Агроөнеркәсіптік кешеннің құрылымы
Агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың қаржылық тетіктерін жетілдіру
механизмдері
Жоспар:
Кіріспе 3
1 Агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың ғылыми-теориялық негіздері 5
1.1 Агроөнеркәсіптік кешен экономиканың аса маңызды саласы ретінде 5
1.2 Агроөнеркәсіптік кешенді дамытуды болжаудың және жоспарлаудың мәні
мен 9
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеудің отандық және
шетелдік 14
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
2 Агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың қаржылық тетіктерін талдау 25
2.1 Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығының ағымдағы
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.2 Агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың қаржылық жағдайын талдау 31
2.3Агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудағы Қазақстан Республикасының
ауыл шаруашылығы министрлігінің қызметінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3 Агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың қаржылық тетіктерін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Қазақстандағы ауыл шаруашылығын дамытудағы қаржылық
мәселелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
3.2 Агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың қаржылық тетіктерін
жетілдіру 51
бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер 65
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Агроөнеркәсіптіктың негізгі мәселелерінің
бірі саланы - терең экономикалық дағдарыстан шығару, қайта жаңарту және
мемлекеттің халқын отандық азық-түлік өнімдерін қамту қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мақсатында агроөнеркәсіптік тиімділігін арттыру.
Агроөнеркәсіптік жүргізуде экономикалық тетіктерінің тиімділігін
жетілдіру қажеттілігі бүгінгі кезеңдегі даусыз, өте керекті қозғаушы
күштердің бірі болып отыр. Өндірістің негізгі саласының бірі азық-түлік
мәселесін шешетін, агроөнеркәсіптік өнімдерін өндіретін өндірістің өсімі
әліде болса төмен жағдайда. Қалыптасқан жағдайды талдай отырып экономиканың
ауылшаруашылығындағы шешілмей жатқан мәселелерді қарастырып,
агроөнеркәсіптік өндірісін ынталандыратын іс-шараларды жүзеге асыру қазіргі
кезеңдегі маңызды мәселердің бірі.
Әлемдік экономикаға ықпалдасу біздің еліміз үшін маңызы зор өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру біз үшін
- әлемдік бәсекелеске қатысу, бұл жерде ең бірішші тұтынушылардың мүддесі
сақталынады – сатылатын зат неғұрлым сапалы, бағасы тиімді болса, соғұрлым
өтімді болады.
Нарықтық қатынастарға өту нақты алғанда экономиканың әлдеқайда жаңа
сапалық күйіне көшуді білдіреді. Мұның өзі тұтастай бірқатар объективті
факторлардан көрінеді.
Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуінің, негізгі шарты нарықтық
іс басындағы субъектілердің толық өзін-өзі басқаруы мен олардың
экономикалық жауапкершілігіне негізделетін тәуелсіздігі болып табылады.
Кез-келген шаруашылық жүргізу нысаны немесе меншік нысаны өздігінен
өндірістің дамуына, өрістеуіне, өнім сапасын, тиімділігін арттыруына,
жұмыскерлердің әл-ауқаты жақсарту мәселелерін шешіп бере алмауда. Бір
мезгілде өндірістік қатынастар, экономикалық ынталандыру мен тұтқалар
жетіліп отырмаса, қомақты күрделі қаржылар да агроөнеркәсіптік нәтиже
бермеуі мүмкін.
Осыған орай, ғылыми негізделген жалпы шаруашылық жүргізу тетіктерін,
және атап айтқанда, ұжымдық кәсіпорындарының шаруашылық тетіктерін де,
жетілдіру аса маңызды мәселе болып табылады. Өндірістің әрбір тәсіліне,
кәсіпорынның әрбір ұйымдық-құқықтық нысанына өзіндік ерекшелігі бар
шаруашылық жүргізу тетіктері сай келуі тиіс. Осыны ескере отырып,
шаруашылық жүргізу тетіктерінің нақгы мазмұны мен оның негізгі элементтері
күрделі түрде өндірістің сол кезеңдегі өсу дәуіріне лайықгы өзгеріске
ұшырауы керек.
Қалыптасып қалған шаруашылық жүргізудің моделі, ең алдымен, негізгі
өндірістік буын болып саналатын агроөнеркәсіптік кәсіпорындарын жетілдіруді
қажет етеді. Бұлай болудың себебі, қазіргі кезде агроөнеркәсіптік өнімнің
өндірісі (өткізу, өңдеу) саласында шаруашылық жүргізу тетіктерін жетілдіру
өте ерекше өзекті және маңызды мәселеге айналуда.
Егер де, жалпы экономика нарық жағдайында қалыпты дамуына қарай бет
бұрсын десек, онда қалыптасқан нақтылы дәлелдемелер негізінде шаруашылық
жүргізудің өндіріске қабілетті экономикалық тетіктерінің негізін қалап,
оның өндіріс тиімділігімен үздіксіз байланыста өмір сүруін болжамдау
қажет. Агроөнеркәсіптік кәсіпорындары деңгейінде бұл процесс шаруашылық
жүргізудің экономикалық тетіктер мәнінің өзгермелі болуы мен осы
тетіктердің ерекшеліктерін анықтау жағдайында жүзеге асырылуы шарт. Бұл
жағдайда нақты кездегі мемлекеттің даму дәрежесін көтеру мақсатында өткен
жылдардағы даму тәжірибесі мен шетел серіктестерінің тарихи даму
тәжірибесін талдау.
Дипломжұмысының мақсаты. Агроөнеркәсіптік өндірісінде нарық
қатынастарының қалыптасуы жағдайында меншік пен жұмыскерлердің мүдделерімен
байланысты біраз өзекті мәселелерін қамтитын, агроөнеркәсіптік өндірісінің
тиімді экономикалық тетіктерін ұсынып, нарық экономикасы жағдайында оның
жетілу жолдары мен формаларының жоғарғы варианттарын таңдап, жетілдіру
жолдарын ғылыми түрде негіздеу болып табылады.
Қойылған мақсатка сәйкес талдау барысында келесі міндеттер шешіледі:
- агроөнеркәсіптік кешен экономиканың аса маңызды саласы ретінде
қарастыру;
- агроөнеркәсіптік кешенді дамытуды болжаудың және жоспарлаудың мәні
мен маңызын анықтау;
- агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеудің отандық және шетелдік
тәжірибесін талдау;
- Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығының ағымдағы жағдайын
талдау;
- агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың қаржылық жағдайын талдау;
- агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудағы Қазақстан Республикасының
ауыл шаруашылығы министрлігінің қызметінің ерекшеліктерін зерттеу;
- Қазақстандағы ауыл шаруашылығын дамытудағы қаржылық мәселелерін
қарастыру;
- агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың қаржылық тетіктерін жетілдіру
бағыттарын ұсыну.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үлкен үш
таруадан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Агроөнеркәсіптік кешен экономиканың аса маңызды саласы ретінде
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге
және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген
шақтағы аралас салалармен тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы
экономикалықбағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең
зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық
- әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену
қажеттілігі туады.
70 – жылдардың отандық ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен
бір кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше агроөнеркәсіптік кешен атауы
пайда болып, ғылыми және практикалық сөз қолданысына енді. Оның үш саласы –
қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы
өнімдерін өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар
кешені. Осы салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша
ерекшеліктеріне қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз
табысты жұмыс істей алмайды және дамымайды. Сондықтан да агробизнестің
салалары да төрт негізгі сфераға бөлінеді[1,92 б]
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйтқысы
ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға ауыл щаруашылығын
техникамен, жем – шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды
қорғайтын дәрі – дәрмекпен, яғни өңдірістің материалдық факторымен
қамтамасыз ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа
өндірісін дамытуға мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл
сфера ауыл шаруашығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық
және технологиялық деңгейін анықтап, ауыл шаруашылығындағы өндіріс
шығынының көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл
шаруашылығы үшін ресурстурды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның
өнеркәсіптік салалары нарықтық құрылым, өндірісті жинақтау және
мамандандыру сияқты барлық көрсеткіштер бойынша ерекшеленіп, өңеркәсіптің
басқа салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады.
Сфералардың үшінші тобы егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға жеткізумен
айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетингтік сфераны
құрайды. Дәстүрлі барлық салаларға қатысты маркетингтік арналарға (көтерме
және бөлшек сауда, қойма, биржа, аукцион жүйелері және т.б) қарағанда
агробизнестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік сала – тамақ
өнеркәсібінің болумен ерекшеленеді. нарықтық экономикасы дамыған елдерде
маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар қажеттілігінің өсуі мен
азық – түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан сайын өсе түсуде.
Төртінші сфера агробизнесті толықтай және оның жекелеген салаларының
қызметін жақсарту ды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады. Мұнда
қызметтің көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа сфераларына
мамандандырылған қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен жобалар, кадрларды
дайындау мен біліктілігін арттыру, жаңа технологияларды енгізу,
коммуникация, мемлекеттік реттеу және басқару бар. Оның негізгі ерекшелігі
сонда, агросервис мемлекеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын басқару,
рыногті реттеу ұйымдары, ғылыми – зерттеу, мамандандырылған білім беру және
тағы басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін,
агробизнестің бірден – бір сферасы болып табылады [2, 103 б].
Сондықтан да, міндеттерді шектеуден басқа жағдайда бұл сфераны
мемлекеттік және жеке деп екіге бөледі. Жеке сферада агроөндірістік
кешеннің сервистік қызметінің техникалық қызмет көрсету, агротехникалық
және агрохимиялық қызметтер, жерді суландыру, қолданбалы зерттеулер және
ғалымдармен мамандардың консултациясы, материалдық – техникалық жабдықтау
мен қамтамасыз ету және басқа қызметтің түрлері көрсетіледі. Агросервистің
ұйымдары мен кәсіпорындарына сондай – ақ шаруа және фермерлік ұйымдар,
одақтар мен бірлестіктер кіреді. Олар өздерінің алдарына шаруашылық,
экономикалық және әлеуметтік мақсаттарды қойған.
Құрылымдарға талдау жасау көрсетіп отырғанындай, агробизнес және
агроөнеркәсіптік кешендер сандық жағынан болсын, сапалық жағынан болсын
өздерінің құрамы бойынша бір – бірінен ерекшеленеді. Өздерінің қарауындағы
салалар немесе қызмет түрлерінің даму деңгейіне байланысты бұл
айырмашылықтар онан сайын айқынырақ байқалады.
Бір қарағанда дәстүрлі қабылдауға үйренген біздерге таңқаларлықтай
болып көрінетін бір жайт, агросервис құрамында мемлекеттік реттеуші жүйенің
болуы әлгі маңызды айырмашылықтардың бірі болып табылады. Агроөнеркәсіптік
кешеннің отандық схемасында мемлекеттік басқару әдетте әдейі көрсетілген
жоқ. Өйткені, әкімшіл - әміршіл жүйеде мемлекеттік реттеу бүкіл
экономикалық жүйенің басынан аяғына дейін экономикалық дамудың қозғаушы
факторы болғаны айтпаса да түсінікті. Ал, нарықтық экономика жағдайында
мемлекеттік реттеу агробизнес жұмыс істеуінің тегерішіне қосылған
экономиканың аграрлық секторындағы өндірістік және экономикалық процестерді
қамтамасыз етудің басқарушы және үйлестіруші элементі ретінде көрінетіні
рас.
Агроөнеркәсіптік өндіріс пен агробизнесті жекелеген сфераларға бөлу
процесінің экономикалық мазмұны, біріншіден, агроөнеркәсіп кешенінің түпкі
өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екіншіден, тұтастай
алғанда, агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген
салалар мен сфералардың рациональді арақатытысынан айқындалатын
болғандықтан, бұл кешендердің ішкі тепе – теңдік құрылымының қажеттілігіде
жатыр. Біздің Республикамызда маркетингтік сфераның (өнімді өңдеу, сақтау,
тасымалдау және өткізу) дамымай артта қалуының басты себебі ауыл
шаруашылығы шикізаты мен азық – түлігінің көп ысырапқа ұшырауы болып
табылады.
Кейбір жылдары жалпы өнімнің 25 – 35 проценті ысырап болған. Біздің
еліміздегі агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің құрылымын Америка Құрама
Штаттарындағымен салыстыру көрсеткеніндей, бұл жердегі айырмашылық бізді
аса қуанта қоймайды . АҚШ – та агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің 70
проценттен астамы маркетингтік сфераның, тек 10 процентке жуығы
ауылшаруашылығының үлесіне тиеді. Ал, біздің Республикамызда ауыл
шаруашылығының үлесі 50 проценттен асып кетіп отыр. Оның үстіне АҚШ–та ІІІ
сфераның өзінде сауда жүйесі басым, ал бізде бұл жұмыстарды тамақ
өнеркәсібі атқарады.
Дәл осындай жағдай нарықтық экономикасы дамыған басқа елдерде де
қалыптасқан. Мысалы, Францияда азық – түлік құнының 75 проценттен астамы
ауылшаруашылығынан тыс жерлерде жасалады. Скандинавия елдерінде түпкі
өнімдегі тамақ өнеркәсібінің үлесі 65 процент құрайды.
Батыс елдері агроөнеркәсіп кешені құрылымының қозғалысына тән бір
жайт, мұнда азық – түлік өндірумен айналысатын жұмысшылардың жалпы санын
қысқарту байқалады. Мысалы, АҚШ–та 1960–1985 жылдар аралығында мұндай
қысқарту 30 процентке жуық болды. Мұның өзі негізінен ауыл шаруашылығы
өндірісі есебінен жасалып отыр. Ал, өңдеу саласындағы және саудадағы
қызметкерлердің саны өсе түсуде. Айталық, АҚШ-та соңғы он жыл ішінде
агроөнеркәсіп кешенінің маркетингтік сферасында жұмыс істейтіндердің саны
бір жарым есе өсті.
Қорды қажет ететін салалар (агроөнеркәсіп кешенінің бірінші сферасы)
мен шығарылған техника мен ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру
технологиясының бір – бірімен сәйкес келмеуі, егін шаруашылығы мен мал
шаруашылығындағы көптеген технологиялар үшін машиналардың жетілдірілген
жүйесінің болмауы қалыптасқан ауыл шаруашылығы өндірісінің (агроөнеркәсіп
кешенінің ІІ сферасы) үлес салмақтарын салыстыру отандық агроөнеркәсіп
кешенінде салааралық және ішкі салалық сәйкестіктің жоқтығын аңғартады.
Шығарылатын техниканың сапасы да айтарлықтай емес.
Қазіргі заманғы жағдайда экономиканың аграрлық секторын реформалау
ауыл үшін ұсынылып отырған техниканың сәйкессіздігін қатты сезініп отыр.
Кезінде ұжымшарлар мен кеңшарлардың кең ауқымда жүргізілетін өндірісне
ыңғайланып жасалынған техника қазір шағын шаруа қожалықтарының қажеттілігі
мен сұранысына жауап бермейді. Ауыл шаруашылығының өз ішінде мал басына
арналған жем – шөп өңдірудің көлемі мен сапасы, малды азықтандыру
технологиясы мен күту процесінің сәйкессіздігі байқалады.
Бұрынғы КСРО-да, оның ішінде Қазақстанда агроөнеркәсіп кешеніндегі
құрылымдық сәйкессіздіктерді жою әрекеті 80 – жылдардың өзінде бірнеше рет
бой көрсеткен.
Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымын ретке келтіру мақсатында Азық-түлік
бағдарламасы қабылданып, агроөнеркәсіптік өндірісті басқару қайта құрылды.
Бірақ, шамадан тыс орталықтандырылу мен әміршіл-әкімшіл экономика
шеңгелінде бұл міндетті орындау мүмкін емес еді. Агроөнеркәсіптік кешен
сияқты кең көлемді жүйеде тиімді құрылымдық өзгерістерді тікелей нарықтық
байланыстар негізінде жүйенің өз-өзін реттеу жолымен ғана жасауға болады.
Экономика сферасында, оның ішінде аграрлық секторда бірдей бастау
алғанына қарамастан, бұрынғы одақтық республикаларда көзге ілмей кетуге
болмайтын өзіндік ерекшеліктер бар. Мұның өзі КСРО тарағаннан кейін пайда
болған барлық жаңа мемлекеттерге, оның ішінде Қазақстанға да теңдей қатысты
[3, 47 б].
Сонымен, жалпы агроөнеркәсіптік кешен салаларының тұрақты дамуы,
отандық өнімнің ұлттық бәсекелестікке қабілетті басымдылықтарын дамыту,
мемлекеттің азық- түлік қауіпсіздігін және мемлекеттік қаржылар мен
материалдық активтерді басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету, экономиканың
құрамдас салаларын үйлестіруді жоғары деңгейге жеткізу.
Қазіргі уақытта республиканың агроөнеркәсіптік кешендегі жай-күйі
өндіріс тиімділігінің өсуімен, ауылда қаржылық қызметтер нарығын дамытумен,
ауыл халқының тіршілік сапасын жақсартумен сипатталады. Ауыл шаруашылық
өнімдерін өндіріп қоюдын, өзі жеткіліксіз. Оны сақтап, сапалы түрде
өңдегеннен кейін халыққа уақытында жеткізу керек. Ауыл шаруашылығы бұл
мәселелерді басқа салалардың көмегінсіз шеше алмайды. Сондықтан оның
қажеттіліктерін қамтамасыз етіп, өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп өндірістері
мен ауыл шаруашылығының арасында тікелей байланыс қалыптасқан. Басқаша
айтқанда, агроөнеркәсіп кешені (АӨК) пайда болды.
Агроөнеркөсіптік кешеннің негізгі мақсаты - халықты азық-түлікпен, ал
өнеркәсіпті қажетті шикізатпен қамтамасыз ету.
АӨК құрамында үш негізгі буын бар [4, 58 б]:
1. АӨК-ке қызмет көрсететін, оны техникамен, тыңайтқыштармен
қамтамасыз ететін салалар құрайды;
2. Ауыл шаруашылығы;
3. Тамақ және жеңіл өнеркәсіптері (сурет 1).
Олар ауыл шаруашылығы өнімдерін халық тұтынатын тауарларға
айналдырады.
Сонымен, агроөнеркәсіптік кешенінің құрамына тек өндіріс процесінде,
әрі соңғы өнімді тұтынушыға жеткізуге қатысатын технологиялық және
экономикалық жағынан өзара байланысты салалар кіреді. Азық-түлік өнімдерін
өндіруге және азықтық емес тұтыну заттарын жасауға қатысатын салалар
сәйкестігі агроөнеркәсіптік кешенінің салалық құрылымын құрайды.
Жоғарыда айтылғандарды түптеп келе, агроөнеркәсіптік кешен дамуының
негізгі әлеуметтік- экономикалық мақсаттарын атап көрсетуге болады:
- ауыл шаруашылық өндірісінің тұрақты өсуіне қол жеткізу;
- елдің азық-түлік мәселелерін шешу мен азық-түлік өнімдерін тұтыну
деңгейін ғылыми негізделген нормаларға таяу;
- халықтың ауыл шаруашылығы шикізатынан жасалған азықтық емес
тауарларына деген сұранысын қанағаттандыру;
- аграрлық өнеркәсіпті интенсивті формаға көшіру, соңғы өнім
өндірісінің қарқынды өсуін қамтамасыз ету;
- ресурстарды әлуетті пайдалануды жақсарту және осы негізде өндіріс
тиімділігін жоғарылату;
- бірте-бірте азық-түлік өнімдерін экспортқа шығарушы елге айналдыру
мақсатында сыртқы сауда айналымының құрылымын өзгерту.
Сурет 1 – Агроөнеркәсіптік кешеннің құрылымы
Қорытындылай келе, агроөнеркәсіптік кешен ауыл шаруашылығының дамуымен
байланысты, оның өндірісіне қызмет ету мен ауыл шаруашылық өнімін
тұтынушыға жеткізу сияқты халық шаруашылығының салалар жиынтығы болып
табылады.
1.2 Агроөнеркәсіптік кешенді дамытуды болжаудың және жоспарлаудың мәні
мен маңызы
Агроөнеркәсіптік кешенінің негізгі сфералары тек салалық құрамымен,
технологиялық ерекшеліктерімен, өндірілген өнімнің түрі және мәнімен ғана
емес, сонымен бірге нарықтық параметлерімен де айқындалады. Ауылшарушашылық
кешені нарықтың әр түрлі үлгілерінің үйлесімі мен өзара іс-қимылын
білдіреді, соның нәтижесінде фирмалардың бәсекелестік бейімділігінің әр
түрлі үлгілерін танытады.
Ауылшаруашылығы өндірісі нарығының бірқатар өзіндік ерекшеліктері бар.
Оның ең бастысы мынадан көрінеді: агроөнеркәсіптік — рыноктік құрылым мен
қарым-қатынас жүйесі әлі де сақталған, ерікті бәсекелестік нарығыне
барлығынан жақын тұрған ұлттық масштабтағы жалғыз және соңғы сала. Оның
негізгі белгілері төмендегідей:
Біріншіден, агроөнеркәсіптік нарығында тәуелсіз өндірушілердің саны
өте көп. Айталық, АҚШ-тың агроөнеркәсіптік кешені 1997 жылғы соңғы халық
санағына сәйкес фермерлік шаруашылықтардың саны 2 млн. 176 мың құрады. Бұл
— олардың барлығын сөздің толық мағынасында фермерлік шаруашылықтарға
жатқызуға болмаса да, аз сан емес.
Екіншіден, ерікті бәсекелестік нарығы болып саналатын агроөнеркәсіптік
нарығының белгісі ретінде әрбір жекелеген өндірушінің бағаға әсер ете
алмауын айтуға болады. Өйткені, ешқандай фермер жекелей алғанда нарықтық
бағаға әсер ете алатындай өнімнің көлемін ешқашан да өндіре алмайды.
Ерікті бәсекелестік нарығының үшінші маңызды белгісі — өнімнің
біртектілігі және қалыптандырылуы. Өндіруші тек қана өз тауарын жарнамалап,
тек өз өнімінің сапасын бөліп көрсете алмайды. Іс жүзінде бір фермердің
астығы сорты мен сапасы жағынан басқа фермердің астығынан ерекшеленуі
мүмкін, бірақ бұл астық бір сорттағы және сападағы қалыпқа түсірілген астық
болса, онда одан ешқандай айырмашылықты табу мүмкін емес.
Ерікті бәсекелестік нарығының төртінші ерекшелігі - бәсекелестікке
бейімсіздеу жаңа фирмалардың рынокке; келуі үшін кәдімгідей қолбайлау
болатын барьердің жоқтығы [5, 101 б].
Нарыққа кіру барьері әр түрлі болуы мүмкін. Олигополиялық және
монополиялық құрылымдағы салаларда оларға ең алдымен масштабтың жағымды
тиімділігі жатады, басқаша айтқанда жоғары қуаттылықтағы өндірісте
шығындарды азайту және өнімнің бәсекелестікке бейімділігін арттыру.
Жоғарыда айтылғандарға орай көптеген фермерлік шаруашылықтарда мұндай
барьер агроөнеркәсіптікнда жоқ. Рас, ауылшаруашылығы өндірісі дамыған
батыстық елдердің агроөнеркәсіптікнда өндірістің концентрациялық өсуіне
қарай бағыт байқалады және ірі фермалар ұсақ, әсіресе қаржы көп кететін
агроөнеркәсіптік салаларымен салыстырғанда экономикалық басымдылығы бар
екенін анық көрсетуде. Сондықтан да, жақын уақыттарда мұндай кіру
барьерлері агроөнеркәсіптікның дамуымен болуы мүмкін, бірақ қазір ол жоқ
немесе өзін жеткілікті дәрежеде көрсетіп үлгерген емес.
Монополияландырылған нарыққа тән басқа кіру барьері пайдаланылатын
техникаға патент алу болып табылады. Барьердің мұндай түрінің ерекше маңызы
ғылымды керек ететін жоғары технологиялық өндіріс салаларында өте жоғары.
Агроөнеркәсіптік те өндіріс ғылыми негізделеді, алайда олар әдетте
агробизнестің басқа салаларында пайдаланылады. Жаңа ғылыми ұсыныстар туралы
ақпараттар мемлекеттік қызметтермен жаппай масштабта таратылады. Сондықтан
да агроөнеркәсіптік өндірісінде барьердің мұндай түрі де іс жүзінде
болмайды. Монополистік бәсекелестік нарығында тағы бір кіру барьерінің түрі
- интенсивті жарнама, оған орасан зор қаржы жұмсалады. Барьердің мұндай
түрінің агроөнеркәсіптікнда шектелуі жоғарыда айтып кеткеніміздей,
өндірілетін өнімнің біртектілігі мен қалыпқа түсірілгендігі болып табылады.
Ерекше кіру барьерінің белгілі бір салада болуы заңдық шектеу немесе
өндірістік ресурстарды еркін сатып алу және сатуға тыйым салуға байланысты.
Дей тұрғанмен, агробизнесі дамыған елдерде агроөнеркәсіптік ресурстарының
нарығы көп болуына сәйкес агроөнеркәсіптік кешені бұндай да барьер жоқ.
Осы айтылғандардың барлығы агроөнеркәсіптік кешенінің еркін
бәсекелестік сферасына жақын тұрғанын аңғартады. Бірақ, соған қарамастан
олай деп түсінуге де болмайды. Біріншіден, агроөнеркәсіптік мемлекеттік
реттеуді керек ететін аймақ болып табылады. Мемлекет белсенді қаржылық және
несиелік саясат жүргізіп, салық жүйесін анықтайды және проценттік үстемеге
ықпал етеді. Бұдан басқа, қазіргі жағдайда агроөнеркәсіптікндағы
мемлекеттік реттеудің маңызды жағы агроөнеркәсіптік өнімдерінің ұсыныс
деңгейіне, ал сол арқылы нарықтық бағаға әсер етуі болып табылады [6, 98
б].
Екіншіден, қазіргі заманғы агробизнесте агроөнеркәсіптік
өндірушілерінің өңдеу компанияларымен және агроөнеркәсіптік өнімдерін
өткізу жөніндегі компаниялармен тікелей ұзақ мерзімдік келісім-шарттық
қарым-қатынасы кең етек жаюда. Бұл жағдайда фермерлік өндіріс жалпы алғанда
рынокке емес, нақты әріптес тұтынушыға бағдар ұстайды. Әрине, сұраныс пен
ұсыныс келісімдік баға деңгейіне әсер етеді, алайда контрактілер
өндірушінің нақты тұтынушыға мақсаткерлік бағдарын білдіретін болғандықтан,
келісім-шарттық қарым-қатынастың іс-қимыл сферасы еркін бәсекелестік
нарығының аймағынан шығып қалады.
Үшіншіден, барлық елдерде белгілі бір дәрежеде мемлекеттік бақылау мен
реттеудің объектісі болып табылатын маңызды агроөнеркәсіптікның ресурсы —
жердің нарығы шектеулі және ерекше.
Бұған қоса шаруашылық бір мезгілде өндірістің саласы және адамдардың
тіршілік сферасы болып табылады. Фермерлік шаруашылық — техникасы,
өндірістік үйлері, малы және басқа өндіріс құралдары бар кәсіпорын ғана
емес, сонымен бірге фермердің мекен-жайы. Ферманы сату немесе сатып алу
тұрғылықты жерін немесе тіпті өмір салтын ауыстыруды білдіреді. Осының бәрі
агроөнеркәсіптік ресурстарының салыстырмалы түрде иммобильдігін, белгілі
бір дәрежеде рыноктік барьер мен жеткіліксіз бәсекелестіктің белгісін
танытатындай.
Соған қарамастан агроөнеркәсіптік экономиканың барлық ірі
секторларының ішінде ерікті бәсекелестік нарығыне бәрінен бұрын жақын тұр.
Бұдан оның агробизнестің және жалпы экономиканың басқа сфераларынан ала
бөтен ерекшелендіретін бірқатар мәнді факторларды байқауға болады, мұның
өзі фермердің жұмыс істеуі мен тағдырын айқындайды.
Ерікті бәсекелестік — бұл, ең алдымен, бағалық бәсекелестік. Бұл
бәсекелестік күрестің жалғыз қаруы өндірістің шығындарын азайту және өнім
сапасын арттыру болып табылатындығын білдіреді. Өнімнің өзіндік құнын
азайту және өнім өндіру көлемін көбейту — фермер табысын арттыратын мүмкін
бағыттар осылар. Іс-қимылдың мұндай моделі агроөнеркәсіптік өнімнің
нарығында ұсыныстың деңгейіне мәнді әсер етпей қоймайды. Қатаң баға
бәсекелестігі өндірістің қарқынды өсуінің және агробизнес дамыған елдердің
агроөнеркәсіптікның жоғары тиімділігінің бірден-бір факторы болып табылады
[7, 58 б].
Өсудің жоғары қарқыны жоғары техникалық және технологиялық база,
өндірістің жалпы мәдениеті арқылы болады. Бұл үшін агроөнеркәсіптікна
техника, жем, тыңайтқыш, жанар-жағар май шығаратын және қызмет көрсететін
салалар, агроөнеркәсіптікна ғылыми зерттеулер жүргізетін салалар жұмыс
істеуі қажет. Дәл осы салалардың жоғарғы қарқынмен дамуы
агроөнеркәсіптікның жоғары өнімділігі мен тиімділігін анықтайды. Осы жоғары
техникалық және технологиялық потенциалды пайдалану қажеттілігіне
фермерлерді мәжбүр ететін бәсекелестік бұл жағдайда күшті ынталандырушы
фактор болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешені арналған материалдық-техникалық ресурстар
нарығы, яғни агробизнестің бірінші сферасына үш ірі сала кіреді: ауыл
шаруашылық машиналарын жасау, тыңайтқыш және химиялық дәрілер шығару, жем
дайындау өндірісі. Бұл салалар типті олигополиялық құрылыммен мінезделеді,
яғни рынокте бірнеше ірі фирмалар болады.
Бұл фирмалардың іс-қимылы өндіріс көлемін анықтауда болсын, баға
белгілеу саясатында болсын өзара келісімде болады. Мұндай рыноктер үшін
сондай-ақ табиғи технологиялық монополия, айта қаларлықтай кіру барьері
тән. Бағаны бақылау мүмкіндігі бар, яғни оны барынша көп шығынның
деңгейінен асырып қоюға болады.
Міне, осылай жоғары бәсекелестік бейімділігі бар ауыл шаруашылық
өндірісі монополияландырылған салалардың өнімін тұтынушы болып табылады.
Агробизнестің бірінші сферасының нарығында бағаның өсу мүмкіндігі — өз
өнімін бәсекелестік бағадан жоғары сатуға мүмкіндігі жоқ фермерлер үшін
үлкен проблема [8, 39 б].
Агроөнеркәсіптік үшін ерекше көкейтесті мәселе сатып алатын ресурстар
мен шығарылатын өнім арасындағы бағалардың қатынасы — баға паритеті
проблемасы болып табылады. Баға паритетін қолдау үшін күрес — фермерлердің
экономикалық саясат саласындағы талабының басты элементі.
Өз кезегінде үлкен агробизнестің өнеркәсіптік компаниялары
фермерлердің тұрақты қаржылық жағдайын қолдауға мүдделі.
Фермерлерге көрсетілетін қызмет сферасының нарығы — дилерлік, жөндеу-
техникалық, агрохимиялық, мелиоративтік қызмет көрсетулер ресурстар
нарығымен тығыз байланысты. Қызметті әдетте техника, тыңайтқыш, жем және
тағы басқа өнімдер өндіруші компаниялар көрсетеді. Бұл сервистік
кәсіпорындар мен олардың филиалының жүйесі өте кең. Айталық, АҚШ-та ауыл
шаруашылық машиналары мен құрал-жабдық шығару жөніндегі бір жарым мыңнан
астам зауыт өз өнімдерін 16 мың бөлшек сауда нүктелері арқылы таратады.
Мұның өзі фермерлерге өндірістік қызметтің кез келген түрін көрсету
жөніндегі фирмаларды таңдауына мүмкіндік береді,
Агроөнеркәсіптік кешен маркетингтік сферасы өзінің құрамы және
атқаратын міндеті жағынан ғана емес, сонымен бірге нарықтық мәні жағынан да
барынша әр түрлі болып келеді. Маркетингтік сфера өз ішінде өнімнің мәні
және фирмалардың бәсекелестік іс-қимылы жөнінен рыноктің төрт үлгісіне
бөлінеді.
Бірінші үлгі — шикізаттық азық-түлік тауарлар нарығы үнжарма, қант
шығару сияқты салалар үшін негізгі және мәнді болып табылады. Оған өнімнің
салыстырмалы түрде біртектілігі, қалыпқа түсірілуі, тауарларды ірі
партиямен сату белгілері тән. Бұл жағдайда жекелеген өнім өндіруші фирмалар
үшін өнімді жарнамалау мәселесінде қиындықтар туындайды, ал баға белгілеу
бәсекелестікке жақын келеді.
Нарықтың екінші үлгісі — жоғары деңгейде өңделген азық-түлік
тауарларының нарығы. Азық-түлік тауарларының осы тобының көлемі дамыған
елдерде соңғы он жылдықта барынша интенсивті дамуда. Бұл рыноктік топта
сатылатын өнімдер біртектілік емес және барынша теңдестірілгендер қатарына
жатады. Олар — консервілер, кондитерлік және темекі өнімдері және басқа
қабылдауға дайын өнімдер. Тауарларды дифференциялаудың жоғары деңгейін бір
заттың кең көлемдегі сортта және сапасының әр түрлі мәнде болуымен
түсіндіруге болады. Алайда, тұтынушылар көзінше тауарларды жиі ауыстырған
сайын олардың арасындағы бәсекелестікте күшейіп, баға приоритеті үшін
мүмкіндік аз болады. Сондықтан да өнімге ерекшелік белгілер беруге ұмтылу,
оны ұқсас тұтынушылық қасиеті бар тауарлар жиынтығынан бөлу азық-түлік
фирмасының рыноктік іс-қимылындағы мәнді белгі болып табылады [9, 100 б].
Мұндай рынокте бәсекелестік күрестің маңызды қаруы — жарнама және
тауарды әр түрлі тәсілмен безендіру және ұсыну. Тауарлардың бұл тобының
нарығы бірнеше көш бастаушы фирмалар билік құратын жоғары
дифференциалданған өнім болып табылады.
Мұндай рынокке кіру барері өте жоғары екендігі көзге бірден ұрып
тұрады. Бірқатар жағдайларда мұнда масштаб тиімділігі және пайдаланылатын
технологияға патенттер жұмыс істейді, алайда басты кіру барьері ретінде
жабыла жарнама жасау болып саналады. Бірқатар өнімдерді жарнамалау үшін
кететін шығын өнім құнының 20%-іне жетеді. Әрине, жаңадан пайда болған
фирмаға рыноктің молшылық жағдайында өзінің тауарымен рынокке ену өте қиын.
Бұл үшін жаңа тауардың көзге көрінетін нақты басымдылығымен қатар жарнама
сферасында орын алу үшін рыноктегі билік құрып үлгірген тауарға қарағанда
орасан зор қаржы жұмсауды керек етеді,
Агробизнес сферасының маркетингтік үшінші рыноктік топшасына төмен
деңгейде өңделген біртекті топ (мысалы, ет жартылай фабрикаттары және жаңа
сойылған ет, сүт өнімдері) жатады. Тауарды өңдеу деңгейі мен оны
дифференциялау деңгейінің арасында тығыз байланыс бар. Өнімді өңдеу деңгейі
төмен болған сайын оны дифференциялау және интенсивті жарнамалау үшін
мүмкіндігі аз болады және керісінше. Бұл рыноктік топқа кіру барьері
салыстырмалы түрде төмендеу, баға белгілеу мұнда бәсекелестікке жақын
жүзеге асырылады.
Нарықтың төртінші үлгісі — азық-түліктік сервис нарығының рөлі дамыған
елдерде соңғы он жылдың ішінде арта түсті. Оған қоғамдық тамақтандырудың
шағын буфеттен бастап қымбат мейрамханаға дейінгі барлық түрі кіреді. Бұл
рынок біртекті емес және өзінің ерекшеліктері көп. Онда жарнама мен
монополияландырудың әр түрлі деңгейіндегі баға белгілеуді еркін рыноктіктен
монополиялыққа дейін өзгерте беретін бірнеше топшаны бөліп көрсетуге болады
[10, 47 б].
Азық-түлік нарығының тағы бір ерекшелігі ретінде оның бірнеше деңгейде
болуын айтуға болады. Рынок нан, сүт және қаймағы алынбаған сүт өнімдері
үшін — жергілікті; ет өнімдері, көкөніс және жеміс үшін — аймақтық;
консервілер және шеттен әкелінген азық-түлік үшін — ұлттық болуы мүмкін,
Тез бұзылатын азық-түліктер рыноктің шекарасын тарылтады, ал
мамандандырылған транспорт пен сақтау қоймалары оны кеңейтеді. Рынок
деңгейінің есебі оны дұрыс бағалау және фермалардың қызметіне болжам жасау
үшін маңызды. Айталық, шағын азық-түлік дүкенінің немесе асхананың сәтті
жерде орналасуы оларды қымбат тұратын жарнамасыз-ақ, ұсынылатын азық-
түліктің бір қалыптағы жиынтығымен-ақ кішігірім монополистке айналдырады.
Жалпы азық-түлік нарығын талдай келе мынаны айтуға болады: агробизнесі
дамыған елдерде бұл рынок — салыстырмалы түрде фирмалардың көп бөлігі
қатысатын және жоғары азық-түліктік дифференциядағы, монополистік
бәсекелестіктегі рынок. Оның үстіне мұнда көш бастаушы фирмалардың тобы бар
екенін де айта кету керек. Баға бәсекелестігімен қатар мұнда жаппай
жарнамалау, азық-түліктік дифференциация және жақсартылған сервис сияқты
факторлар да үлкен маңыз алады. Агроөнеркәсіптікның нарықтық құрылымы мен
маркетингтік сферадағы айырмашылық мынаған алып келеді: агроөнеркәсіптік
өнімдерінің жоғары бәсекелестік ұсынысы салалардың және рынок масштабына
байланысты монополияландырылған сұраныспен бетпе-бет келеді.
1.3 Агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеудің отандық және
шетелдік тәжірибесі
Қазіргі жағдайда Қазақстанда ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты нарықтық
экономиканың экономикалық процестеріне мемлекеттік араласу болмауы керек
деген тұжырым барынша кеңінен тарған. Соған қарамастан, дамыған елдердің
тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, мемлекеттік реттеу агробизнес кешенінің
қажетті буыны болып табылады.
Мемлекеттің агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі, мемлекеттік
бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған нарық
жағдайында да бірқатар обьективтік факторлар мен анықталады. Ең алдымен,
мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста
болғандықтан, өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар
әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әр түрлі қабылданады.
Экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысып отыруы
мүмкін, бірақ олардың көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне
кірігіп кетті және қазіргі жағдайда нарықтық экономикалық теорияның тиісті
тарауларының негізін құрайды. Сонымен қатар кейбір шаралар қалыптасқан
саяси және әлеуметтік коньюнктураның әсеріне ұшырады.
Мемлекеттік реттеу шараларының бірінші тобы өңдірістің әмбеб және
тиімді реттеушісі болған нарықтық тегеріштің барлық жағдайда бірдей қуатты
қару емес екендігін мойындауға негізделеді. Кез келген қазіргі заманғы
экономикалық жүйеде нарыққа бағынбайтын және мемлекеттік араласуды қажет
ететін кең көлемдегі проблемалар бар [11, 25 б].
Ақша айналымы, бюджет, несиелік, салықтық және инвестициялық саясат
сферавсындағы дәстүрлі мемлекеттік макроэкономикалық реттеуден басқа
мемлекет қазіргі заманғы қоғамның көғарас тұрғысынан алғанда шешімнің
нарықтық тегеріштері тиімсіз немесе сәйкес келмейтін микроэкономикалық
проблемалары да шешуі тиіс.
Ауыл шаруашылығында бұл – ең алдымен сыртқы тиімділік проблемасы
немесе экстерналий. Оның мәні мынада: нарықтық жүйеге қатысушылардың өзара
іс-қимыл процесінде үшінші жақтың мүдделерін қозғайтын сыртқы тиімділіктер
туады. Қоршаған ортамен тікелей өзара іс-қимылға түсетін аграрлық өндірісте
экстерналийдің жағымды да, жағымсыз да көптеген мысалдарын келтіруге
болады: жеке учаскеден көшеге шығып өскен таңқурай, көп суландырудан
көршінің өнімінің көбеюі және басқалар.
Жағымсыз экстерналий де жақсы белгілі, бұл – қоршаған ортаны
тыңайтқышпен, пестицидпен, өңдірістің қалдығымен уландыру; ауыл
шаруашылығының зиянкестері, басқа бір жерлерде туындаған және өзін заңы
бойынша таратылатын өсімдіктер мен малдың аурулары [12, 80 б].
Таза нарықтық тегеріш, оның заңдары мен өлшеуіштері тұрғысынан алғанда
өзендерді химикатпен уландыру тікелей өңдірушілердің шығындарына, осы нақты
өнімді тұтынушылардың шығындарына әсер етпегендіктен ешқандай маңызы жоқ
сияқты. Нарықтық тегеріш бұл жерде дәрменсіз және барлық мұндай құбылыстар
ерікті бәсекелестіктің логикасымен толық жарасады.
Жағымсыз экстерналийді реттеуге сыртқы, мемлекеттік араласудың тарихи
қажеттілігі бірді-екілі жағдайлар әлеуметтік проблемаға айналғанда барып
мойындалды. Соның нәтижесінде, біріншіден, бекітуші немесе шектеуші мәндегі
таза әкімшілік, заңдық шаралар қабылданды, екіншіден, ерекше салық саясаты
түріндегі экономикалық шаралар дүниеге келді.
Нарықтық экономикалық теориясы дәстүрлі қарастыратын басқа проблема –
қоғамдық тауарларды қаржыландыру, яғни қоғамның барлық мүшелері ұтатын және
бірге тұтынатын тауарларды қаржыландыру. Сонымен бірге оларға ақшалай
сұраныс жекелеген тұлғалар мен фирмалардың тарапынан жоқ болады, бұл оларды
ешқандай жеке өндіруші шығара алмайды және шығарғысы да келмейді деген сөз.
Аграрлық секторда бұл – жаппай ауыл шаруашылығы ауруларымен және
зиянкестермен күреске жұмсалатын, агроазық-түлік секторында – ауыл
шаруашылығы шикізаттары мен азық-түлігінің сапасына кепілдікті қамтамасыз
ететін тиісті істер мен инспекцияларды ұстауға жұмсалатын шығындар. Еркін
нарықтық тегеріш тұрғысынан алғанда, кез келген тауар, егер ол сұранысқа ие
болса, өмір сүруіне құқы бар. Сұраныс – қоғамдық маңыздылықтың және тауар
бағалығының бірден-бір төрешісі. Егер бір себептермен (көп жағдайда
бағасының арзан болуына немесе жарнаманың жалған болуына байланысты) сапасы
нашар және зиянды тауарлар тез өтіп кетсе, онда бұл рынок заңдарына
ешқандай да қайшы келмейді.
Алайда, тамақтану проблемалары, соның негізінде ұлттың денсаулығы мен
қауіпсіздігі мемлекеттік бақылаудың обьектісі болмай тұра алмайды.
Сондықтан да азық-түлік сапасының қалыптары мен параметрлерін жасау,
экспертиз жүргізу, бақылаушылық қызметтерді ұстау – міне осының барлығын
бюджеттен қаржыландырылатын қоғамдық тауарға жатқызуға болады.
Мемлекеттің келесі маңызды міндеті – монополияға қарсы реттеу және
әділетті бәсекелестікті қолдау. Сыртқы тиімділікті реттеу мен қоғамдық
тауарды қаржыландыруға, яғни жетілген ерікті бәсекелестік жағдайында
мемлекет орындайтын функцияларға қарағанда бұл міндет жетілдірілмеген
бәсекелестіктің нақты жағдайындағы экономикалық теорияға негізделеді.
Мемлекеттің монополияға қарсы қызметінің қажеттілігі рынокті
монополияндыру нәтижесінде қоғамға келетін шығындармен – сату көлемін
азайтумен, бағаны көтерумен, жаңа фирмалар үшін кіру барьерлерімен
түсіндіріледі.Мысалы, АҚШ-та трестерге қарсы саясаттың бастапқы акті 1890
жылы қабылданған Шерман заңы болды. Бұл заң бойынша кез келген өндірісті
немесе сауданы фирмалар арасындағы келісім, бірігу немесе сөз байласу
негізінде шектеуге, сондай-ақ өндірісті монополияндыруға және сауданы
шектеуге тыйым салынды [13, 47 б].
Одан кейінгі актілер 1914 жылғы Клейтон заңы мен 1950 жылғы Селлер-
Кефовер заңында арсыз бәсекелестік, монополиялық іс-қимыл, заңсыз сауда
тәжірибесі ұғымдары нақтыландырылды және кеңейтілді.
Алайда, нақты өмірде бұл заңдардың түсіндірілуі және қолданылуы бір
мағынада бола бермейді. Теориялық тұрғыдан алғанда проблема техникалық
өркениет өңдірістің сандық мәніне минимальді тиімді көлемді анықтауға әсер
етуде қашып құтылмайтын түзетулер еңгізу есепке алсақ, әрбір нақты рыноктің
монополиялығын рұқсат етілетін деңгейін анықтауда жатыр. Сондықтан да заң
түрінде бір немесе бірнеше фирма үшін рұқсат етілген өндірісті
концентрациялау деңгейі әр түрлі салаларда өмір-бақи болмайды және ғылыми-
техникалық өркениеттің өсуімен өзгеріп отырады. Бұл әдетте треске қарсы
істерді қарау бойынша нақты сот тәжірибесінде есепке алынады. Бұл жерде
треске қарсы заңдылық трактовкасы мемлекеттік қолдау саясатына немесе
белгілі бір салаларда өндірісті концентрациялаудың өсуін тежеуге байланысты
аумалы-төкпелі болып отырады.
Бірқатар салаларда ірі корпорациялар билік құратын және
монополияландыру деңгейі жоғары тағам рыноктары бірнеше рет треске қарсы
заңды бұзушылар болып жарияланды. Іс қозғау мен соттық араласудың негізгі
себептері компаниялардың қосылуы және адал емес баға саясаты болды.
Треске қарсы заңның іс-қимылы жүрмей сфера ауыл шаруашылығы
кооперациясы болып табылады. 1992 жылы АҚШ-та ауыл шаруашылығы
кооперативтерін оның көп бөлігінде монополияға қарсы заңдылықты бұзғаны
үшін жауапкершіліктен босататын Акт шықты. Акт ауыл шаруашылығы өнімін
өндірушілерге өнімдерін тарату үшін бірігуге, сондай-ақ кооперативтерде
сақтау мен өңдеуге , маркетингтік агенттіктерді пайдалануға, қажетті
контрактілер мен келісімдерді жасасуға рұқсат етеді. Бұл жағдайда ерекше
жеңілдіктер сүт кооперативтеріне берілген. Актіге сәйкес 1937 жылдың ауыл
шаруашылығы өнімдерінің маркетингі бойынша оларға, Шерман заңына
қарамастан, өнімнің сорты және сапасы бойынша дифференциалданған сату
бағасын белгілеуге рұқсат етілді.
Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы кооперативтік құрамаларының
маркетингтік құқықтары шексіз емес. Ауыл шаруашылығы министріне
кооперативтердің бағаны негізсіз көтеруін шектеу құқы берілген. Сот
тәжірибесінде белгіленгендей, кооперативтер арсыз баға саясатын жүргізу
арқылы бәсекелестерге зиян әкеледі. Олар монополиялық ережені
бәсекелестерін құрту үшін пайдаланған жағдайда монополияға қарсы заң күшіне
еніп, олар сотқа тартылады.
Ауыл шаруашылығы кооперативтеріне берілген жеңілдік ауыл шаруашылығы
өнімдерінің рыногіндегі сатып алушылар мен сатушылардың экономикалық
күштерін теңестіруге бағытталған. Атап өткеніміздей, ауыл шаруашылығы
өндірушілерінің атомдалған бәсекелестік құрылымына ауыл шаруашылығы
шикізатын өңдеу және тарату сферасындағы ұйымдасқан жоғары
концентрацияланған құрылым, ауыл шаруашылығындағыеркін бәсекелестіктің
төмен бағаларына тамақ және сауда корпорацияларының көтеріңкі монополиялық
бағалары қарсы тұрады. Сондықтан кооперативтердің қолы жеткен бірқатар
ұсыныс монополиясы ең кем дегенде фермерлерді тиімді рыноктегі монополияға
жақын жағдайдағы стау бағасын төмендетуден қорғауға қабілетті [14, 12 б].
Таза әлеуметтік мәндегі азық-түлік кешеніндегі мемлекеттік реттеу
шаралары азық-түлік көмегін көрсету бағдарламаларында аталған. АҚШ-та
олардың құрамына азық-түлік талоныненгізу,балалар тамақтануының әр түрлі
бағдарламалары, әйелдер мен балалар үшін арнаулы бағдарламалар және
басқалар кіреді. Азық-түлік талондары табысы аздарға жеңілдік немесе ақысыз
азық-түлік көмегін көрсетуге жұмылдырылған. Балалар бағдарламасы бойынша
мектептерде, жазғы балалар демалыс орындарында және басқа мекемелерде
жеңілдік жасалған тамақтанулар ұйымдастырылады.
Тұрғындардың осы тиісті категориялары үшін ізгіліктік ниеттегі бұл
бағдарламалар рыноктің жағдайына әсер етпей қоймайды. Табыстары барынша
төмен сатып алушылардың сегментін жабатын олар барынша қамтамасыз етілген
тұтынушылардың төлемге қабілетті сұранысына бағадар ұстайтын тұтыну
бағаларын барынша жоғары деңгейде ұстауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге
бұл бағдарламалар олардың өніміне сұранысты кеңейтетіндіктен фермерлерді
қолдаудың шаралары болып табылады.
Дамыған елдердегі өндірістік қызметтер нарықтарын реттеуде маңызды
ролді салық жүйесі атақарады. Ауыл шаруашылығындағы салық салудың
ерекшелігі берілетін жеңілдіктерді шегергенде салықтар фермерлік
шығындарының 2,5-6,0 пайызын құрайды. Бұл жеңілдіктерді келесідегідей
жіктейді: жеделдетілген амортизация, салық салудан басататын немесе салық
сомаларын азайтатын (салықтық несиелер, жеке сала мен компаниялар үшін
жеңілдіктер, шағын бизнес және зиянды кәсіпорындардың пайдасына есептелетін
салықтық кемітулер) салықтық жеңілдіктер резервтік және басқа да қорлар.
Амортизацияны жеделдетіп есептеу механизімі техниканы қызмет ету мерзімінің
бірінші жартысына 23 амортизациялық төлемдердің құнын есептеп өндірілген
өнімнің құнына енгізіледі. Амотизацияны жеделдетіп есептеу артықшылықтарын
жаңа техникаға берілетін пайызсыз қарызбен салыстыруға болады. АҚШ-та
амортизацияны жеделдетіп есептеу тек ғана фермерлік шауашылықтар үшін ғана
емес сонымен қатар, бес жылдың ішінде автокөліктердің, ғылыми жабдықтардың,
жеке арнайы станоктардың және басқа да құралдардың 5 жыл мерзімі ішінде
есептен шығару мүмкіндігі бар ауыл шаруашылығы машина құрастыру зауыттары
үшін де енгізілген. Бұл саланың қайта техникалық қарулануына ықпал етті, ал
фермерлік шаруашылқтарға өндірістік қызмет көрсететін кәсіпорындар бойынша
жаңа машиналар мен жабдықтарды сатып алуға мүмкіндігі туды. Амортизацияның
жеделдетілген нормалары басқа елдерде де кеңінен қолданылды.
Жаңа техникамен технологияларға капиталды инвестициялауды ынталандыру
үшін дамыған елдерде ауыл шаруашылығын өндірістік қамтамасыз ету саласында
арнайы салық салу жағдайлары қарастырылған. Оларға келесілер жатады:
инвестициялардың өсуіне салықтық жеңілдіктерді белгілеу; инвестициялардың
өсіміне келетін салықтық төлемдерді бюджеттік компенсациялау; инвестициялық
кезеңнің аяқталуы кезінде күрделі салымдардың өсіміне салықтық төлемдердің
өтелуі.
Ғылыми-техникалық прогрес жетістіктерін ендіруде салық жүйесінде
бірқатар жеңілдіктер қарастырылған, себебі бұл қосымша шығындарды талап
етеді. Еуропа Қауымдастығының бірқатар елдерінде аграрлық бағдарламаларға
сәйкес ұлттық бюджеттерден ауыл шаруашылығы өндірісті соның ішінде, қызмет
көрсетуші кәсіпорындарды бюджеттерден өтреу қарастырылған. АҚШ-та,
Ұлыбританияда, Францияда және басқа да бірқатар елдерде күрделі салымдар
өсіміне салықтық төлемдерді өтеу механизімі кең таралған. Осы жағдайда
фермер мемлекеттік аграрлық бағдарламаларға қатыса отырып, салықтық
төлемдерді инвестициялық үрдіс толығымен аяқталғанға дейін салықтарды
төлеуді күте тұруы мүмкін. Яғни инфляциялық үрдістерді есепке ала келе
салықтардың көлемі инфляция пайызына қарай азайтылады, ал салықтың сомасы
жылдар бойы бірдей көлемде белгіленеді.
Салықтық реттеу фермерлерге өндірістің нақты жағдайларына байланысты
амортизациялық төлемдерді есептеудің түрлі әдістерін қолдана отырып,
пайдалану арқылы іске асады. Машиналармен жабдықтарға жұмсалған күрделі
салымдардан арнайы салықтық кемітулер АҚШ-та тікелей салықтардан алынып
тасталынады. Инвестициялық салықтық несие пайдадан 6-10 пайызға дейін,
машиналармен жабдықтарға күрделі салымдардың кемітулері болып табылады.
Талдау көрсетіп отырғандай, ауыл шаруашылығына бөлінген бюджеттік
асигнованиялар өндірістік қызметтер нарығына елеулі әсерін тигізді. Әдетте
бюджеттің қаржылары арнайы дайындалған басымдылық мән бағалары мен
кірістері есептелген бағдарламаларға беріледі. Осы мәселелер бойынша АҚШ-та
ақша қаржыларының 60 пайызына дейін бюджеттен бөлінеді, мемлекет
экологиялық зиянсыз техниканы сатып алуға датация бөледі. Мысалы,
Голландияда ішкі топырақтық тыңайтқыштарды егу үшін машиналарды сатып алып
22 пайыз көлемінде олардың құндарынан субсидиялар бөледі.
Дамыған елдерде техниканы сатып алуға берілетін тіклей дотациялар
қазіргі кезеңде өте сирек кездеседі. Бірақ, жеке дағдарыс кезеңдерінде ауыл
шаруашылығының дамуында олар кеңінен қолданылды [15, 107 б].
Батыс Еуропа елдерінде фермерлер қажетті техниканы бір бөлігіне ие, ал
кейбіреулерінің иелігінде олар тіпті жоқ. Яғни ауылдастарының
мердігерлердің (МТБ, машиналық рингтер және т.б.) техникасын пайдаланады.
Мемелекет шаруашылық аралық техникамен жабдықтарды бірқатар жеңілдіктерді
енгізу арқылы пайдалануды ынталандырады. Машиналық рингтер табысты әркет
ететін Австрияда олар федералдық субсидияларды алады. Германияда машиналық
рингтер пайдасыз негізде әрекет етеді. Көршілердің көмегін пайдаланатын
фермерлер үшін салық жеңілдіктері қарастырылған. Батыс Еуропада техниканы
пайдаланудың жалгерлік нысаны кеңінен қолданылады. Мәселен, Ұлыбританияда
өндіруші фиррмалар фермерлерге арендаға тракторларды беріп, техниканың
жұмыс қабілеттілігіне кепілдеме береді. нарықтық экономикасы дамыған
елдерде ауыл шаруашылығы агрохимиялық қамтамасыз етудің ұлттық жүйелері
қалыптасқан. Олар агрохимикаттарды өңдейтін жеке және кооперативтік сауда
кәсіпорындарына қызмет көрсететін және зерттеу фирмалары мен ұйымдардың
мемлекеттік басқару органдарының бірінғай тауар өндіруші желісіне
біріктереді. Жүйелер коммерциялық және кооперативтік болып бөлінеді [16, 51
б].
АҚШ-та минералды тыңайтқыштарды өндіру және бөлу жалпы алғанда
агрохимикалық қамтамасыз ету келесі өзара байланысты буындардан тұрады:
- тыңайтқыштармен шикізаттардың (амиакты, фосфорды, азот қышқылын,
фофориттерді) негізі (базалық) өндірушілері. Бұл кәсіпорындарға сонымен
қатар, химиялық өнеркәсіптің өнімдері кіреді;
- азот, калий және кешенді тыңайтқыштарды өндіру бойынша аймақтық
кәсіпорындар;
- фермерлерді минералды тыңайтқыштармен, пецтициттармен, топыраққа
енгізетін тыңайтқыштарды босату.
АҚШ-тағы минералдық тыңайтқыштарды және пецтициттарды өткізу жүйесі
сәйкес кең тараған. Фермер агрохимикаттармен жабдықтаушысының өзі таңдап
алуға құқығы бар. Ол жақын жерде орналасқан диллерлердің компаниялар мен
коопертивтердің өкілдері немесе аймақтық кәсіпорынға шығуы мүмкін.
Өнімнің коммерциялық жеткізу желісінің қызметін сипаттау үшін кейбір
химиялық компаниялар бойынша келесі мысалдар келтіруге болады. Әйгілі
аммиак өндіруші International Minerals and Chemicals Corp компаниясы
фосфориттерді және калий рудасын өңдейді. Осы компанияның аймақтық
кәсіпорындары жай және кешенді тыңайтқыштарды фосфаттық жем қосымшаларын
шығарады. Компанияның АҚШ-тың оңтүстік-шығыс және орталық аумағында
орналасқан 54 диллерлік пункттерінде жыл сайын 50-75 млн. долл. минералды
тыңайтқыштармен пестицидтерді өндіріп, қызмет көрсетеді. Сонымен қатар,
компания фермерлерге тыңайтқыштармен пестицидтерді қолдану және дақылдарды
өндірудің жаңа технологиясы туралы ақпарат береді.
АҚШ-тағы базалық өндірушілер пестицидтерді 100 көтерме сауда арқылы
өткізеді. Осы жағдайда олардың 10 барлық сатулар көлемінің 70 пайызымен
қамтамасыз етіледі.
Соңғы жылдарда АҚШ-та фермерлердің көбі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
механизмдері
Жоспар:
Кіріспе 3
1 Агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың ғылыми-теориялық негіздері 5
1.1 Агроөнеркәсіптік кешен экономиканың аса маңызды саласы ретінде 5
1.2 Агроөнеркәсіптік кешенді дамытуды болжаудың және жоспарлаудың мәні
мен 9
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеудің отандық және
шетелдік 14
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
2 Агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың қаржылық тетіктерін талдау 25
2.1 Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығының ағымдағы
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2.2 Агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың қаржылық жағдайын талдау 31
2.3Агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудағы Қазақстан Республикасының
ауыл шаруашылығы министрлігінің қызметінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3 Агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың қаржылық тетіктерін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Қазақстандағы ауыл шаруашылығын дамытудағы қаржылық
мәселелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
3.2 Агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың қаржылық тетіктерін
жетілдіру 51
бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер 65
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Агроөнеркәсіптіктың негізгі мәселелерінің
бірі саланы - терең экономикалық дағдарыстан шығару, қайта жаңарту және
мемлекеттің халқын отандық азық-түлік өнімдерін қамту қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мақсатында агроөнеркәсіптік тиімділігін арттыру.
Агроөнеркәсіптік жүргізуде экономикалық тетіктерінің тиімділігін
жетілдіру қажеттілігі бүгінгі кезеңдегі даусыз, өте керекті қозғаушы
күштердің бірі болып отыр. Өндірістің негізгі саласының бірі азық-түлік
мәселесін шешетін, агроөнеркәсіптік өнімдерін өндіретін өндірістің өсімі
әліде болса төмен жағдайда. Қалыптасқан жағдайды талдай отырып экономиканың
ауылшаруашылығындағы шешілмей жатқан мәселелерді қарастырып,
агроөнеркәсіптік өндірісін ынталандыратын іс-шараларды жүзеге асыру қазіргі
кезеңдегі маңызды мәселердің бірі.
Әлемдік экономикаға ықпалдасу біздің еліміз үшін маңызы зор өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру біз үшін
- әлемдік бәсекелеске қатысу, бұл жерде ең бірішші тұтынушылардың мүддесі
сақталынады – сатылатын зат неғұрлым сапалы, бағасы тиімді болса, соғұрлым
өтімді болады.
Нарықтық қатынастарға өту нақты алғанда экономиканың әлдеқайда жаңа
сапалық күйіне көшуді білдіреді. Мұның өзі тұтастай бірқатар объективті
факторлардан көрінеді.
Нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуінің, негізгі шарты нарықтық
іс басындағы субъектілердің толық өзін-өзі басқаруы мен олардың
экономикалық жауапкершілігіне негізделетін тәуелсіздігі болып табылады.
Кез-келген шаруашылық жүргізу нысаны немесе меншік нысаны өздігінен
өндірістің дамуына, өрістеуіне, өнім сапасын, тиімділігін арттыруына,
жұмыскерлердің әл-ауқаты жақсарту мәселелерін шешіп бере алмауда. Бір
мезгілде өндірістік қатынастар, экономикалық ынталандыру мен тұтқалар
жетіліп отырмаса, қомақты күрделі қаржылар да агроөнеркәсіптік нәтиже
бермеуі мүмкін.
Осыған орай, ғылыми негізделген жалпы шаруашылық жүргізу тетіктерін,
және атап айтқанда, ұжымдық кәсіпорындарының шаруашылық тетіктерін де,
жетілдіру аса маңызды мәселе болып табылады. Өндірістің әрбір тәсіліне,
кәсіпорынның әрбір ұйымдық-құқықтық нысанына өзіндік ерекшелігі бар
шаруашылық жүргізу тетіктері сай келуі тиіс. Осыны ескере отырып,
шаруашылық жүргізу тетіктерінің нақгы мазмұны мен оның негізгі элементтері
күрделі түрде өндірістің сол кезеңдегі өсу дәуіріне лайықгы өзгеріске
ұшырауы керек.
Қалыптасып қалған шаруашылық жүргізудің моделі, ең алдымен, негізгі
өндірістік буын болып саналатын агроөнеркәсіптік кәсіпорындарын жетілдіруді
қажет етеді. Бұлай болудың себебі, қазіргі кезде агроөнеркәсіптік өнімнің
өндірісі (өткізу, өңдеу) саласында шаруашылық жүргізу тетіктерін жетілдіру
өте ерекше өзекті және маңызды мәселеге айналуда.
Егер де, жалпы экономика нарық жағдайында қалыпты дамуына қарай бет
бұрсын десек, онда қалыптасқан нақтылы дәлелдемелер негізінде шаруашылық
жүргізудің өндіріске қабілетті экономикалық тетіктерінің негізін қалап,
оның өндіріс тиімділігімен үздіксіз байланыста өмір сүруін болжамдау
қажет. Агроөнеркәсіптік кәсіпорындары деңгейінде бұл процесс шаруашылық
жүргізудің экономикалық тетіктер мәнінің өзгермелі болуы мен осы
тетіктердің ерекшеліктерін анықтау жағдайында жүзеге асырылуы шарт. Бұл
жағдайда нақты кездегі мемлекеттің даму дәрежесін көтеру мақсатында өткен
жылдардағы даму тәжірибесі мен шетел серіктестерінің тарихи даму
тәжірибесін талдау.
Дипломжұмысының мақсаты. Агроөнеркәсіптік өндірісінде нарық
қатынастарының қалыптасуы жағдайында меншік пен жұмыскерлердің мүдделерімен
байланысты біраз өзекті мәселелерін қамтитын, агроөнеркәсіптік өндірісінің
тиімді экономикалық тетіктерін ұсынып, нарық экономикасы жағдайында оның
жетілу жолдары мен формаларының жоғарғы варианттарын таңдап, жетілдіру
жолдарын ғылыми түрде негіздеу болып табылады.
Қойылған мақсатка сәйкес талдау барысында келесі міндеттер шешіледі:
- агроөнеркәсіптік кешен экономиканың аса маңызды саласы ретінде
қарастыру;
- агроөнеркәсіптік кешенді дамытуды болжаудың және жоспарлаудың мәні
мен маңызын анықтау;
- агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеудің отандық және шетелдік
тәжірибесін талдау;
- Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығының ағымдағы жағдайын
талдау;
- агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың қаржылық жағдайын талдау;
- агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудағы Қазақстан Республикасының
ауыл шаруашылығы министрлігінің қызметінің ерекшеліктерін зерттеу;
- Қазақстандағы ауыл шаруашылығын дамытудағы қаржылық мәселелерін
қарастыру;
- агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың қаржылық тетіктерін жетілдіру
бағыттарын ұсыну.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үлкен үш
таруадан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Агроөнеркәсіптік кешендерді дамытудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Агроөнеркәсіптік кешен экономиканың аса маңызды саласы ретінде
Қазіргі заманғы ауыл шаруашылығының осындағы экономикалық процестерге
және ауыл шаруашылығы өнімдерінің рыногіне үлкен бизнестің әсері күшейген
шақтағы аралас салалармен тығыз топтасып кетуі ауыл шаруашылығындағы
экономикалықбағыттарды аралас салалардың әсерінен бөлек қарастыру терең
зерттеуге мүмкіндік бермейтіндіктен, агробизнесті жүзеге асырудың теориялық
- әдістемелік негіздерін дамыту және практикалық әдістерді оқып үйрену
қажеттілігі туады.
70 – жылдардың отандық ғылымында ауыл шаруашылығын аралас салалармен
бір кешенде зерттеу дами бастады. Тиісінше агроөнеркәсіптік кешен атауы
пайда болып, ғылыми және практикалық сөз қолданысына енді. Оның үш саласы –
қор шығаратын салалар, ауыл шаруашылығының өзі және ауыл шаруашылығы
өнімдерін өңдеу, тасымалдау, сақтау және өткізумен айналысатын салалар
кешені. Осы салалармен байланысты іскерлік қызмет өзінің айрықша
ерекшеліктеріне қарамастан өзара тәуелділік және өзара әсер етушіліксіз
табысты жұмыс істей алмайды және дамымайды. Сондықтан да агробизнестің
салалары да төрт негізгі сфераға бөлінеді[1,92 б]
Агробизнес комплексінің басқа сфераларды байланыстырып тұратын ұйтқысы
ауыл шаруашылығы болып табылады. Бірінші сфераға ауыл щаруашылығын
техникамен, жем – шөппен, тұқыммен, тыңайтқышпен, өсімдіктер және малды
қорғайтын дәрі – дәрмекпен, яғни өңдірістің материалдық факторымен
қамтамасыз ететін салалар жатады. Міндеті жағынан бұл сфераға шаруа
өндірісін дамытуға мүмкіндік беретін қаржылық ресурс – несие де кіреді. Бұл
сфера ауыл шаруашығы үшін ресурстар рыногін қалыптастырып, оның техникалық
және технологиялық деңгейін анықтап, ауыл шаруашылығындағы өндіріс
шығынының көлеміне несие алуға баға мен шарт арқылы әсер етеді. Ауыл
шаруашылығы үшін ресурстурды тауып, жеткізуші ретінде бұл сфераның
өнеркәсіптік салалары нарықтық құрылым, өндірісті жинақтау және
мамандандыру сияқты барлық көрсеткіштер бойынша ерекшеленіп, өңеркәсіптің
басқа салаларымен тығыз өндірістік байланыста болады.
Сфералардың үшінші тобы егіс даласынан өнімдерді тұтынушыға жеткізумен
айналысатын салалардың жұмысын қамтамасыз ететін маркетингтік сфераны
құрайды. Дәстүрлі барлық салаларға қатысты маркетингтік арналарға (көтерме
және бөлшек сауда, қойма, биржа, аукцион жүйелері және т.б) қарағанда
агробизнестің бұл саласы өз бетінше жұмыс істейтін өндірістік сала – тамақ
өнеркәсібінің болумен ерекшеленеді. нарықтық экономикасы дамыған елдерде
маркетингтік сфераның орны ерекше және тұрғындар қажеттілігінің өсуі мен
азық – түлік сервисінің дамуына байланысты ол онан сайын өсе түсуде.
Төртінші сфера агробизнесті толықтай және оның жекелеген салаларының
қызметін жақсарту ды қамтамасыз ететін агросервистен тұрады. Мұнда
қызметтің көптеген түрлері, оның ішінде агробизнестің басқа сфераларына
мамандандырылған қызмет көрсету, ғылыми зерттеулер мен жобалар, кадрларды
дайындау мен біліктілігін арттыру, жаңа технологияларды енгізу,
коммуникация, мемлекеттік реттеу және басқару бар. Оның негізгі ерекшелігі
сонда, агросервис мемлекеттік құрылымдар: ауыл шаруашылығын басқару,
рыногті реттеу ұйымдары, ғылыми – зерттеу, мамандандырылған білім беру және
тағы басқа мемлекеттік құрылымдар тұрақты түрде жұмыс істейтін,
агробизнестің бірден – бір сферасы болып табылады [2, 103 б].
Сондықтан да, міндеттерді шектеуден басқа жағдайда бұл сфераны
мемлекеттік және жеке деп екіге бөледі. Жеке сферада агроөндірістік
кешеннің сервистік қызметінің техникалық қызмет көрсету, агротехникалық
және агрохимиялық қызметтер, жерді суландыру, қолданбалы зерттеулер және
ғалымдармен мамандардың консултациясы, материалдық – техникалық жабдықтау
мен қамтамасыз ету және басқа қызметтің түрлері көрсетіледі. Агросервистің
ұйымдары мен кәсіпорындарына сондай – ақ шаруа және фермерлік ұйымдар,
одақтар мен бірлестіктер кіреді. Олар өздерінің алдарына шаруашылық,
экономикалық және әлеуметтік мақсаттарды қойған.
Құрылымдарға талдау жасау көрсетіп отырғанындай, агробизнес және
агроөнеркәсіптік кешендер сандық жағынан болсын, сапалық жағынан болсын
өздерінің құрамы бойынша бір – бірінен ерекшеленеді. Өздерінің қарауындағы
салалар немесе қызмет түрлерінің даму деңгейіне байланысты бұл
айырмашылықтар онан сайын айқынырақ байқалады.
Бір қарағанда дәстүрлі қабылдауға үйренген біздерге таңқаларлықтай
болып көрінетін бір жайт, агросервис құрамында мемлекеттік реттеуші жүйенің
болуы әлгі маңызды айырмашылықтардың бірі болып табылады. Агроөнеркәсіптік
кешеннің отандық схемасында мемлекеттік басқару әдетте әдейі көрсетілген
жоқ. Өйткені, әкімшіл - әміршіл жүйеде мемлекеттік реттеу бүкіл
экономикалық жүйенің басынан аяғына дейін экономикалық дамудың қозғаушы
факторы болғаны айтпаса да түсінікті. Ал, нарықтық экономика жағдайында
мемлекеттік реттеу агробизнес жұмыс істеуінің тегерішіне қосылған
экономиканың аграрлық секторындағы өндірістік және экономикалық процестерді
қамтамасыз етудің басқарушы және үйлестіруші элементі ретінде көрінетіні
рас.
Агроөнеркәсіптік өндіріс пен агробизнесті жекелеген сфераларға бөлу
процесінің экономикалық мазмұны, біріншіден, агроөнеркәсіп кешенінің түпкі
өнімін жасаудағы олардың әрқайсысының орнын анықтауда, екіншіден, тұтастай
алғанда, агроөнеркәсіптік кешеннің тиімді және қарқынды дамуы жекелеген
салалар мен сфералардың рациональді арақатытысынан айқындалатын
болғандықтан, бұл кешендердің ішкі тепе – теңдік құрылымының қажеттілігіде
жатыр. Біздің Республикамызда маркетингтік сфераның (өнімді өңдеу, сақтау,
тасымалдау және өткізу) дамымай артта қалуының басты себебі ауыл
шаруашылығы шикізаты мен азық – түлігінің көп ысырапқа ұшырауы болып
табылады.
Кейбір жылдары жалпы өнімнің 25 – 35 проценті ысырап болған. Біздің
еліміздегі агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің құрылымын Америка Құрама
Штаттарындағымен салыстыру көрсеткеніндей, бұл жердегі айырмашылық бізді
аса қуанта қоймайды . АҚШ – та агроөнеркәсіп кешені түпкі өнімінің 70
проценттен астамы маркетингтік сфераның, тек 10 процентке жуығы
ауылшаруашылығының үлесіне тиеді. Ал, біздің Республикамызда ауыл
шаруашылығының үлесі 50 проценттен асып кетіп отыр. Оның үстіне АҚШ–та ІІІ
сфераның өзінде сауда жүйесі басым, ал бізде бұл жұмыстарды тамақ
өнеркәсібі атқарады.
Дәл осындай жағдай нарықтық экономикасы дамыған басқа елдерде де
қалыптасқан. Мысалы, Францияда азық – түлік құнының 75 проценттен астамы
ауылшаруашылығынан тыс жерлерде жасалады. Скандинавия елдерінде түпкі
өнімдегі тамақ өнеркәсібінің үлесі 65 процент құрайды.
Батыс елдері агроөнеркәсіп кешені құрылымының қозғалысына тән бір
жайт, мұнда азық – түлік өндірумен айналысатын жұмысшылардың жалпы санын
қысқарту байқалады. Мысалы, АҚШ–та 1960–1985 жылдар аралығында мұндай
қысқарту 30 процентке жуық болды. Мұның өзі негізінен ауыл шаруашылығы
өндірісі есебінен жасалып отыр. Ал, өңдеу саласындағы және саудадағы
қызметкерлердің саны өсе түсуде. Айталық, АҚШ-та соңғы он жыл ішінде
агроөнеркәсіп кешенінің маркетингтік сферасында жұмыс істейтіндердің саны
бір жарым есе өсті.
Қорды қажет ететін салалар (агроөнеркәсіп кешенінің бірінші сферасы)
мен шығарылған техника мен ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру
технологиясының бір – бірімен сәйкес келмеуі, егін шаруашылығы мен мал
шаруашылығындағы көптеген технологиялар үшін машиналардың жетілдірілген
жүйесінің болмауы қалыптасқан ауыл шаруашылығы өндірісінің (агроөнеркәсіп
кешенінің ІІ сферасы) үлес салмақтарын салыстыру отандық агроөнеркәсіп
кешенінде салааралық және ішкі салалық сәйкестіктің жоқтығын аңғартады.
Шығарылатын техниканың сапасы да айтарлықтай емес.
Қазіргі заманғы жағдайда экономиканың аграрлық секторын реформалау
ауыл үшін ұсынылып отырған техниканың сәйкессіздігін қатты сезініп отыр.
Кезінде ұжымшарлар мен кеңшарлардың кең ауқымда жүргізілетін өндірісне
ыңғайланып жасалынған техника қазір шағын шаруа қожалықтарының қажеттілігі
мен сұранысына жауап бермейді. Ауыл шаруашылығының өз ішінде мал басына
арналған жем – шөп өңдірудің көлемі мен сапасы, малды азықтандыру
технологиясы мен күту процесінің сәйкессіздігі байқалады.
Бұрынғы КСРО-да, оның ішінде Қазақстанда агроөнеркәсіп кешеніндегі
құрылымдық сәйкессіздіктерді жою әрекеті 80 – жылдардың өзінде бірнеше рет
бой көрсеткен.
Агроөнеркәсіп кешенінің құрылымын ретке келтіру мақсатында Азық-түлік
бағдарламасы қабылданып, агроөнеркәсіптік өндірісті басқару қайта құрылды.
Бірақ, шамадан тыс орталықтандырылу мен әміршіл-әкімшіл экономика
шеңгелінде бұл міндетті орындау мүмкін емес еді. Агроөнеркәсіптік кешен
сияқты кең көлемді жүйеде тиімді құрылымдық өзгерістерді тікелей нарықтық
байланыстар негізінде жүйенің өз-өзін реттеу жолымен ғана жасауға болады.
Экономика сферасында, оның ішінде аграрлық секторда бірдей бастау
алғанына қарамастан, бұрынғы одақтық республикаларда көзге ілмей кетуге
болмайтын өзіндік ерекшеліктер бар. Мұның өзі КСРО тарағаннан кейін пайда
болған барлық жаңа мемлекеттерге, оның ішінде Қазақстанға да теңдей қатысты
[3, 47 б].
Сонымен, жалпы агроөнеркәсіптік кешен салаларының тұрақты дамуы,
отандық өнімнің ұлттық бәсекелестікке қабілетті басымдылықтарын дамыту,
мемлекеттің азық- түлік қауіпсіздігін және мемлекеттік қаржылар мен
материалдық активтерді басқарудың тиімділігін қамтамасыз ету, экономиканың
құрамдас салаларын үйлестіруді жоғары деңгейге жеткізу.
Қазіргі уақытта республиканың агроөнеркәсіптік кешендегі жай-күйі
өндіріс тиімділігінің өсуімен, ауылда қаржылық қызметтер нарығын дамытумен,
ауыл халқының тіршілік сапасын жақсартумен сипатталады. Ауыл шаруашылық
өнімдерін өндіріп қоюдын, өзі жеткіліксіз. Оны сақтап, сапалы түрде
өңдегеннен кейін халыққа уақытында жеткізу керек. Ауыл шаруашылығы бұл
мәселелерді басқа салалардың көмегінсіз шеше алмайды. Сондықтан оның
қажеттіліктерін қамтамасыз етіп, өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп өндірістері
мен ауыл шаруашылығының арасында тікелей байланыс қалыптасқан. Басқаша
айтқанда, агроөнеркәсіп кешені (АӨК) пайда болды.
Агроөнеркөсіптік кешеннің негізгі мақсаты - халықты азық-түлікпен, ал
өнеркәсіпті қажетті шикізатпен қамтамасыз ету.
АӨК құрамында үш негізгі буын бар [4, 58 б]:
1. АӨК-ке қызмет көрсететін, оны техникамен, тыңайтқыштармен
қамтамасыз ететін салалар құрайды;
2. Ауыл шаруашылығы;
3. Тамақ және жеңіл өнеркәсіптері (сурет 1).
Олар ауыл шаруашылығы өнімдерін халық тұтынатын тауарларға
айналдырады.
Сонымен, агроөнеркәсіптік кешенінің құрамына тек өндіріс процесінде,
әрі соңғы өнімді тұтынушыға жеткізуге қатысатын технологиялық және
экономикалық жағынан өзара байланысты салалар кіреді. Азық-түлік өнімдерін
өндіруге және азықтық емес тұтыну заттарын жасауға қатысатын салалар
сәйкестігі агроөнеркәсіптік кешенінің салалық құрылымын құрайды.
Жоғарыда айтылғандарды түптеп келе, агроөнеркәсіптік кешен дамуының
негізгі әлеуметтік- экономикалық мақсаттарын атап көрсетуге болады:
- ауыл шаруашылық өндірісінің тұрақты өсуіне қол жеткізу;
- елдің азық-түлік мәселелерін шешу мен азық-түлік өнімдерін тұтыну
деңгейін ғылыми негізделген нормаларға таяу;
- халықтың ауыл шаруашылығы шикізатынан жасалған азықтық емес
тауарларына деген сұранысын қанағаттандыру;
- аграрлық өнеркәсіпті интенсивті формаға көшіру, соңғы өнім
өндірісінің қарқынды өсуін қамтамасыз ету;
- ресурстарды әлуетті пайдалануды жақсарту және осы негізде өндіріс
тиімділігін жоғарылату;
- бірте-бірте азық-түлік өнімдерін экспортқа шығарушы елге айналдыру
мақсатында сыртқы сауда айналымының құрылымын өзгерту.
Сурет 1 – Агроөнеркәсіптік кешеннің құрылымы
Қорытындылай келе, агроөнеркәсіптік кешен ауыл шаруашылығының дамуымен
байланысты, оның өндірісіне қызмет ету мен ауыл шаруашылық өнімін
тұтынушыға жеткізу сияқты халық шаруашылығының салалар жиынтығы болып
табылады.
1.2 Агроөнеркәсіптік кешенді дамытуды болжаудың және жоспарлаудың мәні
мен маңызы
Агроөнеркәсіптік кешенінің негізгі сфералары тек салалық құрамымен,
технологиялық ерекшеліктерімен, өндірілген өнімнің түрі және мәнімен ғана
емес, сонымен бірге нарықтық параметлерімен де айқындалады. Ауылшарушашылық
кешені нарықтың әр түрлі үлгілерінің үйлесімі мен өзара іс-қимылын
білдіреді, соның нәтижесінде фирмалардың бәсекелестік бейімділігінің әр
түрлі үлгілерін танытады.
Ауылшаруашылығы өндірісі нарығының бірқатар өзіндік ерекшеліктері бар.
Оның ең бастысы мынадан көрінеді: агроөнеркәсіптік — рыноктік құрылым мен
қарым-қатынас жүйесі әлі де сақталған, ерікті бәсекелестік нарығыне
барлығынан жақын тұрған ұлттық масштабтағы жалғыз және соңғы сала. Оның
негізгі белгілері төмендегідей:
Біріншіден, агроөнеркәсіптік нарығында тәуелсіз өндірушілердің саны
өте көп. Айталық, АҚШ-тың агроөнеркәсіптік кешені 1997 жылғы соңғы халық
санағына сәйкес фермерлік шаруашылықтардың саны 2 млн. 176 мың құрады. Бұл
— олардың барлығын сөздің толық мағынасында фермерлік шаруашылықтарға
жатқызуға болмаса да, аз сан емес.
Екіншіден, ерікті бәсекелестік нарығы болып саналатын агроөнеркәсіптік
нарығының белгісі ретінде әрбір жекелеген өндірушінің бағаға әсер ете
алмауын айтуға болады. Өйткені, ешқандай фермер жекелей алғанда нарықтық
бағаға әсер ете алатындай өнімнің көлемін ешқашан да өндіре алмайды.
Ерікті бәсекелестік нарығының үшінші маңызды белгісі — өнімнің
біртектілігі және қалыптандырылуы. Өндіруші тек қана өз тауарын жарнамалап,
тек өз өнімінің сапасын бөліп көрсете алмайды. Іс жүзінде бір фермердің
астығы сорты мен сапасы жағынан басқа фермердің астығынан ерекшеленуі
мүмкін, бірақ бұл астық бір сорттағы және сападағы қалыпқа түсірілген астық
болса, онда одан ешқандай айырмашылықты табу мүмкін емес.
Ерікті бәсекелестік нарығының төртінші ерекшелігі - бәсекелестікке
бейімсіздеу жаңа фирмалардың рынокке; келуі үшін кәдімгідей қолбайлау
болатын барьердің жоқтығы [5, 101 б].
Нарыққа кіру барьері әр түрлі болуы мүмкін. Олигополиялық және
монополиялық құрылымдағы салаларда оларға ең алдымен масштабтың жағымды
тиімділігі жатады, басқаша айтқанда жоғары қуаттылықтағы өндірісте
шығындарды азайту және өнімнің бәсекелестікке бейімділігін арттыру.
Жоғарыда айтылғандарға орай көптеген фермерлік шаруашылықтарда мұндай
барьер агроөнеркәсіптікнда жоқ. Рас, ауылшаруашылығы өндірісі дамыған
батыстық елдердің агроөнеркәсіптікнда өндірістің концентрациялық өсуіне
қарай бағыт байқалады және ірі фермалар ұсақ, әсіресе қаржы көп кететін
агроөнеркәсіптік салаларымен салыстырғанда экономикалық басымдылығы бар
екенін анық көрсетуде. Сондықтан да, жақын уақыттарда мұндай кіру
барьерлері агроөнеркәсіптікның дамуымен болуы мүмкін, бірақ қазір ол жоқ
немесе өзін жеткілікті дәрежеде көрсетіп үлгерген емес.
Монополияландырылған нарыққа тән басқа кіру барьері пайдаланылатын
техникаға патент алу болып табылады. Барьердің мұндай түрінің ерекше маңызы
ғылымды керек ететін жоғары технологиялық өндіріс салаларында өте жоғары.
Агроөнеркәсіптік те өндіріс ғылыми негізделеді, алайда олар әдетте
агробизнестің басқа салаларында пайдаланылады. Жаңа ғылыми ұсыныстар туралы
ақпараттар мемлекеттік қызметтермен жаппай масштабта таратылады. Сондықтан
да агроөнеркәсіптік өндірісінде барьердің мұндай түрі де іс жүзінде
болмайды. Монополистік бәсекелестік нарығында тағы бір кіру барьерінің түрі
- интенсивті жарнама, оған орасан зор қаржы жұмсалады. Барьердің мұндай
түрінің агроөнеркәсіптікнда шектелуі жоғарыда айтып кеткеніміздей,
өндірілетін өнімнің біртектілігі мен қалыпқа түсірілгендігі болып табылады.
Ерекше кіру барьерінің белгілі бір салада болуы заңдық шектеу немесе
өндірістік ресурстарды еркін сатып алу және сатуға тыйым салуға байланысты.
Дей тұрғанмен, агробизнесі дамыған елдерде агроөнеркәсіптік ресурстарының
нарығы көп болуына сәйкес агроөнеркәсіптік кешені бұндай да барьер жоқ.
Осы айтылғандардың барлығы агроөнеркәсіптік кешенінің еркін
бәсекелестік сферасына жақын тұрғанын аңғартады. Бірақ, соған қарамастан
олай деп түсінуге де болмайды. Біріншіден, агроөнеркәсіптік мемлекеттік
реттеуді керек ететін аймақ болып табылады. Мемлекет белсенді қаржылық және
несиелік саясат жүргізіп, салық жүйесін анықтайды және проценттік үстемеге
ықпал етеді. Бұдан басқа, қазіргі жағдайда агроөнеркәсіптікндағы
мемлекеттік реттеудің маңызды жағы агроөнеркәсіптік өнімдерінің ұсыныс
деңгейіне, ал сол арқылы нарықтық бағаға әсер етуі болып табылады [6, 98
б].
Екіншіден, қазіргі заманғы агробизнесте агроөнеркәсіптік
өндірушілерінің өңдеу компанияларымен және агроөнеркәсіптік өнімдерін
өткізу жөніндегі компаниялармен тікелей ұзақ мерзімдік келісім-шарттық
қарым-қатынасы кең етек жаюда. Бұл жағдайда фермерлік өндіріс жалпы алғанда
рынокке емес, нақты әріптес тұтынушыға бағдар ұстайды. Әрине, сұраныс пен
ұсыныс келісімдік баға деңгейіне әсер етеді, алайда контрактілер
өндірушінің нақты тұтынушыға мақсаткерлік бағдарын білдіретін болғандықтан,
келісім-шарттық қарым-қатынастың іс-қимыл сферасы еркін бәсекелестік
нарығының аймағынан шығып қалады.
Үшіншіден, барлық елдерде белгілі бір дәрежеде мемлекеттік бақылау мен
реттеудің объектісі болып табылатын маңызды агроөнеркәсіптікның ресурсы —
жердің нарығы шектеулі және ерекше.
Бұған қоса шаруашылық бір мезгілде өндірістің саласы және адамдардың
тіршілік сферасы болып табылады. Фермерлік шаруашылық — техникасы,
өндірістік үйлері, малы және басқа өндіріс құралдары бар кәсіпорын ғана
емес, сонымен бірге фермердің мекен-жайы. Ферманы сату немесе сатып алу
тұрғылықты жерін немесе тіпті өмір салтын ауыстыруды білдіреді. Осының бәрі
агроөнеркәсіптік ресурстарының салыстырмалы түрде иммобильдігін, белгілі
бір дәрежеде рыноктік барьер мен жеткіліксіз бәсекелестіктің белгісін
танытатындай.
Соған қарамастан агроөнеркәсіптік экономиканың барлық ірі
секторларының ішінде ерікті бәсекелестік нарығыне бәрінен бұрын жақын тұр.
Бұдан оның агробизнестің және жалпы экономиканың басқа сфераларынан ала
бөтен ерекшелендіретін бірқатар мәнді факторларды байқауға болады, мұның
өзі фермердің жұмыс істеуі мен тағдырын айқындайды.
Ерікті бәсекелестік — бұл, ең алдымен, бағалық бәсекелестік. Бұл
бәсекелестік күрестің жалғыз қаруы өндірістің шығындарын азайту және өнім
сапасын арттыру болып табылатындығын білдіреді. Өнімнің өзіндік құнын
азайту және өнім өндіру көлемін көбейту — фермер табысын арттыратын мүмкін
бағыттар осылар. Іс-қимылдың мұндай моделі агроөнеркәсіптік өнімнің
нарығында ұсыныстың деңгейіне мәнді әсер етпей қоймайды. Қатаң баға
бәсекелестігі өндірістің қарқынды өсуінің және агробизнес дамыған елдердің
агроөнеркәсіптікның жоғары тиімділігінің бірден-бір факторы болып табылады
[7, 58 б].
Өсудің жоғары қарқыны жоғары техникалық және технологиялық база,
өндірістің жалпы мәдениеті арқылы болады. Бұл үшін агроөнеркәсіптікна
техника, жем, тыңайтқыш, жанар-жағар май шығаратын және қызмет көрсететін
салалар, агроөнеркәсіптікна ғылыми зерттеулер жүргізетін салалар жұмыс
істеуі қажет. Дәл осы салалардың жоғарғы қарқынмен дамуы
агроөнеркәсіптікның жоғары өнімділігі мен тиімділігін анықтайды. Осы жоғары
техникалық және технологиялық потенциалды пайдалану қажеттілігіне
фермерлерді мәжбүр ететін бәсекелестік бұл жағдайда күшті ынталандырушы
фактор болып табылады.
Агроөнеркәсіптік кешені арналған материалдық-техникалық ресурстар
нарығы, яғни агробизнестің бірінші сферасына үш ірі сала кіреді: ауыл
шаруашылық машиналарын жасау, тыңайтқыш және химиялық дәрілер шығару, жем
дайындау өндірісі. Бұл салалар типті олигополиялық құрылыммен мінезделеді,
яғни рынокте бірнеше ірі фирмалар болады.
Бұл фирмалардың іс-қимылы өндіріс көлемін анықтауда болсын, баға
белгілеу саясатында болсын өзара келісімде болады. Мұндай рыноктер үшін
сондай-ақ табиғи технологиялық монополия, айта қаларлықтай кіру барьері
тән. Бағаны бақылау мүмкіндігі бар, яғни оны барынша көп шығынның
деңгейінен асырып қоюға болады.
Міне, осылай жоғары бәсекелестік бейімділігі бар ауыл шаруашылық
өндірісі монополияландырылған салалардың өнімін тұтынушы болып табылады.
Агробизнестің бірінші сферасының нарығында бағаның өсу мүмкіндігі — өз
өнімін бәсекелестік бағадан жоғары сатуға мүмкіндігі жоқ фермерлер үшін
үлкен проблема [8, 39 б].
Агроөнеркәсіптік үшін ерекше көкейтесті мәселе сатып алатын ресурстар
мен шығарылатын өнім арасындағы бағалардың қатынасы — баға паритеті
проблемасы болып табылады. Баға паритетін қолдау үшін күрес — фермерлердің
экономикалық саясат саласындағы талабының басты элементі.
Өз кезегінде үлкен агробизнестің өнеркәсіптік компаниялары
фермерлердің тұрақты қаржылық жағдайын қолдауға мүдделі.
Фермерлерге көрсетілетін қызмет сферасының нарығы — дилерлік, жөндеу-
техникалық, агрохимиялық, мелиоративтік қызмет көрсетулер ресурстар
нарығымен тығыз байланысты. Қызметті әдетте техника, тыңайтқыш, жем және
тағы басқа өнімдер өндіруші компаниялар көрсетеді. Бұл сервистік
кәсіпорындар мен олардың филиалының жүйесі өте кең. Айталық, АҚШ-та ауыл
шаруашылық машиналары мен құрал-жабдық шығару жөніндегі бір жарым мыңнан
астам зауыт өз өнімдерін 16 мың бөлшек сауда нүктелері арқылы таратады.
Мұның өзі фермерлерге өндірістік қызметтің кез келген түрін көрсету
жөніндегі фирмаларды таңдауына мүмкіндік береді,
Агроөнеркәсіптік кешен маркетингтік сферасы өзінің құрамы және
атқаратын міндеті жағынан ғана емес, сонымен бірге нарықтық мәні жағынан да
барынша әр түрлі болып келеді. Маркетингтік сфера өз ішінде өнімнің мәні
және фирмалардың бәсекелестік іс-қимылы жөнінен рыноктің төрт үлгісіне
бөлінеді.
Бірінші үлгі — шикізаттық азық-түлік тауарлар нарығы үнжарма, қант
шығару сияқты салалар үшін негізгі және мәнді болып табылады. Оған өнімнің
салыстырмалы түрде біртектілігі, қалыпқа түсірілуі, тауарларды ірі
партиямен сату белгілері тән. Бұл жағдайда жекелеген өнім өндіруші фирмалар
үшін өнімді жарнамалау мәселесінде қиындықтар туындайды, ал баға белгілеу
бәсекелестікке жақын келеді.
Нарықтың екінші үлгісі — жоғары деңгейде өңделген азық-түлік
тауарларының нарығы. Азық-түлік тауарларының осы тобының көлемі дамыған
елдерде соңғы он жылдықта барынша интенсивті дамуда. Бұл рыноктік топта
сатылатын өнімдер біртектілік емес және барынша теңдестірілгендер қатарына
жатады. Олар — консервілер, кондитерлік және темекі өнімдері және басқа
қабылдауға дайын өнімдер. Тауарларды дифференциялаудың жоғары деңгейін бір
заттың кең көлемдегі сортта және сапасының әр түрлі мәнде болуымен
түсіндіруге болады. Алайда, тұтынушылар көзінше тауарларды жиі ауыстырған
сайын олардың арасындағы бәсекелестікте күшейіп, баға приоритеті үшін
мүмкіндік аз болады. Сондықтан да өнімге ерекшелік белгілер беруге ұмтылу,
оны ұқсас тұтынушылық қасиеті бар тауарлар жиынтығынан бөлу азық-түлік
фирмасының рыноктік іс-қимылындағы мәнді белгі болып табылады [9, 100 б].
Мұндай рынокте бәсекелестік күрестің маңызды қаруы — жарнама және
тауарды әр түрлі тәсілмен безендіру және ұсыну. Тауарлардың бұл тобының
нарығы бірнеше көш бастаушы фирмалар билік құратын жоғары
дифференциалданған өнім болып табылады.
Мұндай рынокке кіру барері өте жоғары екендігі көзге бірден ұрып
тұрады. Бірқатар жағдайларда мұнда масштаб тиімділігі және пайдаланылатын
технологияға патенттер жұмыс істейді, алайда басты кіру барьері ретінде
жабыла жарнама жасау болып саналады. Бірқатар өнімдерді жарнамалау үшін
кететін шығын өнім құнының 20%-іне жетеді. Әрине, жаңадан пайда болған
фирмаға рыноктің молшылық жағдайында өзінің тауарымен рынокке ену өте қиын.
Бұл үшін жаңа тауардың көзге көрінетін нақты басымдылығымен қатар жарнама
сферасында орын алу үшін рыноктегі билік құрып үлгірген тауарға қарағанда
орасан зор қаржы жұмсауды керек етеді,
Агробизнес сферасының маркетингтік үшінші рыноктік топшасына төмен
деңгейде өңделген біртекті топ (мысалы, ет жартылай фабрикаттары және жаңа
сойылған ет, сүт өнімдері) жатады. Тауарды өңдеу деңгейі мен оны
дифференциялау деңгейінің арасында тығыз байланыс бар. Өнімді өңдеу деңгейі
төмен болған сайын оны дифференциялау және интенсивті жарнамалау үшін
мүмкіндігі аз болады және керісінше. Бұл рыноктік топқа кіру барьері
салыстырмалы түрде төмендеу, баға белгілеу мұнда бәсекелестікке жақын
жүзеге асырылады.
Нарықтың төртінші үлгісі — азық-түліктік сервис нарығының рөлі дамыған
елдерде соңғы он жылдың ішінде арта түсті. Оған қоғамдық тамақтандырудың
шағын буфеттен бастап қымбат мейрамханаға дейінгі барлық түрі кіреді. Бұл
рынок біртекті емес және өзінің ерекшеліктері көп. Онда жарнама мен
монополияландырудың әр түрлі деңгейіндегі баға белгілеуді еркін рыноктіктен
монополиялыққа дейін өзгерте беретін бірнеше топшаны бөліп көрсетуге болады
[10, 47 б].
Азық-түлік нарығының тағы бір ерекшелігі ретінде оның бірнеше деңгейде
болуын айтуға болады. Рынок нан, сүт және қаймағы алынбаған сүт өнімдері
үшін — жергілікті; ет өнімдері, көкөніс және жеміс үшін — аймақтық;
консервілер және шеттен әкелінген азық-түлік үшін — ұлттық болуы мүмкін,
Тез бұзылатын азық-түліктер рыноктің шекарасын тарылтады, ал
мамандандырылған транспорт пен сақтау қоймалары оны кеңейтеді. Рынок
деңгейінің есебі оны дұрыс бағалау және фермалардың қызметіне болжам жасау
үшін маңызды. Айталық, шағын азық-түлік дүкенінің немесе асхананың сәтті
жерде орналасуы оларды қымбат тұратын жарнамасыз-ақ, ұсынылатын азық-
түліктің бір қалыптағы жиынтығымен-ақ кішігірім монополистке айналдырады.
Жалпы азық-түлік нарығын талдай келе мынаны айтуға болады: агробизнесі
дамыған елдерде бұл рынок — салыстырмалы түрде фирмалардың көп бөлігі
қатысатын және жоғары азық-түліктік дифференциядағы, монополистік
бәсекелестіктегі рынок. Оның үстіне мұнда көш бастаушы фирмалардың тобы бар
екенін де айта кету керек. Баға бәсекелестігімен қатар мұнда жаппай
жарнамалау, азық-түліктік дифференциация және жақсартылған сервис сияқты
факторлар да үлкен маңыз алады. Агроөнеркәсіптікның нарықтық құрылымы мен
маркетингтік сферадағы айырмашылық мынаған алып келеді: агроөнеркәсіптік
өнімдерінің жоғары бәсекелестік ұсынысы салалардың және рынок масштабына
байланысты монополияландырылған сұраныспен бетпе-бет келеді.
1.3 Агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік реттеудің отандық және
шетелдік тәжірибесі
Қазіргі жағдайда Қазақстанда ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты нарықтық
экономиканың экономикалық процестеріне мемлекеттік араласу болмауы керек
деген тұжырым барынша кеңінен тарған. Соған қарамастан, дамыған елдердің
тәжірибесі көрсетіп отырғанындай, мемлекеттік реттеу агробизнес кешенінің
қажетті буыны болып табылады.
Мемлекеттің агробизнес жүйесіне араласуының қажеттілігі, мемлекеттік
бақылау мен реттеуге жататын негізгі параметрлері тіпті дамыған нарық
жағдайында да бірқатар обьективтік факторлар мен анықталады. Ең алдымен,
мемлекеттік реттеу шаралары экономикалық саясатпен тығыз байланыста
болғандықтан, өздерінің әлеуметтік және экономикалық маңызы бойынша олар
әртекті болып келеді және қоғамдық пікірмен әр түрлі қабылданады.
Экономикалық дамудың әр түрлі кезеңдерінде бұл шаралар ауысып отыруы
мүмкін, бірақ олардың көпшілігі дамыған елдердің күнделікті қызметіне
кірігіп кетті және қазіргі жағдайда нарықтық экономикалық теорияның тиісті
тарауларының негізін құрайды. Сонымен қатар кейбір шаралар қалыптасқан
саяси және әлеуметтік коньюнктураның әсеріне ұшырады.
Мемлекеттік реттеу шараларының бірінші тобы өңдірістің әмбеб және
тиімді реттеушісі болған нарықтық тегеріштің барлық жағдайда бірдей қуатты
қару емес екендігін мойындауға негізделеді. Кез келген қазіргі заманғы
экономикалық жүйеде нарыққа бағынбайтын және мемлекеттік араласуды қажет
ететін кең көлемдегі проблемалар бар [11, 25 б].
Ақша айналымы, бюджет, несиелік, салықтық және инвестициялық саясат
сферавсындағы дәстүрлі мемлекеттік макроэкономикалық реттеуден басқа
мемлекет қазіргі заманғы қоғамның көғарас тұрғысынан алғанда шешімнің
нарықтық тегеріштері тиімсіз немесе сәйкес келмейтін микроэкономикалық
проблемалары да шешуі тиіс.
Ауыл шаруашылығында бұл – ең алдымен сыртқы тиімділік проблемасы
немесе экстерналий. Оның мәні мынада: нарықтық жүйеге қатысушылардың өзара
іс-қимыл процесінде үшінші жақтың мүдделерін қозғайтын сыртқы тиімділіктер
туады. Қоршаған ортамен тікелей өзара іс-қимылға түсетін аграрлық өндірісте
экстерналийдің жағымды да, жағымсыз да көптеген мысалдарын келтіруге
болады: жеке учаскеден көшеге шығып өскен таңқурай, көп суландырудан
көршінің өнімінің көбеюі және басқалар.
Жағымсыз экстерналий де жақсы белгілі, бұл – қоршаған ортаны
тыңайтқышпен, пестицидпен, өңдірістің қалдығымен уландыру; ауыл
шаруашылығының зиянкестері, басқа бір жерлерде туындаған және өзін заңы
бойынша таратылатын өсімдіктер мен малдың аурулары [12, 80 б].
Таза нарықтық тегеріш, оның заңдары мен өлшеуіштері тұрғысынан алғанда
өзендерді химикатпен уландыру тікелей өңдірушілердің шығындарына, осы нақты
өнімді тұтынушылардың шығындарына әсер етпегендіктен ешқандай маңызы жоқ
сияқты. Нарықтық тегеріш бұл жерде дәрменсіз және барлық мұндай құбылыстар
ерікті бәсекелестіктің логикасымен толық жарасады.
Жағымсыз экстерналийді реттеуге сыртқы, мемлекеттік араласудың тарихи
қажеттілігі бірді-екілі жағдайлар әлеуметтік проблемаға айналғанда барып
мойындалды. Соның нәтижесінде, біріншіден, бекітуші немесе шектеуші мәндегі
таза әкімшілік, заңдық шаралар қабылданды, екіншіден, ерекше салық саясаты
түріндегі экономикалық шаралар дүниеге келді.
Нарықтық экономикалық теориясы дәстүрлі қарастыратын басқа проблема –
қоғамдық тауарларды қаржыландыру, яғни қоғамның барлық мүшелері ұтатын және
бірге тұтынатын тауарларды қаржыландыру. Сонымен бірге оларға ақшалай
сұраныс жекелеген тұлғалар мен фирмалардың тарапынан жоқ болады, бұл оларды
ешқандай жеке өндіруші шығара алмайды және шығарғысы да келмейді деген сөз.
Аграрлық секторда бұл – жаппай ауыл шаруашылығы ауруларымен және
зиянкестермен күреске жұмсалатын, агроазық-түлік секторында – ауыл
шаруашылығы шикізаттары мен азық-түлігінің сапасына кепілдікті қамтамасыз
ететін тиісті істер мен инспекцияларды ұстауға жұмсалатын шығындар. Еркін
нарықтық тегеріш тұрғысынан алғанда, кез келген тауар, егер ол сұранысқа ие
болса, өмір сүруіне құқы бар. Сұраныс – қоғамдық маңыздылықтың және тауар
бағалығының бірден-бір төрешісі. Егер бір себептермен (көп жағдайда
бағасының арзан болуына немесе жарнаманың жалған болуына байланысты) сапасы
нашар және зиянды тауарлар тез өтіп кетсе, онда бұл рынок заңдарына
ешқандай да қайшы келмейді.
Алайда, тамақтану проблемалары, соның негізінде ұлттың денсаулығы мен
қауіпсіздігі мемлекеттік бақылаудың обьектісі болмай тұра алмайды.
Сондықтан да азық-түлік сапасының қалыптары мен параметрлерін жасау,
экспертиз жүргізу, бақылаушылық қызметтерді ұстау – міне осының барлығын
бюджеттен қаржыландырылатын қоғамдық тауарға жатқызуға болады.
Мемлекеттің келесі маңызды міндеті – монополияға қарсы реттеу және
әділетті бәсекелестікті қолдау. Сыртқы тиімділікті реттеу мен қоғамдық
тауарды қаржыландыруға, яғни жетілген ерікті бәсекелестік жағдайында
мемлекет орындайтын функцияларға қарағанда бұл міндет жетілдірілмеген
бәсекелестіктің нақты жағдайындағы экономикалық теорияға негізделеді.
Мемлекеттің монополияға қарсы қызметінің қажеттілігі рынокті
монополияндыру нәтижесінде қоғамға келетін шығындармен – сату көлемін
азайтумен, бағаны көтерумен, жаңа фирмалар үшін кіру барьерлерімен
түсіндіріледі.Мысалы, АҚШ-та трестерге қарсы саясаттың бастапқы акті 1890
жылы қабылданған Шерман заңы болды. Бұл заң бойынша кез келген өндірісті
немесе сауданы фирмалар арасындағы келісім, бірігу немесе сөз байласу
негізінде шектеуге, сондай-ақ өндірісті монополияндыруға және сауданы
шектеуге тыйым салынды [13, 47 б].
Одан кейінгі актілер 1914 жылғы Клейтон заңы мен 1950 жылғы Селлер-
Кефовер заңында арсыз бәсекелестік, монополиялық іс-қимыл, заңсыз сауда
тәжірибесі ұғымдары нақтыландырылды және кеңейтілді.
Алайда, нақты өмірде бұл заңдардың түсіндірілуі және қолданылуы бір
мағынада бола бермейді. Теориялық тұрғыдан алғанда проблема техникалық
өркениет өңдірістің сандық мәніне минимальді тиімді көлемді анықтауға әсер
етуде қашып құтылмайтын түзетулер еңгізу есепке алсақ, әрбір нақты рыноктің
монополиялығын рұқсат етілетін деңгейін анықтауда жатыр. Сондықтан да заң
түрінде бір немесе бірнеше фирма үшін рұқсат етілген өндірісті
концентрациялау деңгейі әр түрлі салаларда өмір-бақи болмайды және ғылыми-
техникалық өркениеттің өсуімен өзгеріп отырады. Бұл әдетте треске қарсы
істерді қарау бойынша нақты сот тәжірибесінде есепке алынады. Бұл жерде
треске қарсы заңдылық трактовкасы мемлекеттік қолдау саясатына немесе
белгілі бір салаларда өндірісті концентрациялаудың өсуін тежеуге байланысты
аумалы-төкпелі болып отырады.
Бірқатар салаларда ірі корпорациялар билік құратын және
монополияландыру деңгейі жоғары тағам рыноктары бірнеше рет треске қарсы
заңды бұзушылар болып жарияланды. Іс қозғау мен соттық араласудың негізгі
себептері компаниялардың қосылуы және адал емес баға саясаты болды.
Треске қарсы заңның іс-қимылы жүрмей сфера ауыл шаруашылығы
кооперациясы болып табылады. 1992 жылы АҚШ-та ауыл шаруашылығы
кооперативтерін оның көп бөлігінде монополияға қарсы заңдылықты бұзғаны
үшін жауапкершіліктен босататын Акт шықты. Акт ауыл шаруашылығы өнімін
өндірушілерге өнімдерін тарату үшін бірігуге, сондай-ақ кооперативтерде
сақтау мен өңдеуге , маркетингтік агенттіктерді пайдалануға, қажетті
контрактілер мен келісімдерді жасасуға рұқсат етеді. Бұл жағдайда ерекше
жеңілдіктер сүт кооперативтеріне берілген. Актіге сәйкес 1937 жылдың ауыл
шаруашылығы өнімдерінің маркетингі бойынша оларға, Шерман заңына
қарамастан, өнімнің сорты және сапасы бойынша дифференциалданған сату
бағасын белгілеуге рұқсат етілді.
Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы кооперативтік құрамаларының
маркетингтік құқықтары шексіз емес. Ауыл шаруашылығы министріне
кооперативтердің бағаны негізсіз көтеруін шектеу құқы берілген. Сот
тәжірибесінде белгіленгендей, кооперативтер арсыз баға саясатын жүргізу
арқылы бәсекелестерге зиян әкеледі. Олар монополиялық ережені
бәсекелестерін құрту үшін пайдаланған жағдайда монополияға қарсы заң күшіне
еніп, олар сотқа тартылады.
Ауыл шаруашылығы кооперативтеріне берілген жеңілдік ауыл шаруашылығы
өнімдерінің рыногіндегі сатып алушылар мен сатушылардың экономикалық
күштерін теңестіруге бағытталған. Атап өткеніміздей, ауыл шаруашылығы
өндірушілерінің атомдалған бәсекелестік құрылымына ауыл шаруашылығы
шикізатын өңдеу және тарату сферасындағы ұйымдасқан жоғары
концентрацияланған құрылым, ауыл шаруашылығындағыеркін бәсекелестіктің
төмен бағаларына тамақ және сауда корпорацияларының көтеріңкі монополиялық
бағалары қарсы тұрады. Сондықтан кооперативтердің қолы жеткен бірқатар
ұсыныс монополиясы ең кем дегенде фермерлерді тиімді рыноктегі монополияға
жақын жағдайдағы стау бағасын төмендетуден қорғауға қабілетті [14, 12 б].
Таза әлеуметтік мәндегі азық-түлік кешеніндегі мемлекеттік реттеу
шаралары азық-түлік көмегін көрсету бағдарламаларында аталған. АҚШ-та
олардың құрамына азық-түлік талоныненгізу,балалар тамақтануының әр түрлі
бағдарламалары, әйелдер мен балалар үшін арнаулы бағдарламалар және
басқалар кіреді. Азық-түлік талондары табысы аздарға жеңілдік немесе ақысыз
азық-түлік көмегін көрсетуге жұмылдырылған. Балалар бағдарламасы бойынша
мектептерде, жазғы балалар демалыс орындарында және басқа мекемелерде
жеңілдік жасалған тамақтанулар ұйымдастырылады.
Тұрғындардың осы тиісті категориялары үшін ізгіліктік ниеттегі бұл
бағдарламалар рыноктің жағдайына әсер етпей қоймайды. Табыстары барынша
төмен сатып алушылардың сегментін жабатын олар барынша қамтамасыз етілген
тұтынушылардың төлемге қабілетті сұранысына бағадар ұстайтын тұтыну
бағаларын барынша жоғары деңгейде ұстауға мүмкіндік береді. Сонымен бірге
бұл бағдарламалар олардың өніміне сұранысты кеңейтетіндіктен фермерлерді
қолдаудың шаралары болып табылады.
Дамыған елдердегі өндірістік қызметтер нарықтарын реттеуде маңызды
ролді салық жүйесі атақарады. Ауыл шаруашылығындағы салық салудың
ерекшелігі берілетін жеңілдіктерді шегергенде салықтар фермерлік
шығындарының 2,5-6,0 пайызын құрайды. Бұл жеңілдіктерді келесідегідей
жіктейді: жеделдетілген амортизация, салық салудан басататын немесе салық
сомаларын азайтатын (салықтық несиелер, жеке сала мен компаниялар үшін
жеңілдіктер, шағын бизнес және зиянды кәсіпорындардың пайдасына есептелетін
салықтық кемітулер) салықтық жеңілдіктер резервтік және басқа да қорлар.
Амортизацияны жеделдетіп есептеу механизімі техниканы қызмет ету мерзімінің
бірінші жартысына 23 амортизациялық төлемдердің құнын есептеп өндірілген
өнімнің құнына енгізіледі. Амотизацияны жеделдетіп есептеу артықшылықтарын
жаңа техникаға берілетін пайызсыз қарызбен салыстыруға болады. АҚШ-та
амортизацияны жеделдетіп есептеу тек ғана фермерлік шауашылықтар үшін ғана
емес сонымен қатар, бес жылдың ішінде автокөліктердің, ғылыми жабдықтардың,
жеке арнайы станоктардың және басқа да құралдардың 5 жыл мерзімі ішінде
есептен шығару мүмкіндігі бар ауыл шаруашылығы машина құрастыру зауыттары
үшін де енгізілген. Бұл саланың қайта техникалық қарулануына ықпал етті, ал
фермерлік шаруашылқтарға өндірістік қызмет көрсететін кәсіпорындар бойынша
жаңа машиналар мен жабдықтарды сатып алуға мүмкіндігі туды. Амортизацияның
жеделдетілген нормалары басқа елдерде де кеңінен қолданылды.
Жаңа техникамен технологияларға капиталды инвестициялауды ынталандыру
үшін дамыған елдерде ауыл шаруашылығын өндірістік қамтамасыз ету саласында
арнайы салық салу жағдайлары қарастырылған. Оларға келесілер жатады:
инвестициялардың өсуіне салықтық жеңілдіктерді белгілеу; инвестициялардың
өсіміне келетін салықтық төлемдерді бюджеттік компенсациялау; инвестициялық
кезеңнің аяқталуы кезінде күрделі салымдардың өсіміне салықтық төлемдердің
өтелуі.
Ғылыми-техникалық прогрес жетістіктерін ендіруде салық жүйесінде
бірқатар жеңілдіктер қарастырылған, себебі бұл қосымша шығындарды талап
етеді. Еуропа Қауымдастығының бірқатар елдерінде аграрлық бағдарламаларға
сәйкес ұлттық бюджеттерден ауыл шаруашылығы өндірісті соның ішінде, қызмет
көрсетуші кәсіпорындарды бюджеттерден өтреу қарастырылған. АҚШ-та,
Ұлыбританияда, Францияда және басқа да бірқатар елдерде күрделі салымдар
өсіміне салықтық төлемдерді өтеу механизімі кең таралған. Осы жағдайда
фермер мемлекеттік аграрлық бағдарламаларға қатыса отырып, салықтық
төлемдерді инвестициялық үрдіс толығымен аяқталғанға дейін салықтарды
төлеуді күте тұруы мүмкін. Яғни инфляциялық үрдістерді есепке ала келе
салықтардың көлемі инфляция пайызына қарай азайтылады, ал салықтың сомасы
жылдар бойы бірдей көлемде белгіленеді.
Салықтық реттеу фермерлерге өндірістің нақты жағдайларына байланысты
амортизациялық төлемдерді есептеудің түрлі әдістерін қолдана отырып,
пайдалану арқылы іске асады. Машиналармен жабдықтарға жұмсалған күрделі
салымдардан арнайы салықтық кемітулер АҚШ-та тікелей салықтардан алынып
тасталынады. Инвестициялық салықтық несие пайдадан 6-10 пайызға дейін,
машиналармен жабдықтарға күрделі салымдардың кемітулері болып табылады.
Талдау көрсетіп отырғандай, ауыл шаруашылығына бөлінген бюджеттік
асигнованиялар өндірістік қызметтер нарығына елеулі әсерін тигізді. Әдетте
бюджеттің қаржылары арнайы дайындалған басымдылық мән бағалары мен
кірістері есептелген бағдарламаларға беріледі. Осы мәселелер бойынша АҚШ-та
ақша қаржыларының 60 пайызына дейін бюджеттен бөлінеді, мемлекет
экологиялық зиянсыз техниканы сатып алуға датация бөледі. Мысалы,
Голландияда ішкі топырақтық тыңайтқыштарды егу үшін машиналарды сатып алып
22 пайыз көлемінде олардың құндарынан субсидиялар бөледі.
Дамыған елдерде техниканы сатып алуға берілетін тіклей дотациялар
қазіргі кезеңде өте сирек кездеседі. Бірақ, жеке дағдарыс кезеңдерінде ауыл
шаруашылығының дамуында олар кеңінен қолданылды [15, 107 б].
Батыс Еуропа елдерінде фермерлер қажетті техниканы бір бөлігіне ие, ал
кейбіреулерінің иелігінде олар тіпті жоқ. Яғни ауылдастарының
мердігерлердің (МТБ, машиналық рингтер және т.б.) техникасын пайдаланады.
Мемелекет шаруашылық аралық техникамен жабдықтарды бірқатар жеңілдіктерді
енгізу арқылы пайдалануды ынталандырады. Машиналық рингтер табысты әркет
ететін Австрияда олар федералдық субсидияларды алады. Германияда машиналық
рингтер пайдасыз негізде әрекет етеді. Көршілердің көмегін пайдаланатын
фермерлер үшін салық жеңілдіктері қарастырылған. Батыс Еуропада техниканы
пайдаланудың жалгерлік нысаны кеңінен қолданылады. Мәселен, Ұлыбританияда
өндіруші фиррмалар фермерлерге арендаға тракторларды беріп, техниканың
жұмыс қабілеттілігіне кепілдеме береді. нарықтық экономикасы дамыған
елдерде ауыл шаруашылығы агрохимиялық қамтамасыз етудің ұлттық жүйелері
қалыптасқан. Олар агрохимикаттарды өңдейтін жеке және кооперативтік сауда
кәсіпорындарына қызмет көрсететін және зерттеу фирмалары мен ұйымдардың
мемлекеттік басқару органдарының бірінғай тауар өндіруші желісіне
біріктереді. Жүйелер коммерциялық және кооперативтік болып бөлінеді [16, 51
б].
АҚШ-та минералды тыңайтқыштарды өндіру және бөлу жалпы алғанда
агрохимикалық қамтамасыз ету келесі өзара байланысты буындардан тұрады:
- тыңайтқыштармен шикізаттардың (амиакты, фосфорды, азот қышқылын,
фофориттерді) негізі (базалық) өндірушілері. Бұл кәсіпорындарға сонымен
қатар, химиялық өнеркәсіптің өнімдері кіреді;
- азот, калий және кешенді тыңайтқыштарды өндіру бойынша аймақтық
кәсіпорындар;
- фермерлерді минералды тыңайтқыштармен, пецтициттармен, топыраққа
енгізетін тыңайтқыштарды босату.
АҚШ-тағы минералдық тыңайтқыштарды және пецтициттарды өткізу жүйесі
сәйкес кең тараған. Фермер агрохимикаттармен жабдықтаушысының өзі таңдап
алуға құқығы бар. Ол жақын жерде орналасқан диллерлердің компаниялар мен
коопертивтердің өкілдері немесе аймақтық кәсіпорынға шығуы мүмкін.
Өнімнің коммерциялық жеткізу желісінің қызметін сипаттау үшін кейбір
химиялық компаниялар бойынша келесі мысалдар келтіруге болады. Әйгілі
аммиак өндіруші International Minerals and Chemicals Corp компаниясы
фосфориттерді және калий рудасын өңдейді. Осы компанияның аймақтық
кәсіпорындары жай және кешенді тыңайтқыштарды фосфаттық жем қосымшаларын
шығарады. Компанияның АҚШ-тың оңтүстік-шығыс және орталық аумағында
орналасқан 54 диллерлік пункттерінде жыл сайын 50-75 млн. долл. минералды
тыңайтқыштармен пестицидтерді өндіріп, қызмет көрсетеді. Сонымен қатар,
компания фермерлерге тыңайтқыштармен пестицидтерді қолдану және дақылдарды
өндірудің жаңа технологиясы туралы ақпарат береді.
АҚШ-тағы базалық өндірушілер пестицидтерді 100 көтерме сауда арқылы
өткізеді. Осы жағдайда олардың 10 барлық сатулар көлемінің 70 пайызымен
қамтамасыз етіледі.
Соңғы жылдарда АҚШ-та фермерлердің көбі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz