Арамшөптермен алдын ала күресу шаралары
Жоспар
Кіріспе
I. Негізгі бөлім
Арамшөптердің негізгі түрлері
Арамшөптерді агробиологиялық жіктеу
Азжылдық арамшөптер, өкілдері
Көпжылдық арамшөптер, өкілдері
Тоғышар (паразитті) арамшөптер
II. Арнайы бөлім
2.1 Арамшөптермен күресу әдістерін топтау.
2.2 Арамшөптермен алдын ала күресу шаралары.
2.3 Арамшөптерді есепке алу, танаптың ластану картасын жасау және күрес
шаралары
2.4 Арамшөптермен күресудің биологиялық әдістері
2.5 Арамшөптермен күресудің химиялық әдістері
III. Еңбекті және қоршаған ортаны қорғау
3.1. Арамшөптерге қарсы препараттар мен дәрі-дәрмектер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Ауыл шаруашылығы - халық шаруашылығының маңызды саласының бірі. Ауыл шаруашылығы өндірісі - табиғи, әлеуметтік, экономикалық және техникалық факторлар қатысында энергия өндіретін күрделі біртұтас биологиялық жүйе. Негізгі обьектілері болып топырақ, жасыл өсімдіктер, үй жануарлары саналады. Тек қана жасыл өсімдіктер тобы бейорганикалық элементтер мен күн сәулесінің кинетикалық энергиясын күрделендіріп, органикалық қосылыстар энергиясына айналдыра алады.
Қазіргі кезде ауыл шаруашылығының өнімдері халықтың әл-ауқатын көтеретін, тамақ, жеңіл өнеркәсіптердің негізгі шикізат көзі болып отыр.
Біздің еліміз дүние жүзінің ауылшаруашылық өнімдерін өндіретін негізгі 25 мемлекеттің қатарына енеді және өзінің ресурстық әлеуеті жағынан қазіргі деңгейден 3-5 есе артық өнім өндіруге мүмкіндігі бар екені белгілі. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстанның аграрлық секторында шешімін күтіп тұрған күрделі әлеуметтік-экономикалық мәселелер де жоқ емес. Қазақстанның ауыл шаруашылығы, соңғы жылдары дүние жүзіне кең тараған қаржы-экономикалық дағдарыстың күшті ықпал етуі жағдайында дамып отырғаны белгілі.
Қазақстан Республикасының халық шаруашылығындағы ең басты салаларының бірі - ауыл шаруашылық өндірісі. Өйткені, ол халықты жеткілікті мөлшерде азық-түлікпен, мал шаруашылығын жемшөп қорымен, ал өнеркәсіпті шикізатпен қамтамсыз етіп отыр. Бұл міндетті түбегейлі іске асыра беру үшін колхоз, совхоз қожалықтар мен жекеменшілік шаруашылықтары, акционерлік қоғам ұжымдары әрбір гектар жердің құнарлылығын арттырып, одан алынатын өнімдерді молайтуға күшү жұмылдырулары керек. Бұл үшін әр түрлі агротехникалық шараларды, оның ішінде арамшөптерді жою шараларын кең көлемде жүргізу керек. Ал, арамшөптер егістіктің ең басты жауы. Олай дейтін себебіміз, арамшөптер топырақтың қоректік заттары мен ылғалдың ауыл шаруашылық дақылдарынан тартып алып, олардың өніп-өсуіне кедергі келтіреді, жердің құнарын кетіреді. Соның салдарынан әр гектар жерден алынатын өнім де күрт төмендейді.
Бұған дәлел ретінде мынадай бір мысал келтіруге болады. Академик А.И.Бараев атындағы қазақтың астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты деректеріне қарағанда, республиканың ең астықты Ақмола, Көкшетау, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Павлодар облыстарында тек қана қарасұлының кесірінен ғана бір жылдың ішінде 175 млн.пұт астық кем жиналған екен.
Арамшөп - егіс танаптарында өсетін жабайы өсімдіктер. Оның Қазақстанда 300-ден астам түрі бар. Егістік, шалғынды, жайылымды жерлерде, өзен-көл жағалауларында өседі. Арамшөп тамыр жүйесінің жақсы дамуына байланысты ылғалды, қоректік заттарды көп пайдаланады. Сондай-ақ ол егілген дақылды көлеңкелеп, фотосинтез процесінің жүруін нашарлатады, нәтижесінде егілген дақыл бойында органик. заттардың түзілуі нашарлайды, алынатын өнім төмендейді. Арамшөп - егіс зиянкестері мен ауру қоздырғыштардың мекені әрі оларды тарататын ортасы.
I. Негізгі бөлім
1.1. Арамшөптердің негізгі түрлері
Қазақстанды материалдық қорлардың жетіспеуі кезінде қор үнемдеудің табиғи-экономикалық үрдістерін пайдалана отырып, жоғары сапалы астық өндіруді арттырудың негізі-қор сақтайтын, табиғи қауіпсіз технологиялар. Жоғары сапалы дән қалыптасуына өндіріс орналасқан жердің табиғи - ауа райы жағдайы, жоғары агротехника, ұндық-нандық қасиеттері жоғары, жапырылуға, зиянкестермен ауруларға және егістердің ластануына төзімді сорттарды шығарып, өндіріске енгізу ықпал етеді.
Сондықтан арамшөп қаптап кеткен егістердің жағдайында алынған төмен өнімі белгілі мөлшерде ақуызының көп алынуымен толықтырылуы қажет.
Арамшөптердің ластануын Қазақстанның солтүстік және солтүстік-шығыс аудандарында әр бес жылдың ішінде екі немесе үш жылда байқалып отырады. Сондықтан мұнда арамшөптің ластанғаның стихиялы апат деп қарамау керек, ол бұл аймақтағы қалыпты табиғи жағдай. Оны игеру егіншілердің міндеті болып саналады.
Ол үшін барлық арамшөпке қарсы күрес шаралары, сақтауға және үнемді пайдалануға бағытталуы керек.
Жазғы жауындар топырақты терең суландырмайды, ол жауындар ылғалының үлкен бөлігі тиімсіз. Топырақтың терең қабатында жиналған күзгі-қысқы ылғал арамшөптердің дәндері және тамырларымен жеңіл көтерілетіндіктен тиімді пайдаланылады.
Соңғы жылдардағы зерттеу, егіншілік жүйесін игеру мен егістіктегі арамшөптермен күресу технологиясын, сондай-ақ Солтүстік Қазақстандағы егіншілік жүргізудің экологиялық мәселелерін талдау қазіргі жағдайда егіншілік жүргізуге жаңа, баламалы тәсілдеме қажет екенін көрсетті.
Қазақстан ғалымдарының көбінің пікірі бойынша, егіншіліктегі экологиялық маңызы қолайсыз салдарларды жете бағаламау пайдаланылған топырақ сапасының айтарлықтай нашарлауына, ондағы қарашірік мөлшерінің 20-30 %-ға төмендеуіне, агрохимиялық және агрофизикалық жағдайының нашарлауына, аса тығыздануына, эрозияның өршуіне, сондай-ақ шектес аймақтардағы тұтастай топырақ экологиясының бұзылуына және де ең маңыздысы егістіктердің арамшөппен ластануына әкеп соқтырды. Республиканың ауылшаруашылығы ғылымдарының алдында егіншілікті одан әрі дамыту, оның жоғары өнімділігін қолдаудың балама жолдарын іздестіру проблемасы туындады. Европаның бірқатар елдерінде оқымыстылар мен практиктер биологиялық егіншілікке көшуді ұйғаруда.
Далалық және қуаң далалық аймақтардың құрғақшылық жағдайында арамшөптердің өсуіне мүмкіндік беретін негізгі фактор ылғал болып табылады. Павлодар АШҒЗИ-да көп жылдық ғылыми зерттеулер (1999-2008 жж.) нәтижесінде жаңа негізді арамшөптерге күресу технологиялары дайындалды және қолданысқа енгізілуде. Жаңа технологияда гербецидтердің тарау құрылғысы көмегімен сақтау және тиімді пайдалану көлемі жыл сайын 9,8-11,0 мың га-ны құрайды. Жаңа технологияның өнімділікке қосымшасы механикалық жағынан салыстырғанда көбірек және бұл көрсеткіш тиісінше 5,5; 5,0; 4,8 және 3,0 цга-ны құрады.
Егіншілік саласында арамшөпке қарсы күрес есепке ала отырып міндеттерді анықтау жаңа шығыны төмен технологияларды зерттеп дайындауды және қолданысқа енгізуді талап етеді. Дән өңдірудің мұндай әдістері энергия және капиталы ауқымдыларға қарағанда бәсекеге қабілеттігі жоғары.
Арамшөп - егіс танаптарында өсетін жабайы өсімдіктер. Оның Қазақстанда 300-ден астам түрі бар. Егістік, шалғынды, жайылымды жерлерде, өзен-көл жағалауларында өседі. Арамшөп тамыр жүйесінің жақсы дамуына байланысты ылғалды, қоректік заттарды көп пайдаланады. Сондай-ақ ол егілген дақылды көлеңкелеп, фотосинтез процесінің жүруін нашарлатады, нәтижесінде егілген дақыл бойында органик. заттардың түзілуі нашарлайды, алынатын өнім төмендейді. Арамшөп - егіс зиянкестері мен ауру қоздырғыштардың мекені әрі оларды тарататын ортасы. Кейбір Арамшөптің тұқымы, жемісі (меңдуана, үй бидайық, сарғалдақ) адамды, малды уландырады. Арамшөп қолдан егілген дақылдар сияқты бір мезгілде емес, шұбалаңқы өніп көктейді әрі топырақта тіршілік қабілетін ұзақ мерзім сақтай алады. Мұның үстіне көптеген Арамшөптер сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына (суыққа, ыстыққа, құрғақшылыққа) төзімді келеді. Арамшөп негізінен паразитті Арамшөп және паразитті емес Арамшөп болып екі топқа бөлінеді. Паразитті Арамшөпке арамшырмауық, сұңғыла, т.б. жатады. Ең зияндысы - хлорофилі мен тамыры жоқ сұңғыла. Ол қасындағы дақылдың қоректік заттарын сорып алады. Паразитті емес Арамшөпке бір жылдық өсімдіктер (қара сұлы, итқонақ, қарабидай арпабасы, қара меңдуана, т.б.) және көп жылдық өсімдіктерден (жатаған бидайық, ермен, шоңайна, кәдімгі түйетікен, т.б.) болып бөлінеді. Арамшөпті жою үшін агротех. шараларды (себілетін тұқымды жақсы тазарту, көң шашу, Арамшөпті гүл жармас бұрын отау, ауыспалы егісті қолдану, топырақты сапалы өңдеу, дақылдардың қатар аралығын қопсыту, т.б.) мұқият жүргізу, хим. гербицидтер (авадекс, илоксан, т.б.) шашу және биол. әдістерді тиімді қолдану.
Арамшөптер - адамдардың қатысуынсыз мәдени дақылдармен бірге өсуге бейімделген ерекше өсімдіктер тобы. Мәдени дақылдарды өсіру үшін адамдар қолданған агротехника жүйесі арамшөптер үшін де қолайлы болды. Арамшөптер топырақтан керекті коректік заттар мен ылғалды бойына сіңіреді, арамшөптер жер өңдеу, егін жинауды ауырлатады, дақылдың өнімі мен сапасын төмендетеді. Олардың ішінде өте зияндылары карантинді шөптер тобы болып саналады.
Арамшөптер - пайдаланатын жерлерде өсіп-өніп, ауыл шаруашылығы дақылдарынан алынатын өнімдердің мөлшері мен сапасын төмендетіп, ауыл шаруашылық өндірісіке зиян келтіретін өсімдіктер.
Арамшөптер шабындықтар мен жайылымдықтарда да кездеседі. Улы, ірі сабақты, малдар жеуге жарамайтын өсімдіктер.
Ластаушылар - егілмеген, бірақ танаптағы дақылмен бірге өсіп-өніп, оны ластап және өнімнің сапасын төмендететін мәдени өсімдіктер.
Маманданған арамшөптер - белгілі бір дақылды немесе олардың тобын ластайтын арамшөптер. Маманданған арамшөптердің кең тарау-ына мәдени есімдіктермен биологиялық ұқсастығы себеп болады.
Агрофитоценоз - экологиялық тұрғыдан біркелкі территори-яда қалыптасқан ауыл шаруашылығы дақылдары мен арамшөптердің егістіктегі жиынтығы.
Арамшөптер ауыл шаруашылық өндірісіне орасан зор зияндар келтіреді. Олардың ішінен мыналарды атауға болады:
- арамшөптер мәдени өсімдіктерге қарағанда ылғалды көп мөлшерде пайдаланады;
- мәдени өсімдіктермен салыстырғанда қоректік заттарды әлдеқайда көп пайдаланады;
- арамшөптер тек топырактағы қоректік заттарды пайдаланып қоймайды, сонымен қатар сіңірілген тыңайткыштардың 30-35% пайдаланады;
- мәдени өсімдіктермен тек ылғал және қоректік заттар үшін ғана емес, сонымен қатар жарық үшін бәсекелестікке түседі;
- ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкес жәндіктері мен ауру қоздырғыштарының мекендейтін және тарататын ортасы болып та-былады;
- кейбір арамшөптердің тұқымдары, жемістері улы болып адамдарды және малдарды уландырады;
- арамшөптердің тамырлары өңдегенде ауыл шаруашылық маши-налары мен құралдарына түсетін кедергіні 30% дейін арттырып, жанар-жағар май көп жұмсалады, ауыл шаруашылық машиналары мен құралдарының жұмыс органдары тез қажалып немесе сынып қалады;
- ошаған, қара сұлы жєне басқада арамшөптер тікенектері, қылқан-дары арқылы малдарға зақым келтіріп, олардан алынатын өнім-дердің сапасын төмендетеді; топырактағы ылғал буланып ұшып, онын қоры азяды;
- арамшөптер алынатын өнімді күрт төмендетеді;
- арамшөптер тек алынатын өнімді ғана кемітіп қоймай, оның сапа-сын төмендетеді.
Арамшөптердің биологиялық ерекшеліктері:
- арамшөптер өте өсімтал, яғни өте көп тұқым және вегетативтік көбею органын береді;
- көптеген арамшөп тұқымдары әр түрлі икемшілдігі арқасында кеңістікте жел, су, құстар, малдар және басқа жолдар арқылы тез және жеңіл тарайды;
- арамшөп тұқымдары топырақта өнгіштік қабілетін ұзақ уақыт, тіпті ондаған жылдар сақтайды;
- арамшөп тұқымдары бір мезгілде біркелкі көктеп шықпайды, олар шұбалаңқы көктейді, сондықтан оларды егін себер алдында бірден жойып жіберуге болмайды;
- қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді келеді;
- арамшөп тұқымдары топырақтың беткі (0-5 см) қабатынан жақсы көктеп шығады.
Өсімдік қорғау және карантин департаментінің мәліметі бойынша, карантинді арамшөптер арамсояудың 19 түрі 180 мың гектар жерге таралған. Сондықтан күрес уақытында барлық жерлерде жүргізіліп, агротехникалық, биологиялық және химиялық әдістерді қолдану арқылы ғана жоспарланған, сапасы жоғары өнім алуға болады
Арамсояу - бір жылдық паразит шөп, Қазақстанның барлық жерінде таралған. Дүниежүзілік флорада арамсояудың 274 түрі кездеседі. Қазақстанда тіркелген арамсояудың 19 түрі бар. Қазақстанның барлық облыстарында көп тараған түрі - далалық арамсояу. Бұл шөп 200-ден астам ауылшаруашылық дақылдарына зиянын тигізеді. Мысалы, далалық арамсояу басқан қант қызылшасы өнімінің 80%-ы, пияз-сәбіздің - 85%, жоңышқа өнімдерінің 95%-ы жойылады. Арамсояудың тұқымын жоңышқа тұқымынан ажырату қиын, осы себепті тауар өндірушілердің көп өнімдері сатуға жарамсыз болып жатады.
Арамсояу мәдени дақылдардағы зат алмасуды бұзады. Арамсояу түтікше тамырлары арқылы мәдени дақылға жабысып, ондағы органикалық, органикалық емес заттарды сорып алып, дақылды әлсіретеді, дақыл біртіндеп өсуін тоқтатып, қурайды. Арамсояу тұқымнан өседі, тарайды. Бір тұқымнан өскенде тұқымдағы қоректік заттарды пайдаланып 10-13 см. биіктікке көтерілгеннен кейін, тұқымдағы қоректік зат бітеді. Арамсояу топырақпен байланысын жояды, осы кезде оның сабақтары шыркөбелек айналып, қасында басқа шөптер болса, соған жабысып бүршік тамыршықтары арқылы қоректі заттарды сорып алып, өсіп-дами береді. Арамсояудың улылығы гүлдеген, тұқым пайда болған кезде күшейеді. Осы кезде арамсояуда алколоид-кускутин және глюкозид, конвольвулин көптеп жинақталады. Арамсояу араласқан мал азығы шіри бастайды, өзінің бағалы нәрлілігін жоғалтады. Сонымен қатар, жануарларды ауруға шалдықтырады.
Егістікті арамсояудан арылту үшін агротехникалық шаралардың жиынтығын қолдану керек, яғни ауыспалы егісті дұрыс қолдану (дақыл алмасу), жерді уақытында, сапалы өңдеу, тұқым себу мерзімі, дақылды күтіп-баптау, тиімді гербицид беру қажет. Зерттеу көрсеткендей, арамшөптің көбі зябьке жыртылған жерлерде жазғытұрым жерді тырмалағаннан кейін өседі.
Қаскелең тәжірибе шаруашылығындағы қызылша егістігінде арамсояу және басқа арашөптермен күресу үшін гербицидтер қолданылады. Арамсояу жаңа өсе бастаған кезеңдерінде жас сабақтар гербицидтер әсерімен тезірек жойылады, кейін арамсояу гүлдері сарғая бастағанда, гербицидтер әсері аз болады.
Ермен жапырақты ойран шөп - бір үйлі, бір жылдық шөп, күрделі гүлдер тобына жатады. Өсімдіктің сабағы тік, көп тармақты, жапырағы тарамдалған, жапырағының үстіңгі жағы қою жасыл, астыңғы жағы сұрлау. Өсімдіктің биіктігі 2 метр, тамыры 4 метр тереңдікке дейін жетеді. Құрғақшылық жылдары зияндылығы өте зор. Өсімдік тұқым арқылы таралады, жылу сүйгіш, 8-10 градус жылылықта 5 см. тереңдіктен сәуірдің аяғы, мамырдың басында жер бетіне шыға бастайды. Шөп шілде-тамыз айларында гүлдейді, дәні қыркүйек-қазан айларында толық піседі. Өсімдікті орып алғаннан кейін де шөп өсе береді де ауылшаруашылық дақылдарының өнімін 40-60%-ға дейін төмендетеді. Отаны Солтүстік Америка. Осы жерден Азияға, Еуропаға таралған. Қазақстанда Алматы облысында, Алматы қаласында және басқа аудандарда 6100 гектар жерде өседі.
Өсімдік гүлдеген кезде олардың миллиардтаған тозаң тәрізді ұсақ тұқымдары, ауа, жел арқылы көпшілік жерге тарайды, адамдардың денсаулығына зор зиян келтіретін, аллергия ауруы - полинозға ұшыратады. Ауру түрлері: ринит, конъюктивит, бронхы астмасы, бас ауруы.
Сондықтан егістікті ермен жапырақты ойран шөптен тазарту үшін бірлескен агротехникалық шаралар мен гербицидтер пайдалану керек.
Тікенек алқа-. Біржылдық шөп. Тамыры, сабағы тік, жапырағы кезекпен орналасқан, тарамдалған, тікенекті. Жер бетіне сәуір-мамыр айында шығады, тұқымды тамыз-қазан айларында береді. Әр өсімдік 3-3,5 мың дән береді. Тұқымның өңгіштігі 1%, топырақта 10 жыл сақталады. Мәдени дақылдарды және басқа шаруашылықта пайдаланбайтын жерлерді ластайды. Химиялық әдістерден бидай егістігінде диален супер, жүгеріде харнес және диален, бюктрил препараттары, картоп, сәбіз егістігінде стомп, рейсер, соя және көкөніс дақылдарында трефлан, стомп препараттарын қолдану керек.
Карантинді шөптердің тұқымы басқа жерлерге тарамау үшін барлық жер иелері төмендегідей карантин тәртібін сақтау керек. Карантинді шөптер, олардың тұқымы бар жерлерге тұқым шаруашылығын орналастыруға болмайды. Себілуге арналған тұқымды мемлекеттің тұқым инспекциясының куәлігінсіз себуге болмайды. Карантинді шөптердің тұқымы араласқан материалдарды жеке бөлмелерде сақтау керек және бұл тұқымдарды басқа шаруашылықтарға беруге болмайды. Жануарларға тұқым қалдықтарын ұсақтап қайнатыңқырап беру керек. Жемге жарамайтын қалдықтарды отқа жағып, не жерге 1 метр тереңдікте көміп актілеу керек. Бұл қалдықтарды далаға, суға тастауға болмайды. Жол жағаларында, бос жатқан жерлерде, арық жағаларында өсіп тұрған арамшөптерді гүлдену кезінде, тұқым беруге жеткізбей құрту керек. Карантинді шөптер басқан жерлерден орып алған егінді таза жерлерден алынған өніммен араластырмай, бөлек жерде сақтау керек. Егін жинауға қатысқан техникалардың барлығын, қоймаларды уақытында тазалап отыру керек.
1.2 Арамшөптерді агробиологиялық жіктеу.
Қазақстанда арамшөптердің 300-ден, ал ТМД елдерінде 2500-ден аса түрлері өседі, сондықтан оларды жіктеуге тура келеді. Ол мына белгілері бойынша жүргізіледі:
- мекендейтін орнына байланысты арамшөптер қоқыс немесе сы-пырынды, егістік, жайылымдық және шабындық болып бөлінеді. Қоқыс (сыпырынды) арамшөптер қора-қопсы, мал фермасы, үй маңайлары, жол жиектері басқа жерлерде өседі. Егістік неме-се аңыздық арамшөптер ауыл шаруашылық дақылдары егісінде, ал жайылымдық және шабындық арамшөптер жайылымдық пен шабындықтарда өседі.
- биіктігі бойынша - жоғарғы, ортаңғы және төменгі қабат арамшөптері;
- агробиологиялық топтары бойынша - арамшөптер қоректену тәсілі, өмір сүру ұзақтығы, вегетациялық өсу мезгілі, тамыр жүйесінің ерекшеліктеріне қарай жіктеледі.
Қоректену тәсілі бойынша арамшөптер паразитті, жартылай паразитті және паразитті емес деп бөлінеді.
Паразитті арамшөптер өздерінің фотосинтезге қабілетін жоғалтқан, басқа өсімдік-иелері арқылы қоректенетіндер. Олар өсімдік иесінің сабағы (арамшырмауық) немесе тамыры (сұңғыла) аркылы қоректенеді.
Паразитті емес арамшөптер өмір сүру ұзақтығы бойынша азжыл-дықтар - бір немесе екі жыл өмір сүріп, бір рет және көпжылдықтар - екі жылдан артық өмір сүріп, бірнеше ұрпақ беретіндер.
Тамыр жүйесінің ерекшеліктері бойынша көпжылдықтар атпата-мырлылар, тамыр сабақтылар, кіндік, түйнектамырлар, өрмелегіштер, саусақтамырлылар болып бөлінеді.
Арамшөптерді есепке алу тәсілдері. Арамшөптермен тиімді күрес жүргізу үшін ең алдымен оларды есепке алып, содан кейін жоюды жоспарлау керек. Егістіктің, топырақтың арамшөптенуін және арамшөп тұқымдарымен ластануын есепке алу үшін: көзбен мөлшерлеу, сандық, таразылық, сандық-таразылық, зертханалық әдістер қолданылады.
1.3. Азжылдық арамшөптер, өкілдері
Жаздық арамшөптер көктемде пайда болып, ерте пісетіндері ауыл шаруашылық дақылдарын егін себер алдындағы агротехникалық шара-лармен жойылады, ал кеш пісетіндері егін жиналғанға дейін жиналғаннан кейін немесе пісіп жетіледі де егіске өте үлкен зиян келтіреді. Бұл топқа келесі арамшөптер жатады:
Жаздық ерте пісетін арамшөптер
Алабұта - Марь белая - Chenopodium album. Алабұта тұқымдастарына жататын ерте пісетін жаздық арамшөп. Алабұтаның жапырақтары мен сабағы ұн тәріздес жұқа ақ қабықпен жабылған. Гүлдері өңсіз. Тұқымының сыртында қатты қауашағы бар, сондықтан оларды алдын ала буламаса, жануарлардың асқазанында қорытылмай, олардың қиымен бірге түседі, сөйтіп танаптарды ластайды (2.1-сурет).
Барлық ауыл шаруашылық дақылдарына, әсіресе отамалы дақылдарға, өте зиянды. Сабағы тік, бұтақталған, биіктігі құнарлы топырақта 1,5 м кейде оданда биік болып өседі. Бір өсімдігі орташа 200 мың, ал кейбір өсімдіктері 700 мың тұқымға дейін береді.
Жануарлардың ас қорыту органдарынан өткеннің өзінде де өнгіштік қабілетін жоймайды. Олар полиморфты, өйткені бір өсім-діктің өзінде үш түрлі тұқымдар кездеседі: ірі, жалпақ және қоңыр.
Тұқымдары, піскен жылы өніп-өседі, майдалау, тұқымының қабығы қалың, қара түстілері екінші жылы өседі, ал өте майда, дөңгелек, қара тұқымы тек үшінші жылы ғана өседі.
Тұқымының өнгіштігі 8-жылға, өмір сүру ұзақтығы 38-жылға дейін сақталады. Үсікке төзімді, 8-10 см тереңдіктен көктеп шығады. Қолайлы жағдай болғанда ерте көктемнен күзге дейін өсе береді.
Алабұта жаздың екінші жартысында пісіп жетіледі. Негізінен дәнді (күріштен басқа), бұршақ тұқымдас дақылдарды, жүгері, мақта, қант қызылшасы, картоп егістерін ластайды.
Күрес шаралары: Өңделмейтін жердегі алаботаны гүлдегенге дейін шабады. Ауыл шаруашылық дақылдары егістіктерінде, оны ақ жіп фазасында тырмалау жақсы нәтиже береді. Әр түрлі дақылдарда пайдала-натын гербицидтердің көпшілігіне сезімтал, сондықтанда оны топыраққа және көктеген кезінде шашатын гербицидтермен жоюға болады.
Егістік қыша - Горчица полевая - Sinapis arvensis. Айқышгүлділер тұқымдасына жататын, ерте пісетін бір жылдық арамшөп. Сабағы тармақтанған, түкті, биіктігі 100 см-ге дейін жетеді.
Тұқымы бұршағында өсіп жетіледі, содан кейін жерге шашылып төгіледі. Бір өсімдік 4000-ға дейін тұқым береді. Олар топырақты және дақылдардың дәндерін ластайды. Топырақта өнгіштік қабілетін он жылға дейін сақтай алады. Ең қолайлы көктеп шығатын тереңдігі 5 см-ге дейін. Көктемде егістік қышаның тұқымы алғашқы кезде баяу өседі, ал кейін оның өніп шығу қабілеті күшейеді. Бұл арамшөп бейтарап, тіпті сілтілі топырақтарда жақсы өседі. Егер егістік қыша жем шөпке араласып кетсе, онда сүттің сапасын төмендетеді.
Арпаға осы арамшөптің тұқымы араласса, онда шошқаларды уланды-рады.
Күрес шаралары: Жазғытұрым егін себер алдында топырақты сапалы өңдеу арқылы егістік қышаның өскінін жою жақсы агротехникалық шара болып есептеледі. Бұл арамшөпке қарсы қолданатын гербицидтер-ден мыналарды атауға болады: дәнді дақылдар егісінде әр гектарға 0,4-0,6 кг 2,4-Д амин тұзын немесе 1,5-20 кг ДНОК-тың натрий және аммоний тұздарын, ал бұршақ егісінде 1-1,5 кг диносеб, 0,5 кг симазин және атра-зин гербицидтерін қолдану керек.
2.1-сурет.
Егістік қыша
2.2-сурет.
Қара сұлы
Қара сұлы - Овсюг обыкновенный (пустой) - Avena fatua. Астық тұқымдасына жататын, ерте пісетін жаздық арамшөп. Сыртқы түрі мәдени сұлыға өте ұқсас. Ол бейімделген арамшөп ретінде астық дақылдары үшін өте зиянды және қауіпты. Мысалы, 1 м2 жерде қара сұлының 50 өсімдігі өссе, одан өнім 20%-ға, 3-4 есе, 4-5 есе және одан да көп төмен-дейді.Тамыры шашақты, топырақта 130-160 см тереңдікке тарайды. Сабағы түзу, биіктігі 60-120 см, жапырағы сызықты, ірі, шеттері кедір-бұдырлау. Жаздық бидай толық көктеп шыққаннан кейін, оның қатар аралығынан қара сұлыны анық байқауға болады. Өсімдігі шашақ тастағанда жаздық дақылдар егісінде қылтанағынан ажыратуға болады, қылтанағы қаралау, ұзын, тізе тәріздес иілген, төменгі жағы бұралған (2.2-сурет).
Жақсы дамыған қара сұлы өсімдігі 440-600 дәнге дейін береді, мәдени дақылдардан ертерек пісіп, дәні топыраққа шашылады. Қара сұлыны дәнді дақылдардан, әсіресе сұлыдан айыру өте қиын. Жаңа түскен дәні нашар өнеді, бірақ қыс бойы тыныштық кезеңін өткеннен кейін, топырақтың температурасы +3-5°С болғанда топырақтың беткі және терең қабатынан да өніп шыға алады шыға алады. Оптималды температу-расы +16-20°С, тіршілікке қабілеттілігі 5 жылға дейін сақталады.
Күрес шаралары: Сыдыра жырту мен минималды өңдеу, қара сұлы тұқымының топырақтың беткі қабатында жиналуына себеп болады. Қара сұлымен өте ластанған кезде сүдігер жырту оның өсіп шығуына жағдай жасайды, ылғалды және жылы күзде арамшөп тұқымы 50%-ға дейін шығуы мүмкін. Қара сұлы қаптаған танаптарға кеш пісетін жаздықтарды немесе отмалы дақылдарды себу керек.
Ерте көктемде топырақтың беткі қабатын қопсытумен қара сұлының өніп шығуына жағдай жасалады да, келесі өңдеулермен жояды. Бидай және арпа егісінде қара сұлымен күресу үшін карбин, триаллат және басқа гербицидтерін қолданады.
Жаздық кеш пісетін арамшөптер
Арам кенепшөп (арамсора) - Конопля сорная (дикая) - Cannabis ruderalis. Бір жылдық жаздық арамшөп. Сыртқы түрі мәдени кенеп шөпке ұқсайды, сондықтан ол осы дақылға бейімделген арамшөп болып сана-лады. Кенеп, қарақұмық, тары егістіктерінде көп кездеседі. Медицина саласында да қолданылады.
Сабағы биік, бұтақталған, жапырағы көп, биіктігі 1,5 м-ге дейін болады. Тұқымы сарғыш немесе жасылдау - сұр, ұзындығы 4 мм-ге, ені 3 мм-ге дейін жетеді. 1000 тұқымның салмағы 12-25 г. Тұқымы піскеннен кейін оңай төгіліп, топырақты ластайды, бірақ түскен жылы өнбейді, қыстап шыққаннан соң келесі жылы қаулап шығады. Тіршілік қаблеті 2 ден 40 жылға созылады. Тұқымы 2-5 см тереңдіктен жақсы көктеп шығады.
Күрес шаралары: Күзде сүдігер жырту, сүрі жерді және егін себер алдындағы топырақ өңдеу жүйесі, отамалы дақылдардың қатар аралығын өңдеу арамсораны жою шараларына жатады. Дәнді дақылдар егісінде өсетін арамсораға түптену кезінде 2,4-Д амин тұзын (1,2-1,4 кг), банвел - (2,3 кг) гербицидтерін қолдану керек.
Жусан жапырақты ойраншөп - Амброзия полынолистная - Amdrosia artemisufolia. Кеш пісетін, карандинді, қосжарнақты арамшөп. Биіктігі 20-25 см ден 100-120 см-ге дейін, кіндік тамыры топырақта 4 м тереңдікке дейін бой-лайды.
Тұқымы сарғыштан қара-қоңыр түске дейін боялған, антоциандық пигменті бар, ұзындығы 2,5-3 мм, көлденеңі 1,5 мм, 1000 дәннің массасы 2-2,5 грам, көктеген кезде жусан иісі, ащы дәмі болады. Маусым айының аяғынан күзге дейін гүлдейді. Тұқымы кеш пісіп жетіледі.
Күрес шаралары: Алдын ала күресу үшін танаптарға тұқымын тарат-пау шараларын жүзеге асыру керек. Оларға тұқымды тазалау, көңді, малдың астына төселетін сабан мен басқа материалдарын дұрыс дай-ындау, сақтау және қолдану, өңделмеген жерлердегі арамшөптерді жою, тұқымы пісіп жеткенше танаптардың айналасындағы арамшөптерді шабу, оның тұқымымен ластанған мал азығын үгіту, буландыру және басқа шаралар жатады.Агротехникалық шаралар арқылы күрес. Ерте пісетін дақылдарды жинау кезінде немесе жинап болғаннан кейін, топырақты ылғалы мол жерде 6-8 см, ал ылғалы аз жерлерде 8-10 см тереңдікте дискілі сыдыра aжыртқышпен сыдыра өңдеу. Тары егістіктерінде дискілеудің орнына гербицидтер қолданған дұрыс.
Тауық тары - Просо куриное (петушиное) - Echinóchloa crus-gálli. Астық тұқымдасына жататын, кеш пісетін, біржылдық жаздық арамшөп. Арамшөп барлық жерлерде де таралған, әсіресе Қазақстанның орталық және оңтүстік аймақтарында көбірек кездеседі. Барлық дақылдарды, әсіресе суармалы егіншіліктегі отамалы дақылдарды ластайды. Ол әсіресе күріш егістігін қатты ластайды. Тамыры - шашақты. Сабағы тік, биіктігі 100-200 см-ге жетеді. Жапырағы жалпақтау және ұзынша, ұзындығы 20-50, ені 2-5 мм.дейін барады (2.3-сурет).
Тұқымы жұмыртқа тәріздес, біржағына қарай көтеріңкі, жоғарғы жағы үшкірленген, жылтыраған жасыл дән. 1000 дәннің салмағы 1,5-2 г. Топырақ әбден қызғанда өсіп шығады. Өніп шығуының оптималды температурасы +26-28°С.
Бір өсімдігі 2000-ға дейін тұқым береді. 12-14 см тереңдіктен өніп шығады, топырақта өнгіштік қабілетін 13 жылға дейін сақтайды.
Күрес шаралары: Тауық тарыны агротехникалық жолмен құрту үшін егінді жинап болысымен танапты сыдыра жыртқыштармен өңдеу қажет.
Тауық тарыға қарсы мынандай гербицидтерді қолдануға болады: отамалы дақылдар егістігіне тұқым себер алдында (қант қызылшасы, күнбағыс, көкөніс және т.б.) әр гектарға 6-12 кг дихлоральмочевинаны сіңіру керек. Бұдан басқа бір гектарға 5-6 кг далапон, 10-12 кг ТХА және басқа да гербицидтерді енгізуге болады.
2.3-сурет.
Тауық тары
2.4-сурет. Кәдімгі қызылқұйрық гүлтәжі
Кәдімгі қызылқұйрық гүлтәжі - Ширица обыкновенная - Amaranthus retraflexus. Қызылқұйрықтар тұқымдасына жататын, кеш пісетін біржылдық арамшөп (2.4-сурет).
Сабағы тік бойлап өсіп, биіктігі 15-120 см-ге дейін жетеді. Бұл өте өсімтал арамшөп. Негізінен тұқыммен көбейеді. Бір түп өсімдігі жарты миллионға дейін, кейде одан да көп тұқым береді. Тұқымы өте ұсақ, оның диаметрі 0,9-1,5 мм шамасында, түсі қара, сырты жылтыр. Өте майда болғандықтан, топырақтың 1-2 см тереңдігінен жақсы өніп шығады. Өнгіштік қабілетін топырақта 5 жылға дейін сақтай алады. Өніп шығу үшін +15-20°С температура қажет. Кәдімгі қызылқұйрық гүлтәжі отамалы дақылдарды, оның ішінде қант қызылшасы мен көкөнісдақылдарын күшті ластайды.
Дәнді дақылдар егісінде аңыздық арамшөп болып есептеледі, ол Қазақстанның суармалы және тәлімі жерлерінде көп кездеседі.
Күрес шаралары: Алдын ала жүргізілген сақтандыру шараларына мәдени өсімдіктердің тұқымдарын қадағалап тазарту, судағы және көңдегі кәдімгі қызылқұйрық гүлтәжінің тұқымдарын жою, жол жағасындағы, танаптардың арасындағы өсіп тұрған қызыл құйрықты тұқым бермей тұрып оны құрту жұмыстары жатады. Агротехникалық шараларға жерді уақытылы ұқыптылықпен және отамалы дақылдардың қатар аралығын өңдеу жатады.
Кәдімгі қызылқұйрық гүлтәжіні жою үшін бір гектарға 1-1,5 кг алипур, 3,5 кг эптам, 2-4 кг пирамин, 2-4 кг симазин, 1,2-3 кг атразин гербицидтерін қолданған жөн.
Күздік арамшөптер
Қарабидай арпабасы - Костер ржаной - Bromus secalinus. Астық тұқымдасына жататын біржылдық күздік арамшөп. Тамыр жүйесі - шашақты. Сабағы бұтақталған, жылтыр, биіктігі 30-100 см, тұқымымен көбейеді. Бір түп қарабидай арпабасы 800-ден 5000 ға дейін дән береді. Ол топырақта өнгіштік қабілетін 7-8 жылға дейін жоғалтпайды. Гүл шоғыры - жайылған шашақ. Тұқымы жұқа қабықты дәнек, 1000 дәнектің салмағы 2-2,75 г. Арамшөп 2-3 см тереңдіктен жақсы өніп шығады, кейбір өскіндері 10 см тереңдіктен өніп шыға алады. Барлық жерлерде тараған, әсіресе күздік дақылдарды, оның ішінде күздік бидай мен қарабидай егістігін ластайды (2.5-сурет).
2.5-сурет. Қарабидай арпабасы
Күрес шаралары: Бірінші агротехникалық шара - егін сепкенге дейін дәнді дақылдардың тұқымын тазарту. Бірақ, қарабидай арпабасының дәнін қарабидайдың тұқымынан толық бөліп алу қиын. Сонымен қатар, тұқым алу үшін дәнді дақылдар құнарлы, жақсы тыңайтылған, су жина-лып қалмайтын, яғни жер бедері тегіс танаптарға орналасу керек.
Бұл арамшөп астық тұқымдасына жататын бол-ғандықтан, қара бидай және күздік бидай егістеріне қолданатын гербицидтер жоқ, ал көкөніс, отамалы дақылдар егісінде қара бидай арпабасына қарсы далапон, ТХА препа-ратын, ал қант қызылшасы егісінде эптам және ИФК препараттарын қолданады.
Қыстап шығатын арамшөптер.
Егістік қанатжеміс - Ярутка полевая - Thlaspi arbense Айқышгүлділер тұқымдасына жататын біржылдық арамшөп. Барлық ауыл шаруашылық дақылдар егістіктерін, сүрі жерлердіжәне көпжылдық шөптерді өте қатты ластайды. Сабағы тік, 20-50 см биіктікке дейін өседі, өте жағымсыз иісі бар. Мамыр айынан күзге дейін гүлдейді. Бір өсімдігі 50 мыңға дейін тұқым береді, ол майда, 1000 тұқымның салмағы 1,2 г - 1,75 г. Өнгіштігі қыстап шыққаннан кейін жоғарылайды (88-98%), өніп шығуы созылыңқы, 0,5-1 см тереңдіктен жақсы көктеп шығады. Топырақта тіршілік қабілетін он жылға дейін сақтайды. Тіпті малдардың ас қорыту жүйесі арқылы өткенде де оның өнгіштік қабілеті 40%-ға дейін сақталады.
Күрес шаралары: Агротехникалық шаралармен қатар (тұқым тазарту, топырақты негізгі және егін себер алдында өңдеу және басқалар), арамшөпке қарсы дәнді дақылдар егісінде аз мөлшерде 2,4-Д, 2М-4Х пре-параттарын, ал қант қызылшасы егісінде пирамин гербицидін қолданады.
Жұмыршақ - Пастушья сумка - Capsella bursa-pastoris. Айқышгүлділер тұқымдасына жататын біржылдық қыстап шығатын кең тараған арамшөп,барлық танаптарда, әсіресе жаздық және күздік дақылдар егістіктерінде жақсы өсіп жетіледі. Экологиялық икемділігі өте жоғары. Өскен жағдайына қарай эфемер, жаздық, қыстап шығатын және күздік арамшөп ретінде жетіле алады.
Кіндік тамырлы, сабағы жеке немесе тармақталған, сұр-жасылдау, биіктігі 30-40 см, жапырағы кезектесіп орналасқан. Қыстап шығатын түрінің тамырларының жоғарғы жағында жертаған пайда болады.
Гүлі ақ, майда, сәуір айының ортасынан күзге дейін гүлдейді. Бір өсімдікте 270 мың дана тұқым болады. Өніп шығу кезеңі созылыңқы. Қыстап шыққаннан кейін тұқымы жақсы өніп өседі. Күздік және қыстап шығатын түрлері кез келген фазасында,тіпті гүлдегенге дейін қыстап шыға алады.Тұқымының тіршілікке қабілеттілігі 35-жылға дейін сақталады. Тұқымы 2-3 см тереңдіктен өніп шығады. Қолайлы жылдары екі-үш рет ұрпақ беруі мүмкін.
Күрес шаралары: Күресу жолдары қанатжемістікі сияқты. Герби-цидтерден жұмыршаққа қарсы әр гектарға 1 кг мөлшерінде, 2,4-Д және 2М-2Х препараттарын қолданады. Сонымен қатар, әр гектарға 1-3 кг синазин гербицидін егін себерден бір жеті шамасы бұрын қолдану жақсы нәтиже береді.
Екі жылдық арамшөптер.
Сары түйежоңышқа - Донник желтый - Melilotus officinalis. Бұршақ тұқымдасына жататын екі жылдық арамшөп. Барлық жерлерде кездеседі. Құнарлы топырақтарда жақсы өседі, бірақ қышқыл топырақты жаратпайды. Арамшөптің құрғақшылыққа төзімділігі жоғары. Астық дақылдарын және көпжылдық шөптерді ластайды Тамыры 150-300 см тереңдікке дейін бойлайды да, топырақты тез кептіріп жібереді. Сабағы түзу, бұтақталған, биіктігі 50-150 см. Жапырағы кезектесіп орналасады, гүлі сары. Тұқымы - бір-екі дәнді қоңыр-сары немесе қанық сұр болады 1000 дәннің салмағы 1,75-2,0 г. Дәннің өніп шығатын минималдық темпе-ратурасы + 4, оптималды +12-160С.
Вегетация кезінде 4-5 см тереңдіктен өніп шығады, тіршілікке қабілеттілігі 20 жылға дейін. Жаңа пісіп жетілген дәні өніп шыққаннан кейін дегелек фазасында қыстайды, да келесі жылы тұқым береді. Өсімталдығы 17-ден 33 мың дәнге дейін барады.
Күрес шаралары: Дәнді дақылдарды орып алғаннан соң, жерді сыдыра жыртқышпен өңдеп, одан кейін терең етіп сүдігер жыртады. Сыдыра жыртқышпен өңдегенде, түйежоңышқаның мойын тамыры түбімен кесіліп, күнге қурап қалады. Қайта көктейтін бүршігі қалмай, тамырының төменгі бөлігі де өледі.
Ал, сыдыра жыртқышпен өңдемей, тек жерді сүдігерге жыртқанда мойын тамырының көпшілігі кесіледі де, күзде ылғал көп болғандықтан, олар қайта жетіліп өсіп кетеді, сондықтан оларды қайтадан өңдеу арқылы қырқады.
Дәнді дақылдар егісіндегі арамшөпті жою үшін 2М-4ХП, 2,4-ДМ, бан-лен және диален препараттарын қолданады.
Қара меңдуана - Белена черная - Hyoscyamus niger. Алқа тұқымдасына жататын екі жылдық арам-шөп. Сабағының биіктігі 100 см-ге дейін жетеді, тұқымымен көбейеді (2.6-сурет).
2.6-сурет. Қара меңдуана
Бірінші көктеп шыққан жылы күзге қарай-дегелек түзеп, күшті дамыған тамыр құрайды. Осы қалпында қыстап шығады.
Келер жылы күзге қарай жеміс береді. Ол екі ұялы, көпұрпақты қауашақ. Күзде қауашақ ашы-лып, тұқымдары топыраққа шашылып қалады. Келер жылы көктемде топырақтың 1-2 см терең-дігінен жақсы өніп шығады, ал одан төмен тереңдікте жатса көктеп шығу мүмкіндігі күрт төмендейді. Барлық жерлерде, әсіресе бос жатқан жерлерде, егістіктерде жиі кездеседі.
Қара меңдуана көкнәр егісін қатты ластайды. Оның тұқымы көкнәрдің тұқымына ұқсас, сондықтан бірін-бірінен бөліп алу өте қиын. Сонымен қатар, ол дәнді дақылдар егісінде жиі кездеседі.
Бұл арамшөп жаздық бидайдың түптену кезеңінде оны басып озып, көп зиян шектіреді. Атай кеткен жөн, қара меңдуана улы өсімдік. Мал-дарды, адамдарды қатты уландырады, сондықтан бұл өсімдікті түгел құрту керек.
Күрес шаралары: Танаптарда өскен қара меңдуананы топырақ өңдеу жүйесі (сүдігер жырту, егін себер алдында танапты культивациялау) арқылы жою керек.
1.4. Көпжылдық арамшөптер, өкілдері
Көпжылдық арамшөптерге 2 жылдан артық өмір сүріп, бірнеше рет ұрпақ беретін өсімдіктер жатады. Олар негізінен вегетивтік жол-мен көбейеді, сонымен қатар тұқымы арқылы да көбейеді. Көпжылдық арамшөптер тамыр жүйесіне байланысты бірнеше топқа бөлінеді.
Атпатамырлы арамшөптер. Олар негізінен атпатамырлары, яғни тамыр бұтақшаларының көмегімен өніп өседі, әйткенмен тұқымымен де көбейе алады. Бұл топтағы арамшөптерді тамыр жүйесінің терең орна-ласуына байланысты құрту қиын, сондықтан олар егістікке көп зиян келтіреді.
Атпатамырлы арамшөптердің негізгі тамырынан өніп-өсу тамыры деп аталатын жіп тәріздес тамырлар шығады. Бұларда бүршіктер болады. Мысалы, бір шаршы метр жерде егістік қалуеннің мұндай бүршіктерінің саны 1600-ға дейін жетеді. Міне, осы бүршіктерден жерасты атпа тамыр-лар өрбіп өседі. Бүйір-бүйірге тараған тамырлар өз алдына бұтақ жаяды да, жаңа сабақтар мен бұтақтар пайда болады. Бұл биологиялық топтың негізгі өкілдеріне егістік (сары) қалуен, күрең қызғылт қалуен, көкшіл қалуен (татар ақсүттігені), егістік шырмауық, қызғылт у кекіре және басқалары жатады.
Атпатамырлы арамшөптермен күрес шаралары. Олар негізінен вегетативтік мүшелері-атпатамырлары арқылы көбейетіндіктен осы атпа-тамырларында пластикалық коректік заттар жинайды. Суық түскенше агротехникалық шараларды уақытында жүргізу арқылы қоректік заттардың қорын азайту керек. Бұл үшін өсімдікті - әлсірету әдісін қолданған жөн.Ол үшін егінді жинап болғаннан кейін жерді 10-12 см тереңдікке ЛДГ-10 немесе ЛДГ-15 дискілі сыдыражыртқышпен өңдеу керек. Осы кезде арамшөптердің атпатамырлары ұсақ бөлшектерге бөлініп одан жаңа өсімдіктер шыға бстайды. Осыдан 2-3 жеті өткеннен соң дискілеуді қайталау керек. Сонда жаңадан шыққан жас өсімдіктер жойылады да, ал тамыр жүйесі тағы да ұсақ бөлшектерге бөлінеді. Бұл бөлшектерден жаңа өсімдіктер өсіп шығады. Оларды сүдігер жыртқанда жоюға болады.
Тамырсабақты арамшөптер. Олар тұқымынан және түрі өзгерген жер астындағы тамырсабағының көмегімен өніп-өседі. Бұлар өте зиянды арамшөптер. Қазақстанда ең көп тарағандары: егістік қырықбуын, жатаған бидайық, бұтақты бидайық, кәдімгі қамыс, қараажырық, құмай және басқалары.
Жатаған бидайық - Пырей ползучий - Elуtrіgia répеns. Астық тұқымдасына жататын көп жылдық арамшөп. Сабағының биіктігі бір метрдей. Ол тұқымы және вегетативтік мүшесі (тамырсабағы) арқылы көбейеді. Бір түп өсімдік 300-ге дейін, ал барлық тамыр сабағымен қоса есептегенде 10 мыңға дейін дән береді. Дәнінің ұзындығы 4 мм, ені-1,25 мм. Ол топырақ 20 градусқа қызғанда көктеп шығады. Өзінің өнгіштік қабілетін топы-рақта үш жылдан астам уақыт сақтайды (2.7-сурет).
Жатаған бидайық негізінен тамырсабағы арқылы вегетативтік жолмен көбейеді. Бір гектардағы тамырсабақтың ұзындығы 900 шақырымға, ал ондағы бүршіктер саны 50-60 млн-ге жетеді.
Тамырсабақтың топыраққа бойлау тереңдігі оның типі мен гранулометриялық құрамына байланысты. Саздақ және сазды қара топырақтарда (Ақмола облысы) 5-10 см, кәдімгі орташа қарашірікті қара топырақта (Солтүстік Қазақстан облысы) 10-12 см, ал жеңіл топырақтарда 15-18 см тереңдікте жатады. Жатаған бидайық республиканың солтүстік облыстарында дәнді дақылдарды ластаса, ал оңтүстік аймағында ылғалы мол танаптарда тараған.
2.7-сурет. Жатаған бидайық
Тамырсабақты арамшөптермен күрес шаралары. Жатаған бидайықтың топырақтағы тұқымын жою үшін, оның өсіп шығуына толық жағдай жасап, көктеп шыққаннан кейін топырақты өңдеу арқылы жояды. Жатаған бидайықтың тамырсабағын тұншықтыру тәсілі арқылы құртады. Ол үшін Қазақсанның оңтүстік аймағында дәнді дақылдарды жинап алғаннан кейін танапты тоғыспалы бағытта дискілі сыдыра жыртқышпен 8-12 см тереңдікке екі рет өңдейді. Содан 2-3 апта өткен соң, яғни арамшөп көктей бастаған кезде, жерді 25-27 см тереңдікке түренді соқамен сүдігерге жыртады. Қарықтың (борозданың) түбіне аударылған тамыр сабақтың ұсақ бөлшектері оттегі мен коректік заттардың жеткіліксіздігінен өнуіне қарамастан жердің бетіне көктеп шыға алмайды.
Кіндік тамырлы арамшөптер. Кіндік тамырлы арамшөптердің топырақта қыстайтын бір ғана жуан кіндік тамыры болады. Көктемде тамыр мойнының бүршігінен жаңа өркен өсіп шығады. Негізгі өкілдері: ащы жусан, қышқыл қымыздық, кәдімгі бақбақ және басқалары.
Ащы жусан - Полынь горькая - Art еmіsia absinthium. Күделігүлдер тұқымдасына жататын көпжылдық арамшөп. Сабағының биіктігі 60 см-ге дейін жетеді. Тұқымы және вегетативтік мүшелері арқылы көбейеді. Бір өсімдік 100 мыңға дейін тұқым береді, оның ұзындығы 0,8 мм, топырақтың беткі қабатынан жақсы өніп шығады (2.8-сурет).
Вегетативтік көбеюі органы тамыр мойнында орналасқан бүршіктері арқылы жүзеге асады.
Бұл бүршіктерден бірінші жылы сабақ түзбейтін өркендер пайда болса, ал екінші жылы жеміс беріп, содан кейін өліп қалады.
Ащы жусан үйлердің ауласында, жолдардың жиектерінде, бос жатқан басқа жерлерде және егістіктерде кездеседі. Әсіресе, күздік дақылдармен көпжылдық шөптерді ластайды. Өсімдіктерінің ащы исі болады, сондықтан малдар жемейді, ал егер сиырлардың жеміне араласып кетсе, онда сүтке кермек ащы дәм бередіАщы жусанның жер бетіндегі сабағын кез келген жерінен кессе, одан қаулап жанама өркендер пайда болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I. Негізгі бөлім
Арамшөптердің негізгі түрлері
Арамшөптерді агробиологиялық жіктеу
Азжылдық арамшөптер, өкілдері
Көпжылдық арамшөптер, өкілдері
Тоғышар (паразитті) арамшөптер
II. Арнайы бөлім
2.1 Арамшөптермен күресу әдістерін топтау.
2.2 Арамшөптермен алдын ала күресу шаралары.
2.3 Арамшөптерді есепке алу, танаптың ластану картасын жасау және күрес
шаралары
2.4 Арамшөптермен күресудің биологиялық әдістері
2.5 Арамшөптермен күресудің химиялық әдістері
III. Еңбекті және қоршаған ортаны қорғау
3.1. Арамшөптерге қарсы препараттар мен дәрі-дәрмектер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Ауыл шаруашылығы - халық шаруашылығының маңызды саласының бірі. Ауыл шаруашылығы өндірісі - табиғи, әлеуметтік, экономикалық және техникалық факторлар қатысында энергия өндіретін күрделі біртұтас биологиялық жүйе. Негізгі обьектілері болып топырақ, жасыл өсімдіктер, үй жануарлары саналады. Тек қана жасыл өсімдіктер тобы бейорганикалық элементтер мен күн сәулесінің кинетикалық энергиясын күрделендіріп, органикалық қосылыстар энергиясына айналдыра алады.
Қазіргі кезде ауыл шаруашылығының өнімдері халықтың әл-ауқатын көтеретін, тамақ, жеңіл өнеркәсіптердің негізгі шикізат көзі болып отыр.
Біздің еліміз дүние жүзінің ауылшаруашылық өнімдерін өндіретін негізгі 25 мемлекеттің қатарына енеді және өзінің ресурстық әлеуеті жағынан қазіргі деңгейден 3-5 есе артық өнім өндіруге мүмкіндігі бар екені белгілі. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстанның аграрлық секторында шешімін күтіп тұрған күрделі әлеуметтік-экономикалық мәселелер де жоқ емес. Қазақстанның ауыл шаруашылығы, соңғы жылдары дүние жүзіне кең тараған қаржы-экономикалық дағдарыстың күшті ықпал етуі жағдайында дамып отырғаны белгілі.
Қазақстан Республикасының халық шаруашылығындағы ең басты салаларының бірі - ауыл шаруашылық өндірісі. Өйткені, ол халықты жеткілікті мөлшерде азық-түлікпен, мал шаруашылығын жемшөп қорымен, ал өнеркәсіпті шикізатпен қамтамсыз етіп отыр. Бұл міндетті түбегейлі іске асыра беру үшін колхоз, совхоз қожалықтар мен жекеменшілік шаруашылықтары, акционерлік қоғам ұжымдары әрбір гектар жердің құнарлылығын арттырып, одан алынатын өнімдерді молайтуға күшү жұмылдырулары керек. Бұл үшін әр түрлі агротехникалық шараларды, оның ішінде арамшөптерді жою шараларын кең көлемде жүргізу керек. Ал, арамшөптер егістіктің ең басты жауы. Олай дейтін себебіміз, арамшөптер топырақтың қоректік заттары мен ылғалдың ауыл шаруашылық дақылдарынан тартып алып, олардың өніп-өсуіне кедергі келтіреді, жердің құнарын кетіреді. Соның салдарынан әр гектар жерден алынатын өнім де күрт төмендейді.
Бұған дәлел ретінде мынадай бір мысал келтіруге болады. Академик А.И.Бараев атындағы қазақтың астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты деректеріне қарағанда, республиканың ең астықты Ақмола, Көкшетау, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Павлодар облыстарында тек қана қарасұлының кесірінен ғана бір жылдың ішінде 175 млн.пұт астық кем жиналған екен.
Арамшөп - егіс танаптарында өсетін жабайы өсімдіктер. Оның Қазақстанда 300-ден астам түрі бар. Егістік, шалғынды, жайылымды жерлерде, өзен-көл жағалауларында өседі. Арамшөп тамыр жүйесінің жақсы дамуына байланысты ылғалды, қоректік заттарды көп пайдаланады. Сондай-ақ ол егілген дақылды көлеңкелеп, фотосинтез процесінің жүруін нашарлатады, нәтижесінде егілген дақыл бойында органик. заттардың түзілуі нашарлайды, алынатын өнім төмендейді. Арамшөп - егіс зиянкестері мен ауру қоздырғыштардың мекені әрі оларды тарататын ортасы.
I. Негізгі бөлім
1.1. Арамшөптердің негізгі түрлері
Қазақстанды материалдық қорлардың жетіспеуі кезінде қор үнемдеудің табиғи-экономикалық үрдістерін пайдалана отырып, жоғары сапалы астық өндіруді арттырудың негізі-қор сақтайтын, табиғи қауіпсіз технологиялар. Жоғары сапалы дән қалыптасуына өндіріс орналасқан жердің табиғи - ауа райы жағдайы, жоғары агротехника, ұндық-нандық қасиеттері жоғары, жапырылуға, зиянкестермен ауруларға және егістердің ластануына төзімді сорттарды шығарып, өндіріске енгізу ықпал етеді.
Сондықтан арамшөп қаптап кеткен егістердің жағдайында алынған төмен өнімі белгілі мөлшерде ақуызының көп алынуымен толықтырылуы қажет.
Арамшөптердің ластануын Қазақстанның солтүстік және солтүстік-шығыс аудандарында әр бес жылдың ішінде екі немесе үш жылда байқалып отырады. Сондықтан мұнда арамшөптің ластанғаның стихиялы апат деп қарамау керек, ол бұл аймақтағы қалыпты табиғи жағдай. Оны игеру егіншілердің міндеті болып саналады.
Ол үшін барлық арамшөпке қарсы күрес шаралары, сақтауға және үнемді пайдалануға бағытталуы керек.
Жазғы жауындар топырақты терең суландырмайды, ол жауындар ылғалының үлкен бөлігі тиімсіз. Топырақтың терең қабатында жиналған күзгі-қысқы ылғал арамшөптердің дәндері және тамырларымен жеңіл көтерілетіндіктен тиімді пайдаланылады.
Соңғы жылдардағы зерттеу, егіншілік жүйесін игеру мен егістіктегі арамшөптермен күресу технологиясын, сондай-ақ Солтүстік Қазақстандағы егіншілік жүргізудің экологиялық мәселелерін талдау қазіргі жағдайда егіншілік жүргізуге жаңа, баламалы тәсілдеме қажет екенін көрсетті.
Қазақстан ғалымдарының көбінің пікірі бойынша, егіншіліктегі экологиялық маңызы қолайсыз салдарларды жете бағаламау пайдаланылған топырақ сапасының айтарлықтай нашарлауына, ондағы қарашірік мөлшерінің 20-30 %-ға төмендеуіне, агрохимиялық және агрофизикалық жағдайының нашарлауына, аса тығыздануына, эрозияның өршуіне, сондай-ақ шектес аймақтардағы тұтастай топырақ экологиясының бұзылуына және де ең маңыздысы егістіктердің арамшөппен ластануына әкеп соқтырды. Республиканың ауылшаруашылығы ғылымдарының алдында егіншілікті одан әрі дамыту, оның жоғары өнімділігін қолдаудың балама жолдарын іздестіру проблемасы туындады. Европаның бірқатар елдерінде оқымыстылар мен практиктер биологиялық егіншілікке көшуді ұйғаруда.
Далалық және қуаң далалық аймақтардың құрғақшылық жағдайында арамшөптердің өсуіне мүмкіндік беретін негізгі фактор ылғал болып табылады. Павлодар АШҒЗИ-да көп жылдық ғылыми зерттеулер (1999-2008 жж.) нәтижесінде жаңа негізді арамшөптерге күресу технологиялары дайындалды және қолданысқа енгізілуде. Жаңа технологияда гербецидтердің тарау құрылғысы көмегімен сақтау және тиімді пайдалану көлемі жыл сайын 9,8-11,0 мың га-ны құрайды. Жаңа технологияның өнімділікке қосымшасы механикалық жағынан салыстырғанда көбірек және бұл көрсеткіш тиісінше 5,5; 5,0; 4,8 және 3,0 цга-ны құрады.
Егіншілік саласында арамшөпке қарсы күрес есепке ала отырып міндеттерді анықтау жаңа шығыны төмен технологияларды зерттеп дайындауды және қолданысқа енгізуді талап етеді. Дән өңдірудің мұндай әдістері энергия және капиталы ауқымдыларға қарағанда бәсекеге қабілеттігі жоғары.
Арамшөп - егіс танаптарында өсетін жабайы өсімдіктер. Оның Қазақстанда 300-ден астам түрі бар. Егістік, шалғынды, жайылымды жерлерде, өзен-көл жағалауларында өседі. Арамшөп тамыр жүйесінің жақсы дамуына байланысты ылғалды, қоректік заттарды көп пайдаланады. Сондай-ақ ол егілген дақылды көлеңкелеп, фотосинтез процесінің жүруін нашарлатады, нәтижесінде егілген дақыл бойында органик. заттардың түзілуі нашарлайды, алынатын өнім төмендейді. Арамшөп - егіс зиянкестері мен ауру қоздырғыштардың мекені әрі оларды тарататын ортасы. Кейбір Арамшөптің тұқымы, жемісі (меңдуана, үй бидайық, сарғалдақ) адамды, малды уландырады. Арамшөп қолдан егілген дақылдар сияқты бір мезгілде емес, шұбалаңқы өніп көктейді әрі топырақта тіршілік қабілетін ұзақ мерзім сақтай алады. Мұның үстіне көптеген Арамшөптер сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына (суыққа, ыстыққа, құрғақшылыққа) төзімді келеді. Арамшөп негізінен паразитті Арамшөп және паразитті емес Арамшөп болып екі топқа бөлінеді. Паразитті Арамшөпке арамшырмауық, сұңғыла, т.б. жатады. Ең зияндысы - хлорофилі мен тамыры жоқ сұңғыла. Ол қасындағы дақылдың қоректік заттарын сорып алады. Паразитті емес Арамшөпке бір жылдық өсімдіктер (қара сұлы, итқонақ, қарабидай арпабасы, қара меңдуана, т.б.) және көп жылдық өсімдіктерден (жатаған бидайық, ермен, шоңайна, кәдімгі түйетікен, т.б.) болып бөлінеді. Арамшөпті жою үшін агротех. шараларды (себілетін тұқымды жақсы тазарту, көң шашу, Арамшөпті гүл жармас бұрын отау, ауыспалы егісті қолдану, топырақты сапалы өңдеу, дақылдардың қатар аралығын қопсыту, т.б.) мұқият жүргізу, хим. гербицидтер (авадекс, илоксан, т.б.) шашу және биол. әдістерді тиімді қолдану.
Арамшөптер - адамдардың қатысуынсыз мәдени дақылдармен бірге өсуге бейімделген ерекше өсімдіктер тобы. Мәдени дақылдарды өсіру үшін адамдар қолданған агротехника жүйесі арамшөптер үшін де қолайлы болды. Арамшөптер топырақтан керекті коректік заттар мен ылғалды бойына сіңіреді, арамшөптер жер өңдеу, егін жинауды ауырлатады, дақылдың өнімі мен сапасын төмендетеді. Олардың ішінде өте зияндылары карантинді шөптер тобы болып саналады.
Арамшөптер - пайдаланатын жерлерде өсіп-өніп, ауыл шаруашылығы дақылдарынан алынатын өнімдердің мөлшері мен сапасын төмендетіп, ауыл шаруашылық өндірісіке зиян келтіретін өсімдіктер.
Арамшөптер шабындықтар мен жайылымдықтарда да кездеседі. Улы, ірі сабақты, малдар жеуге жарамайтын өсімдіктер.
Ластаушылар - егілмеген, бірақ танаптағы дақылмен бірге өсіп-өніп, оны ластап және өнімнің сапасын төмендететін мәдени өсімдіктер.
Маманданған арамшөптер - белгілі бір дақылды немесе олардың тобын ластайтын арамшөптер. Маманданған арамшөптердің кең тарау-ына мәдени есімдіктермен биологиялық ұқсастығы себеп болады.
Агрофитоценоз - экологиялық тұрғыдан біркелкі территори-яда қалыптасқан ауыл шаруашылығы дақылдары мен арамшөптердің егістіктегі жиынтығы.
Арамшөптер ауыл шаруашылық өндірісіне орасан зор зияндар келтіреді. Олардың ішінен мыналарды атауға болады:
- арамшөптер мәдени өсімдіктерге қарағанда ылғалды көп мөлшерде пайдаланады;
- мәдени өсімдіктермен салыстырғанда қоректік заттарды әлдеқайда көп пайдаланады;
- арамшөптер тек топырактағы қоректік заттарды пайдаланып қоймайды, сонымен қатар сіңірілген тыңайткыштардың 30-35% пайдаланады;
- мәдени өсімдіктермен тек ылғал және қоректік заттар үшін ғана емес, сонымен қатар жарық үшін бәсекелестікке түседі;
- ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкес жәндіктері мен ауру қоздырғыштарының мекендейтін және тарататын ортасы болып та-былады;
- кейбір арамшөптердің тұқымдары, жемістері улы болып адамдарды және малдарды уландырады;
- арамшөптердің тамырлары өңдегенде ауыл шаруашылық маши-налары мен құралдарына түсетін кедергіні 30% дейін арттырып, жанар-жағар май көп жұмсалады, ауыл шаруашылық машиналары мен құралдарының жұмыс органдары тез қажалып немесе сынып қалады;
- ошаған, қара сұлы жєне басқада арамшөптер тікенектері, қылқан-дары арқылы малдарға зақым келтіріп, олардан алынатын өнім-дердің сапасын төмендетеді; топырактағы ылғал буланып ұшып, онын қоры азяды;
- арамшөптер алынатын өнімді күрт төмендетеді;
- арамшөптер тек алынатын өнімді ғана кемітіп қоймай, оның сапа-сын төмендетеді.
Арамшөптердің биологиялық ерекшеліктері:
- арамшөптер өте өсімтал, яғни өте көп тұқым және вегетативтік көбею органын береді;
- көптеген арамшөп тұқымдары әр түрлі икемшілдігі арқасында кеңістікте жел, су, құстар, малдар және басқа жолдар арқылы тез және жеңіл тарайды;
- арамшөп тұқымдары топырақта өнгіштік қабілетін ұзақ уақыт, тіпті ондаған жылдар сақтайды;
- арамшөп тұқымдары бір мезгілде біркелкі көктеп шықпайды, олар шұбалаңқы көктейді, сондықтан оларды егін себер алдында бірден жойып жіберуге болмайды;
- қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді келеді;
- арамшөп тұқымдары топырақтың беткі (0-5 см) қабатынан жақсы көктеп шығады.
Өсімдік қорғау және карантин департаментінің мәліметі бойынша, карантинді арамшөптер арамсояудың 19 түрі 180 мың гектар жерге таралған. Сондықтан күрес уақытында барлық жерлерде жүргізіліп, агротехникалық, биологиялық және химиялық әдістерді қолдану арқылы ғана жоспарланған, сапасы жоғары өнім алуға болады
Арамсояу - бір жылдық паразит шөп, Қазақстанның барлық жерінде таралған. Дүниежүзілік флорада арамсояудың 274 түрі кездеседі. Қазақстанда тіркелген арамсояудың 19 түрі бар. Қазақстанның барлық облыстарында көп тараған түрі - далалық арамсояу. Бұл шөп 200-ден астам ауылшаруашылық дақылдарына зиянын тигізеді. Мысалы, далалық арамсояу басқан қант қызылшасы өнімінің 80%-ы, пияз-сәбіздің - 85%, жоңышқа өнімдерінің 95%-ы жойылады. Арамсояудың тұқымын жоңышқа тұқымынан ажырату қиын, осы себепті тауар өндірушілердің көп өнімдері сатуға жарамсыз болып жатады.
Арамсояу мәдени дақылдардағы зат алмасуды бұзады. Арамсояу түтікше тамырлары арқылы мәдени дақылға жабысып, ондағы органикалық, органикалық емес заттарды сорып алып, дақылды әлсіретеді, дақыл біртіндеп өсуін тоқтатып, қурайды. Арамсояу тұқымнан өседі, тарайды. Бір тұқымнан өскенде тұқымдағы қоректік заттарды пайдаланып 10-13 см. биіктікке көтерілгеннен кейін, тұқымдағы қоректік зат бітеді. Арамсояу топырақпен байланысын жояды, осы кезде оның сабақтары шыркөбелек айналып, қасында басқа шөптер болса, соған жабысып бүршік тамыршықтары арқылы қоректі заттарды сорып алып, өсіп-дами береді. Арамсояудың улылығы гүлдеген, тұқым пайда болған кезде күшейеді. Осы кезде арамсояуда алколоид-кускутин және глюкозид, конвольвулин көптеп жинақталады. Арамсояу араласқан мал азығы шіри бастайды, өзінің бағалы нәрлілігін жоғалтады. Сонымен қатар, жануарларды ауруға шалдықтырады.
Егістікті арамсояудан арылту үшін агротехникалық шаралардың жиынтығын қолдану керек, яғни ауыспалы егісті дұрыс қолдану (дақыл алмасу), жерді уақытында, сапалы өңдеу, тұқым себу мерзімі, дақылды күтіп-баптау, тиімді гербицид беру қажет. Зерттеу көрсеткендей, арамшөптің көбі зябьке жыртылған жерлерде жазғытұрым жерді тырмалағаннан кейін өседі.
Қаскелең тәжірибе шаруашылығындағы қызылша егістігінде арамсояу және басқа арашөптермен күресу үшін гербицидтер қолданылады. Арамсояу жаңа өсе бастаған кезеңдерінде жас сабақтар гербицидтер әсерімен тезірек жойылады, кейін арамсояу гүлдері сарғая бастағанда, гербицидтер әсері аз болады.
Ермен жапырақты ойран шөп - бір үйлі, бір жылдық шөп, күрделі гүлдер тобына жатады. Өсімдіктің сабағы тік, көп тармақты, жапырағы тарамдалған, жапырағының үстіңгі жағы қою жасыл, астыңғы жағы сұрлау. Өсімдіктің биіктігі 2 метр, тамыры 4 метр тереңдікке дейін жетеді. Құрғақшылық жылдары зияндылығы өте зор. Өсімдік тұқым арқылы таралады, жылу сүйгіш, 8-10 градус жылылықта 5 см. тереңдіктен сәуірдің аяғы, мамырдың басында жер бетіне шыға бастайды. Шөп шілде-тамыз айларында гүлдейді, дәні қыркүйек-қазан айларында толық піседі. Өсімдікті орып алғаннан кейін де шөп өсе береді де ауылшаруашылық дақылдарының өнімін 40-60%-ға дейін төмендетеді. Отаны Солтүстік Америка. Осы жерден Азияға, Еуропаға таралған. Қазақстанда Алматы облысында, Алматы қаласында және басқа аудандарда 6100 гектар жерде өседі.
Өсімдік гүлдеген кезде олардың миллиардтаған тозаң тәрізді ұсақ тұқымдары, ауа, жел арқылы көпшілік жерге тарайды, адамдардың денсаулығына зор зиян келтіретін, аллергия ауруы - полинозға ұшыратады. Ауру түрлері: ринит, конъюктивит, бронхы астмасы, бас ауруы.
Сондықтан егістікті ермен жапырақты ойран шөптен тазарту үшін бірлескен агротехникалық шаралар мен гербицидтер пайдалану керек.
Тікенек алқа-. Біржылдық шөп. Тамыры, сабағы тік, жапырағы кезекпен орналасқан, тарамдалған, тікенекті. Жер бетіне сәуір-мамыр айында шығады, тұқымды тамыз-қазан айларында береді. Әр өсімдік 3-3,5 мың дән береді. Тұқымның өңгіштігі 1%, топырақта 10 жыл сақталады. Мәдени дақылдарды және басқа шаруашылықта пайдаланбайтын жерлерді ластайды. Химиялық әдістерден бидай егістігінде диален супер, жүгеріде харнес және диален, бюктрил препараттары, картоп, сәбіз егістігінде стомп, рейсер, соя және көкөніс дақылдарында трефлан, стомп препараттарын қолдану керек.
Карантинді шөптердің тұқымы басқа жерлерге тарамау үшін барлық жер иелері төмендегідей карантин тәртібін сақтау керек. Карантинді шөптер, олардың тұқымы бар жерлерге тұқым шаруашылығын орналастыруға болмайды. Себілуге арналған тұқымды мемлекеттің тұқым инспекциясының куәлігінсіз себуге болмайды. Карантинді шөптердің тұқымы араласқан материалдарды жеке бөлмелерде сақтау керек және бұл тұқымдарды басқа шаруашылықтарға беруге болмайды. Жануарларға тұқым қалдықтарын ұсақтап қайнатыңқырап беру керек. Жемге жарамайтын қалдықтарды отқа жағып, не жерге 1 метр тереңдікте көміп актілеу керек. Бұл қалдықтарды далаға, суға тастауға болмайды. Жол жағаларында, бос жатқан жерлерде, арық жағаларында өсіп тұрған арамшөптерді гүлдену кезінде, тұқым беруге жеткізбей құрту керек. Карантинді шөптер басқан жерлерден орып алған егінді таза жерлерден алынған өніммен араластырмай, бөлек жерде сақтау керек. Егін жинауға қатысқан техникалардың барлығын, қоймаларды уақытында тазалап отыру керек.
1.2 Арамшөптерді агробиологиялық жіктеу.
Қазақстанда арамшөптердің 300-ден, ал ТМД елдерінде 2500-ден аса түрлері өседі, сондықтан оларды жіктеуге тура келеді. Ол мына белгілері бойынша жүргізіледі:
- мекендейтін орнына байланысты арамшөптер қоқыс немесе сы-пырынды, егістік, жайылымдық және шабындық болып бөлінеді. Қоқыс (сыпырынды) арамшөптер қора-қопсы, мал фермасы, үй маңайлары, жол жиектері басқа жерлерде өседі. Егістік неме-се аңыздық арамшөптер ауыл шаруашылық дақылдары егісінде, ал жайылымдық және шабындық арамшөптер жайылымдық пен шабындықтарда өседі.
- биіктігі бойынша - жоғарғы, ортаңғы және төменгі қабат арамшөптері;
- агробиологиялық топтары бойынша - арамшөптер қоректену тәсілі, өмір сүру ұзақтығы, вегетациялық өсу мезгілі, тамыр жүйесінің ерекшеліктеріне қарай жіктеледі.
Қоректену тәсілі бойынша арамшөптер паразитті, жартылай паразитті және паразитті емес деп бөлінеді.
Паразитті арамшөптер өздерінің фотосинтезге қабілетін жоғалтқан, басқа өсімдік-иелері арқылы қоректенетіндер. Олар өсімдік иесінің сабағы (арамшырмауық) немесе тамыры (сұңғыла) аркылы қоректенеді.
Паразитті емес арамшөптер өмір сүру ұзақтығы бойынша азжыл-дықтар - бір немесе екі жыл өмір сүріп, бір рет және көпжылдықтар - екі жылдан артық өмір сүріп, бірнеше ұрпақ беретіндер.
Тамыр жүйесінің ерекшеліктері бойынша көпжылдықтар атпата-мырлылар, тамыр сабақтылар, кіндік, түйнектамырлар, өрмелегіштер, саусақтамырлылар болып бөлінеді.
Арамшөптерді есепке алу тәсілдері. Арамшөптермен тиімді күрес жүргізу үшін ең алдымен оларды есепке алып, содан кейін жоюды жоспарлау керек. Егістіктің, топырақтың арамшөптенуін және арамшөп тұқымдарымен ластануын есепке алу үшін: көзбен мөлшерлеу, сандық, таразылық, сандық-таразылық, зертханалық әдістер қолданылады.
1.3. Азжылдық арамшөптер, өкілдері
Жаздық арамшөптер көктемде пайда болып, ерте пісетіндері ауыл шаруашылық дақылдарын егін себер алдындағы агротехникалық шара-лармен жойылады, ал кеш пісетіндері егін жиналғанға дейін жиналғаннан кейін немесе пісіп жетіледі де егіске өте үлкен зиян келтіреді. Бұл топқа келесі арамшөптер жатады:
Жаздық ерте пісетін арамшөптер
Алабұта - Марь белая - Chenopodium album. Алабұта тұқымдастарына жататын ерте пісетін жаздық арамшөп. Алабұтаның жапырақтары мен сабағы ұн тәріздес жұқа ақ қабықпен жабылған. Гүлдері өңсіз. Тұқымының сыртында қатты қауашағы бар, сондықтан оларды алдын ала буламаса, жануарлардың асқазанында қорытылмай, олардың қиымен бірге түседі, сөйтіп танаптарды ластайды (2.1-сурет).
Барлық ауыл шаруашылық дақылдарына, әсіресе отамалы дақылдарға, өте зиянды. Сабағы тік, бұтақталған, биіктігі құнарлы топырақта 1,5 м кейде оданда биік болып өседі. Бір өсімдігі орташа 200 мың, ал кейбір өсімдіктері 700 мың тұқымға дейін береді.
Жануарлардың ас қорыту органдарынан өткеннің өзінде де өнгіштік қабілетін жоймайды. Олар полиморфты, өйткені бір өсім-діктің өзінде үш түрлі тұқымдар кездеседі: ірі, жалпақ және қоңыр.
Тұқымдары, піскен жылы өніп-өседі, майдалау, тұқымының қабығы қалың, қара түстілері екінші жылы өседі, ал өте майда, дөңгелек, қара тұқымы тек үшінші жылы ғана өседі.
Тұқымының өнгіштігі 8-жылға, өмір сүру ұзақтығы 38-жылға дейін сақталады. Үсікке төзімді, 8-10 см тереңдіктен көктеп шығады. Қолайлы жағдай болғанда ерте көктемнен күзге дейін өсе береді.
Алабұта жаздың екінші жартысында пісіп жетіледі. Негізінен дәнді (күріштен басқа), бұршақ тұқымдас дақылдарды, жүгері, мақта, қант қызылшасы, картоп егістерін ластайды.
Күрес шаралары: Өңделмейтін жердегі алаботаны гүлдегенге дейін шабады. Ауыл шаруашылық дақылдары егістіктерінде, оны ақ жіп фазасында тырмалау жақсы нәтиже береді. Әр түрлі дақылдарда пайдала-натын гербицидтердің көпшілігіне сезімтал, сондықтанда оны топыраққа және көктеген кезінде шашатын гербицидтермен жоюға болады.
Егістік қыша - Горчица полевая - Sinapis arvensis. Айқышгүлділер тұқымдасына жататын, ерте пісетін бір жылдық арамшөп. Сабағы тармақтанған, түкті, биіктігі 100 см-ге дейін жетеді.
Тұқымы бұршағында өсіп жетіледі, содан кейін жерге шашылып төгіледі. Бір өсімдік 4000-ға дейін тұқым береді. Олар топырақты және дақылдардың дәндерін ластайды. Топырақта өнгіштік қабілетін он жылға дейін сақтай алады. Ең қолайлы көктеп шығатын тереңдігі 5 см-ге дейін. Көктемде егістік қышаның тұқымы алғашқы кезде баяу өседі, ал кейін оның өніп шығу қабілеті күшейеді. Бұл арамшөп бейтарап, тіпті сілтілі топырақтарда жақсы өседі. Егер егістік қыша жем шөпке араласып кетсе, онда сүттің сапасын төмендетеді.
Арпаға осы арамшөптің тұқымы араласса, онда шошқаларды уланды-рады.
Күрес шаралары: Жазғытұрым егін себер алдында топырақты сапалы өңдеу арқылы егістік қышаның өскінін жою жақсы агротехникалық шара болып есептеледі. Бұл арамшөпке қарсы қолданатын гербицидтер-ден мыналарды атауға болады: дәнді дақылдар егісінде әр гектарға 0,4-0,6 кг 2,4-Д амин тұзын немесе 1,5-20 кг ДНОК-тың натрий және аммоний тұздарын, ал бұршақ егісінде 1-1,5 кг диносеб, 0,5 кг симазин және атра-зин гербицидтерін қолдану керек.
2.1-сурет.
Егістік қыша
2.2-сурет.
Қара сұлы
Қара сұлы - Овсюг обыкновенный (пустой) - Avena fatua. Астық тұқымдасына жататын, ерте пісетін жаздық арамшөп. Сыртқы түрі мәдени сұлыға өте ұқсас. Ол бейімделген арамшөп ретінде астық дақылдары үшін өте зиянды және қауіпты. Мысалы, 1 м2 жерде қара сұлының 50 өсімдігі өссе, одан өнім 20%-ға, 3-4 есе, 4-5 есе және одан да көп төмен-дейді.Тамыры шашақты, топырақта 130-160 см тереңдікке тарайды. Сабағы түзу, биіктігі 60-120 см, жапырағы сызықты, ірі, шеттері кедір-бұдырлау. Жаздық бидай толық көктеп шыққаннан кейін, оның қатар аралығынан қара сұлыны анық байқауға болады. Өсімдігі шашақ тастағанда жаздық дақылдар егісінде қылтанағынан ажыратуға болады, қылтанағы қаралау, ұзын, тізе тәріздес иілген, төменгі жағы бұралған (2.2-сурет).
Жақсы дамыған қара сұлы өсімдігі 440-600 дәнге дейін береді, мәдени дақылдардан ертерек пісіп, дәні топыраққа шашылады. Қара сұлыны дәнді дақылдардан, әсіресе сұлыдан айыру өте қиын. Жаңа түскен дәні нашар өнеді, бірақ қыс бойы тыныштық кезеңін өткеннен кейін, топырақтың температурасы +3-5°С болғанда топырақтың беткі және терең қабатынан да өніп шыға алады шыға алады. Оптималды температу-расы +16-20°С, тіршілікке қабілеттілігі 5 жылға дейін сақталады.
Күрес шаралары: Сыдыра жырту мен минималды өңдеу, қара сұлы тұқымының топырақтың беткі қабатында жиналуына себеп болады. Қара сұлымен өте ластанған кезде сүдігер жырту оның өсіп шығуына жағдай жасайды, ылғалды және жылы күзде арамшөп тұқымы 50%-ға дейін шығуы мүмкін. Қара сұлы қаптаған танаптарға кеш пісетін жаздықтарды немесе отмалы дақылдарды себу керек.
Ерте көктемде топырақтың беткі қабатын қопсытумен қара сұлының өніп шығуына жағдай жасалады да, келесі өңдеулермен жояды. Бидай және арпа егісінде қара сұлымен күресу үшін карбин, триаллат және басқа гербицидтерін қолданады.
Жаздық кеш пісетін арамшөптер
Арам кенепшөп (арамсора) - Конопля сорная (дикая) - Cannabis ruderalis. Бір жылдық жаздық арамшөп. Сыртқы түрі мәдени кенеп шөпке ұқсайды, сондықтан ол осы дақылға бейімделген арамшөп болып сана-лады. Кенеп, қарақұмық, тары егістіктерінде көп кездеседі. Медицина саласында да қолданылады.
Сабағы биік, бұтақталған, жапырағы көп, биіктігі 1,5 м-ге дейін болады. Тұқымы сарғыш немесе жасылдау - сұр, ұзындығы 4 мм-ге, ені 3 мм-ге дейін жетеді. 1000 тұқымның салмағы 12-25 г. Тұқымы піскеннен кейін оңай төгіліп, топырақты ластайды, бірақ түскен жылы өнбейді, қыстап шыққаннан соң келесі жылы қаулап шығады. Тіршілік қаблеті 2 ден 40 жылға созылады. Тұқымы 2-5 см тереңдіктен жақсы көктеп шығады.
Күрес шаралары: Күзде сүдігер жырту, сүрі жерді және егін себер алдындағы топырақ өңдеу жүйесі, отамалы дақылдардың қатар аралығын өңдеу арамсораны жою шараларына жатады. Дәнді дақылдар егісінде өсетін арамсораға түптену кезінде 2,4-Д амин тұзын (1,2-1,4 кг), банвел - (2,3 кг) гербицидтерін қолдану керек.
Жусан жапырақты ойраншөп - Амброзия полынолистная - Amdrosia artemisufolia. Кеш пісетін, карандинді, қосжарнақты арамшөп. Биіктігі 20-25 см ден 100-120 см-ге дейін, кіндік тамыры топырақта 4 м тереңдікке дейін бой-лайды.
Тұқымы сарғыштан қара-қоңыр түске дейін боялған, антоциандық пигменті бар, ұзындығы 2,5-3 мм, көлденеңі 1,5 мм, 1000 дәннің массасы 2-2,5 грам, көктеген кезде жусан иісі, ащы дәмі болады. Маусым айының аяғынан күзге дейін гүлдейді. Тұқымы кеш пісіп жетіледі.
Күрес шаралары: Алдын ала күресу үшін танаптарға тұқымын тарат-пау шараларын жүзеге асыру керек. Оларға тұқымды тазалау, көңді, малдың астына төселетін сабан мен басқа материалдарын дұрыс дай-ындау, сақтау және қолдану, өңделмеген жерлердегі арамшөптерді жою, тұқымы пісіп жеткенше танаптардың айналасындағы арамшөптерді шабу, оның тұқымымен ластанған мал азығын үгіту, буландыру және басқа шаралар жатады.Агротехникалық шаралар арқылы күрес. Ерте пісетін дақылдарды жинау кезінде немесе жинап болғаннан кейін, топырақты ылғалы мол жерде 6-8 см, ал ылғалы аз жерлерде 8-10 см тереңдікте дискілі сыдыра aжыртқышпен сыдыра өңдеу. Тары егістіктерінде дискілеудің орнына гербицидтер қолданған дұрыс.
Тауық тары - Просо куриное (петушиное) - Echinóchloa crus-gálli. Астық тұқымдасына жататын, кеш пісетін, біржылдық жаздық арамшөп. Арамшөп барлық жерлерде де таралған, әсіресе Қазақстанның орталық және оңтүстік аймақтарында көбірек кездеседі. Барлық дақылдарды, әсіресе суармалы егіншіліктегі отамалы дақылдарды ластайды. Ол әсіресе күріш егістігін қатты ластайды. Тамыры - шашақты. Сабағы тік, биіктігі 100-200 см-ге жетеді. Жапырағы жалпақтау және ұзынша, ұзындығы 20-50, ені 2-5 мм.дейін барады (2.3-сурет).
Тұқымы жұмыртқа тәріздес, біржағына қарай көтеріңкі, жоғарғы жағы үшкірленген, жылтыраған жасыл дән. 1000 дәннің салмағы 1,5-2 г. Топырақ әбден қызғанда өсіп шығады. Өніп шығуының оптималды температурасы +26-28°С.
Бір өсімдігі 2000-ға дейін тұқым береді. 12-14 см тереңдіктен өніп шығады, топырақта өнгіштік қабілетін 13 жылға дейін сақтайды.
Күрес шаралары: Тауық тарыны агротехникалық жолмен құрту үшін егінді жинап болысымен танапты сыдыра жыртқыштармен өңдеу қажет.
Тауық тарыға қарсы мынандай гербицидтерді қолдануға болады: отамалы дақылдар егістігіне тұқым себер алдында (қант қызылшасы, күнбағыс, көкөніс және т.б.) әр гектарға 6-12 кг дихлоральмочевинаны сіңіру керек. Бұдан басқа бір гектарға 5-6 кг далапон, 10-12 кг ТХА және басқа да гербицидтерді енгізуге болады.
2.3-сурет.
Тауық тары
2.4-сурет. Кәдімгі қызылқұйрық гүлтәжі
Кәдімгі қызылқұйрық гүлтәжі - Ширица обыкновенная - Amaranthus retraflexus. Қызылқұйрықтар тұқымдасына жататын, кеш пісетін біржылдық арамшөп (2.4-сурет).
Сабағы тік бойлап өсіп, биіктігі 15-120 см-ге дейін жетеді. Бұл өте өсімтал арамшөп. Негізінен тұқыммен көбейеді. Бір түп өсімдігі жарты миллионға дейін, кейде одан да көп тұқым береді. Тұқымы өте ұсақ, оның диаметрі 0,9-1,5 мм шамасында, түсі қара, сырты жылтыр. Өте майда болғандықтан, топырақтың 1-2 см тереңдігінен жақсы өніп шығады. Өнгіштік қабілетін топырақта 5 жылға дейін сақтай алады. Өніп шығу үшін +15-20°С температура қажет. Кәдімгі қызылқұйрық гүлтәжі отамалы дақылдарды, оның ішінде қант қызылшасы мен көкөнісдақылдарын күшті ластайды.
Дәнді дақылдар егісінде аңыздық арамшөп болып есептеледі, ол Қазақстанның суармалы және тәлімі жерлерінде көп кездеседі.
Күрес шаралары: Алдын ала жүргізілген сақтандыру шараларына мәдени өсімдіктердің тұқымдарын қадағалап тазарту, судағы және көңдегі кәдімгі қызылқұйрық гүлтәжінің тұқымдарын жою, жол жағасындағы, танаптардың арасындағы өсіп тұрған қызыл құйрықты тұқым бермей тұрып оны құрту жұмыстары жатады. Агротехникалық шараларға жерді уақытылы ұқыптылықпен және отамалы дақылдардың қатар аралығын өңдеу жатады.
Кәдімгі қызылқұйрық гүлтәжіні жою үшін бір гектарға 1-1,5 кг алипур, 3,5 кг эптам, 2-4 кг пирамин, 2-4 кг симазин, 1,2-3 кг атразин гербицидтерін қолданған жөн.
Күздік арамшөптер
Қарабидай арпабасы - Костер ржаной - Bromus secalinus. Астық тұқымдасына жататын біржылдық күздік арамшөп. Тамыр жүйесі - шашақты. Сабағы бұтақталған, жылтыр, биіктігі 30-100 см, тұқымымен көбейеді. Бір түп қарабидай арпабасы 800-ден 5000 ға дейін дән береді. Ол топырақта өнгіштік қабілетін 7-8 жылға дейін жоғалтпайды. Гүл шоғыры - жайылған шашақ. Тұқымы жұқа қабықты дәнек, 1000 дәнектің салмағы 2-2,75 г. Арамшөп 2-3 см тереңдіктен жақсы өніп шығады, кейбір өскіндері 10 см тереңдіктен өніп шыға алады. Барлық жерлерде тараған, әсіресе күздік дақылдарды, оның ішінде күздік бидай мен қарабидай егістігін ластайды (2.5-сурет).
2.5-сурет. Қарабидай арпабасы
Күрес шаралары: Бірінші агротехникалық шара - егін сепкенге дейін дәнді дақылдардың тұқымын тазарту. Бірақ, қарабидай арпабасының дәнін қарабидайдың тұқымынан толық бөліп алу қиын. Сонымен қатар, тұқым алу үшін дәнді дақылдар құнарлы, жақсы тыңайтылған, су жина-лып қалмайтын, яғни жер бедері тегіс танаптарға орналасу керек.
Бұл арамшөп астық тұқымдасына жататын бол-ғандықтан, қара бидай және күздік бидай егістеріне қолданатын гербицидтер жоқ, ал көкөніс, отамалы дақылдар егісінде қара бидай арпабасына қарсы далапон, ТХА препа-ратын, ал қант қызылшасы егісінде эптам және ИФК препараттарын қолданады.
Қыстап шығатын арамшөптер.
Егістік қанатжеміс - Ярутка полевая - Thlaspi arbense Айқышгүлділер тұқымдасына жататын біржылдық арамшөп. Барлық ауыл шаруашылық дақылдар егістіктерін, сүрі жерлердіжәне көпжылдық шөптерді өте қатты ластайды. Сабағы тік, 20-50 см биіктікке дейін өседі, өте жағымсыз иісі бар. Мамыр айынан күзге дейін гүлдейді. Бір өсімдігі 50 мыңға дейін тұқым береді, ол майда, 1000 тұқымның салмағы 1,2 г - 1,75 г. Өнгіштігі қыстап шыққаннан кейін жоғарылайды (88-98%), өніп шығуы созылыңқы, 0,5-1 см тереңдіктен жақсы көктеп шығады. Топырақта тіршілік қабілетін он жылға дейін сақтайды. Тіпті малдардың ас қорыту жүйесі арқылы өткенде де оның өнгіштік қабілеті 40%-ға дейін сақталады.
Күрес шаралары: Агротехникалық шаралармен қатар (тұқым тазарту, топырақты негізгі және егін себер алдында өңдеу және басқалар), арамшөпке қарсы дәнді дақылдар егісінде аз мөлшерде 2,4-Д, 2М-4Х пре-параттарын, ал қант қызылшасы егісінде пирамин гербицидін қолданады.
Жұмыршақ - Пастушья сумка - Capsella bursa-pastoris. Айқышгүлділер тұқымдасына жататын біржылдық қыстап шығатын кең тараған арамшөп,барлық танаптарда, әсіресе жаздық және күздік дақылдар егістіктерінде жақсы өсіп жетіледі. Экологиялық икемділігі өте жоғары. Өскен жағдайына қарай эфемер, жаздық, қыстап шығатын және күздік арамшөп ретінде жетіле алады.
Кіндік тамырлы, сабағы жеке немесе тармақталған, сұр-жасылдау, биіктігі 30-40 см, жапырағы кезектесіп орналасқан. Қыстап шығатын түрінің тамырларының жоғарғы жағында жертаған пайда болады.
Гүлі ақ, майда, сәуір айының ортасынан күзге дейін гүлдейді. Бір өсімдікте 270 мың дана тұқым болады. Өніп шығу кезеңі созылыңқы. Қыстап шыққаннан кейін тұқымы жақсы өніп өседі. Күздік және қыстап шығатын түрлері кез келген фазасында,тіпті гүлдегенге дейін қыстап шыға алады.Тұқымының тіршілікке қабілеттілігі 35-жылға дейін сақталады. Тұқымы 2-3 см тереңдіктен өніп шығады. Қолайлы жылдары екі-үш рет ұрпақ беруі мүмкін.
Күрес шаралары: Күресу жолдары қанатжемістікі сияқты. Герби-цидтерден жұмыршаққа қарсы әр гектарға 1 кг мөлшерінде, 2,4-Д және 2М-2Х препараттарын қолданады. Сонымен қатар, әр гектарға 1-3 кг синазин гербицидін егін себерден бір жеті шамасы бұрын қолдану жақсы нәтиже береді.
Екі жылдық арамшөптер.
Сары түйежоңышқа - Донник желтый - Melilotus officinalis. Бұршақ тұқымдасына жататын екі жылдық арамшөп. Барлық жерлерде кездеседі. Құнарлы топырақтарда жақсы өседі, бірақ қышқыл топырақты жаратпайды. Арамшөптің құрғақшылыққа төзімділігі жоғары. Астық дақылдарын және көпжылдық шөптерді ластайды Тамыры 150-300 см тереңдікке дейін бойлайды да, топырақты тез кептіріп жібереді. Сабағы түзу, бұтақталған, биіктігі 50-150 см. Жапырағы кезектесіп орналасады, гүлі сары. Тұқымы - бір-екі дәнді қоңыр-сары немесе қанық сұр болады 1000 дәннің салмағы 1,75-2,0 г. Дәннің өніп шығатын минималдық темпе-ратурасы + 4, оптималды +12-160С.
Вегетация кезінде 4-5 см тереңдіктен өніп шығады, тіршілікке қабілеттілігі 20 жылға дейін. Жаңа пісіп жетілген дәні өніп шыққаннан кейін дегелек фазасында қыстайды, да келесі жылы тұқым береді. Өсімталдығы 17-ден 33 мың дәнге дейін барады.
Күрес шаралары: Дәнді дақылдарды орып алғаннан соң, жерді сыдыра жыртқышпен өңдеп, одан кейін терең етіп сүдігер жыртады. Сыдыра жыртқышпен өңдегенде, түйежоңышқаның мойын тамыры түбімен кесіліп, күнге қурап қалады. Қайта көктейтін бүршігі қалмай, тамырының төменгі бөлігі де өледі.
Ал, сыдыра жыртқышпен өңдемей, тек жерді сүдігерге жыртқанда мойын тамырының көпшілігі кесіледі де, күзде ылғал көп болғандықтан, олар қайта жетіліп өсіп кетеді, сондықтан оларды қайтадан өңдеу арқылы қырқады.
Дәнді дақылдар егісіндегі арамшөпті жою үшін 2М-4ХП, 2,4-ДМ, бан-лен және диален препараттарын қолданады.
Қара меңдуана - Белена черная - Hyoscyamus niger. Алқа тұқымдасына жататын екі жылдық арам-шөп. Сабағының биіктігі 100 см-ге дейін жетеді, тұқымымен көбейеді (2.6-сурет).
2.6-сурет. Қара меңдуана
Бірінші көктеп шыққан жылы күзге қарай-дегелек түзеп, күшті дамыған тамыр құрайды. Осы қалпында қыстап шығады.
Келер жылы күзге қарай жеміс береді. Ол екі ұялы, көпұрпақты қауашақ. Күзде қауашақ ашы-лып, тұқымдары топыраққа шашылып қалады. Келер жылы көктемде топырақтың 1-2 см терең-дігінен жақсы өніп шығады, ал одан төмен тереңдікте жатса көктеп шығу мүмкіндігі күрт төмендейді. Барлық жерлерде, әсіресе бос жатқан жерлерде, егістіктерде жиі кездеседі.
Қара меңдуана көкнәр егісін қатты ластайды. Оның тұқымы көкнәрдің тұқымына ұқсас, сондықтан бірін-бірінен бөліп алу өте қиын. Сонымен қатар, ол дәнді дақылдар егісінде жиі кездеседі.
Бұл арамшөп жаздық бидайдың түптену кезеңінде оны басып озып, көп зиян шектіреді. Атай кеткен жөн, қара меңдуана улы өсімдік. Мал-дарды, адамдарды қатты уландырады, сондықтан бұл өсімдікті түгел құрту керек.
Күрес шаралары: Танаптарда өскен қара меңдуананы топырақ өңдеу жүйесі (сүдігер жырту, егін себер алдында танапты культивациялау) арқылы жою керек.
1.4. Көпжылдық арамшөптер, өкілдері
Көпжылдық арамшөптерге 2 жылдан артық өмір сүріп, бірнеше рет ұрпақ беретін өсімдіктер жатады. Олар негізінен вегетивтік жол-мен көбейеді, сонымен қатар тұқымы арқылы да көбейеді. Көпжылдық арамшөптер тамыр жүйесіне байланысты бірнеше топқа бөлінеді.
Атпатамырлы арамшөптер. Олар негізінен атпатамырлары, яғни тамыр бұтақшаларының көмегімен өніп өседі, әйткенмен тұқымымен де көбейе алады. Бұл топтағы арамшөптерді тамыр жүйесінің терең орна-ласуына байланысты құрту қиын, сондықтан олар егістікке көп зиян келтіреді.
Атпатамырлы арамшөптердің негізгі тамырынан өніп-өсу тамыры деп аталатын жіп тәріздес тамырлар шығады. Бұларда бүршіктер болады. Мысалы, бір шаршы метр жерде егістік қалуеннің мұндай бүршіктерінің саны 1600-ға дейін жетеді. Міне, осы бүршіктерден жерасты атпа тамыр-лар өрбіп өседі. Бүйір-бүйірге тараған тамырлар өз алдына бұтақ жаяды да, жаңа сабақтар мен бұтақтар пайда болады. Бұл биологиялық топтың негізгі өкілдеріне егістік (сары) қалуен, күрең қызғылт қалуен, көкшіл қалуен (татар ақсүттігені), егістік шырмауық, қызғылт у кекіре және басқалары жатады.
Атпатамырлы арамшөптермен күрес шаралары. Олар негізінен вегетативтік мүшелері-атпатамырлары арқылы көбейетіндіктен осы атпа-тамырларында пластикалық коректік заттар жинайды. Суық түскенше агротехникалық шараларды уақытында жүргізу арқылы қоректік заттардың қорын азайту керек. Бұл үшін өсімдікті - әлсірету әдісін қолданған жөн.Ол үшін егінді жинап болғаннан кейін жерді 10-12 см тереңдікке ЛДГ-10 немесе ЛДГ-15 дискілі сыдыражыртқышпен өңдеу керек. Осы кезде арамшөптердің атпатамырлары ұсақ бөлшектерге бөлініп одан жаңа өсімдіктер шыға бстайды. Осыдан 2-3 жеті өткеннен соң дискілеуді қайталау керек. Сонда жаңадан шыққан жас өсімдіктер жойылады да, ал тамыр жүйесі тағы да ұсақ бөлшектерге бөлінеді. Бұл бөлшектерден жаңа өсімдіктер өсіп шығады. Оларды сүдігер жыртқанда жоюға болады.
Тамырсабақты арамшөптер. Олар тұқымынан және түрі өзгерген жер астындағы тамырсабағының көмегімен өніп-өседі. Бұлар өте зиянды арамшөптер. Қазақстанда ең көп тарағандары: егістік қырықбуын, жатаған бидайық, бұтақты бидайық, кәдімгі қамыс, қараажырық, құмай және басқалары.
Жатаған бидайық - Пырей ползучий - Elуtrіgia répеns. Астық тұқымдасына жататын көп жылдық арамшөп. Сабағының биіктігі бір метрдей. Ол тұқымы және вегетативтік мүшесі (тамырсабағы) арқылы көбейеді. Бір түп өсімдік 300-ге дейін, ал барлық тамыр сабағымен қоса есептегенде 10 мыңға дейін дән береді. Дәнінің ұзындығы 4 мм, ені-1,25 мм. Ол топырақ 20 градусқа қызғанда көктеп шығады. Өзінің өнгіштік қабілетін топы-рақта үш жылдан астам уақыт сақтайды (2.7-сурет).
Жатаған бидайық негізінен тамырсабағы арқылы вегетативтік жолмен көбейеді. Бір гектардағы тамырсабақтың ұзындығы 900 шақырымға, ал ондағы бүршіктер саны 50-60 млн-ге жетеді.
Тамырсабақтың топыраққа бойлау тереңдігі оның типі мен гранулометриялық құрамына байланысты. Саздақ және сазды қара топырақтарда (Ақмола облысы) 5-10 см, кәдімгі орташа қарашірікті қара топырақта (Солтүстік Қазақстан облысы) 10-12 см, ал жеңіл топырақтарда 15-18 см тереңдікте жатады. Жатаған бидайық республиканың солтүстік облыстарында дәнді дақылдарды ластаса, ал оңтүстік аймағында ылғалы мол танаптарда тараған.
2.7-сурет. Жатаған бидайық
Тамырсабақты арамшөптермен күрес шаралары. Жатаған бидайықтың топырақтағы тұқымын жою үшін, оның өсіп шығуына толық жағдай жасап, көктеп шыққаннан кейін топырақты өңдеу арқылы жояды. Жатаған бидайықтың тамырсабағын тұншықтыру тәсілі арқылы құртады. Ол үшін Қазақсанның оңтүстік аймағында дәнді дақылдарды жинап алғаннан кейін танапты тоғыспалы бағытта дискілі сыдыра жыртқышпен 8-12 см тереңдікке екі рет өңдейді. Содан 2-3 апта өткен соң, яғни арамшөп көктей бастаған кезде, жерді 25-27 см тереңдікке түренді соқамен сүдігерге жыртады. Қарықтың (борозданың) түбіне аударылған тамыр сабақтың ұсақ бөлшектері оттегі мен коректік заттардың жеткіліксіздігінен өнуіне қарамастан жердің бетіне көктеп шыға алмайды.
Кіндік тамырлы арамшөптер. Кіндік тамырлы арамшөптердің топырақта қыстайтын бір ғана жуан кіндік тамыры болады. Көктемде тамыр мойнының бүршігінен жаңа өркен өсіп шығады. Негізгі өкілдері: ащы жусан, қышқыл қымыздық, кәдімгі бақбақ және басқалары.
Ащы жусан - Полынь горькая - Art еmіsia absinthium. Күделігүлдер тұқымдасына жататын көпжылдық арамшөп. Сабағының биіктігі 60 см-ге дейін жетеді. Тұқымы және вегетативтік мүшелері арқылы көбейеді. Бір өсімдік 100 мыңға дейін тұқым береді, оның ұзындығы 0,8 мм, топырақтың беткі қабатынан жақсы өніп шығады (2.8-сурет).
Вегетативтік көбеюі органы тамыр мойнында орналасқан бүршіктері арқылы жүзеге асады.
Бұл бүршіктерден бірінші жылы сабақ түзбейтін өркендер пайда болса, ал екінші жылы жеміс беріп, содан кейін өліп қалады.
Ащы жусан үйлердің ауласында, жолдардың жиектерінде, бос жатқан басқа жерлерде және егістіктерде кездеседі. Әсіресе, күздік дақылдармен көпжылдық шөптерді ластайды. Өсімдіктерінің ащы исі болады, сондықтан малдар жемейді, ал егер сиырлардың жеміне араласып кетсе, онда сүтке кермек ащы дәм бередіАщы жусанның жер бетіндегі сабағын кез келген жерінен кессе, одан қаулап жанама өркендер пайда болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz