Лисина, В.Ф. Сафин).
Өзіндік бағалау өзіндік сана - сезімдердің неғұрлым көп зерттелген
элементтерінің бірі.
Ресейлік психологияда (Б.Г. Ананьев [13], Л.И. Божович [14] және т.б.)
өзіндік бағалау екі жоспарда қарастырылды:
1) өзіндік сана сезімдердің компоненті ретінде;
2) өзіндік реттелудің маңызды механизмдері ретінде.
С.Л. Рубинштейн өзіндік сананың мәнін түсіндіруге тырысады. Ол өзіндік
бағалауға әсер ететін фактор ретінде адамның басқа адамдармен өзара қарым
қатынасын бөліп шығарады.
Өзіндік бағалау мәселесін зерттеуде үлкен үлес қосқан К. Роджерс пен
оның шәкірттерінің зерттеулері болып табылады.
Ғалым өзіндік бағалау теориясын және өзіндік бағалауға психотерапиялы
әсер ету курсын ұйымдастырады. Ол бойынша өмір жағдайларына ең оңай
бейімделу өзіндік бағалаудың икемділігін дамыту болып табылады.
Өзіндік бағалау өзін өзі сыйлау, басқа адамдарды сыйлау, өзінің
қабілеті, жетістіктері негізінде қалыптасып, өзгеріп отырады.
К.А. Абульханова өзіндік бағалауды өзіндік реттеу ерекшелігімен
байланыстырады. Ол тұлғаның болашақтағы міндеттерін, қоғамдық белсенді
субъект ретінде өзінің мүмкіндіктері мен позициясын анықтай отырып,
тұлғаның белсенділігінің маңызды факторы ретінде көрсетеді [15].
Және де автор мамандық таңдау мәселесін тұлғаның өзіндік анықталуымен
тығыз байланыста қарастырады.
Ғалымның ойынша өзіндік анықталу қатынастар жүйесінде ішкі
кординаторда қалыптасатын тұлғаның өзіндік позициясын саналы ұғынуы.
Осыған орай, ол қатынастар жүйесінің қалай қалыптасатындығы өзіндік
тұлғаның анықталуымен қоғамдық белсенділігіне байланыстылығын көрсетеді.
В.С. Мерлин өзіндік бағалау мен өзіндік сананы байланыстарды. Өзіндік
бағалау өзіндік сананың негізгі құрылымы.
А.И. Липкина өзіндік бағалаудың екі түрін ұсынады: тұлғаның өзіндік
жалпы дифференцияланбаған сипаттамасы бойынша өзіндік бағалау және тұлғаның
қасиеттерін және оның рөлдік қызметтерін орындаудың әртүрлі деңгейлеріне
қатысты өзін бағалау ретінде түсінетін жеке бағалау [16].
Чеснокова И.И. өзіндік бағалауды: тұлғаның бірліктегі тұтастай өзіндік
бағалауы және психикалық құбылыстарының жеке жақтарын өзіндік бағалау деп
түсіндіреді [17].
А.А.Филипов және М.Л.Кондратьева маманды таңдау мен кәсіби бағдар
мәселесін байланыстыра отырып қарастырады.
Олардың айтуы бойынша, өзіндік анықталу тұлғаның өзіндік
мүмкіндіктерін саналы ұғынуға байланысты тұлғаны әлеуметтендірудің бір
формасы [18].
И.С. Кон өзіндік бағалаудың негізгі механизмдерін бөліп шығарады [19]:
басқа адамның субъектіге берген бағасын қабылдау; әлеуметтік салыстыру -
бұл жерде тұлға өзін басқа адамдармен салыстырады; өзіндік атрибуция –
мұнда индивид өзінің құлықтарын әртүрлі ситуацияларда бақылай және бағалай
отырып өзі туралы, өзінің ішкі күйлері туралы мәселені қамтиды.
Бірнеше зерттеулердің көрсеткеніндей өзіндік бағалау тұлғаның
мотивациялық – эмоциялық сферасымен тығыз байланысты, тұлғаны іс-әрекетке
бағыттайды, оны өзіндік реттеулері жағдайлары негізі болады, тұлғалардың
тартымдылығының негізгі бөлігі болып табылады.
Л.И.Божовичтің пікірнше, жоғары өзіндік бағалау және тартымдылық
қандай да бір іс-әрекеттің шындық жетістігі негізінде қалыптаспайды, оған
айналасындағылардың берген қате, жоғары бағасы негізінде қалыптасады [20].
Мамандық таңдау мәселесі ғылыми тұрғыдан өткен ғасырдың ортасынан
басталады. Жалпы мамандық таңдау тұлғаның бойында кәсіби бағыттылықтың
қалыптасуына негіз болады.
Бұл туралы ой қозғаған АнцыфероваЛ.И., ол былай дейді: Теорияның
негізінде үш факторды бөлу жатады: мамандыққа үміткердің психологиялық жеке
тұлғалық ерекшеліктерін зерделеу; мамандыққа қойылатын талаптарды зерделеу;
кәсіптің талаптарына адамның ерекшеліктерінің сәйкес келуіне негізделетін
алғашқы екі факторлы салыстыру. Аталған теория кәсіби кеңес беру және
кәсіби бағдарлау әдістеріне әсер етті [21].
Аталған ұстаным өкілдерінің ойынша, кәсіби оқытудың тиімді әдістерін
дұрыс таңдай отырып, кез-келген адамды әртүрлі мамандыққа үйретуге болады.
Чистяков С.Н. көзқарасы бойынша, кәсіби қалыптасу процесінің өзіндік
ерекшелігі бар және ол оның қалыптасуы шарттарының қайталанбастығы
көрінеді. Ғалым тұлғаның өзін кәсіби жұмысшы ретінде өзіндік түсіну
процесіне ерекше мән береді [22].
Оның еңбектеріне ұқсас шетелдік концепцияларға Анна Анастази және Леон
Тейлордың психологиялық концепциялары жатады. Аталған авторлар мамандық
таңдау субъекті тұлғаға ерекше мән береді. Бұл теориялар негізінде тұлғаны
зерделеу, оның бағдарын, себебі, құрылым ерекшеліктері қарастырылады.
Авторлар ұсынған кәсіби кеңес берудің негізінде тұлғаның өзіндік
түсінуі арқасында жатыр. Адамның мамандықты өзіндік түсінуі арқасында
болашақ мамандықты саналы түрде таңдауына мүмкіндік береді. Бірақ аталған
авторлар концепция негізі болып табылатын өзіндік түсіну механизмін
түсіндірмейді.
Мамандық таңдау белгілі бір талаптар, ниеттер негізінде жүзеге асады.
Әрбір кәсіби іс-әрекет – жеке адамның қиындықтарды жеңу қабілеттілігін,
әрекеттерді орындауға байланысты жеке бастық кәсіби бағдарды, іскерлікті,
кәсіби сана қалыптастыруды, білімділікті талап етеді.
Ресейлік психологиядағы бірқатар зерттеушілер (Шишкин, 1976; Алишев,
1987) кәсіби бағыттылық мәселесін мамандық таңдау мәселесімен тығыз
байланыстырады [23].
Негізгі фактор ретінде адамның дара психологиялық ерекшеліктері және
нақтылы іс-әрекет түрі мен мазмұнын атап өтеді. Мамандық талаптарына, еңбек
іс-әрекетіне тұлғаның психофизиологиялық мәліметтері сәйкес келсе, онда
мамандық дұрыс таңдалды, бірақ, өкінішке орай, бұл ұстанымда мамандық
таңдаушы тұлғаның белсенділігі дұрыс бағаланбайды.
Оқушының оқу іс-әрекетінде осы аталған жәйттерді ескеру оның кәсіби
бағыттылығы мен даярлығының нәтижелігіне болашақ мамандығын толық игеруімен
қатар, өзінің келешектегі маман ретіндегі ролін түсіну және осы мамандықты
игеру барысындағы жекелеген пәндерді оқып үйренудің маңызын терең түсінуге
көмегін тигізеді.
Басқаша айтқанда, оқушы өзінің белгілі бір білім, іскерлік, дағдыларын
игеруге деген қажеттілігін қанағаттандыру барысында нақты ситуациялық
жағдайлардағы оқытылатын пәндерге деген белгілі қатынаста болады.
Козакевич М.И. оқу - танымдық процестегі танымдық іс-әрекетті
субъективті үлгісінің қажеттілігін бағалай отырып, ол оқу процесінің
субъективті үлгісімен өзара тығыз байланысты деген тұжырымға келеді [24].
Мамандық таңдау іс-әрекеттің күрделі түрі болғандықтан, ол ұзақ саналы
ұғындырылатын мотивті қажет етеді. Себебі, бұл студенттің таңдап алынған
мамандықты игеру жолындағы тұлғалық бағдарларымен қатар, оның жекеленген
бөліктеріндегі оқыту белсенділігін ұйымдастыруға себепші болуы тиіс.
Қазіргі кезде адамның белгілі бір кәсіп түрін таңдау және осы
мамандықты игеруге деген ұмтылысы мен болашақ кәсіпке деген жағымды
қатынастық мәселелері зерттеушілер тарапынан ерекше қызығушылық тудырады.
Бұл мәселе алғаш рет жеке бағыт ретінде Н.В. Кузьмина еңбектерінде
қарастырылған.
Мәскеулік психолог Мудрик А.В. өзінің еңбегінде: Жасөспірімдердің
мамандық таңдауға тұлғалық қатынасы дара – психологиялық ерекшеліктерімен
байланысты, - дей отырып, мамандық таңдауды жасөспірімдер субьективті
бағалаумен алғаш көрсетеді дейді [25].
Қазақстанда осы мәселеге қатысты біршама жұмыстар зерттелінуде, атап
айтқанда С.М. Жақыповтың басшылығымен А.Т. Изақова өзін-өзі танудың мағына
құрушы факторларының мамандық таңдауға әсерін, Г.М. Кәрібаева мамандық
таңдаудың мотивациялық құрылымының ерекшеліктері мәселесін зерттеді [26].
Осы бағытта зерттеу жүргізген профессор Ж.Т. Түрікпенов пен Наубаева
Х. Оқушыларды еңбекке баулу және кәсіптік бағдар деген еңбегі және тағы
да басқа жұмыстарында мамандық таңдаудың педагогикалық, психологиялық
негіздері талданады [27].
Жасөспірімдердің өзіндік бағалау ерекшеліктері мен өзіндік сана
сезімдер жайлы, олардың тұлғаның даму сатыларындағы әсері туралы зерттеулер
бар (Ж.Ы. Намазбаева, Р.Ш. Сабырова, Л.С. Пилипчук).
Ж.Ж.Бейсенова жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзіндік анықталуындағы
мамандық таңдаулары мен өзіндік бағалау ерекшеліктерін зерттеді [28].
Жоғарыда айтылып өткен әр автордың жасөспірімдердің дара -
психологиялық ерекшеліктерін мамандық таңдауға әсерін қарастыру осы
жұмысының басты мәселесі болып табылады.
1.2. Жоғарғы сынып оқушыларының кәсіптік бағдар мотивтерін талдау
Мамандықты саналы таңдау мотивациясы бұл еңбектің қандай да бір түрін
меңгеруде қажеттілікті жүзеге асыруға бағытталған көзқарастар жүйесі. Бұл
жоғары сынып оқушыларында таңдалған іс-әрекеттің қоғамдық мәнін саналы
ұғынуда және өзінің жеке даралық бейімділігі мен қабілеттілігін дұрыс
бағалауда қалыптасады.
Психиканың даму заңдылықтарын талдай келе, адам санасының онтогенезде
қалыптасуға деген көзқарасынан мотив мәселесіне тоқтала отырып, ол өз
тұжырымында, адам өзінің жеке адам ретінде қалыптасуының психикалық
көрінісін өзінің мотивациялық сферасының дамуынан деп пайымдайды [29].
И.А.Әбеуова [30] кәсіби бағыттылықты зерттеуге арналған ғылыми
еңбектерді талдау негізінде оқушылардың осы жеке тұлғалық қасиетінің мәні,
құрамы мен құрылымы анықтап, тәжірбиелік-эксперименттік жұмыста дәлелдеген.
Оның құрылымдық жүйесі қажеттіліктер, қызығулар, мотивтер және білім,
іскерлік, дағды болып табылады. Кәсіби бағыттылықтың қалыптасуына сәйкес
оқушылардың мамандық таңдау мотивтері, қызығулары мен құндылық бағдарлары
оқу үлгерімінде оң өзгерістерді байқатады.
А.Н.Леонтьев мотивацияны іс-әрекеттің мақсатының мағынасы ретінде
анықтайды. Оның пікірінше, іс-әрекетті жүзеге асыру процесінде, мотивация
құрылымында сапалы өзгерістер болуы мүмкін. Осындай өзгерістің сипаттамасы
субъект үшін осы іс-әрекеттің бастапқы жеке адамдық мағынасының сипатымен
анықталады.
Жеке адам іс-әрекетінің мотивтері иерархиясындағы басым мотив, мағына
құрушы мотив ретінде анықталады.
Ресейлік психологияда А.Н.Леонтьев пен оның ізбасарларының адамның
мотивациялық сферасының іс-әрекет теориясы аясында дамығанын көрсетуге
болады.
Оның теориясы бойынша, адамның мотивациялық сферасы оның басқа да
психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық іс-әрекеттен бастау алады.
Іс-әрекеттің өзінде мотивациялық сфераның элементтеріне сәйкес, олармен
функционалды және генетикалық байланысын анықтауға болады.
Адамның мотивациялық сферасында болатын динамикалық өзгерістердің
негізінде объективті әлеуметтік заңдылықтарға бағынатын іс-әрекеттің дамуын
атап көрсетуге болады.
Бұл концепция адамның мотивациялық аясының шығуы мен даму динамикасын
түсіндіре отырып, іс-әрекет жүйесі қалай өзгереді, оның иерархиясы қалай
қалыптасады, іс-әрекет пен операцияның жекелеген түрлері қалай пайда болады
немесе жойылады, іс-әрекетте қандай өзгерістер жүреді т.б. сұрақтарға жауап
беруге тырысады.
Психиканың даму заңдылықтарын талдай келе, адам санасының онтогенезде
қалыптасуға деген көзқарасынан мотив мәселесіне тоқтала отырып, ол өз
тұжырымында, адам өзінің жеке адам ретінде қалыптасуының психикалық
көрінісін өзінің мотивациялық сферасының дамуынан деп пайымдайды [31].
Мотивация екі топ мотивтерден құралады. Бұл мағына-мотивтер және
стимул-мотивтер. Бірінші топтағы мотивтер іс-әрекеттің жеке адамдық
мағынасын анықтайды. Екінші топ мотивтері де іс-әрекетті себептендіреді.
Бірақ ол оның орындалуының стимулдары ретінде көрінеді.
Ғалымның ойынша іс-әрекет схемасы, қажеттілік-мақсат, таңдау
қажеттіліктің қанағаттануы. Ол мақсатты, қажеттілікті туғызатын іс-әрекет
мотивінің пайда болуының қажетті шарты ретінде анықталады.
Л.И.Божович жеке адамның белсенділігі негізі ретінде мотивтердің
иерархияланған жүйесі деп қарастырып, оның ішкі психологиялық
заңдылықтарын зерттейді [32].
Осылайша, мотивтер жүйесі сыртқы, индивидтің қоғамдық өмірінің барлық
негіздерімен байланысқан және ішкі, белгілі бір іс-әрекетпен тікелей
байланысқан жүйелер ретінде бөлініп көрсетіледі. В.Г.Асеевтің анықтамасы
бойынша, мотивация сферасына әртүрлі психологиялық құбылыстар жатады
[33].
Бұл қажеттіліктер, мотивтер, қызығушылықтар, ұмтылыстар, мақсаттар,
мотивациялық нұсқаулар мен диспозициялар, идеалдар. Е.В.Шорохова
мотивацияның өзі күрделі бір тұтас құбылыс бірлестік, адамның іс-әрекетін
тікелей себептендіретін, қажеттіліктер, қызығушылықтар, тартылыстар,
мақсаттар, идеалдар түрінде объекті мен бақылаушыға ашылатын, жүріс-
тұрыстың қозғаушы күштерінің қоспасы деп тұжырымдайды.
Ғылыми әдебиеттерді мотив мәселесіне байланысты талдау келесі
қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді.
1. Барлық ғалымдар, мотивацияны жеке адам белсенділігінің қайнар көзі
ретінде, іс-әрекеттің қандайда бір механизмі ретінде анықтайды.
2. Мотивацияның негізгі құрылымдарын екі топқа ажыратуға болады, ягни
моноқұрылымдық (мотивация құрылымына тек бір ғана
енгізетін) және көп құрылымдық.
3. Атап көрсетілген құрылымдардың басым көпшілігі, екі деңгейден тұрады.
Бірінші деңгей төменгі органикалық физиологиялық сфераны қамтиды, яғни
қоршаған ортамен байланыс индивидтің өмірлік қоғамдық маңызын анықтап,
саналы түрде жүзеге асады.
4. Қажеттілік, мақсат, жеке адамдық мағына, сияқты психологиялық
құбылыстармен байланысты мотивация туралы ерте уақыттағы ілімдер [34].
Осылайша, қажеттілік іс-әрекет субъектісінің белсенділігінің жалпы
бағыттылығын көрсетеді. Қажеттіліктің заттану процесі дегеніміздің өзі оның
мотивке айналу процесі.
Субъект белсенділігінің бағыттылығы нәтижеге жетуі және жекелеген
әрекеттің қасиеті, оның алдында тұрған мақсатқа қарай тәуелдігіне
байланысты, мотив іс-әрекетті толық себептендіреді.
Мақсат детерминант ретінде пайда болады, адамның тікелей сыртқы
әсерден тәуелсіз бола алу қабілеттілігін көрсетеді.
Ендігі кезекте мамандықты таңдау мотивациясының психологиясын ашуға
тырысамыз. Оқушылардың мамандықты таңдау мотивациясын арнайы зерттеудің
алғашқылары Петербург университетінің профессоры Н.И. Кареев жасады (Выбор
профессии 1905г.).
Оның айтуы бойынша мазмұны, тұрақтылығы, негіздемелігі т.б. бойынша
мотивтердің әртүрлі типтері болады.
Мамандық таңдауға әсер ететін факторларға сүйікті іспен айналысу
мүмкіндігі, жақсы еңбек ақы, қалыпты жұмыс күні, болашақтағы кәсіби өсу
мүмкіндігі, мамандыққа қызығу, престижділік, ата-ана, достардың ақыл кеңесі
және ақпарат құралдары факторлары болашақ кәсіби іс-әрекетті таңдауға әсер
еткендігі белгілі болды.
Мектеп бітірушілердің болашақ мамандыққа қатысты психологиялық
дайындықтары мен кәсіби өзіндік анықталу механизмдеріне көптеген факторлар
әсер етеді.
В.Ф.Сафин бойынша жеке адамның мамандық таңдау мәселесі ең маңызды,
өмірлік шешім қабылдау процесі. Және де бұл таңдау көп жағдайда тұлғаның
өмірлік анықталуымен тығыз байланысты.
Ғалым өмірлік анықталудың келесі компоненттерін ұсынады: рольдік,
кәсіби, отбасылық-тұрмыстық сферадағы, әлеуметтік жағдайлар [35].
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге жасалған талдау бойынша
мамандық таңдау факторларының төрт тобын бөлуге болады. Атап айтсақ:
- субъектиті фактор (қызығу, қабілет, темперамент, мінез);
- объективті фактор (дайындық деңгейі, мектептегі үлгерімі, денсаулық
жағдайы, мамандық туралы ақпарат);
- әлеуметтік фактор (қоршаған орта, тұрмыстық жағдай, ата-ананың
білім деңгейі);
- кәсіби фактор (өмірлік құныдылықтар, өткен тәжірибе, болашақ туралы
көзқарас т.б.).
Құндылықтарды таңдауда мотив негізгі роль атқарады, ал мотив бірінші
кезекте тұлғаның қызығушылықтары мен қажеттіліктері және мақсаттарына
байланысты.
Мамандықты таңдаудағы мотивтің түрлері бойынша оларды алты топқа
бөлуге болады.
1. Жалпы мотив.
2. Мамандық романтикасы.
3. Мамандықтың қоғамдық мәнін көрсететін мотивтер.
4. Таным сипатындағы мотивтер.
5. Сілтеме.
6. Мотивтенбеген таңдау.
Мотивтердің сипатына байланысты оларды төрт түрге бөлуге болады:
• Еңбек іс-әрекетінің бағытына орай таңдаудың нақты және аргументтенген
мотивтер.
• Мотивация жеткілікті емес.
• Сенімсіз аргументтелмеген мотивтер.
• Мотивтің мүлдем аргументтенбеуі [36].
Адам өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырыса отырып көп
жағдайда мотивпен сәйкес келетін нақты мақсаттарды алдына қояды.
Дегенмен, мақсат өз алдына жүзеге аспайды, ол адамның бағыттылығын
анықтайтын іс-әрекетінің қандай да бір бағдарламасынан жасалынды.
Мамандықты таңдау мотивтерінің көрінуі адамның бұл еңбек түрін
таңдауға не себеп болғанын көрсетеді. Ал бұл тұлғаның объективті
құндылықтарға қатынасын анықтауға мүмүкіндік береді.
Сонымен біз тұлғаның құрылымындағы құндылық бағдарын қарастырдық, жеке
адамның басқа қасиеттерімен өзара байланысы бойынша мұны былайша көрсетуге
болады: қажеттілік – қызығушылық – объективті құндылықтар – мотивтер –
мақсаттар – таңдау.
Қазіргі заманда психологиялық және әлеуметтік ғылымдарда мамандықты
таңдау мотивациясы мәселесі негізгі орын алады.
И.Н. Назимов мамандықты таңдау мотивациясының өзіне тән ерекшелігін
зерттейді [37].
Бұл өмірлік ситуациялар арасында адамның мәселелерді таразылау
мамандықтың оң және теріс жақтары туралы жағдайлары барысында пайда болатын
мәселелерді қарастырады.
Бұл өзі таңдаған мамандықтан бас тарту мотивімен мамандықтың жүзеге
асуына тұрақты тырысушылық мотиві арақатынасына байлаысты.
Таңдаған мамандықтың эмоциялық, тартымды объектісі ретінде оқушылардың
қызығушылығы мен бейімділіг жатады.
Көптеген психологиялық зерттеулердің нәтижелері оқушылар үшін тартымды
нәрсе олардың жас ерекшелігіне тәуелді емес, өзінің даралығын белсенді
көрсетуге бағытталған мамандықтың белгілеріне тәуелді болмайды.
Мектеп оқушыларының кәсіби қызығушылығы екі негізгі құрылымға
бөлінеді:
1. Тікелей қызығушылық. Бұл нақты іс–әрекет барысына және оның
мазмұнының тартымдылығы негізінде пайда болады.
2. Жанама қызығушылық. Мамандықтың негізгі мазмұнына емес,
мамандықтың ұйымдастырушылық, әлеуметтік тағы басқа
сипаттамаларына байланысты пайда болады [38].
Көптеген жоғары сынып оқушылары іс–әрекеттің өзіне тән әрекеттеріне
қызығушылықты көрсетеді, мамандықтың құпияларын ашуға тырысады, өзі
таңдаған мамандықтың сипатына жақын немесе сәйкес келетін оқу сабақтарына
бейімділікпен қызығушылықты байланыстыру күшейеді.
Жоғарғы сынып оқушыларының өзіндік өмірлік анықталулары философиялық,
әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық аспектілері бар күрделі ғылыми
мәселе. Негізгі фактор ретінде адамның дара психологиялық ерекшеліктері
және нақтылы іс-әрекет түрі мен мазмұнын атап өтеді. Мамандық талаптарына,
еңбек іс-әрекетіне тұлғаның психофизиологиялық мәліметтері сәйкес келсе,
онда мамандық дұрыс таңдалды, бірақ, өкінішке орай, бұл ұстанымда мамандық
таңдаушы тұлғаның белсенділігі дұрыс бағаланбайды.
Оқушының оқу іс-әрекетінде осы аталған жәйттерді ескеру оның кәсіби
бағыттылығы мен даярлығының нәтижелігіне болашақ мамандығын толық игеруімен
қатар, өзінің келешектегі маман ретіндегі ролін түсіну және осы мамандықты
игеру барысындағы жекелеген пәндерді оқып үйренудің маңызын терең түсінуге
көмегін тигізеді.
Басқаша айтқанда, оқушы өзінің белгілі бір білім, іскерлік, дағдыларын
игеруге деген қажеттілігін қанағаттандыру барысында нақты ситуациялық
жағдайлардағы оқытылатын пәндерге деген белгілі қатынаста болады.
Бұл мектеп және мектептен кейінгі кезеңдерді қамтитын процесс болып
табылады және әлеуметтік педагогикалық факторлармен реттеледі. Бұл процесте
тұлғаның өндірістік іс-әрекет жүйесіне өтуі кәсіби бағдарланудың әлеуметтік
педагогикалық, құқықтық жағдайларымен үйлесімділік табады.
Оқу іс-әрекетінің мотивациялық бағдарлау бөлімінің ерекшеліктерін
талдау оның бағдарының мазмұны, оның тұлғасының психологиялық құрылымы
ретінде оның оқу іс-әрекеті барысындағы түрткілері мен тығыз байланыса
отырып, оның оқу іс-әрекетінің белсенділігін реттеп отыратындығын көрсетті.
Мұнда жеке адамның кәсіби бағыттылығы оның мамандықты игеру
барысындағы белсенділігінің негізгі құрамын құрайтыны сөзсіз.
Қазіргі кезде адамның белгілі бір кәсіп түрін таңдау және осы
мамандықты игеруге деген ұмтылысы мен болашақ кәсіпке деген жағымды
қатынастық мәселелері зерттеушілер тарапынан ерекше қызығушылық тудырады.
Бұл мәселе алғаш рет жеке бағыт ретінде Титма М.Х. еңбектерінде
қарастырылған [39].
Оқушының жоғары мамандандырылған кәсіби - маман болуға ұмтылуы оның
мамандыққа қажетті білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруге және мамандарды
жоғары оқу орнындағы дайындауға деген жағымды қатынасымен сипатталынады.
Осыған керісінше, оның бойында жоғары білікті маман иесі болуға деген
ниетінің жоқтығы, оның жоғарыда аталған мамандыққа сай сапаларының жоқтығы
және жоғары оқу орнындағы білім алуға деген теріс немесе немқұрайлы
қатынасымен сипатталынады.
Жоғарғы сынып оқушысының оқу іс-әрекетінің мотивациялық құрылымына
жасалған талдау мынадай тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді: оқушының
кәсіби бағыттылығы, оның оқу іс-әрекетінің жекелеген бөліктерін сапалы
меңгеруі мен жалпы мамандықты игеру табыстылығының басты шарты болып
табылады.
Мамандықты саналы таңдау мотивациясы бұл еңбектің қандай да бір түрін
меңгеруде қажеттілікті жүзеге асыруға бағытталған көзқарастар жүйесі. Бұл
жоғары сынып оқушыларында таңдалған іс-әрекеттің қоғамдық мәнін саналы
ұғынуда және өзінің жеке даралық бейімділігі мен қабілеттілігін дұрыс
бағалауда қалыптасады.
Мамандық таңдау мотивтеріне көшпес бұрын психологиядағы мотив
мәселесінің қарастырылуы мен дамуына тоқталып өтейік, Ресейде мотив
мәселесін толық зерттеген ғалым өзімізге белгілі А.Н.Леонтьев.
Психиканың даму заңдылықтарын талдай келе, адам санасының онтогенезде
қалыптасуға деген көзқарасынан мотив мәселесіне тоқтала отырып, ол өз
тұжырымында, адам өзінің жеке адам ретінде қалыптасуының психикалық
көрінісін өзінің мотивациялық сферасының дамуынан деп пайымдайды.
Жоғарғы сынып оқушысының кәсіби бағыттылығы мотивацияның ерекше
формасы жеке адамның жинақталған динамикалық қасиеті деп көрсетілген, бұл
қасиет сол нақтылы адамның өзінің таңдаған мамандығына деген басым, күшті,
әрі саналы қатынасын сипаттайды.
Бұл қатынас кәсіптік іс-әрекетке дайындық таңдау процесінде
қалыптасады және оның нәтижелі болуына әсер етеді.
Психологиядағы “мотивациялық реттеушi” бағыт бойынша оқушының назары
өзiн оқыту процесiнiң субъектiсi ретiнде қабылдауына аударылуы тиiс (Д.Б.
Эльконин, В.В. Давыдов).
Бұл бағыт бойынша оқу iс-әрекетi, бiрiншiден, оқыту субъектiсiнiң
өзiнiң арнайы ұйымдастырылған белсендiлiгi ретiнде; екiншiден, оқу iс-
әрекетiн өзiндiк процесс ретiнде бiле отырып, психологтар оның келесi
айрықша сипаттамасын қарастырады [40].
Жоғарғы сынып оқушыларының өзіндік өмірлік анықталулары философиялық,
әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық аспектілері бар күрделі ғылыми
мәселе.
Бұл мектеп және мектептен кейінгі кезеңдерді қамтитын процесс болып
табылады және әлеуметтік педагогикалық факторлармен реттеледі. Бұл процесте
тұлғаның өндірістік іс-әрекет жүйесіне өтуі кәсіби бағдарланудың әлеуметтік
педагогикалық, құқықтық жағдайларымен үйлесімділік табады.
Оқу іс-әрекетінің мотивациялық бағдарлау бөлімінің ерекшеліктерін
талдау оның бағдарының мазмұны, оның тұлғасының психологиялық құрылымы
ретінде оның оқу іс-әрекеті барысындағы түрткілері мен тығыз байланыса
отырып, оның оқу іс-әрекетінің белсенділігін реттеп отыратындығын көрсетті.
Мамандық таңдауға әсер ететін факторларға сүйікті іспен айналысу
мүмкіндігі, жақсы еңбек ақы, қалыпты жұмыс күні, болашақтағы кәсіби өсу
мүмкіндігі, мамандыққа қызығу, престижділік, ата-ана, достардың ақыл кеңесі
және ақпарат құралдары факторлары болашақ кәсіби іс-әрекетті таңдауға әсер
еткендігі белгілі болды.
Бабаларымыздың еңбектерінен сусындаған ұлы Абай: Ғылым таппай
мақтанба, орын таппай баптанба ... ,- деп, әрбір адам өз мүмкіндіктеріне
қарай өз орнын табуы қажет екенін атап көрсетеді.
Қазақстан республикасының мектептері мен оқу орындарында кәсіптік
бағдар беру проблемасының кейбір мәселелеріне М.Мұқанов, Т.Тәжібаев,
М.А.Құдайқұлов, Л.Х.Мажитова, Ж.Т.Түрікпенұлы, А.П.Сейтешов және т.б.
еңбектері арналған. Нақты мамандық таңдауда жеке бастың өзіндік
ерекшеліктерін ескеру, әсіресе жеке тұлғаның бағыттылығының маңыздылығы
белгілі.
1.3 Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағдарына тұлғалық
ерекшеліктерінің әсері қарастыру
Мамандық таңдау психологиялық тұрғыдан екіаспектілі құбылыс болып
табылады: бір жағынан – кім таңдайды (таңдау субъектісі), екінші жағынан –
нені таңдайды (таңдау объектісі).
Көптеген сипаттамаларды игере отырып, таңдау субъектісі де, объектісі
де мамандық таңдаудың әртүрлі мағыналылығын анықтайды. Мамандық таңдау –
бірсәттілік әрекет емес, ол бірқатар кезеңдерден тұратын, ұзақтылығы сыртқы
жағдайларға және мамандық таңдау субъектісінің дербестік ерекшеліктеріне
байланысты.
Кәсіби таңдау және адамның кәсібилік мінез-құлқы бірқатар
факторлардың салдары ретінде түсіндіріледі:
1) ерте балалық шақта қалыптасқан талаптардың құрылымымен;
2) ерте балалық сексуалдық тәжірибесімен;
3) адамның негізгі құштарлық энергиясын қоғамдық пайдалы жылжыту және
негізгі қажеттіліктердің фрустрациясы себебінен болатын аурулардан қорғау
үдерісі ретіндегі сублимациямен;
4) маскулиндік (маскулинность) кешеннің көрінуімен (З.Фрейд, К.Хорни),
ана болуды көре алмаушылық (К.Хорни), жарамсыздық кешені (А.Адлер) [41].
Сценарлық теория, 50-ші жылдардың ортасында американдық психотерапевт
Э.Ф. Зеер [42] дамытқан, кәсіби таңдау үдерісін және адамның кәсібилік
мінез-құлқын ерте бала кезінде қалыптасқан сценаримен түсіндіреді.
Сценарлық теорияда, халықтың аз ғана бөлігі өмірде толық автономияға
жетеді; өмірдің ең маңызды аспектілерінде (тұрмыс құру, бала тәрбиелеу,
мамандық пен мансап таңдау, айырылысу және өлу түрі) адам сценарийлерді,
яғни біртіндеп даму бағдарламасын, ата-анасының әсер етуімен ерте бала
кезінен дағдыланған және адамның мінез-құлқын анықтайтын өзгеше тіршілік
жоспарын басшылыққа алады деп қабылданған.
Жақсы мансаптық сценарийлер іске асуы үшін, кейбір шарттарды орындау
қажет болады: ата-аналар табыс етуді қалайды, ал бала бұл сценарийді
қабылдауға дайын, икемді; балада сценарийге сәйкес дамыған қабілеттілік
және сценарий мазмұнына қайшы келмейтін өмірлік оқиғалар болуы керек; екі
ата-анасы да өзіндік жеңімпаздар сценарийлердің иегерлері болулары қажет
(яғни, олардың жеке сценарийлері мен қарсы сценарийлері пара-пар).
Сценарлық теорияның структуралық бөлімінде субъектінің жеке тұлғалық
құрылымына және МЕН күйінің біреуінің басымдырақ болуына байланысты
кәсіби таңдаудың мазмұнына түсінік беріледі (Ата-ана, Ересек, Бала). Кейбір
адамдар үшін МЕН күйінің біреуінің басымдылығы олардың мамандықтарының
басты сипаттамасы болады: дін қызметшілері – негізінен Ата-аналар;
диагностар – Ересектер; клоундар – Балалар.
Өздерін догматикалық Ата-аналар ретінде ұстайтын жеке тұлғалар –
қауырт жұмыс жасайтын және міндеттілік сезімі бар адам, басқаларды сөгетін,
сынайтын және олармен амал-айла жасайтын адамдар, көбінесе басқа адамға
үстемдік жүргізетін мамандықтарды таңдайды (әскерилер, саясаткерлер,
компания президенттері, дін басшылары).
Өзін әрқашан Ересек көрсететін жеке тұлға әділ, алалмайтын, фактілер
мен логикаға нақты көңіл бөлетін адам, ақпаратты алдыңғы деректерге сәйкес
өңдеуге және жіктеуге тырысады.
Ондай тұлғалар абстрактылы ойлау бағаланатын, адаммен жұмыс істемейтін
мамандықты таңдайды (экономика, есептеуші техника, химия, физика,
математика).
Д.Съюпердің кәсіби даму теориясына байланысты индивидуалды кәсіби
ықылас пен мансап типтері, тұлғаның өзі туралы айтқысы келген пайымдарды
көрсететін адамның МЕН-концепциясын жүзеге асыру талпынысы ретінде
қарастырылады [43].
Субъектінің мамандыққа қатынасты айтатын барлық пікірлері, оның кәсіби
МЕН-концепциясын анықтайды. Оның жалпы МЕН-концепциясы мен оның кәсіби МЕН-
концепциясына ортақ болатын сипаттамалар кәсіби таңдауды алдын ала болжауға
көмектесуі мүмкін түсінік сөздігін құрайды. Мысалы, субъект өзі туралы
белсенді, іскер, көрнекті адаммын деп ойласа және заңгерлерде сондай
түсініктерге сай деп ойласа, оның заңгер болуы мүмкін.
Американдық зерттеуші Холландтың кәсіптік таңдау теориясы 70-ші
жылдардың басында дамыған, кәсіби таңдау, тұлғаның қандай тип болып
қалыптасуына байланысты деген қағиданы ұсынды.
Батыс мәдениетінде жеке тұлғаның 6 типі көрсетіледі: реалистік,
зерттеушілік, артистік, әлеуметтік, кәсіпкерлік, конвенционалдық. Әрбір тип
– көптүрлі мәдениет пен тұлғалық фарторлар (ата-аналар, әлеуметтік топ,
физикалық орта, тұқым қуалаушылық) арасындағы өзара әрекеттердің нәтижесі.
Осы тәжірибеден тұлға іс-әрекеттің кейбір түрін дұрысырақ көруге
үйренеді, ол кейіннен күшті құштарлыққа айналуы, пайдалы қабілеттер
қалыптастыруға әкелуі, белгілі мамандықты ішкі сезіммен таңдауына себепші
болуы мүмкін:
1) Реалистік типтің сипаттамасы: әділ, ашық, ержүрек, материалистік,
табанды, іскер, ұқыпты. Оның негізгі құндылықтары: нақты нәрселер, ақша,
күш, статус. Ол объектілерді жүйелі түрде алмастыра алумен байланысты
жарқын, бұйрықты сипаттағы жұмысты ұнатады, әлеуметтік оқиғаларға
байланысты оқытушылық және терапевтік іс-әрекеттерден алшақ жүруге
тырысады. Ол қимылмен орындалатын дағдыларды, ептілікті, нақтылықты талап
ететін жұмыстармен айналысқанды жақсы көреді. Реалистік типтегі
таңданылатын мамандықтар: ауыл шаруашылығы (агроном, мал шаруасы, егін
шаруасы), механика, техника, электротехника, мануалды жұмыстар;
2) зерттеушілік типтің сипаттамасы: аналитикалық, сақтық, сынаушылық,
интеллектуалдық, интроверт, әдісшілдік, дәлдік, рационалдық, күй
талғамаушылық, тәуелсіздік, әуесқойлық. Оның негізгі құндылықтары: ғылым.
Ол жүйелі бақылаумен, биологиялық, физикалық, мәдени феномендерді бақылау
және түсіну үшін творчестволық зерттеулермен байланысты мамандықтар мен
жағдаяттарды артықтау көреді. Кәсіпкерлік жұмыстан алшақ жүреді;
3) әлеуметтік типтің сипаттамасы: көш басшылық, көпшілдік, жылы
шырайлылық, түсіндірушілік, сендіре алаушылық, жауапкершілік. Оның негізгі
құндылықтары: әлеуметтік және этикалық. Басқа адамдарға әсер ете алумен
байланысты жұмыстарды ұнатады (оқыту, ақпарат беру, ағарту ісі, дамыту,
емдеу). Өзін оқытушылық қабілеттерді игергенмін, басқаларға көмектесуге
дайынмын деп сезінеді. Бұл типтің кәсіби таңдауында: педагогика,
әлеуметтік қамтамасыз ету, медицина, клиникалық психология, кәсібилік кеңес
беру. Ол проблемаларды эмоцияға, сезімге, қарым-қатынастықты білуге сүйене
отырып шешеді;
4) артистік (көркемдік, креативтік) тип: эмоционалды, жан-жақты
елестетуші, импульсивті, тәжірибесіз, өзіне ғана тәндік, иірімді, шешімінің
тәуелсіздігі. Оның негізгі құндылығы – эстетикалық қасиеті. Ол ерікті,
жүйелендірілмеген әрекет түрлерін қалайды, творчестволық сипаттағы
жұмыстарды – музыка, көркем суреттер, әдеби шығармашылықты ұнатады.
Вербалдық қабілеттер математикалық қабілеттерден үстемірек болады.
Жүйеленген дәл іс-әрекеттер түрінен, бизнестен, клерктік жұмыстардан
алшақ жүреді. Өзін экспрессивті, өзіндік және тәуелсіз тұлға ретінде
сезінеді. Кәсіби таңдауында - өнер, музыка, тіл, драматургия;
5) кәсіпкерлік тип: тәуекелді, жігерлі, үстемді, менменшіл, көпшіл,
импульсивті, оптимист, рахат іздейді, қызықты оқиғаларды ұнатады. Оның
негізгі құндылықтары – саяси және экономикалық жетістіктер. Кәсіпкерлік тип
- ұйымдастырушылық мақсаттарға жету және экономикалық пайда табу үшін басқа
адамдарға айла-амал қолдануға мүмкіндік беретін іс-әрекеттер түрін
таңдайды. Монотонды ақыл-ой жұмысынан, қол еңбегімен байланысты біркелкі
ахуалдармен айналысудан алшақ жүреді. Жетекшілік, статустық және
өкімділікпен байланысты мәселелерді ұнатады. Мамандық таңдауда –
кәсіпкерліктің барлық түрі;
6) конвенционалдық типтің сипаттамасы: конформдық, адалдық, іскерлік,
иірімсіз, ұстамды, тіл алғыш, тәжірибелі, тәртіпті ұнатады. Негізгі
құндылықтары – экономикалық жетістіктер. Анық структураландырылған, алдын
ала айтылған ұйғарымдар және нұсқауларға сәйкес сандармен айналысуды қажет
ететін әрекеттерді таңдайды. Мәселелер стереотиптік, тәжірибелік және нақты
сипаттар түрғысынан қаралады. Спонтандылық және оригиналдық тән емес,
консерватизм және тәуелділік сипаты басым болады. Канцелярия және
есептеумен байланысты мамандықтарға ыңғайлылық танытады: машинажазу,
бухгалтерия, экономика. Математикалық қабілеттері вербалдық қабілеттерден
артығырақ дамыған. Ол әлсіз жетекші, себебі шешімдері оны қоршаған
адамдарға байланысты. Бұл типтің мамандық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КӘСІПТІК БАҒДАРЛАУЫ МЕН ТҰЛҒАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1. Кәсіптік бағдарлау ұғымына теориялық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Жоғарғы сынып оқушыларының кәсіптік бағдар мотивтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...13
1.3. Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағдарына тұлғалық ерекшеліктерінің
әсерін қарастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
ІІ ТАРАУ. ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КӘСІБИ БАҒДАРЫ МЕН ТҰЛҒАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫН ЭКСПЕРИМЕНТТАЛДЫ ТҮРДЕ ЗЕРТТЕУ
2.1. Зерттеудің мақсаты, міндеттері,
болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 31
2.2 Зерттеу мәліметтерінің сандық өңдеуі мен сапалық
талдау ... ... ... ... ... ...32
2.3 Оқушыларының кәсіби бағдарына негізделген бағдарламма құрастыру
олардың
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .63
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...68
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Бүгінгі таңда қоғам алдына қойылған
негізгі міндеттердің бірі жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру.
Қазіргі жаңа кезеңдерде ғылымдар жүйесінде, кәсіби өзіндік анықталу
мәселесін зерттеу өзектілігі қоғам талаптарына орай еңбек сипаты мен
мазмұнының аумақты, жылдам өзгеруіне байланысты кәсіби бағдар мен мамандық
таңдауға психологиялық дайындықты қалыптастырудың теориялық және
әдіснамалық өңдеулерін жүзеге асыру мәнді сұрақтардың бірі. Кәсіби
бағдарлану мен кәсіби анықталу, соған байланысты іс-әрекетті саналы өзіндік
реттеу мәселелерінде дәстүрлі және диагностикалық зерттеуді қолдану,
психологиялық, педагогикалық, практикалық кеңес беруді, мамандыққа
дайындауды, еңбек субьектісі ретінде болашаққа бағыт бағдар беруді кеңінен
қолдануды күшейтіп негіздейді.
Қазіргі қоғамда жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби іс-әрекет пен
мамандық таңдауға саналы дайындығының ішкі субьективті факторын зерттеу
қажеттілігі психология ғылымы үшін әрқашан маңызды болып табылады.
Алайда, кәсіби бағдарлану жүйесінің білімдер сферасында жетіспей
жатқан жайттардың бірі оқушылардың ішкі әлемін, олардың қызығуын,
білімділігін, қабілеттерін зерттеу және өзіндік бағалауларын, мамандық
таңдауға байланысты зерттеу мәселелері әлі де жеткіліксіз. Сондықтан да
біздің зерттеудің негізгі мәселесі, кәсіби өзіндік анықталу процесіндегі
оқушылардың тұлғалық ерекшеліктерін, өзіндік реттеу жүйелерінің қалыптасу
ерекшеліктері, тұлғаның кәсіби өзіндік анықталуының позитивті жақтарын
дұрыс ашып көрсете алады.
Оқушылардың кәсіби бағдар себептерін арнайы зерттеген Петербург
университетінің профессоры В.И.Ковалев пен Дружинин В.Н. болды [1]. Оның
жұмыстарында жастардың мамандық таңдаудағы түсініктері төмен, және олар
болашақ мамандықтың айналасындағы адамдардың ақылымен таңдайды деп
көрсетілген. Кәсіби бағдар себептерін тереңнен зерттеген Климов Е.А. болды
[2], ол себептерді дифференциалды қарастырды, яғни жасына, жынысына, тұрмыс
жағдайына, ата-анасының мамандығына т.б. байланысты.
Мамандықтардың сан алуан түрлері бар болғандықтан, адамның өзінің
қабілетіне, не тілегіне қарай таңдауы оңай мәселе емес. Көптеген
психологтардың пікірі бойынша (Э.Гинберг, И. Кон, Е.А.Климов және т.б.)
жоғарғы сыныптық кезеңде негізгі жаңа білім болып өмірлік және кәсіби
өзіндік анықтау, болашақта өз орнын табу болып табылады. Кәсіптік бағдар
туралы жұмыстарға Ф.И. Иващенко, Л.И.Божович, А.Г. Спиркин, А.М. Кухарчук,
О.П. Мешковская, В.В. Ярошенко, және т.б. ғалымдардың еңбектерін, ал
Қазақстандандық ғалымдар С.М. Жақыпов, А.Т. Изақова, Г.М. Кәрібаева,
Ж.Т.Түрікпенұлы, Ж.Ы.Намазбаева, Р.Ш. Сабырова, И.А.Әбеуова, Ж.Ж.Бейсенова,
З.Д.Өтепбергенова, С.Ж.Өмірбекова және Л.С.Пилипчуктың жұмыстарында
жасөпірімдер мен жеткіншектердің өзіндік бағалау ерекшеліктерімен
жасөспірім шақтағы өзіндік сана сезімдер жайлы олардың тұлғаның даму
сатыларындағы әсері көрсетіліп, зерттелінеді.
Жоғарғы сынып оқушыларының, жалпы жастардың мамандықты саналы
таңдауға дайындау үлкен әлеуметтік психологиялық мәні бар сұрақтың бірі.
Мамандықты дұрыс таңдау кәсіби өзіндік анықталудың нәтижесі болып табылады.
Кәсіби бағдар тұлғаның кәсіп таңдау жөніндегі ой-көзқарасының пайда
болуынан басталады. Белгілі бір мамандық иесі болу - әр қалыпты тұлғаның
өмір жолының басты мәні, мағынасы деу артық болмас. Осы өмір мағынасының
ірі компоненті десе де болады, яғни мамандық таңдау тұлға дамуының
жасөспірімдік кезеңінде басталады. Жасөспірімдік жас – бұл мінездің құралу
уақыты. Көп жағдайда жасөспірімдер қандай мамандық жақсы екенін,
құрбыларының не үлкендердің айтуына қарай шамалайды. Олар кейде мамандықты
жақсы дегенде оның несі жақсы және оған өзінің шамасы келе ала ма, осыны
жөнді біле бермейді. Ал, осы орайда жасөспірімдердің дара психологиялық
ерекшеліктерінің мамандық таңдауға қаншалықты әсері бар екені бізді терең
ойландырады.
Кәсіптік бағдар – адамның қоғамда қалыптасуының негізгі және өмірде
қабылдаған маңызды шешімдерінің бірі. Кәсіптік бағдар ұғымын анықтайтын
түлі жолдар бар, бірақ олардың барлығы бұл ұғымды субьектінің мамандық
таңдаудағы ішкі ресурстарын талдау негізінде жасалатын таңдау деп
түсіндіреді, сонымен қатар, оларды мамандықтың талаптарымен байланыстырады.
Анықтама мазмұны мамандық таңдау құбылысының екі жақтылығын айқындайды.
Біріншіден, мамандық таңдаушы (таңдау субьектісі), ал екіншіден, таңдалатын
мамандық (таңдау обьектісі). Субьектіге де, обьектіге де бірнеше
сипаттамалар тән, ал бұл мамандық таңдаудың бір жақты құбылыс емес
екендігін аңғартады.
Кәсіби бағдар - ең алдымен, тұлғалық таңдау. Сондықтан да,
мамандықты тұлғалық ерекшеліктерді негізге ала отырып таңдау керек екенін
ескере отырып, біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Жоғары сынып
оқушыларының кәсіби бағдары мен тұлғалық ерекшеліктерінің өзара байланысы
деп алдық.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жоғары сынып оқушыларының кәсіби айқындалуына
тұлғалық ерекшеліктерінің әсерін анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1) Психология ғылымындағы кәсіптік бағдар мәселесінің зерттелуін
теориялық талдау.
2) Жасөспірімдердің мамандық таңдауы мен тұлғалық ерекшеліктеріне
ғылыми-теориялық зерттеулер жүргізу.
3) Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағдары мен тұлғалық ерекшеліктерін
анықтауға бағытталған диагностикалық зерттеулер жүргізу және
интерпретациялау.
4) Жасөспірімдердің кәсіби бағдарына негізделген арнайы бағдарлама
ұсыну.
Зерттеу жұмысының пәні: жоғары сынып оқушыларының кәсіптік бағдары мен
тұлғалық ерекшеліктерінің өзара байланысы.
Зерттеу жұмысының объектісі: жоғары сынып оқушыларының кәсіптік бағдары.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағдары
мен тұлғалық ерекшеліктерінің арасында өзара байланыс бар: жасөспірімдердің
тұлғалық ерекшеліктері кәсіби өзіндік анықталуына негіз болады және мәнді
әсер етеді.
Жеке болжам: егер, оқушылардың тұлғалық ерекшеліктеріне сәйкес, арнайы
ұйымдастырылған кәсіби бағдарлану жұмыстары оқушылардың өзінің
мүмкіндіктері мен қабілеттеріне сай мамандық таңдауына негіз бола алады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізін: Зерттеудің теориялық негізі ретінде,
Л.С. Рубинштейн, Б.Г. Ананьев, Л.И. Божович, А.И. Липкина, И.И.
Чеснокованың [3], оқушылардың мамандық таңдау мәселесі туралы Е. Кон,
Д.Съюпердің, Д.В. Демина, З.В. Кузьмина, А.Е. Соловьеваның [4], сонымен
қатар жасөспірімдердің өзіндік бағалау ерекшеліктері мен өзіндік сана
сезімдер жайлы Ж.Ы. Намазбаеваның, С.М. Жақыповтың, Р.Ш. Сабырованың
еңбектері құрайды [5].
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы: Психология ғылымындағы кәсіби бағдар
ұғымы, жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағдарына байланысты қызығулары,
кәсіби бағдар мотивтері теориялық тұрғыда зерттеліп, жан-жақты талдау
жасалынды. Сондай-ақ, оқушылардың тұлғалық ерекшеліктері мен кәсіби
бағдарының арасындағы байланыс тәжірибелік тұрғыда зерттеліп, сапалық әрі
сандық талдау жан-жақты сипатталды.
Зерттеу жұмысының практиклық маңызы: Жоғары сынып оқушыларының кәсіби
бағдарын айқындауға әдістемелік көмек бола алатын арнайы дамыту
бағдарламасы құрастырылды. Бағдарламаны білім беру мекемелерінің педагог-
психологтары, оқытушылары кеңінен қолдана алады.
Зерттеу жұмысының әдісі: 1. О.Г. Филимоновтың жоғары сынып оқушыларының
кәсіби бағдарлануын анықтауға арналған сауалнамасы.
2. Жоғары сынып оқушыларының типологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған
Д.Голланд тесті.
3. Н.И. Рейнвальдтың тұлғалық сауалнамасы ҰЕҰӘЭ.
4. Темпераментті анықтауға арналған Айзенк сауалнамасы.
Зерттеу жұмысының базасы: Алматы қылысындығы №182 жалпы білім беретін
мектептің жоғары сынып оқушылары.
Зерттеу жұмысының құрылымы: кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
І ТАРАУ. ЖОҒАРҒЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КӘСІПТІК БАҒДАРЛАУЫ МЕН ТҰЛҒАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫН ТЕОРИЯЛЫҚ ТАЛДАУ
1.1. Кәсіптік бағдар ұғымына теориялық талдау
Теориялық талдауды құрайтын жұмыстың бұл бөлімінде шет елдік және
кеңестік психологиядағы мамандық таңдау процесі және мамандық таңдау
мотивтерінің ерекшеліктері және өзіндік бағалау мәселелері зерттелінеді.
Көптеген уақыттар бойы философия мен психологияда адамзатты қоғамдық
құбылыс ретінде түсініп келді. Бұл адамзаттың қоғамдық өзгерістерге
байланысты жеке тұлғалық дамудың бастамасынан тұрады.
Сондықтан, қоғамнан тыс қоғамның дамуынан өзгешелеп тұлғаның өзгеруін
қарастыру кез-келген зерттеудің өзектілігін тудырады.
Адамның мамандық, кәсіп таңдауы оның қоғамдық, жекелік тәжірибесіне
байланысты.
Мамандық таңдау адамның жеке тұлғалық құрылымының қайта құрылуы мен
субъективті тәжірибесін терең қарастыруды қажет етеді.
Мектеп бітірушілердің болашақ мамандыққа қатысты психологиялық
дайындықтары мен кәсіби өзіндік анықтау механизімдеріне өзіндік бағалаулары
әсер ете ме? Осы сұрақтар әрқашан да өз маңыздылығын жоймайды. Жоғары сынып
оқушыларының мамандықты таңдауға саналы қатынастарын қалыптастыруда олардың
кәсіби қызығулары мен ниеттерінің құрылуымен дамуы негіз болады. Жоғарғы
сынып оқушыларында еңбекке деген шығармашылық қатынасты орнату, оларға
дұрыс психологиялық бағдар беру оқушылардың индивидуалды-психологиялық жеке
бастық ерекшеліктерімен тығыз байланысты.
Психологтар мен педагогтар үшін негізгі мәселе – жоғарғы сынып
оқушыларында еңбекке деген психологиялық дайындықты қалыптастыру және
оқушылардың әлеуметтік-психологиялық кемелдену сипатын негіздеу. Осы
жағдайларға байланысты жасөспірімдік кезеңді зерттеуде маңызды кезеңдерді
ескеру керек:
- сенімділіктерді (ғылыми, моральдық, эстетикалық, танымдық) зерттеу, яғни
жеке адамның мотивациялық сферасын қалыптастыру: жеке адамға әсер ететін
сыртқы әсерлерді, әрекетті реттеу мен басқарудың ішкі тәсілдеріне
айналдыру немесе олардың интериоризациясы;
- жасөспірімдік кезеңдегі негізгі құндылықтарға бағдарлану мен өмірлік
болашақтарды анықтау;
- жасөспірімдердегі жеке бастық әлеуметтік-психологиялық кемелденудің
қалыптасуын зерттеу;
- жасөспірімдердің танымдық процестерін зерттеу;
- жасөспірімдердің жеке бастық даму ерекшеліктері мен өзіндік және кәсіби
қызығулары мен мамандық таңдауға байланысты өзіндік бағалау сипатын
зерттеу [3].
Осы мәселелерді зерттеу мақсатында жасөспірімдік кезеңдегі өзіндік
бағалау, өзіндік сана сезімдер, өмірлік анықталу, мамандық таңдау мен
кәсіби өзіндік анықталу сұрақтарына теориялық талдау қаралады.
Л.С.Выготский [4] көрсеткендей әлеуметтік мәдени қалаптасу қоғамдық
тарихи орта шартында жеке адамның құрылу процесі. Жасөспірімдердің
әлеуметтенуі мен өзіндік анықталу процесінде олардың әрекеттерінің сәтті
болуы субъективті ұстанымдарының қалыптасуынан, өздерінің меншікті
белсенділіктеріне байланысты болады. Осы ұстаным және онымен байланысты
тәжірибе жоғары сынып оқушыларына мақсатты бағытталған, саналы, белсенді
және шеберлікпен мамандықты дұрыс таңдауға және соған психологиялық
дайындықты қалыптастыруға негіз болады. Басқаша айтсақ, кәсіби өзіндік
анықталуда оқушылардың белсенділігі іс-әрекет субъектісі ретінде қаншалықты
дайын соған байланысты және бұл белсенділік өзіндік бағдарланған оқушы,
өзіндік анықталудың алғашқы сатыларын зерттеуде оқушылардың субъективті
белсенділіктерінің қалыптасуын бағалауды зерттеу мәнді болып табылады.
Мамандық таңдау – жасөспірім кезеңдегі қабылданатын маңызды шешімдердің
бірі. Мамандық таңдаудың маңыздылығына байланысты бірнеше психологиялық
себептер бар. Әр бір адам қоршаған ортаның оны қабылдағандығын, оны бағалай
және мақұлдай білгендерін, тәуелсіздікті және махаббатты қалайды. Бұған қол
жеткізудің бір тәсілі оған эмоциялық қанағаттандыру алып келетін, қоршаған
адамдардың арасынан оны бөліп көрсететін мамандықты таңдай білу болып
табылады. Қазіргі психология ғылымда жеке адам және оның дамуының
ерекшеліктерін анықтауда түрлі бағыттарда (Б.Г. Ананьев, Л.И. Анцыферова,
Л.И. Божович, А.Н. Леонтьиев, А.В. Петровский, С.Л. Рубинштейн, Е.В.
Шорохова және т.б.) неғұрлым эвристикалық тұжырымдамасын А.Н. Леонтьев [5]
берген, ол бойынша, тұлға – ерекше жүйені құрайды және индивидтің игерген
сезімнен жоғары қасиетімен жеке адам болып дами отырып өзінің іс-әрекетімен
көп жақты әлеуметтік қатынастарға түседі. Шет ел психологиялық мектептері
мамандық таңдау мәселесін тұлғаның психологиялық ерекшеліктерімен
ұштастырады. Мамандық таңдау мәселесі тұлғаның әлеуметтік даму сатысына
немесе формасы ретінде түсіндіріледі. Бұл мәселелер А.Г. Здравомыслов,
М.Х. Титма, А.Е. Голомшток, В.И. Журавлев, Л.А. Йовайша және т.б
жұмыстарында зерттелінген [6].
Американдық психолог Д.Сьюпердің Мен концепциясының конгруэнттілігі мен
мамандық деп аталатын концепциясы осыны негіздейді. Бұл теория бойынша
кәсіби жолдың негізгі детерминанты адамның өзі жайлы түсініктері жатады.
Автор жеке бастық өзіндік анықталу процесі кәсіби өзіндік анықталу
сұрағымен өте тығыз байланыстырады [7].
Шетелдік әдебиеттерде мамандық таңдау мәселесін тұлғаның мотивациялық
жүйесімен байланыстыра зерттеген.
Жеке адамның мотивациялық сферасының иерархиялық құрылымы оның
бағыттылығын анықтаушы негізгі фактор болып табылады.
Мамандық таңдау белгілі бір талаптар, ниеттер негізінде жүзеге асады.
Әрбір кәсіби іс-әрекет – жеке адамның қиындықтарды жеңу қабілеттілігін,
әрекеттерді орындауға байланысты жеке бастық кәсіби бағдарды, іскерлікті,
кәсіби сана қалыптастыруды, білімділікті талап етеді.
Жалпы мамандық таңдау бұл адамның қоғамнан белгілі бір орын алуымен,
өмірлік шешімімен, сана сезімімен байланысты. Және де кім боламын? Қандай
әлеуметтік топқа қараймын? Қайда жұмыс істеймін? т.б. сұрақтармен
байланысты.
А.М. Кухарчуктің пікірінше, кәсіби өзіндік анықталу – мамандықты
тәуелсіз таңдау және талдау нәтижесінде ішкі ресурстарды жүзеге асыру болып
келеді. Осы сұрақтың маңыздылығын түсінсе де жас өспірімдер бұл сұраққа
немқұрайлықпен қарайды. Олар үшін бастапқы кезеңде өз қатарынан қалмай,
жоғарғы оқу орнына түсу маңызды болады [8].
Және мамандық таңдау мәселесін адамның қабілетімен байланыстырады.
Өйткені мектеп бітірушілер мамандық таңдау барысында осы факторларды
басшылыққа алуыда мүмкін. Осыған сәйкес автор мамандықтың үш типін бөледі:
1) Кез-келген адам қызмет ете алатын немесе орындай алатын мамандық;
2) Кез-келген адамның қолынан келе бермейтін, өзіндік талаптары бар
мамандық;
3) Жоғары іскерлікті, қабілеттілікті талап ететін мамандық.
Мамандық таңдау іс-әрекеттің күрделі түрі болғандықтан, ол ұзақ саналы
ұғындырылатын мотивті қажет етеді
Себебі, бұл тұлғаның таңдап алынған мамандықты игеру жолындағы тұлғалық
бағдарларымен қатар, оның жекелеген бөліктеріндегі оқыту белсенділігін
ұйымдастыруға себепші болуы тиіс.
Қазіргі кезде адамның белгілі бір кәсіп түрін таңдау және осы
мамандықты игеруге деген ұмтылысы мен болашақ кәсіпке деген жағымды
қатынастық мәселелері алғаш рет жеке бағыт ретінде Н.В.Кузьмина
еңбектерінде қарастырылған.
Масгутова С. К. кәсіпті таңдау мәселесін кәсіби бағыттылықпен
байланыстыра қарастырады: мамандық таңдау мотиві, мамандықа қызығушылық пен
қанағаттану дәрежесі, мамандық шарттары мен мазмұны туралы түсінік деңгейі,
маманның рөлдік қызметі, кәсіби іс-әрекеттің құндылық құрылымы [9].
Климов Е.А. кәсіби бағыттылықты таңдап алынған мамандыққа байланысты
іс-әрекетке деген жағымды қатынасты анықтайтын ішкі талпыныстар мен
түрткілер жүйесі ретінде түсінеміз.
Мұндай жүйеге жеке адамның жалпы бағыттылығына кіретін және жеке
адамның мотивациялық жүйесін қалыптастыратын құрамдас элементтердің
барлығын (қажеттілік, мотив, бағдар, құндылық бағдары, қызығулар,
дүниетаным, идеал, сенім-наным) жатқызуға болады [10].
Кеңес психологиясында өзіндік бағалау мәселесі теориялық эмпирикалық
деңгейде көп зерттелген.
Адамның тарихи дамуындағы өзіндік сана сезімдердің пайда болу процесін
Крутецкий В.А. [11], И.С. Конның [12] жұмыстарында талданды.
Авторлардың пікірінше адамдар еңбек іс-әрекетінде қоғамның басқа
мүшелерімен өзара әрекеттесе отырып, өзін белгілі бір қауымдастықта ұғынады
және сананың ұжымдық формасын меңгереді.
Соңғы жылдары көптеген зерттеулер өзін өзі бағалауды өз беттілік, жеке
тұлғалық феномен, адамның мінезін реттеуші ретінде қарастырады (Т.В.
Демина, А.И. Липкина, М.И. Лисина, В.Ф. Сафин).
Өзіндік бағалау өзіндік сана - сезімдердің неғұрлым көп зерттелген
элементтерінің бірі.
Ресейлік психологияда (Б.Г. Ананьев [13], Л.И. Божович [14] және т.б.)
өзіндік бағалау екі жоспарда қарастырылды:
1) өзіндік сана сезімдердің компоненті ретінде;
2) өзіндік реттелудің маңызды механизмдері ретінде.
С.Л. Рубинштейн өзіндік сананың мәнін түсіндіруге тырысады. Ол өзіндік
бағалауға әсер ететін фактор ретінде адамның басқа адамдармен өзара қарым
қатынасын бөліп шығарады.
Өзіндік бағалау мәселесін зерттеуде үлкен үлес қосқан К. Роджерс пен
оның шәкірттерінің зерттеулері болып табылады.
Ғалым өзіндік бағалау теориясын және өзіндік бағалауға психотерапиялы
әсер ету курсын ұйымдастырады. Ол бойынша өмір жағдайларына ең оңай
бейімделу өзіндік бағалаудың икемділігін дамыту болып табылады.
Өзіндік бағалау өзін өзі сыйлау, басқа адамдарды сыйлау, өзінің
қабілеті, жетістіктері негізінде қалыптасып, өзгеріп отырады.
К.А. Абульханова өзіндік бағалауды өзіндік реттеу ерекшелігімен
байланыстырады. Ол тұлғаның болашақтағы міндеттерін, қоғамдық белсенді
субъект ретінде өзінің мүмкіндіктері мен позициясын анықтай отырып,
тұлғаның белсенділігінің маңызды факторы ретінде көрсетеді [15].
Және де автор мамандық таңдау мәселесін тұлғаның өзіндік анықталуымен
тығыз байланыста қарастырады.
Ғалымның ойынша өзіндік анықталу қатынастар жүйесінде ішкі
кординаторда қалыптасатын тұлғаның өзіндік позициясын саналы ұғынуы.
Осыған орай, ол қатынастар жүйесінің қалай қалыптасатындығы өзіндік
тұлғаның анықталуымен қоғамдық белсенділігіне байланыстылығын көрсетеді.
В.С. Мерлин өзіндік бағалау мен өзіндік сананы байланыстарды. Өзіндік
бағалау өзіндік сананың негізгі құрылымы.
А.И. Липкина өзіндік бағалаудың екі түрін ұсынады: тұлғаның өзіндік
жалпы дифференцияланбаған сипаттамасы бойынша өзіндік бағалау және тұлғаның
қасиеттерін және оның рөлдік қызметтерін орындаудың әртүрлі деңгейлеріне
қатысты өзін бағалау ретінде түсінетін жеке бағалау [16].
Чеснокова И.И. өзіндік бағалауды: тұлғаның бірліктегі тұтастай өзіндік
бағалауы және психикалық құбылыстарының жеке жақтарын өзіндік бағалау деп
түсіндіреді [17].
А.А.Филипов және М.Л.Кондратьева маманды таңдау мен кәсіби бағдар
мәселесін байланыстыра отырып қарастырады.
Олардың айтуы бойынша, өзіндік анықталу тұлғаның өзіндік
мүмкіндіктерін саналы ұғынуға байланысты тұлғаны әлеуметтендірудің бір
формасы [18].
И.С. Кон өзіндік бағалаудың негізгі механизмдерін бөліп шығарады [19]:
басқа адамның субъектіге берген бағасын қабылдау; әлеуметтік салыстыру -
бұл жерде тұлға өзін басқа адамдармен салыстырады; өзіндік атрибуция –
мұнда индивид өзінің құлықтарын әртүрлі ситуацияларда бақылай және бағалай
отырып өзі туралы, өзінің ішкі күйлері туралы мәселені қамтиды.
Бірнеше зерттеулердің көрсеткеніндей өзіндік бағалау тұлғаның
мотивациялық – эмоциялық сферасымен тығыз байланысты, тұлғаны іс-әрекетке
бағыттайды, оны өзіндік реттеулері жағдайлары негізі болады, тұлғалардың
тартымдылығының негізгі бөлігі болып табылады.
Л.И.Божовичтің пікірнше, жоғары өзіндік бағалау және тартымдылық
қандай да бір іс-әрекеттің шындық жетістігі негізінде қалыптаспайды, оған
айналасындағылардың берген қате, жоғары бағасы негізінде қалыптасады [20].
Мамандық таңдау мәселесі ғылыми тұрғыдан өткен ғасырдың ортасынан
басталады. Жалпы мамандық таңдау тұлғаның бойында кәсіби бағыттылықтың
қалыптасуына негіз болады.
Бұл туралы ой қозғаған АнцыфероваЛ.И., ол былай дейді: Теорияның
негізінде үш факторды бөлу жатады: мамандыққа үміткердің психологиялық жеке
тұлғалық ерекшеліктерін зерделеу; мамандыққа қойылатын талаптарды зерделеу;
кәсіптің талаптарына адамның ерекшеліктерінің сәйкес келуіне негізделетін
алғашқы екі факторлы салыстыру. Аталған теория кәсіби кеңес беру және
кәсіби бағдарлау әдістеріне әсер етті [21].
Аталған ұстаным өкілдерінің ойынша, кәсіби оқытудың тиімді әдістерін
дұрыс таңдай отырып, кез-келген адамды әртүрлі мамандыққа үйретуге болады.
Чистяков С.Н. көзқарасы бойынша, кәсіби қалыптасу процесінің өзіндік
ерекшелігі бар және ол оның қалыптасуы шарттарының қайталанбастығы
көрінеді. Ғалым тұлғаның өзін кәсіби жұмысшы ретінде өзіндік түсіну
процесіне ерекше мән береді [22].
Оның еңбектеріне ұқсас шетелдік концепцияларға Анна Анастази және Леон
Тейлордың психологиялық концепциялары жатады. Аталған авторлар мамандық
таңдау субъекті тұлғаға ерекше мән береді. Бұл теориялар негізінде тұлғаны
зерделеу, оның бағдарын, себебі, құрылым ерекшеліктері қарастырылады.
Авторлар ұсынған кәсіби кеңес берудің негізінде тұлғаның өзіндік
түсінуі арқасында жатыр. Адамның мамандықты өзіндік түсінуі арқасында
болашақ мамандықты саналы түрде таңдауына мүмкіндік береді. Бірақ аталған
авторлар концепция негізі болып табылатын өзіндік түсіну механизмін
түсіндірмейді.
Мамандық таңдау белгілі бір талаптар, ниеттер негізінде жүзеге асады.
Әрбір кәсіби іс-әрекет – жеке адамның қиындықтарды жеңу қабілеттілігін,
әрекеттерді орындауға байланысты жеке бастық кәсіби бағдарды, іскерлікті,
кәсіби сана қалыптастыруды, білімділікті талап етеді.
Ресейлік психологиядағы бірқатар зерттеушілер (Шишкин, 1976; Алишев,
1987) кәсіби бағыттылық мәселесін мамандық таңдау мәселесімен тығыз
байланыстырады [23].
Негізгі фактор ретінде адамның дара психологиялық ерекшеліктері және
нақтылы іс-әрекет түрі мен мазмұнын атап өтеді. Мамандық талаптарына, еңбек
іс-әрекетіне тұлғаның психофизиологиялық мәліметтері сәйкес келсе, онда
мамандық дұрыс таңдалды, бірақ, өкінішке орай, бұл ұстанымда мамандық
таңдаушы тұлғаның белсенділігі дұрыс бағаланбайды.
Оқушының оқу іс-әрекетінде осы аталған жәйттерді ескеру оның кәсіби
бағыттылығы мен даярлығының нәтижелігіне болашақ мамандығын толық игеруімен
қатар, өзінің келешектегі маман ретіндегі ролін түсіну және осы мамандықты
игеру барысындағы жекелеген пәндерді оқып үйренудің маңызын терең түсінуге
көмегін тигізеді.
Басқаша айтқанда, оқушы өзінің белгілі бір білім, іскерлік, дағдыларын
игеруге деген қажеттілігін қанағаттандыру барысында нақты ситуациялық
жағдайлардағы оқытылатын пәндерге деген белгілі қатынаста болады.
Козакевич М.И. оқу - танымдық процестегі танымдық іс-әрекетті
субъективті үлгісінің қажеттілігін бағалай отырып, ол оқу процесінің
субъективті үлгісімен өзара тығыз байланысты деген тұжырымға келеді [24].
Мамандық таңдау іс-әрекеттің күрделі түрі болғандықтан, ол ұзақ саналы
ұғындырылатын мотивті қажет етеді. Себебі, бұл студенттің таңдап алынған
мамандықты игеру жолындағы тұлғалық бағдарларымен қатар, оның жекеленген
бөліктеріндегі оқыту белсенділігін ұйымдастыруға себепші болуы тиіс.
Қазіргі кезде адамның белгілі бір кәсіп түрін таңдау және осы
мамандықты игеруге деген ұмтылысы мен болашақ кәсіпке деген жағымды
қатынастық мәселелері зерттеушілер тарапынан ерекше қызығушылық тудырады.
Бұл мәселе алғаш рет жеке бағыт ретінде Н.В. Кузьмина еңбектерінде
қарастырылған.
Мәскеулік психолог Мудрик А.В. өзінің еңбегінде: Жасөспірімдердің
мамандық таңдауға тұлғалық қатынасы дара – психологиялық ерекшеліктерімен
байланысты, - дей отырып, мамандық таңдауды жасөспірімдер субьективті
бағалаумен алғаш көрсетеді дейді [25].
Қазақстанда осы мәселеге қатысты біршама жұмыстар зерттелінуде, атап
айтқанда С.М. Жақыповтың басшылығымен А.Т. Изақова өзін-өзі танудың мағына
құрушы факторларының мамандық таңдауға әсерін, Г.М. Кәрібаева мамандық
таңдаудың мотивациялық құрылымының ерекшеліктері мәселесін зерттеді [26].
Осы бағытта зерттеу жүргізген профессор Ж.Т. Түрікпенов пен Наубаева
Х. Оқушыларды еңбекке баулу және кәсіптік бағдар деген еңбегі және тағы
да басқа жұмыстарында мамандық таңдаудың педагогикалық, психологиялық
негіздері талданады [27].
Жасөспірімдердің өзіндік бағалау ерекшеліктері мен өзіндік сана
сезімдер жайлы, олардың тұлғаның даму сатыларындағы әсері туралы зерттеулер
бар (Ж.Ы. Намазбаева, Р.Ш. Сабырова, Л.С. Пилипчук).
Ж.Ж.Бейсенова жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзіндік анықталуындағы
мамандық таңдаулары мен өзіндік бағалау ерекшеліктерін зерттеді [28].
Жоғарыда айтылып өткен әр автордың жасөспірімдердің дара -
психологиялық ерекшеліктерін мамандық таңдауға әсерін қарастыру осы
жұмысының басты мәселесі болып табылады.
1.2. Жоғарғы сынып оқушыларының кәсіптік бағдар мотивтерін талдау
Мамандықты саналы таңдау мотивациясы бұл еңбектің қандай да бір түрін
меңгеруде қажеттілікті жүзеге асыруға бағытталған көзқарастар жүйесі. Бұл
жоғары сынып оқушыларында таңдалған іс-әрекеттің қоғамдық мәнін саналы
ұғынуда және өзінің жеке даралық бейімділігі мен қабілеттілігін дұрыс
бағалауда қалыптасады.
Психиканың даму заңдылықтарын талдай келе, адам санасының онтогенезде
қалыптасуға деген көзқарасынан мотив мәселесіне тоқтала отырып, ол өз
тұжырымында, адам өзінің жеке адам ретінде қалыптасуының психикалық
көрінісін өзінің мотивациялық сферасының дамуынан деп пайымдайды [29].
И.А.Әбеуова [30] кәсіби бағыттылықты зерттеуге арналған ғылыми
еңбектерді талдау негізінде оқушылардың осы жеке тұлғалық қасиетінің мәні,
құрамы мен құрылымы анықтап, тәжірбиелік-эксперименттік жұмыста дәлелдеген.
Оның құрылымдық жүйесі қажеттіліктер, қызығулар, мотивтер және білім,
іскерлік, дағды болып табылады. Кәсіби бағыттылықтың қалыптасуына сәйкес
оқушылардың мамандық таңдау мотивтері, қызығулары мен құндылық бағдарлары
оқу үлгерімінде оң өзгерістерді байқатады.
А.Н.Леонтьев мотивацияны іс-әрекеттің мақсатының мағынасы ретінде
анықтайды. Оның пікірінше, іс-әрекетті жүзеге асыру процесінде, мотивация
құрылымында сапалы өзгерістер болуы мүмкін. Осындай өзгерістің сипаттамасы
субъект үшін осы іс-әрекеттің бастапқы жеке адамдық мағынасының сипатымен
анықталады.
Жеке адам іс-әрекетінің мотивтері иерархиясындағы басым мотив, мағына
құрушы мотив ретінде анықталады.
Ресейлік психологияда А.Н.Леонтьев пен оның ізбасарларының адамның
мотивациялық сферасының іс-әрекет теориясы аясында дамығанын көрсетуге
болады.
Оның теориясы бойынша, адамның мотивациялық сферасы оның басқа да
психологиялық ерекшеліктері сияқты практикалық іс-әрекеттен бастау алады.
Іс-әрекеттің өзінде мотивациялық сфераның элементтеріне сәйкес, олармен
функционалды және генетикалық байланысын анықтауға болады.
Адамның мотивациялық сферасында болатын динамикалық өзгерістердің
негізінде объективті әлеуметтік заңдылықтарға бағынатын іс-әрекеттің дамуын
атап көрсетуге болады.
Бұл концепция адамның мотивациялық аясының шығуы мен даму динамикасын
түсіндіре отырып, іс-әрекет жүйесі қалай өзгереді, оның иерархиясы қалай
қалыптасады, іс-әрекет пен операцияның жекелеген түрлері қалай пайда болады
немесе жойылады, іс-әрекетте қандай өзгерістер жүреді т.б. сұрақтарға жауап
беруге тырысады.
Психиканың даму заңдылықтарын талдай келе, адам санасының онтогенезде
қалыптасуға деген көзқарасынан мотив мәселесіне тоқтала отырып, ол өз
тұжырымында, адам өзінің жеке адам ретінде қалыптасуының психикалық
көрінісін өзінің мотивациялық сферасының дамуынан деп пайымдайды [31].
Мотивация екі топ мотивтерден құралады. Бұл мағына-мотивтер және
стимул-мотивтер. Бірінші топтағы мотивтер іс-әрекеттің жеке адамдық
мағынасын анықтайды. Екінші топ мотивтері де іс-әрекетті себептендіреді.
Бірақ ол оның орындалуының стимулдары ретінде көрінеді.
Ғалымның ойынша іс-әрекет схемасы, қажеттілік-мақсат, таңдау
қажеттіліктің қанағаттануы. Ол мақсатты, қажеттілікті туғызатын іс-әрекет
мотивінің пайда болуының қажетті шарты ретінде анықталады.
Л.И.Божович жеке адамның белсенділігі негізі ретінде мотивтердің
иерархияланған жүйесі деп қарастырып, оның ішкі психологиялық
заңдылықтарын зерттейді [32].
Осылайша, мотивтер жүйесі сыртқы, индивидтің қоғамдық өмірінің барлық
негіздерімен байланысқан және ішкі, белгілі бір іс-әрекетпен тікелей
байланысқан жүйелер ретінде бөлініп көрсетіледі. В.Г.Асеевтің анықтамасы
бойынша, мотивация сферасына әртүрлі психологиялық құбылыстар жатады
[33].
Бұл қажеттіліктер, мотивтер, қызығушылықтар, ұмтылыстар, мақсаттар,
мотивациялық нұсқаулар мен диспозициялар, идеалдар. Е.В.Шорохова
мотивацияның өзі күрделі бір тұтас құбылыс бірлестік, адамның іс-әрекетін
тікелей себептендіретін, қажеттіліктер, қызығушылықтар, тартылыстар,
мақсаттар, идеалдар түрінде объекті мен бақылаушыға ашылатын, жүріс-
тұрыстың қозғаушы күштерінің қоспасы деп тұжырымдайды.
Ғылыми әдебиеттерді мотив мәселесіне байланысты талдау келесі
қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді.
1. Барлық ғалымдар, мотивацияны жеке адам белсенділігінің қайнар көзі
ретінде, іс-әрекеттің қандайда бір механизмі ретінде анықтайды.
2. Мотивацияның негізгі құрылымдарын екі топқа ажыратуға болады, ягни
моноқұрылымдық (мотивация құрылымына тек бір ғана
енгізетін) және көп құрылымдық.
3. Атап көрсетілген құрылымдардың басым көпшілігі, екі деңгейден тұрады.
Бірінші деңгей төменгі органикалық физиологиялық сфераны қамтиды, яғни
қоршаған ортамен байланыс индивидтің өмірлік қоғамдық маңызын анықтап,
саналы түрде жүзеге асады.
4. Қажеттілік, мақсат, жеке адамдық мағына, сияқты психологиялық
құбылыстармен байланысты мотивация туралы ерте уақыттағы ілімдер [34].
Осылайша, қажеттілік іс-әрекет субъектісінің белсенділігінің жалпы
бағыттылығын көрсетеді. Қажеттіліктің заттану процесі дегеніміздің өзі оның
мотивке айналу процесі.
Субъект белсенділігінің бағыттылығы нәтижеге жетуі және жекелеген
әрекеттің қасиеті, оның алдында тұрған мақсатқа қарай тәуелдігіне
байланысты, мотив іс-әрекетті толық себептендіреді.
Мақсат детерминант ретінде пайда болады, адамның тікелей сыртқы
әсерден тәуелсіз бола алу қабілеттілігін көрсетеді.
Ендігі кезекте мамандықты таңдау мотивациясының психологиясын ашуға
тырысамыз. Оқушылардың мамандықты таңдау мотивациясын арнайы зерттеудің
алғашқылары Петербург университетінің профессоры Н.И. Кареев жасады (Выбор
профессии 1905г.).
Оның айтуы бойынша мазмұны, тұрақтылығы, негіздемелігі т.б. бойынша
мотивтердің әртүрлі типтері болады.
Мамандық таңдауға әсер ететін факторларға сүйікті іспен айналысу
мүмкіндігі, жақсы еңбек ақы, қалыпты жұмыс күні, болашақтағы кәсіби өсу
мүмкіндігі, мамандыққа қызығу, престижділік, ата-ана, достардың ақыл кеңесі
және ақпарат құралдары факторлары болашақ кәсіби іс-әрекетті таңдауға әсер
еткендігі белгілі болды.
Мектеп бітірушілердің болашақ мамандыққа қатысты психологиялық
дайындықтары мен кәсіби өзіндік анықталу механизмдеріне көптеген факторлар
әсер етеді.
В.Ф.Сафин бойынша жеке адамның мамандық таңдау мәселесі ең маңызды,
өмірлік шешім қабылдау процесі. Және де бұл таңдау көп жағдайда тұлғаның
өмірлік анықталуымен тығыз байланысты.
Ғалым өмірлік анықталудың келесі компоненттерін ұсынады: рольдік,
кәсіби, отбасылық-тұрмыстық сферадағы, әлеуметтік жағдайлар [35].
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге жасалған талдау бойынша
мамандық таңдау факторларының төрт тобын бөлуге болады. Атап айтсақ:
- субъектиті фактор (қызығу, қабілет, темперамент, мінез);
- объективті фактор (дайындық деңгейі, мектептегі үлгерімі, денсаулық
жағдайы, мамандық туралы ақпарат);
- әлеуметтік фактор (қоршаған орта, тұрмыстық жағдай, ата-ананың
білім деңгейі);
- кәсіби фактор (өмірлік құныдылықтар, өткен тәжірибе, болашақ туралы
көзқарас т.б.).
Құндылықтарды таңдауда мотив негізгі роль атқарады, ал мотив бірінші
кезекте тұлғаның қызығушылықтары мен қажеттіліктері және мақсаттарына
байланысты.
Мамандықты таңдаудағы мотивтің түрлері бойынша оларды алты топқа
бөлуге болады.
1. Жалпы мотив.
2. Мамандық романтикасы.
3. Мамандықтың қоғамдық мәнін көрсететін мотивтер.
4. Таным сипатындағы мотивтер.
5. Сілтеме.
6. Мотивтенбеген таңдау.
Мотивтердің сипатына байланысты оларды төрт түрге бөлуге болады:
• Еңбек іс-әрекетінің бағытына орай таңдаудың нақты және аргументтенген
мотивтер.
• Мотивация жеткілікті емес.
• Сенімсіз аргументтелмеген мотивтер.
• Мотивтің мүлдем аргументтенбеуі [36].
Адам өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырыса отырып көп
жағдайда мотивпен сәйкес келетін нақты мақсаттарды алдына қояды.
Дегенмен, мақсат өз алдына жүзеге аспайды, ол адамның бағыттылығын
анықтайтын іс-әрекетінің қандай да бір бағдарламасынан жасалынды.
Мамандықты таңдау мотивтерінің көрінуі адамның бұл еңбек түрін
таңдауға не себеп болғанын көрсетеді. Ал бұл тұлғаның объективті
құндылықтарға қатынасын анықтауға мүмүкіндік береді.
Сонымен біз тұлғаның құрылымындағы құндылық бағдарын қарастырдық, жеке
адамның басқа қасиеттерімен өзара байланысы бойынша мұны былайша көрсетуге
болады: қажеттілік – қызығушылық – объективті құндылықтар – мотивтер –
мақсаттар – таңдау.
Қазіргі заманда психологиялық және әлеуметтік ғылымдарда мамандықты
таңдау мотивациясы мәселесі негізгі орын алады.
И.Н. Назимов мамандықты таңдау мотивациясының өзіне тән ерекшелігін
зерттейді [37].
Бұл өмірлік ситуациялар арасында адамның мәселелерді таразылау
мамандықтың оң және теріс жақтары туралы жағдайлары барысында пайда болатын
мәселелерді қарастырады.
Бұл өзі таңдаған мамандықтан бас тарту мотивімен мамандықтың жүзеге
асуына тұрақты тырысушылық мотиві арақатынасына байлаысты.
Таңдаған мамандықтың эмоциялық, тартымды объектісі ретінде оқушылардың
қызығушылығы мен бейімділіг жатады.
Көптеген психологиялық зерттеулердің нәтижелері оқушылар үшін тартымды
нәрсе олардың жас ерекшелігіне тәуелді емес, өзінің даралығын белсенді
көрсетуге бағытталған мамандықтың белгілеріне тәуелді болмайды.
Мектеп оқушыларының кәсіби қызығушылығы екі негізгі құрылымға
бөлінеді:
1. Тікелей қызығушылық. Бұл нақты іс–әрекет барысына және оның
мазмұнының тартымдылығы негізінде пайда болады.
2. Жанама қызығушылық. Мамандықтың негізгі мазмұнына емес,
мамандықтың ұйымдастырушылық, әлеуметтік тағы басқа
сипаттамаларына байланысты пайда болады [38].
Көптеген жоғары сынып оқушылары іс–әрекеттің өзіне тән әрекеттеріне
қызығушылықты көрсетеді, мамандықтың құпияларын ашуға тырысады, өзі
таңдаған мамандықтың сипатына жақын немесе сәйкес келетін оқу сабақтарына
бейімділікпен қызығушылықты байланыстыру күшейеді.
Жоғарғы сынып оқушыларының өзіндік өмірлік анықталулары философиялық,
әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық аспектілері бар күрделі ғылыми
мәселе. Негізгі фактор ретінде адамның дара психологиялық ерекшеліктері
және нақтылы іс-әрекет түрі мен мазмұнын атап өтеді. Мамандық талаптарына,
еңбек іс-әрекетіне тұлғаның психофизиологиялық мәліметтері сәйкес келсе,
онда мамандық дұрыс таңдалды, бірақ, өкінішке орай, бұл ұстанымда мамандық
таңдаушы тұлғаның белсенділігі дұрыс бағаланбайды.
Оқушының оқу іс-әрекетінде осы аталған жәйттерді ескеру оның кәсіби
бағыттылығы мен даярлығының нәтижелігіне болашақ мамандығын толық игеруімен
қатар, өзінің келешектегі маман ретіндегі ролін түсіну және осы мамандықты
игеру барысындағы жекелеген пәндерді оқып үйренудің маңызын терең түсінуге
көмегін тигізеді.
Басқаша айтқанда, оқушы өзінің белгілі бір білім, іскерлік, дағдыларын
игеруге деген қажеттілігін қанағаттандыру барысында нақты ситуациялық
жағдайлардағы оқытылатын пәндерге деген белгілі қатынаста болады.
Бұл мектеп және мектептен кейінгі кезеңдерді қамтитын процесс болып
табылады және әлеуметтік педагогикалық факторлармен реттеледі. Бұл процесте
тұлғаның өндірістік іс-әрекет жүйесіне өтуі кәсіби бағдарланудың әлеуметтік
педагогикалық, құқықтық жағдайларымен үйлесімділік табады.
Оқу іс-әрекетінің мотивациялық бағдарлау бөлімінің ерекшеліктерін
талдау оның бағдарының мазмұны, оның тұлғасының психологиялық құрылымы
ретінде оның оқу іс-әрекеті барысындағы түрткілері мен тығыз байланыса
отырып, оның оқу іс-әрекетінің белсенділігін реттеп отыратындығын көрсетті.
Мұнда жеке адамның кәсіби бағыттылығы оның мамандықты игеру
барысындағы белсенділігінің негізгі құрамын құрайтыны сөзсіз.
Қазіргі кезде адамның белгілі бір кәсіп түрін таңдау және осы
мамандықты игеруге деген ұмтылысы мен болашақ кәсіпке деген жағымды
қатынастық мәселелері зерттеушілер тарапынан ерекше қызығушылық тудырады.
Бұл мәселе алғаш рет жеке бағыт ретінде Титма М.Х. еңбектерінде
қарастырылған [39].
Оқушының жоғары мамандандырылған кәсіби - маман болуға ұмтылуы оның
мамандыққа қажетті білім, іскерлік, дағдыларды меңгеруге және мамандарды
жоғары оқу орнындағы дайындауға деген жағымды қатынасымен сипатталынады.
Осыған керісінше, оның бойында жоғары білікті маман иесі болуға деген
ниетінің жоқтығы, оның жоғарыда аталған мамандыққа сай сапаларының жоқтығы
және жоғары оқу орнындағы білім алуға деген теріс немесе немқұрайлы
қатынасымен сипатталынады.
Жоғарғы сынып оқушысының оқу іс-әрекетінің мотивациялық құрылымына
жасалған талдау мынадай тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді: оқушының
кәсіби бағыттылығы, оның оқу іс-әрекетінің жекелеген бөліктерін сапалы
меңгеруі мен жалпы мамандықты игеру табыстылығының басты шарты болып
табылады.
Мамандықты саналы таңдау мотивациясы бұл еңбектің қандай да бір түрін
меңгеруде қажеттілікті жүзеге асыруға бағытталған көзқарастар жүйесі. Бұл
жоғары сынып оқушыларында таңдалған іс-әрекеттің қоғамдық мәнін саналы
ұғынуда және өзінің жеке даралық бейімділігі мен қабілеттілігін дұрыс
бағалауда қалыптасады.
Мамандық таңдау мотивтеріне көшпес бұрын психологиядағы мотив
мәселесінің қарастырылуы мен дамуына тоқталып өтейік, Ресейде мотив
мәселесін толық зерттеген ғалым өзімізге белгілі А.Н.Леонтьев.
Психиканың даму заңдылықтарын талдай келе, адам санасының онтогенезде
қалыптасуға деген көзқарасынан мотив мәселесіне тоқтала отырып, ол өз
тұжырымында, адам өзінің жеке адам ретінде қалыптасуының психикалық
көрінісін өзінің мотивациялық сферасының дамуынан деп пайымдайды.
Жоғарғы сынып оқушысының кәсіби бағыттылығы мотивацияның ерекше
формасы жеке адамның жинақталған динамикалық қасиеті деп көрсетілген, бұл
қасиет сол нақтылы адамның өзінің таңдаған мамандығына деген басым, күшті,
әрі саналы қатынасын сипаттайды.
Бұл қатынас кәсіптік іс-әрекетке дайындық таңдау процесінде
қалыптасады және оның нәтижелі болуына әсер етеді.
Психологиядағы “мотивациялық реттеушi” бағыт бойынша оқушының назары
өзiн оқыту процесiнiң субъектiсi ретiнде қабылдауына аударылуы тиiс (Д.Б.
Эльконин, В.В. Давыдов).
Бұл бағыт бойынша оқу iс-әрекетi, бiрiншiден, оқыту субъектiсiнiң
өзiнiң арнайы ұйымдастырылған белсендiлiгi ретiнде; екiншiден, оқу iс-
әрекетiн өзiндiк процесс ретiнде бiле отырып, психологтар оның келесi
айрықша сипаттамасын қарастырады [40].
Жоғарғы сынып оқушыларының өзіндік өмірлік анықталулары философиялық,
әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық аспектілері бар күрделі ғылыми
мәселе.
Бұл мектеп және мектептен кейінгі кезеңдерді қамтитын процесс болып
табылады және әлеуметтік педагогикалық факторлармен реттеледі. Бұл процесте
тұлғаның өндірістік іс-әрекет жүйесіне өтуі кәсіби бағдарланудың әлеуметтік
педагогикалық, құқықтық жағдайларымен үйлесімділік табады.
Оқу іс-әрекетінің мотивациялық бағдарлау бөлімінің ерекшеліктерін
талдау оның бағдарының мазмұны, оның тұлғасының психологиялық құрылымы
ретінде оның оқу іс-әрекеті барысындағы түрткілері мен тығыз байланыса
отырып, оның оқу іс-әрекетінің белсенділігін реттеп отыратындығын көрсетті.
Мамандық таңдауға әсер ететін факторларға сүйікті іспен айналысу
мүмкіндігі, жақсы еңбек ақы, қалыпты жұмыс күні, болашақтағы кәсіби өсу
мүмкіндігі, мамандыққа қызығу, престижділік, ата-ана, достардың ақыл кеңесі
және ақпарат құралдары факторлары болашақ кәсіби іс-әрекетті таңдауға әсер
еткендігі белгілі болды.
Бабаларымыздың еңбектерінен сусындаған ұлы Абай: Ғылым таппай
мақтанба, орын таппай баптанба ... ,- деп, әрбір адам өз мүмкіндіктеріне
қарай өз орнын табуы қажет екенін атап көрсетеді.
Қазақстан республикасының мектептері мен оқу орындарында кәсіптік
бағдар беру проблемасының кейбір мәселелеріне М.Мұқанов, Т.Тәжібаев,
М.А.Құдайқұлов, Л.Х.Мажитова, Ж.Т.Түрікпенұлы, А.П.Сейтешов және т.б.
еңбектері арналған. Нақты мамандық таңдауда жеке бастың өзіндік
ерекшеліктерін ескеру, әсіресе жеке тұлғаның бағыттылығының маңыздылығы
белгілі.
1.3 Жоғары сынып оқушыларының кәсіби бағдарына тұлғалық
ерекшеліктерінің әсері қарастыру
Мамандық таңдау психологиялық тұрғыдан екіаспектілі құбылыс болып
табылады: бір жағынан – кім таңдайды (таңдау субъектісі), екінші жағынан –
нені таңдайды (таңдау объектісі).
Көптеген сипаттамаларды игере отырып, таңдау субъектісі де, объектісі
де мамандық таңдаудың әртүрлі мағыналылығын анықтайды. Мамандық таңдау –
бірсәттілік әрекет емес, ол бірқатар кезеңдерден тұратын, ұзақтылығы сыртқы
жағдайларға және мамандық таңдау субъектісінің дербестік ерекшеліктеріне
байланысты.
Кәсіби таңдау және адамның кәсібилік мінез-құлқы бірқатар
факторлардың салдары ретінде түсіндіріледі:
1) ерте балалық шақта қалыптасқан талаптардың құрылымымен;
2) ерте балалық сексуалдық тәжірибесімен;
3) адамның негізгі құштарлық энергиясын қоғамдық пайдалы жылжыту және
негізгі қажеттіліктердің фрустрациясы себебінен болатын аурулардан қорғау
үдерісі ретіндегі сублимациямен;
4) маскулиндік (маскулинность) кешеннің көрінуімен (З.Фрейд, К.Хорни),
ана болуды көре алмаушылық (К.Хорни), жарамсыздық кешені (А.Адлер) [41].
Сценарлық теория, 50-ші жылдардың ортасында американдық психотерапевт
Э.Ф. Зеер [42] дамытқан, кәсіби таңдау үдерісін және адамның кәсібилік
мінез-құлқын ерте бала кезінде қалыптасқан сценаримен түсіндіреді.
Сценарлық теорияда, халықтың аз ғана бөлігі өмірде толық автономияға
жетеді; өмірдің ең маңызды аспектілерінде (тұрмыс құру, бала тәрбиелеу,
мамандық пен мансап таңдау, айырылысу және өлу түрі) адам сценарийлерді,
яғни біртіндеп даму бағдарламасын, ата-анасының әсер етуімен ерте бала
кезінен дағдыланған және адамның мінез-құлқын анықтайтын өзгеше тіршілік
жоспарын басшылыққа алады деп қабылданған.
Жақсы мансаптық сценарийлер іске асуы үшін, кейбір шарттарды орындау
қажет болады: ата-аналар табыс етуді қалайды, ал бала бұл сценарийді
қабылдауға дайын, икемді; балада сценарийге сәйкес дамыған қабілеттілік
және сценарий мазмұнына қайшы келмейтін өмірлік оқиғалар болуы керек; екі
ата-анасы да өзіндік жеңімпаздар сценарийлердің иегерлері болулары қажет
(яғни, олардың жеке сценарийлері мен қарсы сценарийлері пара-пар).
Сценарлық теорияның структуралық бөлімінде субъектінің жеке тұлғалық
құрылымына және МЕН күйінің біреуінің басымдырақ болуына байланысты
кәсіби таңдаудың мазмұнына түсінік беріледі (Ата-ана, Ересек, Бала). Кейбір
адамдар үшін МЕН күйінің біреуінің басымдылығы олардың мамандықтарының
басты сипаттамасы болады: дін қызметшілері – негізінен Ата-аналар;
диагностар – Ересектер; клоундар – Балалар.
Өздерін догматикалық Ата-аналар ретінде ұстайтын жеке тұлғалар –
қауырт жұмыс жасайтын және міндеттілік сезімі бар адам, басқаларды сөгетін,
сынайтын және олармен амал-айла жасайтын адамдар, көбінесе басқа адамға
үстемдік жүргізетін мамандықтарды таңдайды (әскерилер, саясаткерлер,
компания президенттері, дін басшылары).
Өзін әрқашан Ересек көрсететін жеке тұлға әділ, алалмайтын, фактілер
мен логикаға нақты көңіл бөлетін адам, ақпаратты алдыңғы деректерге сәйкес
өңдеуге және жіктеуге тырысады.
Ондай тұлғалар абстрактылы ойлау бағаланатын, адаммен жұмыс істемейтін
мамандықты таңдайды (экономика, есептеуші техника, химия, физика,
математика).
Д.Съюпердің кәсіби даму теориясына байланысты индивидуалды кәсіби
ықылас пен мансап типтері, тұлғаның өзі туралы айтқысы келген пайымдарды
көрсететін адамның МЕН-концепциясын жүзеге асыру талпынысы ретінде
қарастырылады [43].
Субъектінің мамандыққа қатынасты айтатын барлық пікірлері, оның кәсіби
МЕН-концепциясын анықтайды. Оның жалпы МЕН-концепциясы мен оның кәсіби МЕН-
концепциясына ортақ болатын сипаттамалар кәсіби таңдауды алдын ала болжауға
көмектесуі мүмкін түсінік сөздігін құрайды. Мысалы, субъект өзі туралы
белсенді, іскер, көрнекті адаммын деп ойласа және заңгерлерде сондай
түсініктерге сай деп ойласа, оның заңгер болуы мүмкін.
Американдық зерттеуші Холландтың кәсіптік таңдау теориясы 70-ші
жылдардың басында дамыған, кәсіби таңдау, тұлғаның қандай тип болып
қалыптасуына байланысты деген қағиданы ұсынды.
Батыс мәдениетінде жеке тұлғаның 6 типі көрсетіледі: реалистік,
зерттеушілік, артистік, әлеуметтік, кәсіпкерлік, конвенционалдық. Әрбір тип
– көптүрлі мәдениет пен тұлғалық фарторлар (ата-аналар, әлеуметтік топ,
физикалық орта, тұқым қуалаушылық) арасындағы өзара әрекеттердің нәтижесі.
Осы тәжірибеден тұлға іс-әрекеттің кейбір түрін дұрысырақ көруге
үйренеді, ол кейіннен күшті құштарлыққа айналуы, пайдалы қабілеттер
қалыптастыруға әкелуі, белгілі мамандықты ішкі сезіммен таңдауына себепші
болуы мүмкін:
1) Реалистік типтің сипаттамасы: әділ, ашық, ержүрек, материалистік,
табанды, іскер, ұқыпты. Оның негізгі құндылықтары: нақты нәрселер, ақша,
күш, статус. Ол объектілерді жүйелі түрде алмастыра алумен байланысты
жарқын, бұйрықты сипаттағы жұмысты ұнатады, әлеуметтік оқиғаларға
байланысты оқытушылық және терапевтік іс-әрекеттерден алшақ жүруге
тырысады. Ол қимылмен орындалатын дағдыларды, ептілікті, нақтылықты талап
ететін жұмыстармен айналысқанды жақсы көреді. Реалистік типтегі
таңданылатын мамандықтар: ауыл шаруашылығы (агроном, мал шаруасы, егін
шаруасы), механика, техника, электротехника, мануалды жұмыстар;
2) зерттеушілік типтің сипаттамасы: аналитикалық, сақтық, сынаушылық,
интеллектуалдық, интроверт, әдісшілдік, дәлдік, рационалдық, күй
талғамаушылық, тәуелсіздік, әуесқойлық. Оның негізгі құндылықтары: ғылым.
Ол жүйелі бақылаумен, биологиялық, физикалық, мәдени феномендерді бақылау
және түсіну үшін творчестволық зерттеулермен байланысты мамандықтар мен
жағдаяттарды артықтау көреді. Кәсіпкерлік жұмыстан алшақ жүреді;
3) әлеуметтік типтің сипаттамасы: көш басшылық, көпшілдік, жылы
шырайлылық, түсіндірушілік, сендіре алаушылық, жауапкершілік. Оның негізгі
құндылықтары: әлеуметтік және этикалық. Басқа адамдарға әсер ете алумен
байланысты жұмыстарды ұнатады (оқыту, ақпарат беру, ағарту ісі, дамыту,
емдеу). Өзін оқытушылық қабілеттерді игергенмін, басқаларға көмектесуге
дайынмын деп сезінеді. Бұл типтің кәсіби таңдауында: педагогика,
әлеуметтік қамтамасыз ету, медицина, клиникалық психология, кәсібилік кеңес
беру. Ол проблемаларды эмоцияға, сезімге, қарым-қатынастықты білуге сүйене
отырып шешеді;
4) артистік (көркемдік, креативтік) тип: эмоционалды, жан-жақты
елестетуші, импульсивті, тәжірибесіз, өзіне ғана тәндік, иірімді, шешімінің
тәуелсіздігі. Оның негізгі құндылығы – эстетикалық қасиеті. Ол ерікті,
жүйелендірілмеген әрекет түрлерін қалайды, творчестволық сипаттағы
жұмыстарды – музыка, көркем суреттер, әдеби шығармашылықты ұнатады.
Вербалдық қабілеттер математикалық қабілеттерден үстемірек болады.
Жүйеленген дәл іс-әрекеттер түрінен, бизнестен, клерктік жұмыстардан
алшақ жүреді. Өзін экспрессивті, өзіндік және тәуелсіз тұлға ретінде
сезінеді. Кәсіби таңдауында - өнер, музыка, тіл, драматургия;
5) кәсіпкерлік тип: тәуекелді, жігерлі, үстемді, менменшіл, көпшіл,
импульсивті, оптимист, рахат іздейді, қызықты оқиғаларды ұнатады. Оның
негізгі құндылықтары – саяси және экономикалық жетістіктер. Кәсіпкерлік тип
- ұйымдастырушылық мақсаттарға жету және экономикалық пайда табу үшін басқа
адамдарға айла-амал қолдануға мүмкіндік беретін іс-әрекеттер түрін
таңдайды. Монотонды ақыл-ой жұмысынан, қол еңбегімен байланысты біркелкі
ахуалдармен айналысудан алшақ жүреді. Жетекшілік, статустық және
өкімділікпен байланысты мәселелерді ұнатады. Мамандық таңдауда –
кәсіпкерліктің барлық түрі;
6) конвенционалдық типтің сипаттамасы: конформдық, адалдық, іскерлік,
иірімсіз, ұстамды, тіл алғыш, тәжірибелі, тәртіпті ұнатады. Негізгі
құндылықтары – экономикалық жетістіктер. Анық структураландырылған, алдын
ала айтылған ұйғарымдар және нұсқауларға сәйкес сандармен айналысуды қажет
ететін әрекеттерді таңдайды. Мәселелер стереотиптік, тәжірибелік және нақты
сипаттар түрғысынан қаралады. Спонтандылық және оригиналдық тән емес,
консерватизм және тәуелділік сипаты басым болады. Канцелярия және
есептеумен байланысты мамандықтарға ыңғайлылық танытады: машинажазу,
бухгалтерия, экономика. Математикалық қабілеттері вербалдық қабілеттерден
артығырақ дамыған. Ол әлсіз жетекші, себебі шешімдері оны қоршаған
адамдарға байланысты. Бұл типтің мамандық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz