Қыз бен жігіт айтысы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
I тарау Айтыс- сөз барымтасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1.1 Айтыс - халық мұраты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.2 Бұрыңғы айтыстағы кірме сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.3 Қазіргі кездегі айтыстың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
22
ІІ тарау. Аманжол Дүйсенбайұлы Әлтаев - айтыскер ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
2.1 Аманжол Дүйсенбайұлы Әлтаевтың өмірбаяны ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
30
2.2 Аманжол мен Дидардың айтысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
47
2.3 Аманжол мен Серіктің айтысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
КІРІСПЕ
Айтыс -- ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан поэзиялық жанр, топ алдында қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы. Айтыс - әдебиет жанры болғанымен, ертеден қалыптасқан халықтық дәстүрдің үлкен түрі. Ойын, той, ас, қыз ұзату, келін түсіру сияқты қазақ тойлары жүйрік ат, білекті палуандармен бірге айтыс ақындары да қатысып, олар айтыс арқылы той қызығы мен мәртебесін көтере түскен. Әрине мұндай жерде айтыстардың өз мақсаты, талабы, шарты бар. Көшпелі елдің қызық-қуанышын бөлісіп келген айтыс халқымыздың сан алуан ойын-той, әр түрлі дәстүрлі думандарда қуана қызықтайтын театры іспеттес болған. Жұрт көпшілік алдында сөз сайысына түскен екі ақынның жеңіске жету жолындағы тапқырлықтары мен алғырлықтарына куә болып, солардың біреуінің намысын жыртып, тілеуін тілейтін жанкүйеріне айналады.
Ақындар айтысында жаттама (трафарет) өлеңдер аз болады. Олар өлеңді табан астында шығарады, тосыннан айтысады. Айтыс үстінде талай күтпеген жайлар кездеседі. Айтысар тақырыбы белгісіз, тосын сұрауларға тап болады. Екі ақын да бірін-бірі тығырыққа қамау үшін, бірін-бірі сүріндіру үшін, өмір құбылыстарын жұмбақ етіп те тартады. Соның бәріне ақындар жөпелдемеде жауап беруге, дәлел айтуға әзір болуы керек. Мұның бәрі ақындардан сөзге жүйріктікті, білгірлікті, тапқырлықты, ұсталықты қажетсінумен қатар, ел-елдің шежіресін, тарихын, жер жайын, этнографиялық ерекшеліктерін білуді керек етеді. Олай болмаған күнде құр ділмарлықпен ештеңе өндіре алмайды, сайыста дәрменсіз болып қала береді. Жаттанды сөз өрнегін қолдану ақынға абырой әпермейді. Қазақ қоғамында ақынның ақын болып танылуы да тек айтыс арқылы жүзеге асқан. Айтыс - ақынның талантын шыңдайтын үлкен өнер жарысы. Айтыстың негізгі салмағы да, түйіні де өмір шындығы. Кешегі Шынболаттай шындықты шыңғыртып айтып жүрген айтыскер ақындар бүгінгі таңда да аз емес.
Айтыс сияқты ауызша халық поэзиясының бұл түрі 19 ғасырда пайда болды, ол кезде қазақ музыкасы дін мен ырымның алғышарттар тізбегінен арылып, дербес халықтық өнер ретінде дами бастады. Бұл кезең халықтың негізгі музыкалық дәстүрлерін - аспаптық, әндік, ақындықты өркендеткен шынайы рухани қайта өрлеу кезеңі болды.
Айтыс - екі танымал әнші-ақындардың арасындағы ақындар айтысы. Ең күшті шайқас - сөзбен, - дейді халық. Айтыс барысында ақындар кез-келген еркін тақырыпта әндік диалог жүргізді.Фольклордың басқа түрлерінен айырмашылығы, айтыс жиналған халық алдында өтеді, ақын-ақындар алдын-ала дайындықсыз сайысқа түседі, өлеңдер мен жауаптар кезекпен өтеді. Бұл тапқырлық, жылдам, бастапқы және дәл, жауға әзілмен және тапқырлықпен жауап беру үшін байқау, мен өзімнің жауабымды домбыра, қобыз және мәнерлі ыммен қосып ән түрінде жауап бере алатынымды білемін.
Айтыс бәсекелес ақындардың талантын көпшілік назарына ұсынады, дарынды, жоғары білімді ақын поэтикалық пікірсайыста жеңіске жетеді, қазылар алқасы - халық жеңімпазды бағалайды, содан кейін оның аты танымал болады.
Айтыстың тамыры ежелгі дәуірде, ырым-жырларда, той әндерінде, хор қойылымдарында, жігіттер мен қыздар арасындағы гимндерде, түрлі ойын-сауықтарда жатыр. Айтыс біртіндеп жақсарып, дамыды. Көптеген үлкен және кіші поэтикалық байқаулардың мәтіндері ауыздан-ауызға өтті. Мысалы, халық арасында кеңінен таралған немесе ХІХ ғасырда қазақ және орыс ғалымдары жазған Орынбай, Шөже, Түбек, Жаңақ, Біржан, Сара, Әсет, Ырысжан, Сүйімбай және басқалары - тұтас туындылар.
Айтыс сияқты ауызша халық поэзиясының бұл түрі 19 ғасырда пайда болды, ол кезде қазақ музыкасы дін мен ырымның алғышарттар тізбегінен арылып, дербес халықтық өнер ретінде дами бастады. Бұл кезең халықтың негізгі музыкалық дәстүрлерін - аспаптық, әндік, ақындықты өркендеткен шынайы рухани қайта өрлеу кезеңі болды.
Айтыс - екі танымал әнші-ақындардың арасындағы ақындар айтысы. Ең күшті шайқас - сөзбен, - дейді халық. Айтыс барысында ақындар кез-келген еркін тақырыпта әндік диалог жүргізді.Фольклордың басқа түрлерінен айырмашылығы, айтыс жиналған халық алдында өтеді, ақын-ақындар алдын-ала дайындықсыз сайысқа түседі, өлеңдер мен жауаптар кезекпен өтеді. Бұл тапқырлық, жылдам, бастапқы және дәл, жауға әзілмен және тапқырлықпен жауап беру үшін байқау, мен өзімнің жауабымды домбыра, қобыз және мәнерлі ыммен қосып ән түрінде жауап бере алатынымды білемін.
Айтыс бәсекелес ақындардың талантын көпшілік назарына ұсынады, дарынды, жоғары білімді ақын поэтикалық пікірсайыста жеңіске жетеді, қазылар алқасы - халық жеңімпазды бағалайды, содан кейін оның аты танымал болады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Ертеде жазу өнері болмағандықтан әдебиеттің негізгі бір саласы айтыс болды. Айтыс қазақ елінің халық ауыз әдебиетіндегі әлеуметтік жүгі мол үлкен бір саласы болды. Ол суырып салып айтатын, тапқырлық, тілдің өткірлігі мен мазмұнына дараланады. Осындай әлеуметтік орны зор айтыстарды сол кездердердегі ел өмірінің шежіресі деуге болады.
Айтыс байырғы төл сөзі, ежелден айтысу, сөз жарысы мен өнер бәсекелестігі ұғымында қолданылып келді. Екі адамның бетпе-бет өнер жарыстырып, бәсекеге түсуі сөз арқылы немесе аспаптарда күй тарту арқылы, не болмаса өлең жолдары арқылы айтысуға да болған. Мұның барлығы ақынның тапқырлығы мен оның суырып салмалығын, қиыннан қиыстыратын кәнәгі шеберлігі, алғырлығын талап етеді. Ерте заманның өзінде ақ өнер алды қызыл тіл деп қазақ халқы жалпы әдеби мұраға, оның ішінде айшықты сөз өрнегі, оның ішінде ақындар айтысына ерекше көңіл бөлген. Қарсы алаңға түскен екі ақынның сөзін сарапқа салған, әділ төрелік айтушы да көпшілік, сөз мәнісін білетін көшелі билер мен абыройлы ақсақалдар болған. Сол себепті екі жақ тапқырлық пен тауып ацтқан уәжді мойындамай, билікті көрер көзге бұруға еш қақысы болмаған. Екі жақта сөз тапқанға қолқа жоқ , аталы сөзге арсыз жауап қайтарады - деген принциптерді қолданған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Зерттеудің негізні мақсаты ұлттық рухани мәдениетіміздің сүбелі қабатын құрайтын, бабаларымыздың қайнар бұлағы мен асыл қазынасын, гауһардай болып табылатын айыс өнерінің қазіргі этномәдени және поэтикалық болмысын зерттеп, анықтау. Айтыс жанрынын 18 ғасырдағы дамуы қалыптасуы мен кейінгі дәуірдегі айтыстың кемелдене түсініуіндегі алатын орны мен оның түрлеріне тоқталу. Жұмыстың басты міндеті айтыс саласының ешқашанда ұлт тарихынан өшпейтін өміршең өмір екенін таныту. Бұл тақырыпты зерттей келе айтыс өнерінің сонау ерте заманнан бері етек алып келе жатқанына көзім жетті. Көне ислам дәуірі тұсында ақындық өнері де дамып, қалыптаса бастаған.
Жұмыстың міндеті:
Қазіргі қазақ айтыс өнерінің поэтикалық болмысын анықтап, айқындау;
Қазіргі айтыс өнерінің лексика-семанитикалық жүйесіне алдау жасау;
Айтыс өнерінің көркемдік ерекшелігіне жүйелі талдау жүргізу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері: Айтыс өнерін зерттеуде оған жан жақты талдау жасау, поэтикалық талдау жүйесін зерттеу, жинақтап, саралау әдістері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс 2 тараудан және бөлімнен тұрады.
І тарау Айтыс сөз барымтасы.
1.1 Айтыс халық мұраты.
Дәстүрлі қоғамдық білім беру жүйесі адам психологиясының ерекшеліктерін, оның дүниетанымы мен ойлауын терең зерттеу үшін қызығушылық тудырады. Ұлттық ерекшеліктер баланың өз халқының мәдени және тарихи тәжірибесін игеруі нәтижесінде қалыптасады. Әр халық адамзаттың ажырамас бөлігі, оның әдет-ғұрыптары мен әдет-ғұрыптарын жасаушы және жалпыадамзаттық мәдениетке өз үлесін қосады. Дәстүрлер - бұл рухани, зияткерлік және материалдық құндылықтардың ұрпақтан-ұрпаққа берілуінің сабақтастығын қамтамасыз ететін қоғамның өзіндік коммуникациялық механизмі. Дәстүр әр халықтың өмірінің моральдық идеясына, оның өмір сүру мағынасына негізделген. Өнер мәдениеттің коды және өзін-өзі тануы ретінде (М. С. Каган).
Халық шығармашылығының өнімді түрлерінің бірі - айтыс (ақындардың ән байқауы), студенттерді шығармашылық білім кеңістігімен жақсы таныстырады, импровизаторлармен бірлік сезімін оятады. Сонымен қатар оқушылардың көркемдік және шығармашылық белсенділіктерін тәрбиелеуге және дамытуға ықпал етеді.
Қазақ әдебиетіндегі ең танымал және кең таралған жанрлардың бірі - айтыс - ақындар айтысы қазақ халқының бай импровизация өнері айқын көрініс тапты. Ақынның дарындылығының жетілгендігін айтыскерлер анықтаған, тек жеңіс оған танылуға және даңққа ие болды. Бірде-бір мереке, фестиваль немесе жәрмеңке айтыссыз бола алмады. Осы шығармашылық турнирлерге жүздеген және мыңдаған адамдар жиналды, атақты далаға жайылған тәжірибелі импровизаторлардың білгірлері мен қазылар алқасы, көпшіліктің қарым-қатынасын бұзып, көрермендердің ықыласына ие болуға мәжбүр болған белгілі бастаушылар. Айтыс дәстүрі кетеді алыс өткен және дәстүрлі поэзияға тамырланған. Оның ежелгі предшественниктерінің бірі жылу аптасы деп санауға болады - қыздар мен аттар арасындағы үйлену тойының әні. Ежелгі ымырашылық әннің диалогтық нысаны болды - бадик, оның көмегімен ірі қара малы асып кететін ауру шығарылды. Ол сонымен қатар екі хормен ән айтты: ер және әйел. Сиқырлы функциясын жоғалтуымен бадик таза ойнақы сипатқа ие болды, рәсіммен байланысты үзді үйде болып, жастарға махаббат туралы декларация түрінде қызмет ете бастады. Сонымен, қайым-айтыстың жанры дайындалып, джигиттер мен қыздар арасында күлкілі әндер байқауы өтті, оған жұмбақтар, эпиграммалар, сұрақтар мен жауаптар, кедергілер және басқалар кірді. Айтыс дәстүрі халықтық шешендікпен, айтыстармен тығыз байланысты - жанр неғұрлым жетілдірілген, бай және жан-жақты, іскери функциялармен шектелмеген, дидактикасыз.
Ұзақ уақыт бойы айтыстың басты тақырыбы - ақыны өздерінің рулары мен тайпаларының жетістіктерін мадақтау болды. Олардың әрқайсысы атақты адамдар мен рулардың батырларын мадақтады, үйірлері, жайылымдары және басқа туыстарының байлығы туралы ән айтты, қарсыласын әрдайым мақтап немесе масқара етті. Ақын жеңу үшін рулардың, тарихы мен қазіргі жағдайын, олардың қарым-қатынасын, аттарын білуі керек және табысқа сену үшін ақсақалдар, ақсүйектер, олардың кейіпкерлері мен қайраткерлерінің өмірбаяны, яғни ақыны толық хабардар болуы керек. Сондықтан ақындар айтысқа ұзақ дайындалды: олар ауылдарды аралап, адамдар мен олардың өмірлері туралы түрлі мәліметтер жинады, содан кейін осы фактілерді поэтикалық пікірсайыста пайдалану үшін.
Кейде айтыс күтпеген жерден пайда болды. Сирек кездесетін ақындардың өздері болашақ қарсыластарымен кездесулерді іздеді: Біржан алыстағы Көкшетаудан Жетісуға Сараға бәсекелес болды, ал Шөже Қарқаралы ауданындағы Балта мен Кемпір-байды байқады. Көп жағдайда айтыстар мерекелер мен мейрамдарда ұйымдастырылды. Мысалы, Жамбыл бұл тойға арнайы Құлмамбетпен шақырылды, Тезек әйгілі ақындар Сүйімбай, Төбек, Майкөт айтыстарын ұйымдастырды. Айтыс мерекенің мазмұнын ашты, оған эмоциональды рең берді, қоғамда тәрбиелік рөл атқарды, ақындардың репертуарына түспеуге тырысты, олардың мұқият репликалары қанжардың ұшынан гөрі көп әсер етті.
Айтыс таныстан басталады: ақындар бір-бірімен танысады, сұрақтар қояды, дауды, оның тарихын анықтайды. Содан кейін олар отбасын мақтап, жаудың отбасын қорлады, осылайша ақындар өз отбасының абыройы мен мүдделерін қорғады. Алайда айтыстың тақырыбымен шектеліп қана қоймай, сонымен қатар әлеуметтік теңсіздік пен әйелдер бостандығының өткір проблемаларына да тоқталды.
Жұмбақтар-жұмбақтар (жұмбақ-айтыс) өмірдің, ғаламның және тарихтың пайда болу тақырыптарын қамтыды. Айтыстың аталған түрлерінен басқа тур-айтыс, сүре-ай, жазба-айтыс, ертегі айтысы және басқалары бар. Кейбіреулері қысқакүнделікті өмірмен (ойын-айтыс) байланысты ойнақы көңіл-күй, басқалары философиялық және әлеуметтік мәселелерімен (айтыстар) ерекшеленеді, ал басқалары диалогтық формада фольклордың дәстүрлі жанрларын ұсынады (айтыс-жұмбақ, айтыс-ертегілер т.б.)
Айтыс қазақ халқының өмірінде маңызды әлеуметтік-педагогикалық құндылықтарға ие болды, балалар мен жасөспірімдердің көркемдік және шығармашылық іс-әрекетін дамытуға түрткі болды.
Біржан мен Сара айтысы жарқын ән байқауына мысал бола алады. Бұл ақындардың шығармашылығы жоғары көркемдік және әлеуметтік мазмұнымен ерекшеленеді. М.Төлебаевтың Біржан мен Сара айтысының негізінде жазылған опера белгілі
Қазақ ауыз әдебиетінің қазынасы ғасырдан-ғасырға құрылып, беріліп келеді ғасырда, ұрпақтан-ұрпаққа, халықтан шыққан талантты адамдар. Сұл-танбай, Шоже, Кемпірбай - бұрын өмір сүрген және жұмыс істеген көрнекті импровизациялық ақындар. Олардың жарқыраған жұмыстарын кейіннен Жамбыл, Құлмамбет, Иса, Доскей, Нартай, Кенен жалғастырды. Олардың жұмыстары халықтық өнердің алтын қорына енген.
Біздің заманымызда айтыс дәстүрін қазіргі ақын-импровизаторлар жалғастыруда және жетілдіруде: Әсия, Әселхан, Альфия, Баянғали, Қоныс-бай және басқалар. Халық шығармашылығының өзіндік жанры - жастар арасындағы айтыс ерекше өзекті.
Импровизация шығармашылық жұмыс ретінде, тәртіпсіздіктен бұйрықты шығарудың ең басты әрекеті ретінде, тек өзін-өзі анықтайтын интуитивті әрекет ретінде әсер мен эмоциялар хаосында, шебер қиялдың еркін ұшуы сияқты - мұның бәрі өнердің әр түрлі түрлеріне таныс. Этимология импровизацияның айқын белгісі ретінде кенеттен пайда болуды талап етеді [1].
Импровизация автордың көркемдік ойының дамуының максималды жылдамдығына кепілдік беруі керек, бұл дайындықсыз шығармашылық сияқты, сондықтан оның басқа шығармашылық түрлерінен артықшылығы бар. Бұл - бір тапсырмада жан мен ақылдың барлық күштерін, ерік-жігерін, қиялын дер кезінде шоғырландыру мүмкіндігі.
Түпнұсқа жанрға құмарлық бастауыш сынып оқушыларынан басталады. Мектепішілік, , қалалық айтыс ұйымдастырылады. Жеңімпаздар айтысты ұйымдастырудың жоғары деңгейіне шығады. Қыздар мен ұлдар, әртүрлі аймақтардың өкілдері де жиналады, олардың әрқайсысының өзіндік стилі, ойлау түрлері болады.
Қазақстан Республикасының білім беру тұжырымдамасы (1994 ж.) Айтыс жанрының жандануына және қызығушылығының артуына ықпал етеді: ... педагогиканың осы бағытын сыни тұрғыдан қарастырып, барлық құндылығын сақтай отырып, оны оқытылған аудиторияның этникалық қажеттіліктеріне сәйкес реформалау қажет.
Айтысты өткізудің белгілі бір шарттары бар, оны бай мазмұнмен, материалды түпнұсқалық ұсынумен, поэтикалық шығарманың талаптарын сақтай отырып, найзағай-импровизациямен толықтыру керек. Орындау этикасы маңызды емес, импровизация процесінде қанатты сөздер пайда болады, көркем сөздің сөздік қорын байытатын жаңа тіркестер пайда болады.
Кейде болжанбайтын жағдайлар туындайды, қарсыластың шеберлігі жақсы бағытталған сөзбен, жанкүйерлердің мазасын кетіреді. Қатаң, объективті судьялар жеңімпазды анықтап, бағалы сыйлықтар береді.
Ежелгі өнерді жандандырып, мазмұны байыды, формасы мен тілі жетілдірілуде, бірақ айтыстың өзіндік ерекшелігі сақталады - оны орындау заманауи техникалық құралдармен қаруланған, қойылымдар жазба уақытында жазылып отырады.
Көркемдік және шығармашылық іс-әрекет адам өмірінің аналогы болып табылады, мұнда басты функция оның әлеммен қарым-қатынасын, көретін қарым-қатынасын, тәжірибесін және т.с.с рухтандыру болып табылады. Мұғалімнің жұмысы тұтастай алғанда адамның мінез-құлқын құру болып табылады. Халықтық өнер өкілдерімен қарым-қатынас жасау кезінде адамның адаммен тікелей, тікелей қарым-қатынасы, адамдардың өзгермелі әрекеті ретінде байланыс болуы керек. Оқыту мен тәрбиелік әрекеттестіктің тиімділігі бағытталған, жүйелі студенттердің көркемдік және шығармашылық белсенділігіне ықпал ететін педагогикалық процесті білікті бағыттау. Студенттердің халықтық өнерге деген көзқарасы көркемдік қызметтің үш түрінде жүзеге асырылады: халық шығармашылығымен танысу, көркемдік білім алу және өзіндік шығармашылық.
Эмоциональды - логикалық тұрғыдан қабылданған ақпарат көркемдік және шығармашылық іс-әрекет объектісін қабылдау негізі болып табылады, ал мұғалім-менеджердің әрекеті, ең алдымен, оны өзара әрекеттесуді жандандыруға бағытталуы керек.
Адамның көркемдік және шығармашылық қабілеттерін дамытудың негізі болып өсу мен белсенділік процесінде оның жалпы дамуына байланысты объективті заңдар табылады. Көркемдік және шығармашылық мүмкіндіктер - бұл бірлескен әрекеттің нәтижесі, бүкіл мидың, ең алдымен ми қыртысында орналасқан жүйке орталықтарының қызметі. Олар өзара тығыз байланыста қаншалықты белсенді жұмыс жасайтындығына, сондай-ақ олардың даму деңгейіне байланысты, ойлаудың шығармашылық сапасы мен шығармашылық белсенділікке ықпал ететін адамның іс-әрекеті байланысты болады.
Көркем шығармашылық - шығармашылықтың мәні, негізі мен шыңы. Осы өте қызықты және қызықты тақырыпты зерттей отырып, сіз өмірдің ең құпия құпияларын түсіне аласыз. Ұлы суретшілердің атақты екендігі дәл осындай түсініктерге ие [2]
Қызметтің бір түрінде дамитын шығармашылық қабілеттер басқа қызмет түрлеріне шығармашылық қатынасты оятады. Қабілет - адамның жеке психологиялық қасиеттерін дамытудың мәні.
Адам қабілеттерінің барлық алуан түрлері, әдетте, бір-бірін айтарлықтай толықтыратын күрделі, бірлікте әрекет етеді. Олардың біреуінің дамуы екіншісінің өзгеруіне және жетілуіне әкеледі.
Әдебиетіміздің ауыз өнерінен қалып алып,қазіргі дәуірімізге дейін келе жатқан,ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тапқан,өнердің күрделі де, көне саласы - айтыс. Айтыс - өлең жолымен қағып,қарсыласқа шындықты айту негізінен пайда болған өнердің түрі.Машығы мол,айла-тәсілі көп,аталы сөзді орнымен қолдана білген ақын ғана мәрелі жеңіске жетеді.Көне ислам дәуірі әдебиетінің кезінде-ақ ақындық өнер біртіндеп дамып қалыптаса бастаған.Сөзге дәлел болуы үшін сол кездегі өмір сүрген Әбу Насыр әл-Фараби,Махмұт Қашқари,Жүсіп Баласағұн,Сүлеймен Бақырғани сияқты аты әлемге мәшһүр ойшылдардың шығармаларымен қалыптасып,өзіндік даму жолына түсті.
Айт деген - бұйрық райлы етістіктің мағынасы сөйле деген бұйрық райлы етістікпен мағынасымен бірдей емес.Айт - көкейіңдегі рас пікірді,санаудағы шындықты ақиқатты сыртқа шығар сөзбен (бейнесөзбен,қимылмен,бейнесөзбен,д ыбыссөзбен,шешенсөзбен,көсемсөзбен) жеткіз деген мағынада болады.
Айтыс - өзегі шындықпен суырылған өлең.Өлең - жалаң бунақ,жайдақ бунақ,жалаңаш ырғақ,құрғақ ұйқас емес,әуезбен әдіптелген,домбыра үнімен көмкерілген,ақынның айту мәнерімен жымдастырылған,халықтың қолпаштауымен желпіндірген тоғыспалы (синкретті) өнер туындысы. [3]
18 ғасыр айтыстарының кейде үш адам айтысы келетін түрлері,орта тұстан түсінік беруші немесе қыздырып дем берушілердің қосылып кетіп отыратыны бар.Түбек пен Құлманбет айтысы да сондай айтыс.
Ақындық өнердің табиғатын,сипатын дәл танып,оның тарихы мен бүгінгі болмысын терең зерттеген білімпаздардың бірі академик Мұхтар Әуезов ақындықтың бірнеше саласын ажыратады: Эпик ақындар - бұған Марабай,әнші ақындар - бұған Біржан,Ақан,Жаяу Мұса;айтыс ақындары - бұған Шөже,Құлмамбет,халық мұңшылары - Асан қайғы секілді ақындар тобын жатқызады. [4]
Әр нәрсені,әр жаңа құбылысты сөз еткенде оның қаншалықты ой салмағын көтеруге,бұрынғы шумақ жүйесінің көркемдік мәнерін қаншалықты дамытты дегенге орынды пікір айту осы мәселенің негізгі дәні болмақ! Шумақтың структуралық құрылысының өзгеруі,аясының кеңеюі,тармақ санының молаюы,әрі ұзынды-қысқалы болушылығы өлеңдегі үннің,мазмұннығ кемелденуіне кең өріс ашты.Сонымен қатар,поэзияның әрі мен ажары болып табылатын поэтикалық тәсілдің бірі - ырғақ.Ырғақ - еңбек қимылынан,сөздердің дұрыс орналасуынан,берік байланыс құрап,күрделілікке көшеді.
Әл-Фараби өзінің өлең кітабында поэзияның бірқатар теориялық мәселелеріне өлеңнің композициялық құрылысына,шумағына,өлшеміне,ұйқасы на,т.б шолу жасады.Жақсы өлеңде қашанда басы артық,оғаш тұрған шумақ,тармақ болмайтынын ескертті.Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат атты еңбегінде Фараби ақындарды үш топқа бөліп қарастырады,әрі әрбір топқа өзінше сипаттама береді.Бірінші топқа Фараби табиғи дарыны мол,тамаша теңеулер табуға мейлінше бейім,бірақ өлең өнерінің сын-сипаты мен яғни теориясымен онша таныс емес ақындарды жатқызады.Ал,енді екінші топтағылары,өлең өнерімен толық таныс ақындар,олар өлең жазу қағидасына да,бейнелеу құралдарын пайдалануға да шебер болып келеді.үшінші топтағылар - жоғарыда аталған екі ақындық топқа еліктеушілер деуге болады.Бұлардың әлі өзіндік жазу мәнері толық қалыптасқан емес.Яғни,Фараби біз әңгіме отырған ежелгі дәуірдегі араб,парсы және грек поэзиясының тарихи тақырыбы,композициялық құрылымы,өлшемі,шумағы,ырғағы,тарма ғы,буыны,бунағы,ұйқасы,түр-тұлғасы т.б мәселелеррін әбдебиетші,ғалым жан-жақты зерттейді.
Түркі тектес халықтарды айтыстың ертеде өзге жанрлардан басым сала болып келгенін дәлелдейтін жазба ескерткіштердің бірі - Махмұт Қашқаридің Диуани лұғат ат-түрік атты еңбегі.Осында берілген Жаз бен Қыстың айтысы өзінің сыртқы түр-құрылысы мен мазмұны жағынан мысал айтыстың бағзы бір үлгілерін еске түсіреді.Тіпті,өзін дәріптей аспанға көтеріп,қарсыласын тұқырта сынап,аяусыз мінеп-шенеуі жағынан бұл нұсқа өзіміздегі ақындар айтысына да,көбірек ұқсас:
Қыс:
Ауруды емдедім,
Қуаттар ерлерім.
Тұлпарларды жемдедім,
Күш беремін тәнге де...
Ауру-сырқау тынады,
Дұшпандарды бұғады.-
деп, келесі бір сәтте қарсыласа Жазға үлкен мін таға сөйлеп:
Сен келіп-ең әлденіп,
Бәрі бірдей әрленіп.
Шыға келер секіріп,
Жылан уы жетіліп.
Бүйі жүрер тайраңдап,
Шыбын-шіркей жайраңдап...
Жауда қыста тынады,
Жазда ғана құлағы,
Ербеңдей ке тұрады,-
деп айыптайды.Жаз да қарап қалмай:
Айдың нұры төгілді,
Жұлдыздар да өрілді.
Ақша бұлттар көрінді.
Шапқылады бұлақтар,
Қарашы кеп,сайларды.
Жасыл көлге айналды.
Жер жасарып жайланды,
Лебі есті өмірдің,
Халық бас қосқан.
Ол тек қазақ жұртшылығында ғана емес,түркітектес халықтардың баршасына ортақ болып табылады.Сонымен қатар,Иранды қоса есептегенде,тіпті арабтың бәдуйлер деп аталатын тайпаларында да болған деседі.
Айтыс - әр елдің өз тілінде атау алған.Ұлы ұстазымыз Мұхтар Әуезов: Айтыс - заманында өзге елдерде де болған,-дейді. Арабтар - мұғалақат деп атаса,өзбекте - лафар,қырғызда - айтуш деп,өз тілдеріне сәйкестендірілген нұсқада сақталған.Оның өзге өнерден үстемдігі,һәм ерекшелігі - өзінің ұзақ уақыт бойында даму сатысында болған оқиғаны,шындық пен ақиқатты өткір тілмен бүкпесіз баяндауында.Импровизаторлық өнер,суырыпсалмалық сөздік қор поэзиямыздың ең күрделі жанры болып табылады.
Өнердің жанданып,ел арасында қошеметке бөлене бастаған тұсы - (18-19ғ).Бұл ғасырлар шеңбері тек ру шеңберінен шықпай,құлдық таптаурынның қамытын киіп,ру-аралық кемшілік іздеп,араға жік салу дәуірі болғаны бесенеден белгілі.Алайда,бұл дуірдің де өз сұрқылтайлары болған.Атап өтсек: Сүйінбай,Шөже,Майлықожа,Тезекбай,Әс ет,Кемпірбай және тағысын тағы.Бұл өнердің де жілігін шағып,майын қалқып,яки оның әртүрлі саласымен жан-жақты таныс болып,қарсыластың не жайлы айтқанын,терең қорыта,білген жөн! Мәселен, оның түрлері:бәдік,қыз бен жігіт,жұмбақ айтыс,жануар мен адам айтысы және салт болып табылады.
Айтыстың түрлері
(1-кесте)
Айтыс
Бәдік
Жар-жар
Жануарлар мен адамдар
Жұмбақ
Салт
Айтыстың бұл түрі өте көне дәуірден келе жатқан айтыс. Ол адамзаттын табиғаттың жұмбақ сырына түсінбеген кезінде, шаманизм дін нанымындарына байланысты туған. Адам өзі танып білмеген күшттердің бәріне табынған. Сол күштердің барлығының өз иесі бар деп сенген. Соларға құлшылық етіп, жалбарынған.
Қазақ халқының әдет-ғұрып, ұлттық ойын-сауық ойындарының бірқатарына айтыс арқау болып отырады. Осындай ойын-сауық айтыстарының бір түрі - "Жар-жар".
Төрт түлік халық ауыз әдебиетінде ерекше орын алады. Онда жануарлар мен адамның айтысы да кездеседі. Мысал үшін иесі мен сиырының айтысын алайық.
Айтыстардың ішінде ерекше орын алатын түрі - жұмбақ айтысы. Жұмбақ айтысы халықтың өмір, табиғат құбылысын білсем деген арман-тілегінің елесі. Алуан өмір құбылыстарын түсіну, білу, білмегендерді соған жетектеу, әсіресе жастардың ойсанасын кеңейту тілегінен туады.
Салт айтысы екіге бөлінеді: қыз бен жігіт айтысы, ақындар айтысы. Қыз бен жігіт айтысы. Қыз бен жігіт айтысы көбіне ойын-тойда айтылады. Ойын-тойдың бір бөлімі болып кіруі оның салт өлеңі екендігін айқындайды.
Ең көне түрі - ілкім заманнан пайда болған - бәдік айтыс.Оны көбіне шаманизм,шамандық діни-наныммен байласныстырып,барлық жаратылыстың өз иесі бар шатасуынан туған көне түрі.Ерте заманда біреудің малы жұқпалы дертке ұшыраса,яки қарақұрт,бүйі,жылан шақса,ондай жағдайда, төңіректегі ауылдың қыз-жігіттері бәдік айту арқылы ауру-індетті қайтарудың ұжымдық ахуал туғызуды көздеген.Сондай бәдік айтысының көне түрі төмендегідей:
Айт дегеннен айтамын-ау бәдікті,
Қара мақпал тоным бар, барша әдіпті.
От оттамай,су ішпей жата берсе,
Бәдік емей немене бір кәдікті, ай көш!
Бәдік кетіп барады жатқа таман,
Жүген ала жүгірдім атқа таман.
Құдай оңдап бәдікті қолға берсе,
Итере сал,кәпірді,отқа таман,ай көш!
Бәдік, бәдік деседі,
Бәдік желдей еседі.
Асқар,асқар тауларға,
Ағыны қатты суларға,
Айнала соққан құйынға көш
Ай көш десе,көшеді,ай көш.
Көшер болсаң,ай бәдік,Меккеге көш,
Кемпір менен мүжіген шекеге көш,
Көш айласын білмесең,мен айтайын,
Қойдан-қойға жүгірген текеге көш,ай көш!
Көшер болсаң,әй бәдік Арқаға көш
Қарағайды қақ жарған жаңқаға көш.
Көш айласын білмесең мен айтайын,
Қойдан-қойға жүгірген марқаға көш,ай көш!
Көшер болсаң,әй бәдік жыланға көш,
Құйрығы жоқ,жалы жоқ,құланға көш.
Көш айласын білмесең мен айтайын,
Жердің-жүзін қаптаған тұманға көш,ай көш!
Жұрқаға көш,әй бәдік Жұрқаға көш,
Құлан,киік жайылған қырқаға көш.
Көш айласын білмесең,мен айтайын,
Күресіннен күл шашқан бұқаға көш,ай көш! [5]
Бертін келе,адамдардың сана-сезімдері оянып,ауру-індеттердің шығу-себебін біле бастады.Осы кезде бәдік айту жастардың ойын-қалжыңына айналды.Бәдік айтысының бертінгі түрі төмендегідей:
Жігіт:
Қара тауым дегенге,Қара тауым,
Тау басынан соғады,қара дауыл.
Сіздің үйде бір бәдік бар дегенге,
Қаптай көшіп келеді біздің ауыл.
Қыз:
Бәдік кетіп қалыпты таудан асып,
Таудан әрі бұлтпен араласып.
Енді екеуміз бәдікті тауып алып,
Шын құмардан шығалық,сабаласып.
Жігіт:
Түсір бәдік дегенге,түсір бәдік,
Қу қыздардың шекесін кемпір бәдік.
Ішіне семіз қыздың кіріп кетіп,
Же-дағы бүйрек,майын семір бәдік.
Қыз:
Барады бәдік кетіп мекесіне,
Білдірмес,ешкі арығын текесіне.
Жайыңды онан көшер мен айтайын,
Жігіттің бар да жабыс,шекесіне.
Жігіт:
Кеш бәдік,ыстық үйдің пешіне көш,
Жұманың айт күнгі кешіне көш.
Жайыңды онан көшер мен айтайын
Қыздардың сұлу-сұлу шашыына көш.
Қыз:
Көш бәдік,тон кигеннің қойнына көш,
Кішкене балалардың ойынына көш.
Жайыңды онан көшер мен айтайын,
Жігіттің жұдырығцы зор мойнына көш.
Жігіт:
Барады бәдік кетіп,сусамырға,
Қайқайып жолда жатыр,қу қабырға.
Бәдікті Құдай оңдап қолға берсе,
Кетейік басын байлап,бір тамырға.
Қыз:
Барады,бәдік көшіп шатқа таман,
Тағы жүрді мінгелі,атқа таман.
Бәдікті Құдай оңдап қолға берсе,
Кәпірді итерелік отқа таман.
Осындай ғұрыптық дәстүрден соң,қатысушылар Біз де көштік,сен де көш,-десіп,етектерімен ұшықтап қайта береді. [6]
Қыз бен жігіт айтысы - айтысқа түскен қыз бен жігіт тек қана әзіл-қалжың ғана емес,сондай-ақ әлеуметтік мәселе аясын да,қайымдасу мен жұмбақтасу өнері де қыз бен жігіт айтысына тиесілі болып табылады.
Жұмбақ айтыс - қоғам мен тіршілік көріністерін жұмбақтау арқылы өнер бәйгесіне түскен бәсекелестердің табанд тартысы.
Жануар мен адам айтысында - қарны жуан қарынбайлар мен белу жуан шығайбайлар жануарларды қанап,уақытылы жем-суын бермегені үшін жануарлардың тіл біте егесіне шағым айтуы.Бұл тек мифтік наным-сенім бойынша,қиялдан құралған айтыс түрі болып саналады.
Билер айтысы - қазірде барлық түрлері толық жиналып болмағандықтан,екіншіден мұндай айтыстардың өте көп болғандығынан,бұл күнде жеке-дара бөліп қарауға болмайды.Билік айтыстар:дау мен билікті қоса айтып,ру-жігінің мәселелерін шешкен.Мысалы,Бұқар жыраудың Керейге айтқаны:
Керей қайда барасың?!
Сырдың бойын көбелеп.
Сен қашсаң да,мен қойман.
Арғымағым жебелеп,
Енді алдыңнан шығайын.
Бұл қылығың қоймасаң,
Сонау кеудедегі дулығадан бас кетер! [7]
Тарихшылардың айтуына қарағанда 16-17 ғасырға дейін қазақ халқы тұтасынан бір дінде болмаған,тек 17 ғасырдан бері қарай ислам дінін толықтай қабылдап алған.Дін иелері,қожа-молдалар қазақ арасына ислам дінін үгіттеп жаю үшін поэзияны,соның ішінде айтыс өлеңдерін пайдаланған.Олар халыққа түсініксіз дін сөздерін,діни шарттарды кейбір жалдамалы ақынадар арқылы ұғындырмақ болған.Жалпы,дін айтысы екі ақынның бір-біріне берген сұрау-жауабы түрінде айтылады.Оған мысал:Болық пен Елентай дейтін ақындардың мына бір айтысынан көруге болады:
Болық:
Ақын жігіт атанған,Елентайым.
Өнерпаздың - өнерпаз білер жайын.
Жауап бер, бір азырақ сөз сұрайын:
Әуелі не жаратты бір құдайым?
Елентай:
Болық,маған белгілі сенің сырың,
Біздерден артық емес айтқан жырың.
Бұрынғы даналардан есітемін,
Жер менен көк жаралды елден бұрын!
Мәселен,Шөже мен Кемпірбайдың бір айтысында,Шөже әр нәрсені айта келіп: Уаттури ләззейтуни,-деген аяттың мағынасын сұрайды.Бірақ діни білімі шала Кемпірбай бұған жауап таба алмай,жеңіліс табады.Өлеңдік жағынан алғанда,дін айтыстары үздік шыққан айтыс тобына жатпайды.Тек дін жайын сөз ететін қара дүрсінді өлеңдер түрінде келеді. [8]
Әдет айтысы - өзара түрлі тарауға бөлінеді.Оған мысал: Жар-жар - қызды ұзатарда айтылатын айтыс.Қыздың тойы болып өткен соң,тойдан тарауға беттеген бозбалалар қыз отырған үйге келіп,үзіктің жабығын түреді де,ұзатылатын қызбен өлең арқылы қоштасады.Бозбаланың қоштасып айтқан әрбір сөзіне ұзатылатын қыз жауап береді.Олардың қоштасу өлеңі былай:
Бозбала:
Қаранасыр,замандас,
Қара насыр жар-жар ау!
Қара мақпал сәукеле
Шашың басар жар-жар ау!
Мұнда әкем қалды деп,
Қам жемеңіз жар-жар ау!
Жақсы болса қайын атаң,
Орын басар жар-жар ау!
Қыз:
Есік алды қара су,
Майдан болсын жар-жар ау!
Ақ жүзімді көргенде айнам болсын жар-жар ау!
Қайын атасы бар дейді,
Бозбалалар жар-жар ау!
Айналайын әкемдей
Қайдан болсын,жар-жар ау! [9]
Ескі трафарет үлгіде келуіне байланысты,өзгеріссіз осы қалыпта сан ғасырды жалғап,атадан - балаға мирас болуда.
Айтысты зерттеген ғалымдар:
Айтыс өлеңдерін зерттеп,зерделеуде көптеген ғалымдар еңбек сіңірген.Байқағанымыздай,айтыс өнері әдеби тұрғысынан толыққанды зерттелгенімен,тілдік жағынан,әсіресе қазіргі ақындардың тілдік ерекшеліктері туралы еңбектер аз екендігі шындық.М.Әуезов,С.Мұқанов,С.Сейфулл ин,М.Жармұхамедовтен басқа бірнеше ғалымдар зерттеу еңбектер басып шығарған.С.Дунтаева Қазіргі ақындар айтысы атты қолжазбасы 1997жылы 150-бет көлемінде жарық көрді.Бұл көлемі аз болғанымен,жаңа ғасырдағы зерттеулердің алғашқысы еді.
2004 жылы академик М.Жолдасбеков жалпы редакциясын басқарып,И.Нұрахметұлы,С.Дүйсенғази н т.б жинап бастырған Қазіргі айтыс атты 2 томдық еңбектің де мәні зор.Бұл ата-бабадан келе жатқан айтыс өнерінің бүгінгі жай-күйін танытады.Дегенмен,айта кететін бір жайт,бүгінгі таңда айтыстың тілдік ерекшеліктері,ақындардың көркем сөз кестелері әлі зерттеуді,зерделеуді,бағалауды қажет етіп отыр.Ақын естігеннен гөрі,көргенді тілге түртіп,қарсыласын асқан шеберлікпен,оны жаңылдыру үшін түрлі әдеби терминдердің мысалдамасымен жер сүзгізіп отырған.Егер,ол қырағы көзімен тапқыр сөз айта алмаса, халық оны - ақын деп есептемеген. [10]
Интертекст - ұғымы айтыс өнерінде ерекше қолданыста жүретін термин болып табылады.Олай дейтініміз, мәтіннің келесі мәтінмен байланысып қана қоймай,мағынасын үзбей жалғауға,қарсыластың сол мағынаға орай ұтымды сөз қолдана білуі - интертекстке тікелей байланысты болып табылады,осыған орай профессор,зерттеуші-ғалым Рабиға Сыздық төл өнерімізге төмендегіше баға береді:
Айтыстың негізгі шарты - ақындардың поэтикалық дарыны,сөз көркемдігі болып есептелінеді.Айтыс мақамы,отырыс-тұрысы,айтыс мақамы,даусы мен домбыра шертісі сияқты ұсақ-түйектерді қажетсінетін шарттары бар.Оларды салмақтай отырып,басты талап сөз шеберлігі мен экспрессиясына қойылатынын байқаймыз.Көбіне-көп осы шартқа тіл көркемдігі,сөз өрнегі толатын айтыскерлер жеңіс тұғырынан көрініп келеді [11],-деген ойы бүгінгінің айтысының тамырын дөп басады.
Ғалым,публицист,тіл жанашыры Алаш көсемі Ахмет Байтұрсынұлы - айтыс өнеріне тек қана шешендік сөз ғана емес,импровизацияның да өз рөлі орасан екенін,шешен сөз концепциясына кеңінен тоқталып,біршама баян жасаған.Айтылу мақсатына қарай шешендік сөздің тілі:
-уытты;
-лепті;
-әсерлі;
қанды қайнатып,жүрек тулатып,естен айырып,ерікті алып кететін күшті,көрнекті,сәнді,мәнді тіл болады.Оның зор мүшелері 5-еу:
а) Бастамасы;
ә) ұсынбасы;
б) мазмұндамасы;
в) қыздырмасы;
г) қорытпасы;
Ақындықтан шыққан сөзді яғни көркем лебізді шығармаларды үлгілі жұрттар айтылуына қарай үшке бөлінеді:
1.әуезеленіп;
2.толғау;
3.ғамалдап;
Әдиебиет сөзін тәртіптеп,тапқа бөлу керек.Жұртынан шыққан олар - ауыз сөзді де айтылу түріне қарай, үш тапқа бөлінеді:
1)әуезге;
2)толғау;
3)айтыс;
Бұлай бөліну себебі - әр табы бас-басына баяндалғаннан көрінбек. [12]
Айтыс - өлеңді сөз болған соң,оған ақындық керек.Ал,ақындықтың үстіне әдіс керек.Күрескенде күшке әдіс серік болу сияқты,айтысқанда ақындыққа да әдіс болады.Әдісі жоқ әйдік айқынды - анау-мынау ақын жеңіп кетуі мүмкін.Қ.Жұмалиев - өлең сөйлемдері мен қара сөздегі ырғақты дауыс толқыны жағынан айқындаса,З.Ахметов - өлең ырғағын белгілейтін,дәлдеп анықтайтын бунақ және өлеңнің ырғақтық жүйесінде тұрақталған сөз жігінің,сөз айырымының үлкен мәнін дұрыс көрсеткен.Академик І.Кеңесбаевтың ғылыми еңбектерінде дыбыс үйлесімі мен кестесі қазақ тілінің маржаннан түзілген мұхиты - фразеология саласында екені айтылады.Тиянақты да өткір сөздер өлең эйфониясын қарастыру барысында тигізер пайдасы орасан зор. Б.Кенжебаев,М.Қаратаев,Ә.Тәжібаев,Т .Кәкішовтың,С.Сейітовтың,Ә.Дербісал иннің поэзиядағы дәстүр мен жаңашылдыққа байланысты құнды пікірлері атап айтарлықтай.Бұл зерттеушілер қазақ өлеңдерінің буындық,бунақтық,ұйқастық,шумақтық құрылысына ой жарығын түсірген.[13]
Әуезе,толғау,айтыс-тартыс үшеуінің кәрісі - әуезе,ортаншысы - толғау,кішісі - айтыс-тартыс түріндей сөздер басқа жұрттарда жазу-сызу,өнер-ғылым шыққан уақытта пайда болған.Шын айтыстар
емес,шығарма айтыстар қазақта да соңғы кезде шыққан. [14]
Айтыстың жылдан - жылға жандануы,халық арасындағы түрліше мәнге ие болып,көпшілік арасында ұмытылмауына үлес қосып жүрген дүлділдері де жоқ емес!Оған бір мысал - Аманжол айтыс өнерінің бір парасын, шығармашылығының бір дара тұсын алсақ, қателеспегеніміз!
Жаратқан шебер...Тастан тасты туғызған.Туған дердің түтіні де ыстық,әрбір жотасы қиыршық осынау,ірілі-ұсақты тастарға толы көрініс - адамды өзіні баурап,іштей тартып тұрары анық.Бала күніңді қой бағып қыраттарға шығып жүріп,осы тастардың арасында өскен мондалақ,итжуа атты шөптерді қойлар жемесе екен деп тұрасың,себебі сонау атырапты алып жатқан сары далаға өзінше өң беріп,өзіңді еріксіз тартып тұратын бұл даланың жалағаштанып,киімсіз қаларын қаламайсың,бұл - туған жердің тылсымы,ақындық өнердің осы жанашырлықтан тууының кішкентай ықпалы.
1.2 Бұрыңғы айтыстағы кірме сөздер
Айтыс - қазақ халқына Алланың берген ерекше сыйы, ұлттық белгісінің бір көрінісі іспетті. Олай деуімізге негіз бар.
Кезінде халқымыздың ұлы жазушыларының бірі, өнеріміз бен мәдениетімізді зерделеп, өсіп-өркендеуіне ерекше үлес қосқан Ғ.Мүсірепов өнердің бұл түрінің қазақтан басқа ешбір халықта кездеспейтіндігін айтқан болса [15], ал айтысты ғылыми түрде арнайы зерттеген ұлы жазушы М.О.Әуезовтің еңбектерінен айтыс өнерінің бұл түрінің ерте кездерде Азия халықтарының, тіпті Еуропа халықтарының біразында болғанын, бірақ дәл қазақ халқындағыдай сақталмағандығын білеміз [16]. Қазақ айтысының Кеңес үкіметінен бұрын болғандарының талайы құйма құлақ ақындар мен жыршылар арқылы және сол айтыстың өзіне тікелей қатысқан ақындардың өздері арқылы жетті. Кеңес дәуірінің кезінде де айтыс өнері жалғасын тапты. Кеңес идеясын қолдаушы, халыққа жеткізуші құралға айналды. Айтысты ауыз әдебиетінің үлгісі ретінде жинаушылар, оны ғылыми түрде зерттеушілер осы үкіметтің алғашқы жылдарынан-ақ көрініс берді. Сөйтіп, өткен дәуірлердегі Жанақ, Түбек, Кемпірбай, Шөже, Сүйінбай, Орынбай, Шернияз, Нұрым, Бақтыбай, Қашаған, Молда мұса, Манат қыз, Ырысжан, Біржан, Сара, олардың кейбірімен замандас болып, соларды пір тұтқан, олардың өнерін жалғастырып, кейінгі ұрпаққа жеткізген, Жамбыл, Нұрпейіс, Доскей, Нартай, Кенен, Саяділ, Бұдабай, Иса т.б. көптеген ақындардың айтыстары хатқа түсіп, талай рет жинақ болып басылып шықты. Өткен ғасырдың соңғы ширегінде елеусіз қалып, біртіндеп өшуге айналған бұл өнер түріне еліміз егемендік алғалы ғана қайта жан енді. Бұл кезде алғашқылардың бірі болып айтыс сахынасын ашқан Манап, Әселхан, Әсиялардан бастап, олармен қатарласа, іздерін баса шыққан Аманжол, Айтақын, Қуаныш, Балғынбек, Айбек, Дәулеткерей, Мұхамеджан, Айнұр, Ринат, Серікзат т.б. көптеген айтыскер ақындар халықтың ризашылығына бөленіп, айтыс өнерін жаңа қырынан танытты, тәуелсіз еліміздің жаңа тарихын ашуда өз үлестерін қосты, қосып та келеді. Қазіргі айтыс жөнінде баспа беттерінде, теледидардан алуан-түрлі пікірлер айтылуда. Тіпті, кейбір қырлары, соның ішінде тілдік ерекшеліктері тұрғысынан да, ғылыми ізденістердің арқауы болып та үлгірді. Алайда, әр дәуірдің айтысы өз кезеңінің насихатшысы, сол дәуірдегі халық тұрмысының айнасы десек, соған байланысты қолданысқа түскен тілдік ерекшеліктері де болды және бұл ерекшеліктер көбінесе лексикалық тілдік бірліктерден айқын аңғарылып отырды. Мәселен, қазақ тарихындағы айтыстарды үш кезеңге - Кеңес дәуіріне дейінгі, Кеңес дәуірі кезіндегі және Егемендік алғаннан кейінгі - деп бөліп қарар болсақ, аталған кезеңдердегі айтыстың лексикасында елеулі айырмашылықтар бар екенін байқаймыз. Мұның өзі сол кезеңдердегі айтыстың мақсат-мүдделерінен туындайды. Бұл жөнінде белгілі ғалым Р.Сыздық: Айтыс - атының өзі айтып тұрғандай, сайыс болғандықтан, оны тудыратын уәждер, көздейтін мақсат болу керек. Бұрынғы атақты айтыстарда елдік, әлеуметтік мүдделермен қатар, адами қасиеттердің жақсысын үгіттеп, терісін түзетуді қозғайтын сөз жарыстары болды... Сонымен қатар екеуара сөзжығысқа шығатын оңаша айтыстар да, шағын бір топтың талап-мүддесін көздейтін ортаңқол айтыстар да, қыз бен жігіттің, әйел мен ер адамның, жезде мен балдыздың, бірін-бірі жібермейтін құрдастардың сөз сайыстары да айтыс деген үлкен дүниенің түрлері мен тарамдарын көрсетіп өтіп келді, өтіп келеді, - дейді [17]. Ал М.Әуезов болса, ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі айтысқа талдау жасай отырып, бұл айтыстардың тақырып арқауы - ру ата санау, замандастарының іс-әрекеттері, адами қадір-қасиеттері, жер дауына, жесір дауына қатысты таластар болғанын айтқан болатын [18]. Міне, осындай пікірлерден кейін айтысқа қатысқан ақындардың жекелей де, ортақ та сөз қолданыстарының болуы заңды деп есептейміз. Әрине, қай айтыстың да арқауына халқымыздың тіл қазанында ғасырлар бойы қайнап піскен байырғы төл сөздеріміз - айшықты эпитеттер мен терең мағыналы теңеулер, ұлтқа тән ұлағаты мол мақал-мәтелдер мен шешендік сөздер, тіпті халықтың ауызекі тілінде ғана қолданылатын, айтыскердің жеке басын кемсітетін дөрекілеу сөздер де орынын тауып қолданылып жатады. Алайда, баяндама мақсаты осы ерекшеліктердің бәрін егжей-тегжейлі баяндау емес, сондықтан Кеңес дәуіріне дейінгі кезеңдегі айтыстың кейбір лексикалық ерекшеліктеріне ғана тоқталамыз. Ақындар айтысының қай кезеңінде, қай түрінде болмасын сол дәуірдің әлеуметтік, экономикалық жағдайына байланысты тыстан еніп, халық жиі қолданатын тілдік элементтерге айналған сөздер болады. Солардың бірі - кірме сөздер аталатын лексикалық бірлік болса, соның ішінде алғашқы кезеңге тән басты ерекшелік - араб-парсы тілінен енген, әсіресе дінге байланысты сөздер болып келеді. Мысалы, Жанақ пен Түбек айтысындағы Түбектің сөзінде қайыр-зекет (... Малынан бермесе де қайыр-зекет...), Жанақта әруақ (...Өлең айтсаң әруақ сенен қашты...) деген сөздер кездессе, осы тәрізді сөздер Шөже мен Кемпірбай айтысында да мол қолданылған. Мысалы: Кемпірбайда: ...Бабамның әруағы маған қонды.. ...Құдай-ау бергеніңе сансыз тәуба... - Бес намаз, он екі иман жанға пайда... ... Бұл елде қожа, молда құрып қап па? ...Өзіңе күпірлік сөз күнә емес пе?.. ...Қалтырап топ ішінде пақыр болдың... - деген жолдар кездессе, ал Шөженің жауабында: ...Баласы Жаныс мырза - Сәтбай марқұм, Орнына дұға оқыдым сыйлап рухын... ...Алланың не қылса да еркі өзінде. ...Мұқтасар сөзім майда тақтасындай... - деген жолдар кездеседі. Сондай-ақ, Шөже мен Тезекбайдың айтысында Тезекбай өздері отырған үй иесіне қаратып: Шоқпар-ау, ... ...Мұның жөні кітапта қалай екен, Шариғаттың мәнісін айт, не білесің? ...Бұл жалғанда соқырға қайыр берме, Таңда мақшар күнінде танып кетер, - десе, Шөже: ...Тәңірім қылды соқыр көрмесін деп, Жамандықтың соңына ермесін деп. Садақаны соқырға мен сияқты Қандай кітап айтады бермесін деп, - деген жауап қайтарады. Осы тәрізді Кемпірбай мен Әсет айтысында (шипа, патша-құдай, бәйіт, Әзірейіл, ғаріп т.б,), Бақтыбай мен Тезек төре айтысында (аруақ, пайғамбар, ләпсі т.б.), Сүйінбай мен Тезек төре айтысында (зүлзәләл, байғұс, сайтан, пері, періште, иман, құдай, қазына т.б.), Түбек пен Құлмамбет айтысында (мәлім, тақсыр, зәнталақ, жады, ақырет,зират, бейіш т.б.), Жамбыл мен Досмағамбет айтысында (пір, аруақ, дүние, тәңір,зәһар, күмән, ғалым, молда, аят, зікір, жаназа, педия, шариғат, құран, зекет, ұжмақ, күпір т.б.) тағы да басқа сөздер молынан кездеседі және ақындар бұл сөздерді өздерінің қарсыластарын жеңу мақсатында түрлі мағынада, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
I тарау Айтыс- сөз барымтасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1.1 Айтыс - халық мұраты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.2 Бұрыңғы айтыстағы кірме сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
17
1.3 Қазіргі кездегі айтыстың ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
22
ІІ тарау. Аманжол Дүйсенбайұлы Әлтаев - айтыскер ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
2.1 Аманжол Дүйсенбайұлы Әлтаевтың өмірбаяны ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
30
2.2 Аманжол мен Дидардың айтысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
47
2.3 Аманжол мен Серіктің айтысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
КІРІСПЕ
Айтыс -- ауыз әдебиетінде ежелден қалыптасқан поэзиялық жанр, топ алдында қолма-қол суырып салып айтылатын сөз сайысы, жыр жарысы. Айтыс - әдебиет жанры болғанымен, ертеден қалыптасқан халықтық дәстүрдің үлкен түрі. Ойын, той, ас, қыз ұзату, келін түсіру сияқты қазақ тойлары жүйрік ат, білекті палуандармен бірге айтыс ақындары да қатысып, олар айтыс арқылы той қызығы мен мәртебесін көтере түскен. Әрине мұндай жерде айтыстардың өз мақсаты, талабы, шарты бар. Көшпелі елдің қызық-қуанышын бөлісіп келген айтыс халқымыздың сан алуан ойын-той, әр түрлі дәстүрлі думандарда қуана қызықтайтын театры іспеттес болған. Жұрт көпшілік алдында сөз сайысына түскен екі ақынның жеңіске жету жолындағы тапқырлықтары мен алғырлықтарына куә болып, солардың біреуінің намысын жыртып, тілеуін тілейтін жанкүйеріне айналады.
Ақындар айтысында жаттама (трафарет) өлеңдер аз болады. Олар өлеңді табан астында шығарады, тосыннан айтысады. Айтыс үстінде талай күтпеген жайлар кездеседі. Айтысар тақырыбы белгісіз, тосын сұрауларға тап болады. Екі ақын да бірін-бірі тығырыққа қамау үшін, бірін-бірі сүріндіру үшін, өмір құбылыстарын жұмбақ етіп те тартады. Соның бәріне ақындар жөпелдемеде жауап беруге, дәлел айтуға әзір болуы керек. Мұның бәрі ақындардан сөзге жүйріктікті, білгірлікті, тапқырлықты, ұсталықты қажетсінумен қатар, ел-елдің шежіресін, тарихын, жер жайын, этнографиялық ерекшеліктерін білуді керек етеді. Олай болмаған күнде құр ділмарлықпен ештеңе өндіре алмайды, сайыста дәрменсіз болып қала береді. Жаттанды сөз өрнегін қолдану ақынға абырой әпермейді. Қазақ қоғамында ақынның ақын болып танылуы да тек айтыс арқылы жүзеге асқан. Айтыс - ақынның талантын шыңдайтын үлкен өнер жарысы. Айтыстың негізгі салмағы да, түйіні де өмір шындығы. Кешегі Шынболаттай шындықты шыңғыртып айтып жүрген айтыскер ақындар бүгінгі таңда да аз емес.
Айтыс сияқты ауызша халық поэзиясының бұл түрі 19 ғасырда пайда болды, ол кезде қазақ музыкасы дін мен ырымның алғышарттар тізбегінен арылып, дербес халықтық өнер ретінде дами бастады. Бұл кезең халықтың негізгі музыкалық дәстүрлерін - аспаптық, әндік, ақындықты өркендеткен шынайы рухани қайта өрлеу кезеңі болды.
Айтыс - екі танымал әнші-ақындардың арасындағы ақындар айтысы. Ең күшті шайқас - сөзбен, - дейді халық. Айтыс барысында ақындар кез-келген еркін тақырыпта әндік диалог жүргізді.Фольклордың басқа түрлерінен айырмашылығы, айтыс жиналған халық алдында өтеді, ақын-ақындар алдын-ала дайындықсыз сайысқа түседі, өлеңдер мен жауаптар кезекпен өтеді. Бұл тапқырлық, жылдам, бастапқы және дәл, жауға әзілмен және тапқырлықпен жауап беру үшін байқау, мен өзімнің жауабымды домбыра, қобыз және мәнерлі ыммен қосып ән түрінде жауап бере алатынымды білемін.
Айтыс бәсекелес ақындардың талантын көпшілік назарына ұсынады, дарынды, жоғары білімді ақын поэтикалық пікірсайыста жеңіске жетеді, қазылар алқасы - халық жеңімпазды бағалайды, содан кейін оның аты танымал болады.
Айтыстың тамыры ежелгі дәуірде, ырым-жырларда, той әндерінде, хор қойылымдарында, жігіттер мен қыздар арасындағы гимндерде, түрлі ойын-сауықтарда жатыр. Айтыс біртіндеп жақсарып, дамыды. Көптеген үлкен және кіші поэтикалық байқаулардың мәтіндері ауыздан-ауызға өтті. Мысалы, халық арасында кеңінен таралған немесе ХІХ ғасырда қазақ және орыс ғалымдары жазған Орынбай, Шөже, Түбек, Жаңақ, Біржан, Сара, Әсет, Ырысжан, Сүйімбай және басқалары - тұтас туындылар.
Айтыс сияқты ауызша халық поэзиясының бұл түрі 19 ғасырда пайда болды, ол кезде қазақ музыкасы дін мен ырымның алғышарттар тізбегінен арылып, дербес халықтық өнер ретінде дами бастады. Бұл кезең халықтың негізгі музыкалық дәстүрлерін - аспаптық, әндік, ақындықты өркендеткен шынайы рухани қайта өрлеу кезеңі болды.
Айтыс - екі танымал әнші-ақындардың арасындағы ақындар айтысы. Ең күшті шайқас - сөзбен, - дейді халық. Айтыс барысында ақындар кез-келген еркін тақырыпта әндік диалог жүргізді.Фольклордың басқа түрлерінен айырмашылығы, айтыс жиналған халық алдында өтеді, ақын-ақындар алдын-ала дайындықсыз сайысқа түседі, өлеңдер мен жауаптар кезекпен өтеді. Бұл тапқырлық, жылдам, бастапқы және дәл, жауға әзілмен және тапқырлықпен жауап беру үшін байқау, мен өзімнің жауабымды домбыра, қобыз және мәнерлі ыммен қосып ән түрінде жауап бере алатынымды білемін.
Айтыс бәсекелес ақындардың талантын көпшілік назарына ұсынады, дарынды, жоғары білімді ақын поэтикалық пікірсайыста жеңіске жетеді, қазылар алқасы - халық жеңімпазды бағалайды, содан кейін оның аты танымал болады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Ертеде жазу өнері болмағандықтан әдебиеттің негізгі бір саласы айтыс болды. Айтыс қазақ елінің халық ауыз әдебиетіндегі әлеуметтік жүгі мол үлкен бір саласы болды. Ол суырып салып айтатын, тапқырлық, тілдің өткірлігі мен мазмұнына дараланады. Осындай әлеуметтік орны зор айтыстарды сол кездердердегі ел өмірінің шежіресі деуге болады.
Айтыс байырғы төл сөзі, ежелден айтысу, сөз жарысы мен өнер бәсекелестігі ұғымында қолданылып келді. Екі адамның бетпе-бет өнер жарыстырып, бәсекеге түсуі сөз арқылы немесе аспаптарда күй тарту арқылы, не болмаса өлең жолдары арқылы айтысуға да болған. Мұның барлығы ақынның тапқырлығы мен оның суырып салмалығын, қиыннан қиыстыратын кәнәгі шеберлігі, алғырлығын талап етеді. Ерте заманның өзінде ақ өнер алды қызыл тіл деп қазақ халқы жалпы әдеби мұраға, оның ішінде айшықты сөз өрнегі, оның ішінде ақындар айтысына ерекше көңіл бөлген. Қарсы алаңға түскен екі ақынның сөзін сарапқа салған, әділ төрелік айтушы да көпшілік, сөз мәнісін білетін көшелі билер мен абыройлы ақсақалдар болған. Сол себепті екі жақ тапқырлық пен тауып ацтқан уәжді мойындамай, билікті көрер көзге бұруға еш қақысы болмаған. Екі жақта сөз тапқанға қолқа жоқ , аталы сөзге арсыз жауап қайтарады - деген принциптерді қолданған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Зерттеудің негізні мақсаты ұлттық рухани мәдениетіміздің сүбелі қабатын құрайтын, бабаларымыздың қайнар бұлағы мен асыл қазынасын, гауһардай болып табылатын айыс өнерінің қазіргі этномәдени және поэтикалық болмысын зерттеп, анықтау. Айтыс жанрынын 18 ғасырдағы дамуы қалыптасуы мен кейінгі дәуірдегі айтыстың кемелдене түсініуіндегі алатын орны мен оның түрлеріне тоқталу. Жұмыстың басты міндеті айтыс саласының ешқашанда ұлт тарихынан өшпейтін өміршең өмір екенін таныту. Бұл тақырыпты зерттей келе айтыс өнерінің сонау ерте заманнан бері етек алып келе жатқанына көзім жетті. Көне ислам дәуірі тұсында ақындық өнері де дамып, қалыптаса бастаған.
Жұмыстың міндеті:
Қазіргі қазақ айтыс өнерінің поэтикалық болмысын анықтап, айқындау;
Қазіргі айтыс өнерінің лексика-семанитикалық жүйесіне алдау жасау;
Айтыс өнерінің көркемдік ерекшелігіне жүйелі талдау жүргізу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері: Айтыс өнерін зерттеуде оған жан жақты талдау жасау, поэтикалық талдау жүйесін зерттеу, жинақтап, саралау әдістері қолданылды.
Жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс 2 тараудан және бөлімнен тұрады.
І тарау Айтыс сөз барымтасы.
1.1 Айтыс халық мұраты.
Дәстүрлі қоғамдық білім беру жүйесі адам психологиясының ерекшеліктерін, оның дүниетанымы мен ойлауын терең зерттеу үшін қызығушылық тудырады. Ұлттық ерекшеліктер баланың өз халқының мәдени және тарихи тәжірибесін игеруі нәтижесінде қалыптасады. Әр халық адамзаттың ажырамас бөлігі, оның әдет-ғұрыптары мен әдет-ғұрыптарын жасаушы және жалпыадамзаттық мәдениетке өз үлесін қосады. Дәстүрлер - бұл рухани, зияткерлік және материалдық құндылықтардың ұрпақтан-ұрпаққа берілуінің сабақтастығын қамтамасыз ететін қоғамның өзіндік коммуникациялық механизмі. Дәстүр әр халықтың өмірінің моральдық идеясына, оның өмір сүру мағынасына негізделген. Өнер мәдениеттің коды және өзін-өзі тануы ретінде (М. С. Каган).
Халық шығармашылығының өнімді түрлерінің бірі - айтыс (ақындардың ән байқауы), студенттерді шығармашылық білім кеңістігімен жақсы таныстырады, импровизаторлармен бірлік сезімін оятады. Сонымен қатар оқушылардың көркемдік және шығармашылық белсенділіктерін тәрбиелеуге және дамытуға ықпал етеді.
Қазақ әдебиетіндегі ең танымал және кең таралған жанрлардың бірі - айтыс - ақындар айтысы қазақ халқының бай импровизация өнері айқын көрініс тапты. Ақынның дарындылығының жетілгендігін айтыскерлер анықтаған, тек жеңіс оған танылуға және даңққа ие болды. Бірде-бір мереке, фестиваль немесе жәрмеңке айтыссыз бола алмады. Осы шығармашылық турнирлерге жүздеген және мыңдаған адамдар жиналды, атақты далаға жайылған тәжірибелі импровизаторлардың білгірлері мен қазылар алқасы, көпшіліктің қарым-қатынасын бұзып, көрермендердің ықыласына ие болуға мәжбүр болған белгілі бастаушылар. Айтыс дәстүрі кетеді алыс өткен және дәстүрлі поэзияға тамырланған. Оның ежелгі предшественниктерінің бірі жылу аптасы деп санауға болады - қыздар мен аттар арасындағы үйлену тойының әні. Ежелгі ымырашылық әннің диалогтық нысаны болды - бадик, оның көмегімен ірі қара малы асып кететін ауру шығарылды. Ол сонымен қатар екі хормен ән айтты: ер және әйел. Сиқырлы функциясын жоғалтуымен бадик таза ойнақы сипатқа ие болды, рәсіммен байланысты үзді үйде болып, жастарға махаббат туралы декларация түрінде қызмет ете бастады. Сонымен, қайым-айтыстың жанры дайындалып, джигиттер мен қыздар арасында күлкілі әндер байқауы өтті, оған жұмбақтар, эпиграммалар, сұрақтар мен жауаптар, кедергілер және басқалар кірді. Айтыс дәстүрі халықтық шешендікпен, айтыстармен тығыз байланысты - жанр неғұрлым жетілдірілген, бай және жан-жақты, іскери функциялармен шектелмеген, дидактикасыз.
Ұзақ уақыт бойы айтыстың басты тақырыбы - ақыны өздерінің рулары мен тайпаларының жетістіктерін мадақтау болды. Олардың әрқайсысы атақты адамдар мен рулардың батырларын мадақтады, үйірлері, жайылымдары және басқа туыстарының байлығы туралы ән айтты, қарсыласын әрдайым мақтап немесе масқара етті. Ақын жеңу үшін рулардың, тарихы мен қазіргі жағдайын, олардың қарым-қатынасын, аттарын білуі керек және табысқа сену үшін ақсақалдар, ақсүйектер, олардың кейіпкерлері мен қайраткерлерінің өмірбаяны, яғни ақыны толық хабардар болуы керек. Сондықтан ақындар айтысқа ұзақ дайындалды: олар ауылдарды аралап, адамдар мен олардың өмірлері туралы түрлі мәліметтер жинады, содан кейін осы фактілерді поэтикалық пікірсайыста пайдалану үшін.
Кейде айтыс күтпеген жерден пайда болды. Сирек кездесетін ақындардың өздері болашақ қарсыластарымен кездесулерді іздеді: Біржан алыстағы Көкшетаудан Жетісуға Сараға бәсекелес болды, ал Шөже Қарқаралы ауданындағы Балта мен Кемпір-байды байқады. Көп жағдайда айтыстар мерекелер мен мейрамдарда ұйымдастырылды. Мысалы, Жамбыл бұл тойға арнайы Құлмамбетпен шақырылды, Тезек әйгілі ақындар Сүйімбай, Төбек, Майкөт айтыстарын ұйымдастырды. Айтыс мерекенің мазмұнын ашты, оған эмоциональды рең берді, қоғамда тәрбиелік рөл атқарды, ақындардың репертуарына түспеуге тырысты, олардың мұқият репликалары қанжардың ұшынан гөрі көп әсер етті.
Айтыс таныстан басталады: ақындар бір-бірімен танысады, сұрақтар қояды, дауды, оның тарихын анықтайды. Содан кейін олар отбасын мақтап, жаудың отбасын қорлады, осылайша ақындар өз отбасының абыройы мен мүдделерін қорғады. Алайда айтыстың тақырыбымен шектеліп қана қоймай, сонымен қатар әлеуметтік теңсіздік пен әйелдер бостандығының өткір проблемаларына да тоқталды.
Жұмбақтар-жұмбақтар (жұмбақ-айтыс) өмірдің, ғаламның және тарихтың пайда болу тақырыптарын қамтыды. Айтыстың аталған түрлерінен басқа тур-айтыс, сүре-ай, жазба-айтыс, ертегі айтысы және басқалары бар. Кейбіреулері қысқакүнделікті өмірмен (ойын-айтыс) байланысты ойнақы көңіл-күй, басқалары философиялық және әлеуметтік мәселелерімен (айтыстар) ерекшеленеді, ал басқалары диалогтық формада фольклордың дәстүрлі жанрларын ұсынады (айтыс-жұмбақ, айтыс-ертегілер т.б.)
Айтыс қазақ халқының өмірінде маңызды әлеуметтік-педагогикалық құндылықтарға ие болды, балалар мен жасөспірімдердің көркемдік және шығармашылық іс-әрекетін дамытуға түрткі болды.
Біржан мен Сара айтысы жарқын ән байқауына мысал бола алады. Бұл ақындардың шығармашылығы жоғары көркемдік және әлеуметтік мазмұнымен ерекшеленеді. М.Төлебаевтың Біржан мен Сара айтысының негізінде жазылған опера белгілі
Қазақ ауыз әдебиетінің қазынасы ғасырдан-ғасырға құрылып, беріліп келеді ғасырда, ұрпақтан-ұрпаққа, халықтан шыққан талантты адамдар. Сұл-танбай, Шоже, Кемпірбай - бұрын өмір сүрген және жұмыс істеген көрнекті импровизациялық ақындар. Олардың жарқыраған жұмыстарын кейіннен Жамбыл, Құлмамбет, Иса, Доскей, Нартай, Кенен жалғастырды. Олардың жұмыстары халықтық өнердің алтын қорына енген.
Біздің заманымызда айтыс дәстүрін қазіргі ақын-импровизаторлар жалғастыруда және жетілдіруде: Әсия, Әселхан, Альфия, Баянғали, Қоныс-бай және басқалар. Халық шығармашылығының өзіндік жанры - жастар арасындағы айтыс ерекше өзекті.
Импровизация шығармашылық жұмыс ретінде, тәртіпсіздіктен бұйрықты шығарудың ең басты әрекеті ретінде, тек өзін-өзі анықтайтын интуитивті әрекет ретінде әсер мен эмоциялар хаосында, шебер қиялдың еркін ұшуы сияқты - мұның бәрі өнердің әр түрлі түрлеріне таныс. Этимология импровизацияның айқын белгісі ретінде кенеттен пайда болуды талап етеді [1].
Импровизация автордың көркемдік ойының дамуының максималды жылдамдығына кепілдік беруі керек, бұл дайындықсыз шығармашылық сияқты, сондықтан оның басқа шығармашылық түрлерінен артықшылығы бар. Бұл - бір тапсырмада жан мен ақылдың барлық күштерін, ерік-жігерін, қиялын дер кезінде шоғырландыру мүмкіндігі.
Түпнұсқа жанрға құмарлық бастауыш сынып оқушыларынан басталады. Мектепішілік, , қалалық айтыс ұйымдастырылады. Жеңімпаздар айтысты ұйымдастырудың жоғары деңгейіне шығады. Қыздар мен ұлдар, әртүрлі аймақтардың өкілдері де жиналады, олардың әрқайсысының өзіндік стилі, ойлау түрлері болады.
Қазақстан Республикасының білім беру тұжырымдамасы (1994 ж.) Айтыс жанрының жандануына және қызығушылығының артуына ықпал етеді: ... педагогиканың осы бағытын сыни тұрғыдан қарастырып, барлық құндылығын сақтай отырып, оны оқытылған аудиторияның этникалық қажеттіліктеріне сәйкес реформалау қажет.
Айтысты өткізудің белгілі бір шарттары бар, оны бай мазмұнмен, материалды түпнұсқалық ұсынумен, поэтикалық шығарманың талаптарын сақтай отырып, найзағай-импровизациямен толықтыру керек. Орындау этикасы маңызды емес, импровизация процесінде қанатты сөздер пайда болады, көркем сөздің сөздік қорын байытатын жаңа тіркестер пайда болады.
Кейде болжанбайтын жағдайлар туындайды, қарсыластың шеберлігі жақсы бағытталған сөзбен, жанкүйерлердің мазасын кетіреді. Қатаң, объективті судьялар жеңімпазды анықтап, бағалы сыйлықтар береді.
Ежелгі өнерді жандандырып, мазмұны байыды, формасы мен тілі жетілдірілуде, бірақ айтыстың өзіндік ерекшелігі сақталады - оны орындау заманауи техникалық құралдармен қаруланған, қойылымдар жазба уақытында жазылып отырады.
Көркемдік және шығармашылық іс-әрекет адам өмірінің аналогы болып табылады, мұнда басты функция оның әлеммен қарым-қатынасын, көретін қарым-қатынасын, тәжірибесін және т.с.с рухтандыру болып табылады. Мұғалімнің жұмысы тұтастай алғанда адамның мінез-құлқын құру болып табылады. Халықтық өнер өкілдерімен қарым-қатынас жасау кезінде адамның адаммен тікелей, тікелей қарым-қатынасы, адамдардың өзгермелі әрекеті ретінде байланыс болуы керек. Оқыту мен тәрбиелік әрекеттестіктің тиімділігі бағытталған, жүйелі студенттердің көркемдік және шығармашылық белсенділігіне ықпал ететін педагогикалық процесті білікті бағыттау. Студенттердің халықтық өнерге деген көзқарасы көркемдік қызметтің үш түрінде жүзеге асырылады: халық шығармашылығымен танысу, көркемдік білім алу және өзіндік шығармашылық.
Эмоциональды - логикалық тұрғыдан қабылданған ақпарат көркемдік және шығармашылық іс-әрекет объектісін қабылдау негізі болып табылады, ал мұғалім-менеджердің әрекеті, ең алдымен, оны өзара әрекеттесуді жандандыруға бағытталуы керек.
Адамның көркемдік және шығармашылық қабілеттерін дамытудың негізі болып өсу мен белсенділік процесінде оның жалпы дамуына байланысты объективті заңдар табылады. Көркемдік және шығармашылық мүмкіндіктер - бұл бірлескен әрекеттің нәтижесі, бүкіл мидың, ең алдымен ми қыртысында орналасқан жүйке орталықтарының қызметі. Олар өзара тығыз байланыста қаншалықты белсенді жұмыс жасайтындығына, сондай-ақ олардың даму деңгейіне байланысты, ойлаудың шығармашылық сапасы мен шығармашылық белсенділікке ықпал ететін адамның іс-әрекеті байланысты болады.
Көркем шығармашылық - шығармашылықтың мәні, негізі мен шыңы. Осы өте қызықты және қызықты тақырыпты зерттей отырып, сіз өмірдің ең құпия құпияларын түсіне аласыз. Ұлы суретшілердің атақты екендігі дәл осындай түсініктерге ие [2]
Қызметтің бір түрінде дамитын шығармашылық қабілеттер басқа қызмет түрлеріне шығармашылық қатынасты оятады. Қабілет - адамның жеке психологиялық қасиеттерін дамытудың мәні.
Адам қабілеттерінің барлық алуан түрлері, әдетте, бір-бірін айтарлықтай толықтыратын күрделі, бірлікте әрекет етеді. Олардың біреуінің дамуы екіншісінің өзгеруіне және жетілуіне әкеледі.
Әдебиетіміздің ауыз өнерінен қалып алып,қазіргі дәуірімізге дейін келе жатқан,ұрпақтан-ұрпаққа жалғасын тапқан,өнердің күрделі де, көне саласы - айтыс. Айтыс - өлең жолымен қағып,қарсыласқа шындықты айту негізінен пайда болған өнердің түрі.Машығы мол,айла-тәсілі көп,аталы сөзді орнымен қолдана білген ақын ғана мәрелі жеңіске жетеді.Көне ислам дәуірі әдебиетінің кезінде-ақ ақындық өнер біртіндеп дамып қалыптаса бастаған.Сөзге дәлел болуы үшін сол кездегі өмір сүрген Әбу Насыр әл-Фараби,Махмұт Қашқари,Жүсіп Баласағұн,Сүлеймен Бақырғани сияқты аты әлемге мәшһүр ойшылдардың шығармаларымен қалыптасып,өзіндік даму жолына түсті.
Айт деген - бұйрық райлы етістіктің мағынасы сөйле деген бұйрық райлы етістікпен мағынасымен бірдей емес.Айт - көкейіңдегі рас пікірді,санаудағы шындықты ақиқатты сыртқа шығар сөзбен (бейнесөзбен,қимылмен,бейнесөзбен,д ыбыссөзбен,шешенсөзбен,көсемсөзбен) жеткіз деген мағынада болады.
Айтыс - өзегі шындықпен суырылған өлең.Өлең - жалаң бунақ,жайдақ бунақ,жалаңаш ырғақ,құрғақ ұйқас емес,әуезбен әдіптелген,домбыра үнімен көмкерілген,ақынның айту мәнерімен жымдастырылған,халықтың қолпаштауымен желпіндірген тоғыспалы (синкретті) өнер туындысы. [3]
18 ғасыр айтыстарының кейде үш адам айтысы келетін түрлері,орта тұстан түсінік беруші немесе қыздырып дем берушілердің қосылып кетіп отыратыны бар.Түбек пен Құлманбет айтысы да сондай айтыс.
Ақындық өнердің табиғатын,сипатын дәл танып,оның тарихы мен бүгінгі болмысын терең зерттеген білімпаздардың бірі академик Мұхтар Әуезов ақындықтың бірнеше саласын ажыратады: Эпик ақындар - бұған Марабай,әнші ақындар - бұған Біржан,Ақан,Жаяу Мұса;айтыс ақындары - бұған Шөже,Құлмамбет,халық мұңшылары - Асан қайғы секілді ақындар тобын жатқызады. [4]
Әр нәрсені,әр жаңа құбылысты сөз еткенде оның қаншалықты ой салмағын көтеруге,бұрынғы шумақ жүйесінің көркемдік мәнерін қаншалықты дамытты дегенге орынды пікір айту осы мәселенің негізгі дәні болмақ! Шумақтың структуралық құрылысының өзгеруі,аясының кеңеюі,тармақ санының молаюы,әрі ұзынды-қысқалы болушылығы өлеңдегі үннің,мазмұннығ кемелденуіне кең өріс ашты.Сонымен қатар,поэзияның әрі мен ажары болып табылатын поэтикалық тәсілдің бірі - ырғақ.Ырғақ - еңбек қимылынан,сөздердің дұрыс орналасуынан,берік байланыс құрап,күрделілікке көшеді.
Әл-Фараби өзінің өлең кітабында поэзияның бірқатар теориялық мәселелеріне өлеңнің композициялық құрылысына,шумағына,өлшеміне,ұйқасы на,т.б шолу жасады.Жақсы өлеңде қашанда басы артық,оғаш тұрған шумақ,тармақ болмайтынын ескертті.Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат атты еңбегінде Фараби ақындарды үш топқа бөліп қарастырады,әрі әрбір топқа өзінше сипаттама береді.Бірінші топқа Фараби табиғи дарыны мол,тамаша теңеулер табуға мейлінше бейім,бірақ өлең өнерінің сын-сипаты мен яғни теориясымен онша таныс емес ақындарды жатқызады.Ал,енді екінші топтағылары,өлең өнерімен толық таныс ақындар,олар өлең жазу қағидасына да,бейнелеу құралдарын пайдалануға да шебер болып келеді.үшінші топтағылар - жоғарыда аталған екі ақындық топқа еліктеушілер деуге болады.Бұлардың әлі өзіндік жазу мәнері толық қалыптасқан емес.Яғни,Фараби біз әңгіме отырған ежелгі дәуірдегі араб,парсы және грек поэзиясының тарихи тақырыбы,композициялық құрылымы,өлшемі,шумағы,ырғағы,тарма ғы,буыны,бунағы,ұйқасы,түр-тұлғасы т.б мәселелеррін әбдебиетші,ғалым жан-жақты зерттейді.
Түркі тектес халықтарды айтыстың ертеде өзге жанрлардан басым сала болып келгенін дәлелдейтін жазба ескерткіштердің бірі - Махмұт Қашқаридің Диуани лұғат ат-түрік атты еңбегі.Осында берілген Жаз бен Қыстың айтысы өзінің сыртқы түр-құрылысы мен мазмұны жағынан мысал айтыстың бағзы бір үлгілерін еске түсіреді.Тіпті,өзін дәріптей аспанға көтеріп,қарсыласын тұқырта сынап,аяусыз мінеп-шенеуі жағынан бұл нұсқа өзіміздегі ақындар айтысына да,көбірек ұқсас:
Қыс:
Ауруды емдедім,
Қуаттар ерлерім.
Тұлпарларды жемдедім,
Күш беремін тәнге де...
Ауру-сырқау тынады,
Дұшпандарды бұғады.-
деп, келесі бір сәтте қарсыласа Жазға үлкен мін таға сөйлеп:
Сен келіп-ең әлденіп,
Бәрі бірдей әрленіп.
Шыға келер секіріп,
Жылан уы жетіліп.
Бүйі жүрер тайраңдап,
Шыбын-шіркей жайраңдап...
Жауда қыста тынады,
Жазда ғана құлағы,
Ербеңдей ке тұрады,-
деп айыптайды.Жаз да қарап қалмай:
Айдың нұры төгілді,
Жұлдыздар да өрілді.
Ақша бұлттар көрінді.
Шапқылады бұлақтар,
Қарашы кеп,сайларды.
Жасыл көлге айналды.
Жер жасарып жайланды,
Лебі есті өмірдің,
Халық бас қосқан.
Ол тек қазақ жұртшылығында ғана емес,түркітектес халықтардың баршасына ортақ болып табылады.Сонымен қатар,Иранды қоса есептегенде,тіпті арабтың бәдуйлер деп аталатын тайпаларында да болған деседі.
Айтыс - әр елдің өз тілінде атау алған.Ұлы ұстазымыз Мұхтар Әуезов: Айтыс - заманында өзге елдерде де болған,-дейді. Арабтар - мұғалақат деп атаса,өзбекте - лафар,қырғызда - айтуш деп,өз тілдеріне сәйкестендірілген нұсқада сақталған.Оның өзге өнерден үстемдігі,һәм ерекшелігі - өзінің ұзақ уақыт бойында даму сатысында болған оқиғаны,шындық пен ақиқатты өткір тілмен бүкпесіз баяндауында.Импровизаторлық өнер,суырыпсалмалық сөздік қор поэзиямыздың ең күрделі жанры болып табылады.
Өнердің жанданып,ел арасында қошеметке бөлене бастаған тұсы - (18-19ғ).Бұл ғасырлар шеңбері тек ру шеңберінен шықпай,құлдық таптаурынның қамытын киіп,ру-аралық кемшілік іздеп,араға жік салу дәуірі болғаны бесенеден белгілі.Алайда,бұл дуірдің де өз сұрқылтайлары болған.Атап өтсек: Сүйінбай,Шөже,Майлықожа,Тезекбай,Әс ет,Кемпірбай және тағысын тағы.Бұл өнердің де жілігін шағып,майын қалқып,яки оның әртүрлі саласымен жан-жақты таныс болып,қарсыластың не жайлы айтқанын,терең қорыта,білген жөн! Мәселен, оның түрлері:бәдік,қыз бен жігіт,жұмбақ айтыс,жануар мен адам айтысы және салт болып табылады.
Айтыстың түрлері
(1-кесте)
Айтыс
Бәдік
Жар-жар
Жануарлар мен адамдар
Жұмбақ
Салт
Айтыстың бұл түрі өте көне дәуірден келе жатқан айтыс. Ол адамзаттын табиғаттың жұмбақ сырына түсінбеген кезінде, шаманизм дін нанымындарына байланысты туған. Адам өзі танып білмеген күшттердің бәріне табынған. Сол күштердің барлығының өз иесі бар деп сенген. Соларға құлшылық етіп, жалбарынған.
Қазақ халқының әдет-ғұрып, ұлттық ойын-сауық ойындарының бірқатарына айтыс арқау болып отырады. Осындай ойын-сауық айтыстарының бір түрі - "Жар-жар".
Төрт түлік халық ауыз әдебиетінде ерекше орын алады. Онда жануарлар мен адамның айтысы да кездеседі. Мысал үшін иесі мен сиырының айтысын алайық.
Айтыстардың ішінде ерекше орын алатын түрі - жұмбақ айтысы. Жұмбақ айтысы халықтың өмір, табиғат құбылысын білсем деген арман-тілегінің елесі. Алуан өмір құбылыстарын түсіну, білу, білмегендерді соған жетектеу, әсіресе жастардың ойсанасын кеңейту тілегінен туады.
Салт айтысы екіге бөлінеді: қыз бен жігіт айтысы, ақындар айтысы. Қыз бен жігіт айтысы. Қыз бен жігіт айтысы көбіне ойын-тойда айтылады. Ойын-тойдың бір бөлімі болып кіруі оның салт өлеңі екендігін айқындайды.
Ең көне түрі - ілкім заманнан пайда болған - бәдік айтыс.Оны көбіне шаманизм,шамандық діни-наныммен байласныстырып,барлық жаратылыстың өз иесі бар шатасуынан туған көне түрі.Ерте заманда біреудің малы жұқпалы дертке ұшыраса,яки қарақұрт,бүйі,жылан шақса,ондай жағдайда, төңіректегі ауылдың қыз-жігіттері бәдік айту арқылы ауру-індетті қайтарудың ұжымдық ахуал туғызуды көздеген.Сондай бәдік айтысының көне түрі төмендегідей:
Айт дегеннен айтамын-ау бәдікті,
Қара мақпал тоным бар, барша әдіпті.
От оттамай,су ішпей жата берсе,
Бәдік емей немене бір кәдікті, ай көш!
Бәдік кетіп барады жатқа таман,
Жүген ала жүгірдім атқа таман.
Құдай оңдап бәдікті қолға берсе,
Итере сал,кәпірді,отқа таман,ай көш!
Бәдік, бәдік деседі,
Бәдік желдей еседі.
Асқар,асқар тауларға,
Ағыны қатты суларға,
Айнала соққан құйынға көш
Ай көш десе,көшеді,ай көш.
Көшер болсаң,ай бәдік,Меккеге көш,
Кемпір менен мүжіген шекеге көш,
Көш айласын білмесең,мен айтайын,
Қойдан-қойға жүгірген текеге көш,ай көш!
Көшер болсаң,әй бәдік Арқаға көш
Қарағайды қақ жарған жаңқаға көш.
Көш айласын білмесең мен айтайын,
Қойдан-қойға жүгірген марқаға көш,ай көш!
Көшер болсаң,әй бәдік жыланға көш,
Құйрығы жоқ,жалы жоқ,құланға көш.
Көш айласын білмесең мен айтайын,
Жердің-жүзін қаптаған тұманға көш,ай көш!
Жұрқаға көш,әй бәдік Жұрқаға көш,
Құлан,киік жайылған қырқаға көш.
Көш айласын білмесең,мен айтайын,
Күресіннен күл шашқан бұқаға көш,ай көш! [5]
Бертін келе,адамдардың сана-сезімдері оянып,ауру-індеттердің шығу-себебін біле бастады.Осы кезде бәдік айту жастардың ойын-қалжыңына айналды.Бәдік айтысының бертінгі түрі төмендегідей:
Жігіт:
Қара тауым дегенге,Қара тауым,
Тау басынан соғады,қара дауыл.
Сіздің үйде бір бәдік бар дегенге,
Қаптай көшіп келеді біздің ауыл.
Қыз:
Бәдік кетіп қалыпты таудан асып,
Таудан әрі бұлтпен араласып.
Енді екеуміз бәдікті тауып алып,
Шын құмардан шығалық,сабаласып.
Жігіт:
Түсір бәдік дегенге,түсір бәдік,
Қу қыздардың шекесін кемпір бәдік.
Ішіне семіз қыздың кіріп кетіп,
Же-дағы бүйрек,майын семір бәдік.
Қыз:
Барады бәдік кетіп мекесіне,
Білдірмес,ешкі арығын текесіне.
Жайыңды онан көшер мен айтайын,
Жігіттің бар да жабыс,шекесіне.
Жігіт:
Кеш бәдік,ыстық үйдің пешіне көш,
Жұманың айт күнгі кешіне көш.
Жайыңды онан көшер мен айтайын
Қыздардың сұлу-сұлу шашыына көш.
Қыз:
Көш бәдік,тон кигеннің қойнына көш,
Кішкене балалардың ойынына көш.
Жайыңды онан көшер мен айтайын,
Жігіттің жұдырығцы зор мойнына көш.
Жігіт:
Барады бәдік кетіп,сусамырға,
Қайқайып жолда жатыр,қу қабырға.
Бәдікті Құдай оңдап қолға берсе,
Кетейік басын байлап,бір тамырға.
Қыз:
Барады,бәдік көшіп шатқа таман,
Тағы жүрді мінгелі,атқа таман.
Бәдікті Құдай оңдап қолға берсе,
Кәпірді итерелік отқа таман.
Осындай ғұрыптық дәстүрден соң,қатысушылар Біз де көштік,сен де көш,-десіп,етектерімен ұшықтап қайта береді. [6]
Қыз бен жігіт айтысы - айтысқа түскен қыз бен жігіт тек қана әзіл-қалжың ғана емес,сондай-ақ әлеуметтік мәселе аясын да,қайымдасу мен жұмбақтасу өнері де қыз бен жігіт айтысына тиесілі болып табылады.
Жұмбақ айтыс - қоғам мен тіршілік көріністерін жұмбақтау арқылы өнер бәйгесіне түскен бәсекелестердің табанд тартысы.
Жануар мен адам айтысында - қарны жуан қарынбайлар мен белу жуан шығайбайлар жануарларды қанап,уақытылы жем-суын бермегені үшін жануарлардың тіл біте егесіне шағым айтуы.Бұл тек мифтік наным-сенім бойынша,қиялдан құралған айтыс түрі болып саналады.
Билер айтысы - қазірде барлық түрлері толық жиналып болмағандықтан,екіншіден мұндай айтыстардың өте көп болғандығынан,бұл күнде жеке-дара бөліп қарауға болмайды.Билік айтыстар:дау мен билікті қоса айтып,ру-жігінің мәселелерін шешкен.Мысалы,Бұқар жыраудың Керейге айтқаны:
Керей қайда барасың?!
Сырдың бойын көбелеп.
Сен қашсаң да,мен қойман.
Арғымағым жебелеп,
Енді алдыңнан шығайын.
Бұл қылығың қоймасаң,
Сонау кеудедегі дулығадан бас кетер! [7]
Тарихшылардың айтуына қарағанда 16-17 ғасырға дейін қазақ халқы тұтасынан бір дінде болмаған,тек 17 ғасырдан бері қарай ислам дінін толықтай қабылдап алған.Дін иелері,қожа-молдалар қазақ арасына ислам дінін үгіттеп жаю үшін поэзияны,соның ішінде айтыс өлеңдерін пайдаланған.Олар халыққа түсініксіз дін сөздерін,діни шарттарды кейбір жалдамалы ақынадар арқылы ұғындырмақ болған.Жалпы,дін айтысы екі ақынның бір-біріне берген сұрау-жауабы түрінде айтылады.Оған мысал:Болық пен Елентай дейтін ақындардың мына бір айтысынан көруге болады:
Болық:
Ақын жігіт атанған,Елентайым.
Өнерпаздың - өнерпаз білер жайын.
Жауап бер, бір азырақ сөз сұрайын:
Әуелі не жаратты бір құдайым?
Елентай:
Болық,маған белгілі сенің сырың,
Біздерден артық емес айтқан жырың.
Бұрынғы даналардан есітемін,
Жер менен көк жаралды елден бұрын!
Мәселен,Шөже мен Кемпірбайдың бір айтысында,Шөже әр нәрсені айта келіп: Уаттури ләззейтуни,-деген аяттың мағынасын сұрайды.Бірақ діни білімі шала Кемпірбай бұған жауап таба алмай,жеңіліс табады.Өлеңдік жағынан алғанда,дін айтыстары үздік шыққан айтыс тобына жатпайды.Тек дін жайын сөз ететін қара дүрсінді өлеңдер түрінде келеді. [8]
Әдет айтысы - өзара түрлі тарауға бөлінеді.Оған мысал: Жар-жар - қызды ұзатарда айтылатын айтыс.Қыздың тойы болып өткен соң,тойдан тарауға беттеген бозбалалар қыз отырған үйге келіп,үзіктің жабығын түреді де,ұзатылатын қызбен өлең арқылы қоштасады.Бозбаланың қоштасып айтқан әрбір сөзіне ұзатылатын қыз жауап береді.Олардың қоштасу өлеңі былай:
Бозбала:
Қаранасыр,замандас,
Қара насыр жар-жар ау!
Қара мақпал сәукеле
Шашың басар жар-жар ау!
Мұнда әкем қалды деп,
Қам жемеңіз жар-жар ау!
Жақсы болса қайын атаң,
Орын басар жар-жар ау!
Қыз:
Есік алды қара су,
Майдан болсын жар-жар ау!
Ақ жүзімді көргенде айнам болсын жар-жар ау!
Қайын атасы бар дейді,
Бозбалалар жар-жар ау!
Айналайын әкемдей
Қайдан болсын,жар-жар ау! [9]
Ескі трафарет үлгіде келуіне байланысты,өзгеріссіз осы қалыпта сан ғасырды жалғап,атадан - балаға мирас болуда.
Айтысты зерттеген ғалымдар:
Айтыс өлеңдерін зерттеп,зерделеуде көптеген ғалымдар еңбек сіңірген.Байқағанымыздай,айтыс өнері әдеби тұрғысынан толыққанды зерттелгенімен,тілдік жағынан,әсіресе қазіргі ақындардың тілдік ерекшеліктері туралы еңбектер аз екендігі шындық.М.Әуезов,С.Мұқанов,С.Сейфулл ин,М.Жармұхамедовтен басқа бірнеше ғалымдар зерттеу еңбектер басып шығарған.С.Дунтаева Қазіргі ақындар айтысы атты қолжазбасы 1997жылы 150-бет көлемінде жарық көрді.Бұл көлемі аз болғанымен,жаңа ғасырдағы зерттеулердің алғашқысы еді.
2004 жылы академик М.Жолдасбеков жалпы редакциясын басқарып,И.Нұрахметұлы,С.Дүйсенғази н т.б жинап бастырған Қазіргі айтыс атты 2 томдық еңбектің де мәні зор.Бұл ата-бабадан келе жатқан айтыс өнерінің бүгінгі жай-күйін танытады.Дегенмен,айта кететін бір жайт,бүгінгі таңда айтыстың тілдік ерекшеліктері,ақындардың көркем сөз кестелері әлі зерттеуді,зерделеуді,бағалауды қажет етіп отыр.Ақын естігеннен гөрі,көргенді тілге түртіп,қарсыласын асқан шеберлікпен,оны жаңылдыру үшін түрлі әдеби терминдердің мысалдамасымен жер сүзгізіп отырған.Егер,ол қырағы көзімен тапқыр сөз айта алмаса, халық оны - ақын деп есептемеген. [10]
Интертекст - ұғымы айтыс өнерінде ерекше қолданыста жүретін термин болып табылады.Олай дейтініміз, мәтіннің келесі мәтінмен байланысып қана қоймай,мағынасын үзбей жалғауға,қарсыластың сол мағынаға орай ұтымды сөз қолдана білуі - интертекстке тікелей байланысты болып табылады,осыған орай профессор,зерттеуші-ғалым Рабиға Сыздық төл өнерімізге төмендегіше баға береді:
Айтыстың негізгі шарты - ақындардың поэтикалық дарыны,сөз көркемдігі болып есептелінеді.Айтыс мақамы,отырыс-тұрысы,айтыс мақамы,даусы мен домбыра шертісі сияқты ұсақ-түйектерді қажетсінетін шарттары бар.Оларды салмақтай отырып,басты талап сөз шеберлігі мен экспрессиясына қойылатынын байқаймыз.Көбіне-көп осы шартқа тіл көркемдігі,сөз өрнегі толатын айтыскерлер жеңіс тұғырынан көрініп келеді [11],-деген ойы бүгінгінің айтысының тамырын дөп басады.
Ғалым,публицист,тіл жанашыры Алаш көсемі Ахмет Байтұрсынұлы - айтыс өнеріне тек қана шешендік сөз ғана емес,импровизацияның да өз рөлі орасан екенін,шешен сөз концепциясына кеңінен тоқталып,біршама баян жасаған.Айтылу мақсатына қарай шешендік сөздің тілі:
-уытты;
-лепті;
-әсерлі;
қанды қайнатып,жүрек тулатып,естен айырып,ерікті алып кететін күшті,көрнекті,сәнді,мәнді тіл болады.Оның зор мүшелері 5-еу:
а) Бастамасы;
ә) ұсынбасы;
б) мазмұндамасы;
в) қыздырмасы;
г) қорытпасы;
Ақындықтан шыққан сөзді яғни көркем лебізді шығармаларды үлгілі жұрттар айтылуына қарай үшке бөлінеді:
1.әуезеленіп;
2.толғау;
3.ғамалдап;
Әдиебиет сөзін тәртіптеп,тапқа бөлу керек.Жұртынан шыққан олар - ауыз сөзді де айтылу түріне қарай, үш тапқа бөлінеді:
1)әуезге;
2)толғау;
3)айтыс;
Бұлай бөліну себебі - әр табы бас-басына баяндалғаннан көрінбек. [12]
Айтыс - өлеңді сөз болған соң,оған ақындық керек.Ал,ақындықтың үстіне әдіс керек.Күрескенде күшке әдіс серік болу сияқты,айтысқанда ақындыққа да әдіс болады.Әдісі жоқ әйдік айқынды - анау-мынау ақын жеңіп кетуі мүмкін.Қ.Жұмалиев - өлең сөйлемдері мен қара сөздегі ырғақты дауыс толқыны жағынан айқындаса,З.Ахметов - өлең ырғағын белгілейтін,дәлдеп анықтайтын бунақ және өлеңнің ырғақтық жүйесінде тұрақталған сөз жігінің,сөз айырымының үлкен мәнін дұрыс көрсеткен.Академик І.Кеңесбаевтың ғылыми еңбектерінде дыбыс үйлесімі мен кестесі қазақ тілінің маржаннан түзілген мұхиты - фразеология саласында екені айтылады.Тиянақты да өткір сөздер өлең эйфониясын қарастыру барысында тигізер пайдасы орасан зор. Б.Кенжебаев,М.Қаратаев,Ә.Тәжібаев,Т .Кәкішовтың,С.Сейітовтың,Ә.Дербісал иннің поэзиядағы дәстүр мен жаңашылдыққа байланысты құнды пікірлері атап айтарлықтай.Бұл зерттеушілер қазақ өлеңдерінің буындық,бунақтық,ұйқастық,шумақтық құрылысына ой жарығын түсірген.[13]
Әуезе,толғау,айтыс-тартыс үшеуінің кәрісі - әуезе,ортаншысы - толғау,кішісі - айтыс-тартыс түріндей сөздер басқа жұрттарда жазу-сызу,өнер-ғылым шыққан уақытта пайда болған.Шын айтыстар
емес,шығарма айтыстар қазақта да соңғы кезде шыққан. [14]
Айтыстың жылдан - жылға жандануы,халық арасындағы түрліше мәнге ие болып,көпшілік арасында ұмытылмауына үлес қосып жүрген дүлділдері де жоқ емес!Оған бір мысал - Аманжол айтыс өнерінің бір парасын, шығармашылығының бір дара тұсын алсақ, қателеспегеніміз!
Жаратқан шебер...Тастан тасты туғызған.Туған дердің түтіні де ыстық,әрбір жотасы қиыршық осынау,ірілі-ұсақты тастарға толы көрініс - адамды өзіні баурап,іштей тартып тұрары анық.Бала күніңді қой бағып қыраттарға шығып жүріп,осы тастардың арасында өскен мондалақ,итжуа атты шөптерді қойлар жемесе екен деп тұрасың,себебі сонау атырапты алып жатқан сары далаға өзінше өң беріп,өзіңді еріксіз тартып тұратын бұл даланың жалағаштанып,киімсіз қаларын қаламайсың,бұл - туған жердің тылсымы,ақындық өнердің осы жанашырлықтан тууының кішкентай ықпалы.
1.2 Бұрыңғы айтыстағы кірме сөздер
Айтыс - қазақ халқына Алланың берген ерекше сыйы, ұлттық белгісінің бір көрінісі іспетті. Олай деуімізге негіз бар.
Кезінде халқымыздың ұлы жазушыларының бірі, өнеріміз бен мәдениетімізді зерделеп, өсіп-өркендеуіне ерекше үлес қосқан Ғ.Мүсірепов өнердің бұл түрінің қазақтан басқа ешбір халықта кездеспейтіндігін айтқан болса [15], ал айтысты ғылыми түрде арнайы зерттеген ұлы жазушы М.О.Әуезовтің еңбектерінен айтыс өнерінің бұл түрінің ерте кездерде Азия халықтарының, тіпті Еуропа халықтарының біразында болғанын, бірақ дәл қазақ халқындағыдай сақталмағандығын білеміз [16]. Қазақ айтысының Кеңес үкіметінен бұрын болғандарының талайы құйма құлақ ақындар мен жыршылар арқылы және сол айтыстың өзіне тікелей қатысқан ақындардың өздері арқылы жетті. Кеңес дәуірінің кезінде де айтыс өнері жалғасын тапты. Кеңес идеясын қолдаушы, халыққа жеткізуші құралға айналды. Айтысты ауыз әдебиетінің үлгісі ретінде жинаушылар, оны ғылыми түрде зерттеушілер осы үкіметтің алғашқы жылдарынан-ақ көрініс берді. Сөйтіп, өткен дәуірлердегі Жанақ, Түбек, Кемпірбай, Шөже, Сүйінбай, Орынбай, Шернияз, Нұрым, Бақтыбай, Қашаған, Молда мұса, Манат қыз, Ырысжан, Біржан, Сара, олардың кейбірімен замандас болып, соларды пір тұтқан, олардың өнерін жалғастырып, кейінгі ұрпаққа жеткізген, Жамбыл, Нұрпейіс, Доскей, Нартай, Кенен, Саяділ, Бұдабай, Иса т.б. көптеген ақындардың айтыстары хатқа түсіп, талай рет жинақ болып басылып шықты. Өткен ғасырдың соңғы ширегінде елеусіз қалып, біртіндеп өшуге айналған бұл өнер түріне еліміз егемендік алғалы ғана қайта жан енді. Бұл кезде алғашқылардың бірі болып айтыс сахынасын ашқан Манап, Әселхан, Әсиялардан бастап, олармен қатарласа, іздерін баса шыққан Аманжол, Айтақын, Қуаныш, Балғынбек, Айбек, Дәулеткерей, Мұхамеджан, Айнұр, Ринат, Серікзат т.б. көптеген айтыскер ақындар халықтың ризашылығына бөленіп, айтыс өнерін жаңа қырынан танытты, тәуелсіз еліміздің жаңа тарихын ашуда өз үлестерін қосты, қосып та келеді. Қазіргі айтыс жөнінде баспа беттерінде, теледидардан алуан-түрлі пікірлер айтылуда. Тіпті, кейбір қырлары, соның ішінде тілдік ерекшеліктері тұрғысынан да, ғылыми ізденістердің арқауы болып та үлгірді. Алайда, әр дәуірдің айтысы өз кезеңінің насихатшысы, сол дәуірдегі халық тұрмысының айнасы десек, соған байланысты қолданысқа түскен тілдік ерекшеліктері де болды және бұл ерекшеліктер көбінесе лексикалық тілдік бірліктерден айқын аңғарылып отырды. Мәселен, қазақ тарихындағы айтыстарды үш кезеңге - Кеңес дәуіріне дейінгі, Кеңес дәуірі кезіндегі және Егемендік алғаннан кейінгі - деп бөліп қарар болсақ, аталған кезеңдердегі айтыстың лексикасында елеулі айырмашылықтар бар екенін байқаймыз. Мұның өзі сол кезеңдердегі айтыстың мақсат-мүдделерінен туындайды. Бұл жөнінде белгілі ғалым Р.Сыздық: Айтыс - атының өзі айтып тұрғандай, сайыс болғандықтан, оны тудыратын уәждер, көздейтін мақсат болу керек. Бұрынғы атақты айтыстарда елдік, әлеуметтік мүдделермен қатар, адами қасиеттердің жақсысын үгіттеп, терісін түзетуді қозғайтын сөз жарыстары болды... Сонымен қатар екеуара сөзжығысқа шығатын оңаша айтыстар да, шағын бір топтың талап-мүддесін көздейтін ортаңқол айтыстар да, қыз бен жігіттің, әйел мен ер адамның, жезде мен балдыздың, бірін-бірі жібермейтін құрдастардың сөз сайыстары да айтыс деген үлкен дүниенің түрлері мен тарамдарын көрсетіп өтіп келді, өтіп келеді, - дейді [17]. Ал М.Әуезов болса, ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі айтысқа талдау жасай отырып, бұл айтыстардың тақырып арқауы - ру ата санау, замандастарының іс-әрекеттері, адами қадір-қасиеттері, жер дауына, жесір дауына қатысты таластар болғанын айтқан болатын [18]. Міне, осындай пікірлерден кейін айтысқа қатысқан ақындардың жекелей де, ортақ та сөз қолданыстарының болуы заңды деп есептейміз. Әрине, қай айтыстың да арқауына халқымыздың тіл қазанында ғасырлар бойы қайнап піскен байырғы төл сөздеріміз - айшықты эпитеттер мен терең мағыналы теңеулер, ұлтқа тән ұлағаты мол мақал-мәтелдер мен шешендік сөздер, тіпті халықтың ауызекі тілінде ғана қолданылатын, айтыскердің жеке басын кемсітетін дөрекілеу сөздер де орынын тауып қолданылып жатады. Алайда, баяндама мақсаты осы ерекшеліктердің бәрін егжей-тегжейлі баяндау емес, сондықтан Кеңес дәуіріне дейінгі кезеңдегі айтыстың кейбір лексикалық ерекшеліктеріне ғана тоқталамыз. Ақындар айтысының қай кезеңінде, қай түрінде болмасын сол дәуірдің әлеуметтік, экономикалық жағдайына байланысты тыстан еніп, халық жиі қолданатын тілдік элементтерге айналған сөздер болады. Солардың бірі - кірме сөздер аталатын лексикалық бірлік болса, соның ішінде алғашқы кезеңге тән басты ерекшелік - араб-парсы тілінен енген, әсіресе дінге байланысты сөздер болып келеді. Мысалы, Жанақ пен Түбек айтысындағы Түбектің сөзінде қайыр-зекет (... Малынан бермесе де қайыр-зекет...), Жанақта әруақ (...Өлең айтсаң әруақ сенен қашты...) деген сөздер кездессе, осы тәрізді сөздер Шөже мен Кемпірбай айтысында да мол қолданылған. Мысалы: Кемпірбайда: ...Бабамның әруағы маған қонды.. ...Құдай-ау бергеніңе сансыз тәуба... - Бес намаз, он екі иман жанға пайда... ... Бұл елде қожа, молда құрып қап па? ...Өзіңе күпірлік сөз күнә емес пе?.. ...Қалтырап топ ішінде пақыр болдың... - деген жолдар кездессе, ал Шөженің жауабында: ...Баласы Жаныс мырза - Сәтбай марқұм, Орнына дұға оқыдым сыйлап рухын... ...Алланың не қылса да еркі өзінде. ...Мұқтасар сөзім майда тақтасындай... - деген жолдар кездеседі. Сондай-ақ, Шөже мен Тезекбайдың айтысында Тезекбай өздері отырған үй иесіне қаратып: Шоқпар-ау, ... ...Мұның жөні кітапта қалай екен, Шариғаттың мәнісін айт, не білесің? ...Бұл жалғанда соқырға қайыр берме, Таңда мақшар күнінде танып кетер, - десе, Шөже: ...Тәңірім қылды соқыр көрмесін деп, Жамандықтың соңына ермесін деп. Садақаны соқырға мен сияқты Қандай кітап айтады бермесін деп, - деген жауап қайтарады. Осы тәрізді Кемпірбай мен Әсет айтысында (шипа, патша-құдай, бәйіт, Әзірейіл, ғаріп т.б,), Бақтыбай мен Тезек төре айтысында (аруақ, пайғамбар, ләпсі т.б.), Сүйінбай мен Тезек төре айтысында (зүлзәләл, байғұс, сайтан, пері, періште, иман, құдай, қазына т.б.), Түбек пен Құлмамбет айтысында (мәлім, тақсыр, зәнталақ, жады, ақырет,зират, бейіш т.б.), Жамбыл мен Досмағамбет айтысында (пір, аруақ, дүние, тәңір,зәһар, күмән, ғалым, молда, аят, зікір, жаназа, педия, шариғат, құран, зекет, ұжмақ, күпір т.б.) тағы да басқа сөздер молынан кездеседі және ақындар бұл сөздерді өздерінің қарсыластарын жеңу мақсатында түрлі мағынада, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz