Сібір және Түркістан автономиялары мәселесі
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Қазақстан аумағында Кеңес үкіметінің орнатылуы
1.1 Қазан төңкерісі қарсаңындағы Қазақстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Алашорда және Кеңес үкіметінің орнатылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 17
2. Қазақ АКСР-ның қалыптасуы және ұлттық аумақтық
тұтастықтың қалпына келтірілуі
2.1 Қазақ АКСР әскери коммунизм жылдарында ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...33
2.2 Қазақ АКСР ЖЭС жылдарында ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.3 Шекаралық-территориялық межелеу және ұлттық аумақ
тұтастығының қалпына келтірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқы үлкен тарихи кезеңдерден өтіп, бүгінгі күні тәуелсіз ұлттық мемлекетінде өмір сүріп жатыр. Президент Н. Ә. Назарбаев өзінің Ғасырлар тоғысында [1] атты кітабында атап өткендей, бүгінді ойлағанда, алдымен өткенге назар аудару керек. Өткенді саралай отыра, бүгін және ертеңгі күні сол тәжірибені пайдалана білген дұрыс. Отандық тарихымыздың көптеген кезеңдері ішінде халқымыз ауыр тигені - кеңестік уақыт. Бұл аралықта қазақ халқы екі бірдей ашаршылықты, саяси репрессияларды басынан кешіріп, ұлт ретінде жойылу қаупіне ұшырады. Ұлттық сана-сезімді коммунистік идеология еш білдіртпестен басып тастап, халықты ұлтсыздандыру саясаты жүргізілді. Кеңестік кезеңдегі Қазақстанды талдағанда көп жағдайда әлі де Қазақ кеңестік республикасының алғашқы жылдарына толықтай назар аударылмай отыр.
Қазақстанда кеңестік биліктің орнатылуы мен жүзеге асырыла бастауы мәселелерін зерттеу бүгін де күрделі болып отыр. Аталған проблеманы қарастыру барысында Қазақстанның Қазан төңкерісі мен Азамат соғысы жылдарындағы жағдайы кеңестік уақытта қатты бұрмаланды. Кеңестік тарихнама 1917-1920 жж. тарихты баяндауда тікелей большевиктерді халықтарды азат етуші ретінде көрсетіп, барлық ұлттық либерал-демократиялық күштерді үстем таптың мүдделерін қорғаушылар деп дәріптеді. Сонымен қатар Қазақстан аумағындағы Азамат соғысы жылдарында орыс казак әскерлерімен қатар кеңестік әскерлер тарапынан жасалған террорлық әрекеттер көп жағдайда айтылмай кетеді. Алаш қозғалысы қайраткерлерінің сол уақыт аралығындағы рөлі кеңестік тарихнамада мүлде жоққа шығарылып, толықтай буржуазиялық күштер ретінде ғана көрсетілген. Солардың бірі - кеңестік үлгідегі Қазақ республикасының шекарасын анықтау мәселесі. Бұл тұста қайтадан ленинистердің көзқарастарымен қарама-қайшылықтар байқалып, кеңестік тарихшылар қазақ территориясының шекарасын анықтап бекітудегі қазақ қайраткерлерінің орнын жоққа шығарады. Мұның өзі зерттеуді талап ететін күрделі мәселелердің бірі болып табылады.
Азамат соғысы жылдарынан кейін қалыптасқан кеңестік үлгідегі Қазақ республикасының алғашқы жылдарын қарастыру маңызды. Атап айтсақ, бұл оның 1920-1925 жж. аралығындағы саяси-экономикалық ішкі өмірі болып келеді. Соғыстың салдарынан қазақ жерлерінде ашаршылық басталып, 1920-1921 жж. республика аумағында миллиондаған адам қырылды. Осындай қиын кезде орталық биліктің оны тоқтату шараларын тез жүзеге асырмауының өзі кеңестік орталық биліктің алғашқы жылдардан-ақ қазақ халқына қатысты кері ұстанымда болғанын көрсетеді. Амнистия жарияланған Алаш қайраткерлерінің қайтадан қудалана бастағаны да белгілі. Соған қоса, қазақтың кеңестік республикасына әлі де өзінің тарихи атауы қайтарылмай, қазақ этнонимінің орнына қырғыз атауы қате қолданылды. Тек 1924-1925 жж. шекаралық-аумақтық межелеу нәтижесінде ғана қазақтың территориялық тұтастығы қалпына келтірілгендіктен және республикаға тарихи байырғы атауы қайтарылғандықтан, Қазақ кеңестік республикасының алғашқы жылдарының мәселелерін шартты түрде осы уақыт аралығымен шектеуге болады. Себебі әрі қарай сталинистік жүйе жылдарындағы Қазақстан бойынша оқиғалар өрбиді.
Міне, жоғарыда аталған мәселелер бойынша зерттеулер қолға алынуы тиіс. Кеңестік Қазақ республикасының қалыптасу және алғашқы даму жылдары тиісті тарихи бағасын алуы керек өзекті мәселе. Бұл тақырыпты қарастыру және талдау барысында кеңестік биліктің қазақ халқына тигізген зардаптарының алғашқы жылдары-ақ болғанын және оның тоталитарлық сипатын анық көре аламыз. Қазақ кеңестік республикасы тікелей әкімшіл-әміршіл жүйенің ықпалында болып, тек шартты түрде ғана өзін-өзі басқарғаны да рас. Алайда, оның құрылуы қалай дегенмен де қазақ мемлекеттілігінің кезекті бір кезеңінің бастамасы болғанын жоққа шығара алмаймыз. Осындай проблемалық зерттеу алғышарттарына байланысты кеңестік үлгідегі Қазақ республикасының алғашқы жылдарын қарастыру мәселесі маңызды әрі өзекті екенін көрсетіп отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанда кеңестік биліктің орнатылуы мен кеңестік үлгідегі Қазақ республикасының құрылуы бойынша зерттеулердің жаңашыл көзқараспен жүргізілуі бүгінгі күннің еншісінде. Себебі тақырыптың зерттелу деңгейі кеңестік уақытта қатты бұрмаланып, коммунистік партияның бақылауында болғаны белгілі. Тақырыптың зерттелу кезеңдеріне назар аударсақ, оның көптеген тұстарына объективті баға берілмегенін көре аламыз.
XX ғасырдың 20-жылдары қазақ өлкесінің тарихын зерттеудің ғылыми және ғылыми-ұйымдық ұстанымдарының негізі салынды. Бұл үрдістін айқын түрдегі таптық-идеологиялық, партиялық сипаты болды, себебі Қазақстанда партия ұйымдарын құрумен тығыз байланыста жүргізілді. Дәл осы фактор тарих көріністерін таңдауда, жекелеген тарихи тұлғалардың және тұтас оқиғалар мен құбылыстардың КСРО ыдырағанға дейінгі кезеңдердегі рөлі мен мәнін бағалауда айқындаушы маңызға ие болды. Сондықтан алғашқы тарихи жұмыстар Қазақстан аумағындағы революциялық проблемаларға, Азамат соғысы тарихына арналды. 20-30-жылдардағы басылымдарда, кейіннен партия және кеңес органдарының көрнекті қызметкерлері болған, Азамат соғысы мен Кеңес өкіметі үшін күрестің белсенді қатысушыларының қаламынан туған мемуарлық сипаттағы материалдардың үлесі орасан зор болды. Бұл авторлардың жарияланымдарында 1917 жылдың қарсаңындағы Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай, тұрғындардың әр алуан жіктерінің 1917 жылғы екі төңкеріске қарым-қатынасы, 1918-1920 жылдардағы қызылдар мен ақтардың қарулы қақтығыстары туралы зерттеушілердің қалың ортасына көп белгілі емес, қызықты материалдардың болуымен құнды, сондай-ақ пролетариат диктатурасы мемлекетінің органы ретіндегі жергілікті Кеңестердін калыптасу үрдісі туралы мәліметтер келтірілген. Сонымен катар ол жарияланымдарда, орталықтағы Казан төнкерісінің женісі және Ресейдің ұлттық шет аймақтарында, соның ішінде Қазақстанда да Кенес өкіметін орнату еңбекшілердің түпкілікті мүдделеріне жауап беретін занды кұбылыс екендігі және сондықтан да Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінін және олардың жақтастарының коммунистік идеология мен Кеңес өкіметінің нақты іс-қимылдарына қарсы бағытталған теориялық көзқарастары мен практикалық іс-шаралары халыққа және революцияға қарсы әрекет болып табылатындығы жайындағы тезисті дәлелдеуге талпыныс жасалған. ХХ ғ. 20-жылдарындағы еңбектердің кемшіліктерінің бірі деректемелік негізінін әлсіздігі еді. Ол кезде Қазан революциясы мен Азамат соғысының құжаттары жарияланбады. Kөп жағдайда зерттеушілер өз қорытындыларын революция мен Азамат соғысының даму үрдісін сипаттайтын фактілердін бүкіл жиынтығын есепке алмай, сол тұста қол жетерлік болған жекелеген деректерге негізделіп шығаруға мәжбүр болды.
ХХ ғ. 40-50-жылдары басылып шыққан жұмыстардың көпшілігі шолу сипатында және негізінен журнал мен газет мақалалары түрінде басылды, оларда талдау мен жалпы қорытындылар аз, деректік негізі әлсіз болды. Мұрағаттық дереккөздер, бірінші кезекте қазақ тіліндегі мерзімдік баспасөз материалдары жеткіліксіз пайдаланылды (дұрысында, мүлде пайдаланылмады). Сондықтан 1917-1920 жылдар кезеңіндегі Қазақстан тарихының көптеген беттері Ресейдің орталық аудандарындағы Қазан революциясы мен Азамат соғысы оқиғаларын суреттеу сұлбасына сәйкес, жергілікті (қазақстандық-түркістандық) ерекшеліктер ескерілмей жазылды. Қазақстан мен Орта Азия тарихшылары ХХ ғ. 60-80-жылдары екі революция мен Азамат соғысы тарихын зерттеуде елеулі табыстарға қол жеткізді. Бұл уақытта көптеген мақалалармен бірге, Қазақстандағы және тұтастай алғанда қазақстандық-түркістандық аймақтағы революция мен азаматтық қарсыласу тарихының манызды мәселелерін зерттеген байыпты монографиялық жұмыстар да жарық көрді. Бұл тұста Т.Е. Елеуовтің [2], В.К. Григорьевтің [3], К. Нұрпейісовтің [4] және т.б. ғалымдардың монографияларын, Қазақстан мен Орта Азия тарихшыларының ұжымдық еңбектерін атауға болады. 1917 жылғы революция мен одан кейінгі Азамат соғысының тарихын зерттеудегі бетбұрыс, кеңес кезеңі тарихының басқа проблемаларындағыдай, КСРО-дағы демократиялық үрдістердің әсерімен зерттеушілер оқиғаларға кешенді және объективті талдау жүргізудің мүмкіндігін алған 80-90-жылдар соңында жасалды. Бұл кезең отандық тарихтың қандай да бір кұбылыстарын түсіндіруде партиялық-таптық ұстанымдардан бас тартуға негізделген жаңа тұғырнамалық сипаттағы зерттеулердің өмірге келуімен ерекшеленеді. Мәселен, проблемаларды тарихнамалық және дереккөздік негізде зерттеуге М.К. Қозыбаев [5] айтарлықтай үлес қосты. Өз жұмыстарында М.К. Қозыбаев, басқа да мәселелермен қатар, зерттеушілер назарын біздің саяси доктринаға көзқарасымызды үшінші дүние елдерінің отаршылдыққа қарсы күресінің құрамында және Алаш партиясының нақты іс-әрекеттері негізінде анықтау қажеттілігіне аударды.
1991 жылдан Алаш қозғалысы тарихын зерттеудің жаңа кезеңі басталып, кеңестік биліктің алғашқы жылдардағы саясатына шынайы баға беру жүрді. Бұл ретте қазірге дейін үстем болып келе жатқан әдіснамалық императивтердің (кесімді талаптардың) ғылыми негізінің жоқтығын сезіну мен жаңа теориялық аппараттарды және неғұрлым жетілген тұғырнамалық құралдарды меңгеру қажеттілігі өзінен-өзі түсінікті. Зерттеушілік ойдың жандануы мен деректемелік негіздердің кеңеюі жарияланған жұмыстардың сапасына оң ықпал етті. Проблемалық мақалалар, ғылыми конференциялар мен семинарлардағы, Дөңгелек үстелдегі пікірталасты материалдармен бірге, жалпы тұрғыдан зерттеуші, монографиялық сипаттағы еңбектер, энциклопедиялық сөздіктер, оқулықтар, оқу құралдары, құжаттық-деректі басылымдар, қозғалыс көсемдерінің шығармалар жинақтары жарық көре бастады. Олардың едәуір бөлігі қазақ тілінде шықты. К. Нұрпейісовтің [6], М. Қойгелдиевтің [7], Т. Омарбековтің [8] және т.б. ғылыми жұмыстарында Алаш тарихының әр алуан аспектілері көрініс тапты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақстанда кеңестік биліктің орнатылуы мен Қазақ кеңестік республикасының алғашқы қалыптасу жылдарына ғылыми зерттеулерге сүйене отырып, жаңашыл көзқараспен талдау жасалып, тақырып жан-жақты қарастырылды.
Зерттеу объектісі. Қазақстанда кеңестік биліктің орнатылуы мен Қазақ Автономиялық Кеңес Социалистік Республикасының 1920-1925 жж. аралығындағы саяси-экономикалық өмірі.
Зерттеу пәні. Қазақ Автономиялық Кеңес Социалистік Республикасының ұлттық мемлекеттілік тарихымыздың бір кезеңі ретіндегі орны.
Зерттеудің қамтитын мерзімі Қазақстанда кеңестік биліктің орнатылуы мен Қазақ Автономиялық Кеңес Социалистік Республикасының қалыптасуы жүрген 1917-1925 жж. аралығы. Осы аралықта кеңестік үкімет ел аумағында орнап, кеңестік үлгідегі Қазақ автономиясы нығайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - Қазақстан аумағында кеңестік биліктің орнатылу барысына және кеңестік биліктің республикада орнығуына назар аудара отырып, Қазақ Автономиялық Кеңес Социалистік Республикасының алғашқы жылдарының тарихын баяндау. Соған сәйкес аталған тақырып бойынша кеңестік уақытта бұрмаланған тұстарға шынайы тарихи баға беруге көзделеді. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында мынадай міндеттер алға қойылып отыр:
Қазан төңкерісі қарсаңындағы Қазақстан;
Алашорда және Кеңес үкіметінің орнатылуы;
Қазақ АКСР әскери коммунизм жылдарында;
Қазақ АКСР ЖЭС жылдарында;
Шекаралық-территориялық межелеу және ұлттық аумақ тұтастығының қалпына келтірілуі.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Тарихшы мамандардың осы тақырып бойынша еңбектері, мақалалары, арнайы басылымдар, оқу-әдістемелік құралдар және құжаттар болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысында қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланысты тарихилық және объективтілік сияқты негізгі методологиялық принциптер басшылыққа алынды.
Жұмыстың қолданбалық маңызы: Зерттеу жұмысының нәтижелері мен ұсыныстары отандық тарих ғылымының дамуына, болашақтағы жаңа тарихи зерттеулер ұйымдастыруды жетілдіруге көмектеседі.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
Кіріспеде диплом жұмысының зерттеу мәселесінің өзектілігі көрсетіліп, ғылыми маңызы анықталған.
Бірінші тарауда Қазақстан аумағында кеңестік биліктің орнатылуы бойынша мәселелер қарастырылады.
Екінші тарауда Қазақ Автономиялық Кеңес Социалистік Республикасының қалыптасуы және ұлттық аумақтық тұтастықтың қалпына келтірілуі бойынша мәселелер зерттеліп көрсетіледі.
Қорытындыда зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері мен жасалған ұсыныстары шығарылған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде диплом жұмысында қолданылған 50 әдебиет пен басылымдар жүйелі түрде көрсетілген.
1 ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДА КЕҢЕС ҮКІМЕТІНІҢ ОРНАТЫЛУЫ
1.1 Қазан төңкерісі қарсаңындағы Қазақстан
1917 ж. Ақпан төңкерісі нәтижесінде Ресей империясының монархиялық билігі құлап, оның орнын буржуазиялық Уақытша Үкімет алмастырды. Империя құрамындағы түрлі халықтар осы төңкеріс нәтижесінде берілген мүмкіндіктерді пайдалануға көшті. Әр халықтың интеллигенция өкілдері өз ұлттық мүдделерін жүзеге асыруға кірісті. Осы тұста қазақ интеллигенциясы да белсенділік танытып, Ақпан төңкерісі тудырып отырған жағдайларды қолдана бастады. Қазақстан аумағының сол уақытта Далалық өлке және Түркістан өлкесі болып екі әкімшілік аумақта бөлініп жатуы территориялық тұтастықтың қалпына келуіне бөгеттер тудырып отырды. Соған қарамастан әр облыста жергілікті қазақ комитеттері құрылып жатты. Ақпан төңкерісіне дейін-ақ қазақ интеллигенциясының екі ірі бағыты қалыптасып қойғанын да атап өткен жөн. Себебі Ақпан төңкерісінен кейін осы екі интеллигенциялық топ қазақ мемлекеттілігінің қалпына келтірілуі мен болашақ құрылымына қатысты екі түрлі жол ұстанды.
Біріншісі - Әлихан Бөкейханов бастаған қазақ либерал-демократтары. Оның мүшелерінің басым бөлігі Қазақ газетінің маңына топтасты. Бұл топтың қызметінің сипатын талдайтын болсақ, оған келесі белгілер тән: бейбіт әрі заңды (легитимдік) жолмен мақсатқа жету, ұлттық мақсат-мұраттарды реформалар арқылы жүзеге асыру, барынша қантөгіссіз қимылдау. Қазақ либерал-демократтары екінші топтың көзқарастарымен Түркістан мәселесіне байланысты толықтай келісе алмады [9, 29-30]. Түркістан мәселесі - күрделі проблема болды. Себебі, ХІХ ғ. 60-жылдары Қазақстан мен Орта Азияның Ресей құрамына өтуіне байланысты қазақтың оңтүстік аймақтары ортаазиялық халықтардың аумақтарына қосылып, Түркістан өлкесіне біріктірілді. Нәтижесінде, әкімшілік-аумақтық, шаруашылық және тұрмыстық жағынан 50 жылдан астам уақыт бойы өзара сіңісіп кеткен Түркістан өлкесінің халықтарынан бірден жергілікті қазақ жерлері мен халқын бөліп ала салу мүмкін емес еді. Бұған біраз уақыт керек болды. Сол себепті екінші интеллигенциялық топ Түркістан халықтарының біртұтастығын сақтап, Түркістан мемлекетін құрғысы келді. Бұл идея Түркістанның біріккен саяси күш ретінде сыртқы күштерге қарсы тұруын көздеп, соған орай Түркістан халықтарының әрқашан бірге болуын қалады. Түркістан идеясын жақтаушылардың ойынша, түркі халықтары өз тәуелсіздіктеріне тек бірге болса ғана жете алатынына және тек біртұтас болса ғана сол тәуелсіздіктерін сақтай алатынына сенді. Мұнымен келіспеген қазақ либерал-демократтары Түркістан халықтары өз дербестіктері үшін жеке ұлттық автономияларын құру арқылы ұмтылуын қолдады. Олар әр халық жеке мемлекет болып, жеке өмір сүруі керек деп түсінді. Егер, тіпті, Түркістан мемлекеті құрылса да, ондағы халықтардың әлеуеттерінің тең болмауынан үлкен қиындықтар туындайтынынан қауіптенді. Яғни, ортаазиялық халықтарға тән діни фанатизмге, ескішілдікке беріктік прогресске емес, регресске әкелуі мүмкін еді. Батысшылдық көзқарастарға негізделген қазақ либерал-демократтары қазақ халқына мұндай біртұтастық идеядан пайдадан гөрі зиян көп болатынын алға тартып, Түркістан халықтарының арасалмағы тең болмайынша, бұл идея жүзеге аспайтынын көрсетті. Демек, олар мұның мүмкін еместігін айтқысы келді.
Осындай қарама-қайшылықтарға қарамастан екі топты қарсыластар деп санауға болмайды. Екі тарап та Ақпан төңкерісінен кейін біріге отырып, бірнеше съездер өткізеді. Қазақстан мен Түркістанның болашағына қатысты шешімдерді біріге отырып жасаған интеллигенция өкілдері өзара байланыстарын нығайта берді. Түркістанның өкілдері далалық аймақтардағы съездерге қатысып, күшті саяси одақтас тапты. Екі қозғалыс та Қазақстан мен Түркістанда тәуелсіз ұлттық мемлекеттердің құрылуы жолында бірігіп қызмет етті. Алаш қозғалысының либерал-демократтар тобының өкілдері: Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Ақбаев және т.б. Ал Түркістан қозғалысының өкілдері: М. Шоқай, М. Кари, А. Фитрат, М. Бехбуди және т.б. Егер Алаш қозғалысының өкілдерінің басым бөлігі Ресейдің жоғарғы оқу орындарында білім алған, батысшылдық идеяларды қолдайтын азаматтар болса, Түркістан қозғалысының өкілдері шығыстық бағыттағы ұстанымдарды қолдайтын, пантюркистік-панисламистік идеяларға негізделген топ еді.
Осы тұста екі қозғалыстың жетекшілері Әлихан Бөкейханов пен Мұстафа Шоқайдың байланыстарында өзара татулық пен бірлесе отырып әрекет жасауын атап өткен жөн. Екі қайраткердің бірге іс атқара бастауы 1914 ж. IV Мемлекеттік Думаның Мұсылман фракциясының хатшылығына М. Шоқайдың тағайындалуынан басталады. Себебі оны бұл орынға ұсынған да Ә. Бөкейханов еді [10, 64]. Сондықтан осының өзі екі тұлғаның бір-біріне жақын екенін көрсетеді. Ә. Бөкейханов М. Шоқайдың саяси санасының қалыптасуына және тәжірибе жинауына ықпал ете білді. Екі ұлт-азаттық қозғалыстың алғаш біріге өткізген жиындарының бірі Торғай облыстық съезі болды.
Уакытша Үкімет империяның Қазақстан сияқты отарлы аймақтарында кадеттерден, эсерлерден және өзінің саяси бағытын жүзеге асыруға сенімді деп табылған қазақтың ұлттық-либералдық интеллигенциясының жекелеген өкілдерінен өз комиссарларын тағайындады. Мәселен, 1917 жылы 7 сәуірде кадет Н.Щепкин басқарған құрамында Ә.Бөкейханов және М.Тынышбаев бар Уақытша Үкіметтің Түркістан комитеті қүрылды. Көп кешікпей Ә.Бөкейханов Семей облысындағы, ал халықшыл социалист О.Шкапский мен М.Тынышбаев Жетісу облысындағы Уакытша Үкіметтің комиссарлары болып тағайындалды. М.Шоқай, А.Бірімжанов, А. Кенесарин сияқты қазақ зиялылары да Түркістан өлкесі мен Торғай өңіріндегі Уақытша Үкіметтің жергілікті органдарында жауапты қызметтер атқарды [6, 98]. Облыс, уезд орталықтарында Уақытша Үкіметтің жергілікті органдары - атқару комитеттері, коалициялық комитеттер, азаматтық комитеттер жүйесі қалыптасты.
Ақпан революциясы жеңіске жетісімен Ә.Бөкейханов бастаған қазақ зиялыларының 15 өкілі "Қазақтарға, жаңарған Россияның ерікті азаматтарына" деп аталған мәлімдемені жариялады. Онда атап айтқанда былай делінді: "... Россияның барлық халықтары үшін бостандықтың, теңдіктің және туысқандықтың күні туды. Жаңа қоғам мен жаңа үкіметті қолдау үшін қазақтар ұйымдасуы керек. Жаңа қоғамды қолдайтын барлық ұлттармен байланыса жұмыс істеу қажет. Қазақтар Құрылтай жиналысына дайындалып, лайықты кандидаттарды белгілеуі керек. Біз сіздерді ескі қазақшыл айтыстар мен отбасының ұрыс-керісін тастауға шақырамыз, халықтың ұраны - бірлік пен әділеттілік. Жер мәселесін тез арада талкылаңыздар. Біздің ұранымыз: демократиялық республика және жерді одан мал шаруашылығы мен егіншілік арқылы табыс алатындарға беру. Құдайдан басқадан қорықпаңыздар ... Әділет жолымен жүріп, жаңа үкіметті қолдаңыздар. Министірліктің азық-түлік ісі жөніндсгі өкілдері мен майдандағы өзіміздің жұмысшыларға көмек көрсетушіз керек. Халықтың пікірін жеткізіңіздер..." Үндеу авторларының біразы көп кешікпей Петроградқа келіп, онда Мемлекеттік Думаның мүшесі И. Ахтянов шақырған мұсылмандар мәжілісіне қатысты. Мәжілісте қазақтардан Ә.Бөкейханов, Н.Құрбанғалиев, А.Кенжин, Ж.Сейдалин, М.Дулатов және М.Бозтаев болды [11, 112]. Пікір алыса келіп, мәжіліске қатысушылар Ресей мұсылмандарының іс-әрекеттерін үйлестіру органы -- Орталық мұсылман бюросын құру және бүкілресейлік мұсылмандар съезін шақыру қажет деп тапты.
Қосөкіметтілік өзінің дүниеге келуі арқылы Ақпан төңкерісінің ішкі қайшылықтарын бейнеледі, мемлекеттің қоғамдық-саяси өмірінің тұрақсыз екендігін көрсетті. Мұндай жағдай ұзаққа бармайтын еді: ерте ме, кеш пе, қосөкіметтілік жойылып, барлық билік империалистік буржуазия мен оның одақтастарының мүддесін қорғайтын Уақытша үкіметтің немесе әлеуметтік және ұлттық езгінің ауыртпалығын көтерген халықтың басым көпшілігі болған жұмысшылар мен шаруалардың революцияшыл-демократиялық өкімет органы болған кеңестердің қолына көшуге тиіс еді.
1917 жылы, негізінен, сәуір-мамыр айларында өткен облыстык, және уездік қазақ съездерінде құрылды. Атап айтқанда, мұндай съездер сәуір айында Орынборда Торғай облыстық съезі, , 20-25 сәуірде Бөкей Ордасы облыстық қазақ съезі, 19-22 сәуірде Оралда Орал облыстық съезі, Семейде (Семей облыстық), сәуір айында Жетісу облыстық съезі, 25 сәуір-7 мамыр аралығында Омбыда Ақмола облыстық съезі өтті [12, 234]. 1917 ж. 2-8 сәуірде Орынбор қаласында Торғай облыстық съезі өтті. Облыс дәрежесінде ғана ұйымдастырылған алғашқы қазақ съездері ішінде ең бірінші болып ұйымдастырылған Торғай облыстық қазақтар съезі мазмұны жағынан жалпықазақ съезіне айналды. Бұл съезге Торғай облысының өкілдерімен қатар Ақмола, Семей, Орал, Сырдария, Бөкей Ордасынан да өкілдер қатысты. Сонымен қатар, Қазан және Уфадан татар өкілдер және Түркістаннан өзбек өкілдер де қатысты. Татарлардың атынан Фатих Керим, өзбек джадидтері атынан Мунаввар Кари Абдурашидханов келді. Түркістан қозғалысы жетекшісі М. Шоқай да осы съезге қатысты. [10, 47]. Бұл съездің маңызы - Торғай облыстық съезі қазақ интеллигенциясы өкілдерінің тұңғыш ірі жиыны және ол тек қазақ интеллигенциясымен ғана шектелмей, басқа аймақтардағы түркі-мұсылман халықтарының белсенді өкілдерінің назарларын өзіне аударды. Түркістан интеллигенциясының да ірі өкілдері бұл съезден қалмай, оған қатысты. Халқының басым бөлігін қазақтар құраған Түркістан өлкесінің интеллигенциясы Далалық өлкедегі қазақ съездерінен қалыс қала алмады. Нәтижесінде, бұл Түркістан қозғалысының Алаш қозғалысымен байланыстарын нығайтуға жол ашты. Торғайдағы жиыннан кейін Қазақстанның түрлі аймақтарында да облыстық съездер ұйымдастырылып, облыстық қазақтар комитеттері құрылып жатты. Енді осы съезге қысқаша тоқталайық.
Торғай облыстық казақтары өкілдерінің Орынбор қаласында 1917 жылы 2-8 сәуір аралығында өткен съездің төрағасы болып А.Байтұрсынов, оның орынбасарлары болып Алпысбай Қалменов және Уәлихан Танашев, хатшылар болып Ссйітәзім Қадырбаев, Омар Алмасов және Шафхат Бекмухамедов сайланды. Атап айтқанда, съездін күн тәртібі 14 мәселеден тұрды: 1. Жер-жерлердегі азаматтық комитеттер. 2. Жалпы қазақтық және жалпы мұсылмандық съездер. 3. Мемлекеттік басқару формалары және құрылтай жиналысы. 4. Дін басқарма. 5. Халыққа білім беру. 6. Аграрлык мәселе. 7. Сот. 8. Земство. 9. Баспасөз. 10. Почта. 11. Қоғамдык қаражат. 12. Уездік бастықтар мен зиянды чиновниктер. 13. Соғысқа көзкарас. 14. Қазақтарды тыл жұмысына шақыруға байланысты Торғай облысында болған оқиғалар. Осы маңызды мәселелер бойынша қабылданған шешімдердің мәні мен мазмұны мынаған саяды: 1). Уакытша үкіметтің жаңа құрылысты, тыныштық пен тәртіпті нығайтуға бағытталған іс-әрекетін қолдау мақсатында жер-жерлерде азаматтық комитеттер кұру кажет. Комитеттерді кұру еркі халықтың өз қолында болады. 2) Бүкіл қазак халкын біріктіру, оның мүқтаждықтарын анықтап, шешу үшін жалпықазақтық съезд шақырылсын. Бұл үшін ерекше ұйымдастыру бюросы құрылсын. Оған сьезд бағдарламасын жасау мен оның шакыру уақытын және өтетін орнын анықтау тапсырылсын. Бюро құрамына Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Сейтәзім Қадырбаев, Омар Есенқұлов, Имам Өлімбеков, Иса Тұрмұхамбетов, Керей Тұрымов сайлансын. 3) 1917 ж. мамырда Мәскеуде өтуі тиіс жалпы мұсылмандық съезге Торғай облысынан төрт делегат -- Ораз Татиев, Сейтәзім Қадырбаев, Акқағаз Досанов және Сұлтанғазы Ысқақов -- жіберілсін. 4) Міндетті түрде бастауыш білім алу керек. Мектептерде алғашкы үш жылда оқу ана тілінде жүргізіледі ... Мектептерде ұл балалар мен кыздар бірге оқытылады. Мектептер земстволық және мемлекеттік қаражатпен қамтамасыз етіледі. 5) Торғай облысында ... земстволық басқару енгізілсін. Съезд өз жұмысының соңында 1916 жылғы Торғай облысындағы тылдың қара жұмысына адамдар алуда және Торғай облысындағы ұлт-азаттық көтерілісті басып-жаншуда орын алған заңсыздық пен қатыгездікті тексеріп, айыптыларды жазалау үшін ерекше тергеу комиссиясын құруды Уақытша Үкіметтен талап етті [11, 125]. Бұл облыстық съезд алғашқылардың бірі болып жалпықазақ съезін шақыру мәселесін көтеріп, осылайша қазақ жерлерінің орталықтандырылуы туралы алғашқы бастама жасады. Ұлттық мемлекеттілікті қайта жаңғыртуға алғышарттар білдіріп, сол кездегі қазақ саяси және интеллигенциялық элитасының басын қосты. Ресейде болып жатқан ірі оқиғалардан қалыс қалмай, ресейлік түркі-мұсылман халықтарының үлкен жиналысы - бүкілресейлік мұсылмандар съезіне өз облыстық өкілдерін сайлады. Сәйкесінше, Торғай облыстық съезінен кейін басқа облыстарда да съездер өтіп, олар да бүкілресейлік мұсылмандар съезіне жіберетін өкілдерін сайлады.
Мұхаметжан Тынышбаев пен Мұстафа Шоқай Уақытша Үкіметтің Түркістан комитеті құрылып, өз қызметін бастаған алғашқы кезенде бүкіл Түркістан өлкесіндегі барлық басқару жүйесінін жүұмысын жолға қойып, оны үйлестіру ісімен тікелей шүғылданды. М.Тынышбаев 1917 жылғы 10-16 сәуір аралығында Ташкентте мемлекеттік құрылыс процесін тездету мақсатымен Түркістан өлкесіндегі (оның ішінде Сырдария мен Жетісу облыстарындағы) атқару комитеттері делегаттарының съезін шақырып, оның алғашқы үш күндегі мәжілісін басқарды. Съезге Түркістан өлкесі облыстары мен Бұхара атқару комитеттерінің 171 делегаты қатнасты. Қатарларында Г.Бройдо, Махмудходжа Бехбуди, Убайдулла Ходжаев, Серәлі Лапин сияқты белгілі қайраткерлер бар съезд делегаттары көпұлтты өлкенін демократиялық бірігіуінің курделі мәселелерін жан-жақты қарастырды.
1917 ж. 10-16 сәуір аралығында Ташкентте өткен Түркістан мұсылмандарының І съезіне қатысқан М. Шоқай социалисттерге қарсы шығып, кеңестердің жергілікті халыққа қатысты саясатын сынға алады. М. Шоқай ұлттық жергілікті ұйымдармен санасуды талап етіп, кеңестік биліктің диктатура орнатпақ екенін алға тартады. Съездің нәтижесінде М. Шоқай Түркістан өлкелік мұсылмандар кеңесінің төрағалығына сайланып, өлке атынан Мәскеуде мамыр айында өтетін Бүкілресейлік Мұсылмандар съезіне делегат болып сайланды. Сәуірдегі бұл съезде Түркістанда Шура-и-исламия партиясы қалыптасты [13, 208-209]. Ташкентте қалыптасқан Шура-и-исламия партиясы мұсылмандар кеңесін құру туралы шешім қабылдап, сол арқылы өлкедегі басқару ісіне жергілікті интеллигенцияны араластырғысы келді. Партияның джадидтік-прогресшілдік бағытына байланысты көп ұзамай партия мүшелері арасында жік байқалды. Реакцияшыл бағыттағы улемшілер шариғатқа негізделген мемлекеттік құрылымды қалап, джадидтерге қарсы шықты. Улемшілер Уақытша Үкіметті қолдауға дайын болды. Улемшілер Уақытша Үкіметпен келісе отырып, джадидтердің күшін әлсіретуді көздеді.
Жетісу облыстық қазақ съезі 1917 ж. сәуірдің 12-сі мен 13-і аралығында Верный (Алматы) қаласында болды. Оған облыстың барлық уездерінен 81 делегат катынасты, олардың үштен екісі -- 54 адам Верный уезінің өкілдері еді. Жетісу съезінің делегаттары көп жағдайда Торғай съезі талқылаған мәселелерді қайталады. Оған 17 мәселеден тұратын съездің төменгі күн тәртібі дәлел болды. I). Соғысқа көзқарас. 2). Уақытша үкіметке көзқарас. 3). Жергілікті және өлкелік өкіметке, сонымен бірге атқару комитеттері мен басқа қоғамдық ұйымдарға көзқарас. 4). Ресейді басқарудың келешектегі жоғарғы түрі. 5). Рухани-діни іс. 6). Азық-түлік мәселесі. 7). Жергілікті басқару. 8). Сот. 9). Партиялық араздықты тоқтату шаралары. 10). Білім мен оқу ағарту. 11). Облыстағы жер мәселесі. 12). Су мәселесі. 13). Мал шаруашылығы. 14). Отырықшылыққа көшу. 15). Заттай салық. 16). Қырғыздар мен орыстардың қарым-қатынастарын рсттеудін жолдары. 17). Босқындарды Қытайдан қайтару тәсілдері. Съезд төрағасы болып Жетісуға кеңінен белгілі қоғам кайраткері Ибраим Жайнақов, оның орынбасарлары болып Ғ. Үдербаев пен А. Құдайбергенов сайланды. Съездің хатшылык міндеттері Қ.Шегіров пен Н.Жақыпбаевқа жүктелді. Съезде облыстағы жер мәселесі жан-жақты әрі қызу талқыланып, жетісулықтар торғайлықтардан өзгеше шешім қабылдады: облыс шеттен қоныс аударушылар үшін мүлде жабық деп саналатын болды. Съезд күн тәртібінің соңғы мәселесі Қытайға ауып кеткен босқындарды қайтаруға байланысты болды [11, 159]. Жетісу облыстық съезінде Жетісу облыстық комитеті құрылып, оның өзге облыстық комитеттерден ерекшелігі - бұл комитеттің екі ұлттың атымен қазақ-қырғыз комитеті деп аталуы. Себебі, сол кездегі Жетісу облысының құрамына қырғыздардың Пржевальск және Пішпек уездері кірген еді. Соған орай қырғыз халқының ұлт-азаттық қозғалыс жолындағы азаматтары осы комитет құрамына тартылды. Қазақ және қырғыз халықтарының бостандық пен теңдік үшін күресінде бұл комитет айтарлық үлкен жұмыстар атқарды.
1917 ж. 1-11 мамыр аралығында Мәскеуде өткен Бүкілресейлік мұсылмандар съезінде ресейлік мұсылман халықтардың автономиялар құру мәселесі басты талқылауға түсті. Басты дау осының төңірегінде болып, съезге қатысушылардың басым бөлігі Ресейдің федерация болуын талап етіп, шеткері аймақтардың автономия болғандарын қалады. Федералисттер мен унитаристтер (яғни, мәдени автономияны жақтаушылар) арасында автономия мәселесі бойынша дау туды. Мәдени автономияны жақтаушылардың өз аумақтық автономиясын басқаруда туыстас халықтардан қолдау таппай қалса, онда орыстардың арасында сіңісіп кету қаупі туындап, орыс билігінің қоластында қайта қалып қоятындарын алға тартты. Олар жеке аумақтық автономияны аймақтағы халық санында үлесі аз ұлттың басқаруын қиын деп санағандықтан, ұлт ретінде жойылып кетпеу үшін мәдени автономияны жариялауды қолдап, ұлттық мәдени құндылықтарды жаңғырту және дамыту арқылы ұлтты сақтау шараларын қолдады [10, 65]. Сонымен қатар съезге жиналған делегаттар маңызды мәселелердің төмендегі келесі үлкен тобын да талқылады: мұсылмандарға үндеу, мұсылмандардың орталық органы туралы; Ресейдің мемлекеттік құрылысы, аграрлық; әйел және жүмысшы мәселелері; Құрылтай жиналысы сайлауына дайындық; әскери мәселе; діни мәселе; оқу-ағарту; жергілікті басқару; соғысқа көзқарас; ресейлік мұсылмандардың Орталық бюросы туралы. Мұсылмандар сьезі облыстық қазақ съездерінің дін мәселесі туралы қабылдаған шешімдерін жақтады.
Съезд мұсылмандық Кеңес құрды, ол өзінің құрамынан атқару комитетін сайлады. Атқару комитетке мүше болғандардың қатарында Жаһанша Досмұхамедов, Уәлихан Танашев, Жақып Ақпаев және Көлбай Тоғысов болды. Сондықтан съезд екі топ арасындағы келіспеушілікті шеше алмады. Түркістан өлкесінің өкілдері сол федералисттердің қатарында болғанын айта кеткен жөн. Осы съезден кейін Түркістан өлкесінің элитасының жеке автономия құруға деген ұмтылысы анық көрінді. Бірақ, әлі де прогресшілдер мен улемшілер арасындағы қайшылықтар сақталды.
Джадид-прогресшілдермен басты қарсыласы болған ескішіл кадимисттер мен ақсүйектердің барлығы осы улемдік топтың төңірегінде жиналды. 1917 ж. маусымда Шура-и-Улема партиясы қалыптасып, оның басшылығына Серәлі Лапин келді. Улемшілер еуропалық жетістіктерді дәріптеген джадидтерді және өзге де бағыттардағы демократтарды сынап, оларды діннен және қоғамнан алшақтап бара жатқан жолға түсіреді деп нәсихаттап, халық арасында олардың рөлін әрі беделін әлсіреткісі келді. Осының нәтижесінде, 1917 ж. шілде айының соңында Ташкент қалалық думасына болған сайлауда улемшілер жеңіске жетіп, думадағы орындардың жартысынан көбін иеленді [13, 211]. Түркістандық федералисттер жергілікті қоғамдық дәстүрлерді сақтай отыра, еуропалық үлгідегі республикалық құрылымды құрғысы келді. Бұған қарсы улемшілер мұсылмандық қағидаларға негізделген мемлекетті орнатуды жақтап, бұл қарама-қайшылықтар Түркістан өлкесінің саяси күштерінің өзара біріге алмауының басты себепшісі болды. Соған да байланысты өлкелік жұмысшылар мен солдаттардың кеңестік ұйымдары күшейе түсті.
1917 жылдың жазына қарай қазақтың либералдық-демократиялық қозғалысы жетекшілерінің Уақытша Үкіметке деген сенімі әлсіреді. Өйткені, Уақытша Үкімет Қазақстанда түбірлі әлеуметтік-саяси мәселелер бойынша іс жүзінде құлатылған патша үкіметінің саясатын жүргізумен болды. Осыдан кейін Уақытша үкіметтегі шешуші позицияға ие болып отырған кадеттерге деген Ә.Бөкейхановтың көзқарасы күрт езгерді. Мүны Ә.Бөкейханов кейінірек "Қазақ" газетінің 1917 жылғы 23 желтоқсандағы 256-санында жарияланған "Мен кадет партиясынан неге шықтым?" деген ашық хатында (хат "Сарыарқа" газетінің 1918 жылғы 25 қаңтарындағы № 29 санында көшіріліп басылды) жан-жақты негіздеді. Мұнда Ә.Бөкейханов негізгі үш мәселеге оқырмандардың назарын аударған: "Кадет партиясы жер адамға меншікті болып берілсе жөн дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса, башқұртша көрші мұжыққа сатып, біраз жылда сытырылып, жалаңаш шыға келеді. Кадет партиясы ұлт автономиясына қарсы. Біз Алаш ұранды жұрт жиналып, ұлт автономиясын тікпек болдық. Француз, орыс һәм өзге жүрттың тарихынан көрінеді, молда хүкіметтен ақша алса, сатылып кетеді. Рухани іс аяқ асты болмақ. Жалование алған молдалар хүкіметке жетекшіл болып, еріп кетеді. Біздің қазақ-қырғыз дін ісін көркейтетін болса, хүкімет ісінен бөліп қойған оң бола-ды. Мұны орысша "отделение церкви от государства" дейді. Кадет партиясы менің бұл пікіріме өзгеше қарайды. Осы үш жол айырылғаны биыл ашыққа шықты. Мен сонан соң қазаққа Алаш партиясын ашуға кірістім. Мен мұны июльдегі жалпы қазақ съезінде айтқан едім" [14, 204]. Мұнда Ә. Бөкейханов өзі он жылдан астам уақыт бойы мүше болған кадеттер (Ресей Конституциялық-Демократиялық Партиясы) партиясының қазақтардың ұлттық автономия құру ісіне қарсы екеніне орай аталған партиядан шығатынын жариялайды. Ә. Бөкейхановтың мұндағы кадеттерге деген наразылығы соған қоса оның кадеттердің басым бөлігі құрайтын Уақытша Үкіметпен де келіспегенін білдіреді. Сол себепті қазақ либерал-демократтарының саяси жетекшісі болған Ә. Бөкейханов жалпықазақ съезін шақырып, онда Алаш партиясын құру туралы шешім қабылдайды. Жалпықазақ съезін шақырудың бір алғышарты ретінде осыны да атап өткен жөн [№21,174б].
1917 ж. 21-26 шілде күндері Орынбор қаласында Бірінші Бүкілқазақ съезі өтті. Оның жұмысына Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Бөкей Ордасы, Сырдария, Ферғана облыстарынан өкілдер келді. Съезд төрағасы - Х. Досмұхамедов, ал оның орынбасарлары - А. Байтұрсынов, Ә. Көтібаров, хатшылары - М. Дулатов, А. Сейітов. Съезд барысында 14 мәселе қаралды: 1. Мемлекеттік құрылыс; 2. Қазақ автономиясы; 3. Жер мәселесі; 4. Халық милициясы; 5. Земство; 6. Оқу мәселесі; 7. Сот мәселесі; 8. Дін мәселесі; 9. Әйел мәселесі; 10. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы; 11. Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесі; 12. Қазақ саяси партиясы; 13. Жетісу оқиғасы. 14. Киевте өтетін Бүкілресейлік федералисттер съезіне және Санкт-Петербургтегі оқу комиссиясына қазақтан өкілдер жіберу. Алаш партиясы осы съезде қалыптасып, кейін оның бағдарламасы 1917 ж. 21 қарашада Қазақ газетінде жарияланды [15, 223-224]. Бірінші Бүкілқазақ съезінің басты маңызы - қазақтың тұңғыш саяси партиясы Алаш партиясы қалыптасты. Осы арқылы қазақтың мемлекетін қалпына келтіруге тағы бір қадам жасалып, қазақ либерал-демократиялық күштері бір саяси күшке бірікті. Бұл үлкен әрі маңызды нәтиже еді. Съезд Алаш қозғалысының жалпыұлттық сипат алуына, жергілікті комитеттердің ұлт-азаттық күрес жолында қарқынды жұмыс істеуіне, ортақ мүдде жолында бірге жұмыла әрі батыл іс атқара бастауына айрықша ықпал етті.
Съезде А.Байтұрсынов пен М.Дулатов "автономиялы тәуелсіз қазақ мемлекетін құру" идеясын ұсынды, ал Ә.Бөкейханов "демократиялық, федеративтік және парламенттік Россия республикасының құрамындағы" қазақтың ұлттық-территориялық автономиясы болуын қолдады. Съезд делегаттары күн тәртібіндегі жер туралы мәселені аса ұқыптылықпен әрі жан-жақты талқылады. Осы мәселе бойынша съезд 14 тармақтан тұратын шешім қабылдады. Оның бастылары мынаған саяды: "қазақ халқы өзіне еншілі жерге орналасып болғанша қазақ жері ешкімге берілмесін. Қазақ даласында жарамды жер аз болғандықтан қазақ пайдасынан алынып кеткен мынандай учаскалар қазақтың өзіне тоқтаусыз қайрылсын: дворянский, скотоводческий, торгово-промышленный, курортный, монастырский, переселенец... Бос учаскелерге жазылу тоқтатылсын ... Қазақтан алынған қыстаулар, тоғайлықтардағы қазак, шабындығы өзіне қайтарылсын ... Жер хақында қазақ өз алдына жер жобасын жасасын. Съезд Құрылтай съезінің болашақ депутаттарына "жер мәселесі туралы басқа саяси партиялармен келісуді" тапсырды [15, 224]. Мұнда Алаш қозғалысының өкілдері қазақ халқының басты мәселелерінің бірі - жер мәселесін шешудің жолын белгілегені көрінеді. Ашық түрде қазақтарға байырғы жерлерін қайтару туралы шешім қабылданып, бұған дейінгі патша үкіметінің барлық қарарлары заңсыз деп танылды. Осылайша, қазақ интеллигенциясы халыққа өз жерлерін қайтара бастады.
Бірінші Жалпықазақ съезі 1917 жылдың соңына белгіленген Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына сайлау туралы мәселені талқылап, оның депутаттығына кандидаттыққа әр облыстан ұсынылған 81 адамның тізімін бекітті. Олар Қазақстанның барлық облыстары мен Орта Азиядагы (Бұхара, Ферғана және Хиуа) қазақ қауымдастықтарының өкілдері болды. Депутаттыққа кандидаттар ішінде бірінші қатарда қазақтың либералды-демократиялық қозғалысының көпшілік таныған көсемдері. Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, облыс жетекшілері Әлімхан Ермеков, Халел Ғаббасов, Жақып Ақбаев (Семей), Айдархан Тұрлыбаев, Асылбек Сейітов (Ақмола), Міржақып Дулатов, Ахмет Бірімжанов, Сейітәзім Қадырбаев (Торғай), Халел Досмұхамбедов, Жаһанша Досмұхамедов (Орал), Мұхаметжан Тынышбаев, Ыбырайым Жайнақов, Садық Аманжолов (Жетісу), Мұстафа Шоқаев, Әзімхан Кенесарин (Сырдария), Қоңырқожа Қожықов, Ғабдалрахман Оразаев (Ферғана облысынан), Бақтыгерей Құлманов, Уәлихан Танашев (Бөкей), Алдабек Мангелдин (Самарқанд) т.б. болды. Бұлармен қатар Құрылтай жиналысы депутаттығына кандидаттар болып жалпықазақтық съезд бекіткендердің қатарында Ақмола облысынан Сәдуақас (Сәкен) Сейфуллин мен Мағжан Жұмабаевтың, Сырдария облысынан Сұлтанбек Қожанов пен Санжар Асфендияровтың, Ферғана облысынан Нәзір Төреқұловтың, Семей облысынан ғалым, қоғам қайраткері Григорий Николаевич Потанин, Ферғана облысынан Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі Вадим Чайкиннің болғандығын ерекше атау керек [16, 64]. Мұнда Бірінші Жалпықазақ съезінде жасалған кандидаттар тізімінің ерекшелігін атап өткен жөн. Себебі, қазақ либерал-демократтары біріншіден осы тізімді қабылдау барысында көршілес Түркістанның және екіншіден басқа түркі емес халықтардың да мүдделерін ескеріп, оларға ешбір қысым жасамады. Демек, Алаш қозғалысы ұлтаралық саясатты да сәтті жүргізді деуге болады.
Дін, оқу-ағарту және әйел мәселелері жөнінде қабылданған съезд қарарларына назар аударайық. Діндарлардың ықпалында болып келген ескі сот жүйесі ("народный сот") таратылып, қарарда келесі шешімдер көрсетілді: "қазақ тұрмысына лайық айрықша сот құрылуы тиіс"; "міндетті түрде бастауыш оқу енгізу", "бастапқы екі жылда оқу баланың ана тілінде" жүргізілуі білім алудың тегін болуы талап етілді; "әйелдер саяси құқықта ерлермен тең", "күйеуге тию еркі әйелдің өзінде" болып, "қалың малдың жоғалу" қажеттігі баса көрсетілді; "тұл қатын сүйгеніне тисін, әмеңгерім деп зорлық қылу болмасын", "жеті атаға келмеген жерден қазақ қыз алмасын" -- делінді [15, 225]. Бұл шешімдер арқылы съезд қазақтың сот жүйесіндегі және ағартушылық-мәдени салаларындағы кемшіліктерін жойғысы келді. Сондай-ақ, мұнда әйел құқықтарының тапталуына жол бермеу үшін ескі патриархалдық қалдықтарға тыйым салынды.
Бірінші жалпықазақтық сьезд өзінің күн тәртібіндегі аса маңызды мәселелердің бірі -- қазақ саяси партиясын құру мәселесін талқылау барысында іс жүзінде осы партияны ұйымдастыруға арналған жиналысқа айналды. Осы мәселе жөнінде съезд қабылдаған қарарда былай делінеді: "Қазақ халқының өз алдына саяси партиясы болуды тиіс көріп, бұл партияның жобасын жасауды съезд шораи исламға сайланған қазақ өкілдеріне тапсырды. Партияның негізгі демократическая федеративная парламентарная республика құрылмақ. Партия жобасын жасап болған соң, өкілдер қазақ областной комитеттерінің қарауына жібереді. Онан кейін Учредительное собраниеге жиналған қазақ депутаттары қарап бекітеді. Қазақ саяси партиясының жобасы жасалғанша осы съездің қаулылары Учредительное собраниеге баратын қазақ депутаттарына наказ-аманат болады". Бұл шешімде де қазақ либерал-демократтарына тән белгі - легитимдік, яғни, заң жүзінде әрекет жасау байқалады. Алаш қозғалысының өкілдері асықпай шешім қабылдау арқылы сараланған және тиімді жолды таңдай білді. Осыдан-ақ олардың көрегенділігін көре аламыз.
Жаңадан құрылған партия "Алаш" деген атқа ие болды. Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесіне жіберілетін өкілдер қатарына съезд шешімімен Ақмоладан Айдархан Тұрлыбаев, Семейден Әбікей Сәтбаев, Торғайдан Әлжан Байғарин, Оралдан Жаһанша Досмұхамедов, Бөкейден Уәлихан Танашев, Жетісудан Базарбай Мәметов, Сырдариядан Мұстафа Шоқай, Ферғанадан Ғабдалрахым Оразаев сайланды. Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов сияқты қазақтың либералды-демократиялық интеллигенциясының көсемдері басқарған Алаш партиясының құрамына әуел бастан-ақ қазақтың ғылыми және шығармашылық зиялыларының белгілі өкілдері -- М. Тынышбаев, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев, Ғ. Қарашев, С. Торайғыров, Х. Ғаббасов, Ә. Ермеков, Ж. Досмұхамедов, М. Дулатов, т.б. кірді.
Осындай жағдайда 1917 жылы 21-26 шілде аралығында Орынбор қаласында өткен бірінші бүкілқазақтық съезде Алаш партиясы құрылды. Алаш партиясының құрылуы қазақ халқы өміріндегі елеулі оқиға болды, өйткені, ол тұңғыш саяси ұйым еді. Зерттеулердің бірі Алаш ұсақ буржуазияшыл партия десе, екіншісі либералдық-байшылдық пен ұсақ буржуазиялық-демократиялық партия деп бағалады, ал үшіншісі Алашты партия деуден гөрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. Қазақстан аумағында Кеңес үкіметінің орнатылуы
1.1 Қазан төңкерісі қарсаңындағы Қазақстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 Алашорда және Кеңес үкіметінің орнатылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 17
2. Қазақ АКСР-ның қалыптасуы және ұлттық аумақтық
тұтастықтың қалпына келтірілуі
2.1 Қазақ АКСР әскери коммунизм жылдарында ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...33
2.2 Қазақ АКСР ЖЭС жылдарында ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
2.3 Шекаралық-территориялық межелеу және ұлттық аумақ
тұтастығының қалпына келтірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқы үлкен тарихи кезеңдерден өтіп, бүгінгі күні тәуелсіз ұлттық мемлекетінде өмір сүріп жатыр. Президент Н. Ә. Назарбаев өзінің Ғасырлар тоғысында [1] атты кітабында атап өткендей, бүгінді ойлағанда, алдымен өткенге назар аудару керек. Өткенді саралай отыра, бүгін және ертеңгі күні сол тәжірибені пайдалана білген дұрыс. Отандық тарихымыздың көптеген кезеңдері ішінде халқымыз ауыр тигені - кеңестік уақыт. Бұл аралықта қазақ халқы екі бірдей ашаршылықты, саяси репрессияларды басынан кешіріп, ұлт ретінде жойылу қаупіне ұшырады. Ұлттық сана-сезімді коммунистік идеология еш білдіртпестен басып тастап, халықты ұлтсыздандыру саясаты жүргізілді. Кеңестік кезеңдегі Қазақстанды талдағанда көп жағдайда әлі де Қазақ кеңестік республикасының алғашқы жылдарына толықтай назар аударылмай отыр.
Қазақстанда кеңестік биліктің орнатылуы мен жүзеге асырыла бастауы мәселелерін зерттеу бүгін де күрделі болып отыр. Аталған проблеманы қарастыру барысында Қазақстанның Қазан төңкерісі мен Азамат соғысы жылдарындағы жағдайы кеңестік уақытта қатты бұрмаланды. Кеңестік тарихнама 1917-1920 жж. тарихты баяндауда тікелей большевиктерді халықтарды азат етуші ретінде көрсетіп, барлық ұлттық либерал-демократиялық күштерді үстем таптың мүдделерін қорғаушылар деп дәріптеді. Сонымен қатар Қазақстан аумағындағы Азамат соғысы жылдарында орыс казак әскерлерімен қатар кеңестік әскерлер тарапынан жасалған террорлық әрекеттер көп жағдайда айтылмай кетеді. Алаш қозғалысы қайраткерлерінің сол уақыт аралығындағы рөлі кеңестік тарихнамада мүлде жоққа шығарылып, толықтай буржуазиялық күштер ретінде ғана көрсетілген. Солардың бірі - кеңестік үлгідегі Қазақ республикасының шекарасын анықтау мәселесі. Бұл тұста қайтадан ленинистердің көзқарастарымен қарама-қайшылықтар байқалып, кеңестік тарихшылар қазақ территориясының шекарасын анықтап бекітудегі қазақ қайраткерлерінің орнын жоққа шығарады. Мұның өзі зерттеуді талап ететін күрделі мәселелердің бірі болып табылады.
Азамат соғысы жылдарынан кейін қалыптасқан кеңестік үлгідегі Қазақ республикасының алғашқы жылдарын қарастыру маңызды. Атап айтсақ, бұл оның 1920-1925 жж. аралығындағы саяси-экономикалық ішкі өмірі болып келеді. Соғыстың салдарынан қазақ жерлерінде ашаршылық басталып, 1920-1921 жж. республика аумағында миллиондаған адам қырылды. Осындай қиын кезде орталық биліктің оны тоқтату шараларын тез жүзеге асырмауының өзі кеңестік орталық биліктің алғашқы жылдардан-ақ қазақ халқына қатысты кері ұстанымда болғанын көрсетеді. Амнистия жарияланған Алаш қайраткерлерінің қайтадан қудалана бастағаны да белгілі. Соған қоса, қазақтың кеңестік республикасына әлі де өзінің тарихи атауы қайтарылмай, қазақ этнонимінің орнына қырғыз атауы қате қолданылды. Тек 1924-1925 жж. шекаралық-аумақтық межелеу нәтижесінде ғана қазақтың территориялық тұтастығы қалпына келтірілгендіктен және республикаға тарихи байырғы атауы қайтарылғандықтан, Қазақ кеңестік республикасының алғашқы жылдарының мәселелерін шартты түрде осы уақыт аралығымен шектеуге болады. Себебі әрі қарай сталинистік жүйе жылдарындағы Қазақстан бойынша оқиғалар өрбиді.
Міне, жоғарыда аталған мәселелер бойынша зерттеулер қолға алынуы тиіс. Кеңестік Қазақ республикасының қалыптасу және алғашқы даму жылдары тиісті тарихи бағасын алуы керек өзекті мәселе. Бұл тақырыпты қарастыру және талдау барысында кеңестік биліктің қазақ халқына тигізген зардаптарының алғашқы жылдары-ақ болғанын және оның тоталитарлық сипатын анық көре аламыз. Қазақ кеңестік республикасы тікелей әкімшіл-әміршіл жүйенің ықпалында болып, тек шартты түрде ғана өзін-өзі басқарғаны да рас. Алайда, оның құрылуы қалай дегенмен де қазақ мемлекеттілігінің кезекті бір кезеңінің бастамасы болғанын жоққа шығара алмаймыз. Осындай проблемалық зерттеу алғышарттарына байланысты кеңестік үлгідегі Қазақ республикасының алғашқы жылдарын қарастыру мәселесі маңызды әрі өзекті екенін көрсетіп отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанда кеңестік биліктің орнатылуы мен кеңестік үлгідегі Қазақ республикасының құрылуы бойынша зерттеулердің жаңашыл көзқараспен жүргізілуі бүгінгі күннің еншісінде. Себебі тақырыптың зерттелу деңгейі кеңестік уақытта қатты бұрмаланып, коммунистік партияның бақылауында болғаны белгілі. Тақырыптың зерттелу кезеңдеріне назар аударсақ, оның көптеген тұстарына объективті баға берілмегенін көре аламыз.
XX ғасырдың 20-жылдары қазақ өлкесінің тарихын зерттеудің ғылыми және ғылыми-ұйымдық ұстанымдарының негізі салынды. Бұл үрдістін айқын түрдегі таптық-идеологиялық, партиялық сипаты болды, себебі Қазақстанда партия ұйымдарын құрумен тығыз байланыста жүргізілді. Дәл осы фактор тарих көріністерін таңдауда, жекелеген тарихи тұлғалардың және тұтас оқиғалар мен құбылыстардың КСРО ыдырағанға дейінгі кезеңдердегі рөлі мен мәнін бағалауда айқындаушы маңызға ие болды. Сондықтан алғашқы тарихи жұмыстар Қазақстан аумағындағы революциялық проблемаларға, Азамат соғысы тарихына арналды. 20-30-жылдардағы басылымдарда, кейіннен партия және кеңес органдарының көрнекті қызметкерлері болған, Азамат соғысы мен Кеңес өкіметі үшін күрестің белсенді қатысушыларының қаламынан туған мемуарлық сипаттағы материалдардың үлесі орасан зор болды. Бұл авторлардың жарияланымдарында 1917 жылдың қарсаңындағы Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай, тұрғындардың әр алуан жіктерінің 1917 жылғы екі төңкеріске қарым-қатынасы, 1918-1920 жылдардағы қызылдар мен ақтардың қарулы қақтығыстары туралы зерттеушілердің қалың ортасына көп белгілі емес, қызықты материалдардың болуымен құнды, сондай-ақ пролетариат диктатурасы мемлекетінің органы ретіндегі жергілікті Кеңестердін калыптасу үрдісі туралы мәліметтер келтірілген. Сонымен катар ол жарияланымдарда, орталықтағы Казан төнкерісінің женісі және Ресейдің ұлттық шет аймақтарында, соның ішінде Қазақстанда да Кенес өкіметін орнату еңбекшілердің түпкілікті мүдделеріне жауап беретін занды кұбылыс екендігі және сондықтан да Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінін және олардың жақтастарының коммунистік идеология мен Кеңес өкіметінің нақты іс-қимылдарына қарсы бағытталған теориялық көзқарастары мен практикалық іс-шаралары халыққа және революцияға қарсы әрекет болып табылатындығы жайындағы тезисті дәлелдеуге талпыныс жасалған. ХХ ғ. 20-жылдарындағы еңбектердің кемшіліктерінің бірі деректемелік негізінін әлсіздігі еді. Ол кезде Қазан революциясы мен Азамат соғысының құжаттары жарияланбады. Kөп жағдайда зерттеушілер өз қорытындыларын революция мен Азамат соғысының даму үрдісін сипаттайтын фактілердін бүкіл жиынтығын есепке алмай, сол тұста қол жетерлік болған жекелеген деректерге негізделіп шығаруға мәжбүр болды.
ХХ ғ. 40-50-жылдары басылып шыққан жұмыстардың көпшілігі шолу сипатында және негізінен журнал мен газет мақалалары түрінде басылды, оларда талдау мен жалпы қорытындылар аз, деректік негізі әлсіз болды. Мұрағаттық дереккөздер, бірінші кезекте қазақ тіліндегі мерзімдік баспасөз материалдары жеткіліксіз пайдаланылды (дұрысында, мүлде пайдаланылмады). Сондықтан 1917-1920 жылдар кезеңіндегі Қазақстан тарихының көптеген беттері Ресейдің орталық аудандарындағы Қазан революциясы мен Азамат соғысы оқиғаларын суреттеу сұлбасына сәйкес, жергілікті (қазақстандық-түркістандық) ерекшеліктер ескерілмей жазылды. Қазақстан мен Орта Азия тарихшылары ХХ ғ. 60-80-жылдары екі революция мен Азамат соғысы тарихын зерттеуде елеулі табыстарға қол жеткізді. Бұл уақытта көптеген мақалалармен бірге, Қазақстандағы және тұтастай алғанда қазақстандық-түркістандық аймақтағы революция мен азаматтық қарсыласу тарихының манызды мәселелерін зерттеген байыпты монографиялық жұмыстар да жарық көрді. Бұл тұста Т.Е. Елеуовтің [2], В.К. Григорьевтің [3], К. Нұрпейісовтің [4] және т.б. ғалымдардың монографияларын, Қазақстан мен Орта Азия тарихшыларының ұжымдық еңбектерін атауға болады. 1917 жылғы революция мен одан кейінгі Азамат соғысының тарихын зерттеудегі бетбұрыс, кеңес кезеңі тарихының басқа проблемаларындағыдай, КСРО-дағы демократиялық үрдістердің әсерімен зерттеушілер оқиғаларға кешенді және объективті талдау жүргізудің мүмкіндігін алған 80-90-жылдар соңында жасалды. Бұл кезең отандық тарихтың қандай да бір кұбылыстарын түсіндіруде партиялық-таптық ұстанымдардан бас тартуға негізделген жаңа тұғырнамалық сипаттағы зерттеулердің өмірге келуімен ерекшеленеді. Мәселен, проблемаларды тарихнамалық және дереккөздік негізде зерттеуге М.К. Қозыбаев [5] айтарлықтай үлес қосты. Өз жұмыстарында М.К. Қозыбаев, басқа да мәселелермен қатар, зерттеушілер назарын біздің саяси доктринаға көзқарасымызды үшінші дүние елдерінің отаршылдыққа қарсы күресінің құрамында және Алаш партиясының нақты іс-әрекеттері негізінде анықтау қажеттілігіне аударды.
1991 жылдан Алаш қозғалысы тарихын зерттеудің жаңа кезеңі басталып, кеңестік биліктің алғашқы жылдардағы саясатына шынайы баға беру жүрді. Бұл ретте қазірге дейін үстем болып келе жатқан әдіснамалық императивтердің (кесімді талаптардың) ғылыми негізінің жоқтығын сезіну мен жаңа теориялық аппараттарды және неғұрлым жетілген тұғырнамалық құралдарды меңгеру қажеттілігі өзінен-өзі түсінікті. Зерттеушілік ойдың жандануы мен деректемелік негіздердің кеңеюі жарияланған жұмыстардың сапасына оң ықпал етті. Проблемалық мақалалар, ғылыми конференциялар мен семинарлардағы, Дөңгелек үстелдегі пікірталасты материалдармен бірге, жалпы тұрғыдан зерттеуші, монографиялық сипаттағы еңбектер, энциклопедиялық сөздіктер, оқулықтар, оқу құралдары, құжаттық-деректі басылымдар, қозғалыс көсемдерінің шығармалар жинақтары жарық көре бастады. Олардың едәуір бөлігі қазақ тілінде шықты. К. Нұрпейісовтің [6], М. Қойгелдиевтің [7], Т. Омарбековтің [8] және т.б. ғылыми жұмыстарында Алаш тарихының әр алуан аспектілері көрініс тапты.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақстанда кеңестік биліктің орнатылуы мен Қазақ кеңестік республикасының алғашқы қалыптасу жылдарына ғылыми зерттеулерге сүйене отырып, жаңашыл көзқараспен талдау жасалып, тақырып жан-жақты қарастырылды.
Зерттеу объектісі. Қазақстанда кеңестік биліктің орнатылуы мен Қазақ Автономиялық Кеңес Социалистік Республикасының 1920-1925 жж. аралығындағы саяси-экономикалық өмірі.
Зерттеу пәні. Қазақ Автономиялық Кеңес Социалистік Республикасының ұлттық мемлекеттілік тарихымыздың бір кезеңі ретіндегі орны.
Зерттеудің қамтитын мерзімі Қазақстанда кеңестік биліктің орнатылуы мен Қазақ Автономиялық Кеңес Социалистік Республикасының қалыптасуы жүрген 1917-1925 жж. аралығы. Осы аралықта кеңестік үкімет ел аумағында орнап, кеңестік үлгідегі Қазақ автономиясы нығайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - Қазақстан аумағында кеңестік биліктің орнатылу барысына және кеңестік биліктің республикада орнығуына назар аудара отырып, Қазақ Автономиялық Кеңес Социалистік Республикасының алғашқы жылдарының тарихын баяндау. Соған сәйкес аталған тақырып бойынша кеңестік уақытта бұрмаланған тұстарға шынайы тарихи баға беруге көзделеді. Осы мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысында мынадай міндеттер алға қойылып отыр:
Қазан төңкерісі қарсаңындағы Қазақстан;
Алашорда және Кеңес үкіметінің орнатылуы;
Қазақ АКСР әскери коммунизм жылдарында;
Қазақ АКСР ЖЭС жылдарында;
Шекаралық-территориялық межелеу және ұлттық аумақ тұтастығының қалпына келтірілуі.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Тарихшы мамандардың осы тақырып бойынша еңбектері, мақалалары, арнайы басылымдар, оқу-әдістемелік құралдар және құжаттар болып табылады.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысында қойылған мәселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету мақсатында тарихи зерттеудің диалектикалық тәсілдерімен тығыз байланысты тарихилық және объективтілік сияқты негізгі методологиялық принциптер басшылыққа алынды.
Жұмыстың қолданбалық маңызы: Зерттеу жұмысының нәтижелері мен ұсыныстары отандық тарих ғылымының дамуына, болашақтағы жаңа тарихи зерттеулер ұйымдастыруды жетілдіруге көмектеседі.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
Кіріспеде диплом жұмысының зерттеу мәселесінің өзектілігі көрсетіліп, ғылыми маңызы анықталған.
Бірінші тарауда Қазақстан аумағында кеңестік биліктің орнатылуы бойынша мәселелер қарастырылады.
Екінші тарауда Қазақ Автономиялық Кеңес Социалистік Республикасының қалыптасуы және ұлттық аумақтық тұтастықтың қалпына келтірілуі бойынша мәселелер зерттеліп көрсетіледі.
Қорытындыда зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері мен жасалған ұсыныстары шығарылған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде диплом жұмысында қолданылған 50 әдебиет пен басылымдар жүйелі түрде көрсетілген.
1 ҚАЗАҚСТАН АУМАҒЫНДА КЕҢЕС ҮКІМЕТІНІҢ ОРНАТЫЛУЫ
1.1 Қазан төңкерісі қарсаңындағы Қазақстан
1917 ж. Ақпан төңкерісі нәтижесінде Ресей империясының монархиялық билігі құлап, оның орнын буржуазиялық Уақытша Үкімет алмастырды. Империя құрамындағы түрлі халықтар осы төңкеріс нәтижесінде берілген мүмкіндіктерді пайдалануға көшті. Әр халықтың интеллигенция өкілдері өз ұлттық мүдделерін жүзеге асыруға кірісті. Осы тұста қазақ интеллигенциясы да белсенділік танытып, Ақпан төңкерісі тудырып отырған жағдайларды қолдана бастады. Қазақстан аумағының сол уақытта Далалық өлке және Түркістан өлкесі болып екі әкімшілік аумақта бөлініп жатуы территориялық тұтастықтың қалпына келуіне бөгеттер тудырып отырды. Соған қарамастан әр облыста жергілікті қазақ комитеттері құрылып жатты. Ақпан төңкерісіне дейін-ақ қазақ интеллигенциясының екі ірі бағыты қалыптасып қойғанын да атап өткен жөн. Себебі Ақпан төңкерісінен кейін осы екі интеллигенциялық топ қазақ мемлекеттілігінің қалпына келтірілуі мен болашақ құрылымына қатысты екі түрлі жол ұстанды.
Біріншісі - Әлихан Бөкейханов бастаған қазақ либерал-демократтары. Оның мүшелерінің басым бөлігі Қазақ газетінің маңына топтасты. Бұл топтың қызметінің сипатын талдайтын болсақ, оған келесі белгілер тән: бейбіт әрі заңды (легитимдік) жолмен мақсатқа жету, ұлттық мақсат-мұраттарды реформалар арқылы жүзеге асыру, барынша қантөгіссіз қимылдау. Қазақ либерал-демократтары екінші топтың көзқарастарымен Түркістан мәселесіне байланысты толықтай келісе алмады [9, 29-30]. Түркістан мәселесі - күрделі проблема болды. Себебі, ХІХ ғ. 60-жылдары Қазақстан мен Орта Азияның Ресей құрамына өтуіне байланысты қазақтың оңтүстік аймақтары ортаазиялық халықтардың аумақтарына қосылып, Түркістан өлкесіне біріктірілді. Нәтижесінде, әкімшілік-аумақтық, шаруашылық және тұрмыстық жағынан 50 жылдан астам уақыт бойы өзара сіңісіп кеткен Түркістан өлкесінің халықтарынан бірден жергілікті қазақ жерлері мен халқын бөліп ала салу мүмкін емес еді. Бұған біраз уақыт керек болды. Сол себепті екінші интеллигенциялық топ Түркістан халықтарының біртұтастығын сақтап, Түркістан мемлекетін құрғысы келді. Бұл идея Түркістанның біріккен саяси күш ретінде сыртқы күштерге қарсы тұруын көздеп, соған орай Түркістан халықтарының әрқашан бірге болуын қалады. Түркістан идеясын жақтаушылардың ойынша, түркі халықтары өз тәуелсіздіктеріне тек бірге болса ғана жете алатынына және тек біртұтас болса ғана сол тәуелсіздіктерін сақтай алатынына сенді. Мұнымен келіспеген қазақ либерал-демократтары Түркістан халықтары өз дербестіктері үшін жеке ұлттық автономияларын құру арқылы ұмтылуын қолдады. Олар әр халық жеке мемлекет болып, жеке өмір сүруі керек деп түсінді. Егер, тіпті, Түркістан мемлекеті құрылса да, ондағы халықтардың әлеуеттерінің тең болмауынан үлкен қиындықтар туындайтынынан қауіптенді. Яғни, ортаазиялық халықтарға тән діни фанатизмге, ескішілдікке беріктік прогресске емес, регресске әкелуі мүмкін еді. Батысшылдық көзқарастарға негізделген қазақ либерал-демократтары қазақ халқына мұндай біртұтастық идеядан пайдадан гөрі зиян көп болатынын алға тартып, Түркістан халықтарының арасалмағы тең болмайынша, бұл идея жүзеге аспайтынын көрсетті. Демек, олар мұның мүмкін еместігін айтқысы келді.
Осындай қарама-қайшылықтарға қарамастан екі топты қарсыластар деп санауға болмайды. Екі тарап та Ақпан төңкерісінен кейін біріге отырып, бірнеше съездер өткізеді. Қазақстан мен Түркістанның болашағына қатысты шешімдерді біріге отырып жасаған интеллигенция өкілдері өзара байланыстарын нығайта берді. Түркістанның өкілдері далалық аймақтардағы съездерге қатысып, күшті саяси одақтас тапты. Екі қозғалыс та Қазақстан мен Түркістанда тәуелсіз ұлттық мемлекеттердің құрылуы жолында бірігіп қызмет етті. Алаш қозғалысының либерал-демократтар тобының өкілдері: Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ж. Ақбаев және т.б. Ал Түркістан қозғалысының өкілдері: М. Шоқай, М. Кари, А. Фитрат, М. Бехбуди және т.б. Егер Алаш қозғалысының өкілдерінің басым бөлігі Ресейдің жоғарғы оқу орындарында білім алған, батысшылдық идеяларды қолдайтын азаматтар болса, Түркістан қозғалысының өкілдері шығыстық бағыттағы ұстанымдарды қолдайтын, пантюркистік-панисламистік идеяларға негізделген топ еді.
Осы тұста екі қозғалыстың жетекшілері Әлихан Бөкейханов пен Мұстафа Шоқайдың байланыстарында өзара татулық пен бірлесе отырып әрекет жасауын атап өткен жөн. Екі қайраткердің бірге іс атқара бастауы 1914 ж. IV Мемлекеттік Думаның Мұсылман фракциясының хатшылығына М. Шоқайдың тағайындалуынан басталады. Себебі оны бұл орынға ұсынған да Ә. Бөкейханов еді [10, 64]. Сондықтан осының өзі екі тұлғаның бір-біріне жақын екенін көрсетеді. Ә. Бөкейханов М. Шоқайдың саяси санасының қалыптасуына және тәжірибе жинауына ықпал ете білді. Екі ұлт-азаттық қозғалыстың алғаш біріге өткізген жиындарының бірі Торғай облыстық съезі болды.
Уакытша Үкімет империяның Қазақстан сияқты отарлы аймақтарында кадеттерден, эсерлерден және өзінің саяси бағытын жүзеге асыруға сенімді деп табылған қазақтың ұлттық-либералдық интеллигенциясының жекелеген өкілдерінен өз комиссарларын тағайындады. Мәселен, 1917 жылы 7 сәуірде кадет Н.Щепкин басқарған құрамында Ә.Бөкейханов және М.Тынышбаев бар Уақытша Үкіметтің Түркістан комитеті қүрылды. Көп кешікпей Ә.Бөкейханов Семей облысындағы, ал халықшыл социалист О.Шкапский мен М.Тынышбаев Жетісу облысындағы Уакытша Үкіметтің комиссарлары болып тағайындалды. М.Шоқай, А.Бірімжанов, А. Кенесарин сияқты қазақ зиялылары да Түркістан өлкесі мен Торғай өңіріндегі Уақытша Үкіметтің жергілікті органдарында жауапты қызметтер атқарды [6, 98]. Облыс, уезд орталықтарында Уақытша Үкіметтің жергілікті органдары - атқару комитеттері, коалициялық комитеттер, азаматтық комитеттер жүйесі қалыптасты.
Ақпан революциясы жеңіске жетісімен Ә.Бөкейханов бастаған қазақ зиялыларының 15 өкілі "Қазақтарға, жаңарған Россияның ерікті азаматтарына" деп аталған мәлімдемені жариялады. Онда атап айтқанда былай делінді: "... Россияның барлық халықтары үшін бостандықтың, теңдіктің және туысқандықтың күні туды. Жаңа қоғам мен жаңа үкіметті қолдау үшін қазақтар ұйымдасуы керек. Жаңа қоғамды қолдайтын барлық ұлттармен байланыса жұмыс істеу қажет. Қазақтар Құрылтай жиналысына дайындалып, лайықты кандидаттарды белгілеуі керек. Біз сіздерді ескі қазақшыл айтыстар мен отбасының ұрыс-керісін тастауға шақырамыз, халықтың ұраны - бірлік пен әділеттілік. Жер мәселесін тез арада талкылаңыздар. Біздің ұранымыз: демократиялық республика және жерді одан мал шаруашылығы мен егіншілік арқылы табыс алатындарға беру. Құдайдан басқадан қорықпаңыздар ... Әділет жолымен жүріп, жаңа үкіметті қолдаңыздар. Министірліктің азық-түлік ісі жөніндсгі өкілдері мен майдандағы өзіміздің жұмысшыларға көмек көрсетушіз керек. Халықтың пікірін жеткізіңіздер..." Үндеу авторларының біразы көп кешікпей Петроградқа келіп, онда Мемлекеттік Думаның мүшесі И. Ахтянов шақырған мұсылмандар мәжілісіне қатысты. Мәжілісте қазақтардан Ә.Бөкейханов, Н.Құрбанғалиев, А.Кенжин, Ж.Сейдалин, М.Дулатов және М.Бозтаев болды [11, 112]. Пікір алыса келіп, мәжіліске қатысушылар Ресей мұсылмандарының іс-әрекеттерін үйлестіру органы -- Орталық мұсылман бюросын құру және бүкілресейлік мұсылмандар съезін шақыру қажет деп тапты.
Қосөкіметтілік өзінің дүниеге келуі арқылы Ақпан төңкерісінің ішкі қайшылықтарын бейнеледі, мемлекеттің қоғамдық-саяси өмірінің тұрақсыз екендігін көрсетті. Мұндай жағдай ұзаққа бармайтын еді: ерте ме, кеш пе, қосөкіметтілік жойылып, барлық билік империалистік буржуазия мен оның одақтастарының мүддесін қорғайтын Уақытша үкіметтің немесе әлеуметтік және ұлттық езгінің ауыртпалығын көтерген халықтың басым көпшілігі болған жұмысшылар мен шаруалардың революцияшыл-демократиялық өкімет органы болған кеңестердің қолына көшуге тиіс еді.
1917 жылы, негізінен, сәуір-мамыр айларында өткен облыстык, және уездік қазақ съездерінде құрылды. Атап айтқанда, мұндай съездер сәуір айында Орынборда Торғай облыстық съезі, , 20-25 сәуірде Бөкей Ордасы облыстық қазақ съезі, 19-22 сәуірде Оралда Орал облыстық съезі, Семейде (Семей облыстық), сәуір айында Жетісу облыстық съезі, 25 сәуір-7 мамыр аралығында Омбыда Ақмола облыстық съезі өтті [12, 234]. 1917 ж. 2-8 сәуірде Орынбор қаласында Торғай облыстық съезі өтті. Облыс дәрежесінде ғана ұйымдастырылған алғашқы қазақ съездері ішінде ең бірінші болып ұйымдастырылған Торғай облыстық қазақтар съезі мазмұны жағынан жалпықазақ съезіне айналды. Бұл съезге Торғай облысының өкілдерімен қатар Ақмола, Семей, Орал, Сырдария, Бөкей Ордасынан да өкілдер қатысты. Сонымен қатар, Қазан және Уфадан татар өкілдер және Түркістаннан өзбек өкілдер де қатысты. Татарлардың атынан Фатих Керим, өзбек джадидтері атынан Мунаввар Кари Абдурашидханов келді. Түркістан қозғалысы жетекшісі М. Шоқай да осы съезге қатысты. [10, 47]. Бұл съездің маңызы - Торғай облыстық съезі қазақ интеллигенциясы өкілдерінің тұңғыш ірі жиыны және ол тек қазақ интеллигенциясымен ғана шектелмей, басқа аймақтардағы түркі-мұсылман халықтарының белсенді өкілдерінің назарларын өзіне аударды. Түркістан интеллигенциясының да ірі өкілдері бұл съезден қалмай, оған қатысты. Халқының басым бөлігін қазақтар құраған Түркістан өлкесінің интеллигенциясы Далалық өлкедегі қазақ съездерінен қалыс қала алмады. Нәтижесінде, бұл Түркістан қозғалысының Алаш қозғалысымен байланыстарын нығайтуға жол ашты. Торғайдағы жиыннан кейін Қазақстанның түрлі аймақтарында да облыстық съездер ұйымдастырылып, облыстық қазақтар комитеттері құрылып жатты. Енді осы съезге қысқаша тоқталайық.
Торғай облыстық казақтары өкілдерінің Орынбор қаласында 1917 жылы 2-8 сәуір аралығында өткен съездің төрағасы болып А.Байтұрсынов, оның орынбасарлары болып Алпысбай Қалменов және Уәлихан Танашев, хатшылар болып Ссйітәзім Қадырбаев, Омар Алмасов және Шафхат Бекмухамедов сайланды. Атап айтқанда, съездін күн тәртібі 14 мәселеден тұрды: 1. Жер-жерлердегі азаматтық комитеттер. 2. Жалпы қазақтық және жалпы мұсылмандық съездер. 3. Мемлекеттік басқару формалары және құрылтай жиналысы. 4. Дін басқарма. 5. Халыққа білім беру. 6. Аграрлык мәселе. 7. Сот. 8. Земство. 9. Баспасөз. 10. Почта. 11. Қоғамдык қаражат. 12. Уездік бастықтар мен зиянды чиновниктер. 13. Соғысқа көзкарас. 14. Қазақтарды тыл жұмысына шақыруға байланысты Торғай облысында болған оқиғалар. Осы маңызды мәселелер бойынша қабылданған шешімдердің мәні мен мазмұны мынаған саяды: 1). Уакытша үкіметтің жаңа құрылысты, тыныштық пен тәртіпті нығайтуға бағытталған іс-әрекетін қолдау мақсатында жер-жерлерде азаматтық комитеттер кұру кажет. Комитеттерді кұру еркі халықтың өз қолында болады. 2) Бүкіл қазак халкын біріктіру, оның мүқтаждықтарын анықтап, шешу үшін жалпықазақтық съезд шақырылсын. Бұл үшін ерекше ұйымдастыру бюросы құрылсын. Оған сьезд бағдарламасын жасау мен оның шакыру уақытын және өтетін орнын анықтау тапсырылсын. Бюро құрамына Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Сейтәзім Қадырбаев, Омар Есенқұлов, Имам Өлімбеков, Иса Тұрмұхамбетов, Керей Тұрымов сайлансын. 3) 1917 ж. мамырда Мәскеуде өтуі тиіс жалпы мұсылмандық съезге Торғай облысынан төрт делегат -- Ораз Татиев, Сейтәзім Қадырбаев, Акқағаз Досанов және Сұлтанғазы Ысқақов -- жіберілсін. 4) Міндетті түрде бастауыш білім алу керек. Мектептерде алғашкы үш жылда оқу ана тілінде жүргізіледі ... Мектептерде ұл балалар мен кыздар бірге оқытылады. Мектептер земстволық және мемлекеттік қаражатпен қамтамасыз етіледі. 5) Торғай облысында ... земстволық басқару енгізілсін. Съезд өз жұмысының соңында 1916 жылғы Торғай облысындағы тылдың қара жұмысына адамдар алуда және Торғай облысындағы ұлт-азаттық көтерілісті басып-жаншуда орын алған заңсыздық пен қатыгездікті тексеріп, айыптыларды жазалау үшін ерекше тергеу комиссиясын құруды Уақытша Үкіметтен талап етті [11, 125]. Бұл облыстық съезд алғашқылардың бірі болып жалпықазақ съезін шақыру мәселесін көтеріп, осылайша қазақ жерлерінің орталықтандырылуы туралы алғашқы бастама жасады. Ұлттық мемлекеттілікті қайта жаңғыртуға алғышарттар білдіріп, сол кездегі қазақ саяси және интеллигенциялық элитасының басын қосты. Ресейде болып жатқан ірі оқиғалардан қалыс қалмай, ресейлік түркі-мұсылман халықтарының үлкен жиналысы - бүкілресейлік мұсылмандар съезіне өз облыстық өкілдерін сайлады. Сәйкесінше, Торғай облыстық съезінен кейін басқа облыстарда да съездер өтіп, олар да бүкілресейлік мұсылмандар съезіне жіберетін өкілдерін сайлады.
Мұхаметжан Тынышбаев пен Мұстафа Шоқай Уақытша Үкіметтің Түркістан комитеті құрылып, өз қызметін бастаған алғашқы кезенде бүкіл Түркістан өлкесіндегі барлық басқару жүйесінін жүұмысын жолға қойып, оны үйлестіру ісімен тікелей шүғылданды. М.Тынышбаев 1917 жылғы 10-16 сәуір аралығында Ташкентте мемлекеттік құрылыс процесін тездету мақсатымен Түркістан өлкесіндегі (оның ішінде Сырдария мен Жетісу облыстарындағы) атқару комитеттері делегаттарының съезін шақырып, оның алғашқы үш күндегі мәжілісін басқарды. Съезге Түркістан өлкесі облыстары мен Бұхара атқару комитеттерінің 171 делегаты қатнасты. Қатарларында Г.Бройдо, Махмудходжа Бехбуди, Убайдулла Ходжаев, Серәлі Лапин сияқты белгілі қайраткерлер бар съезд делегаттары көпұлтты өлкенін демократиялық бірігіуінің курделі мәселелерін жан-жақты қарастырды.
1917 ж. 10-16 сәуір аралығында Ташкентте өткен Түркістан мұсылмандарының І съезіне қатысқан М. Шоқай социалисттерге қарсы шығып, кеңестердің жергілікті халыққа қатысты саясатын сынға алады. М. Шоқай ұлттық жергілікті ұйымдармен санасуды талап етіп, кеңестік биліктің диктатура орнатпақ екенін алға тартады. Съездің нәтижесінде М. Шоқай Түркістан өлкелік мұсылмандар кеңесінің төрағалығына сайланып, өлке атынан Мәскеуде мамыр айында өтетін Бүкілресейлік Мұсылмандар съезіне делегат болып сайланды. Сәуірдегі бұл съезде Түркістанда Шура-и-исламия партиясы қалыптасты [13, 208-209]. Ташкентте қалыптасқан Шура-и-исламия партиясы мұсылмандар кеңесін құру туралы шешім қабылдап, сол арқылы өлкедегі басқару ісіне жергілікті интеллигенцияны араластырғысы келді. Партияның джадидтік-прогресшілдік бағытына байланысты көп ұзамай партия мүшелері арасында жік байқалды. Реакцияшыл бағыттағы улемшілер шариғатқа негізделген мемлекеттік құрылымды қалап, джадидтерге қарсы шықты. Улемшілер Уақытша Үкіметті қолдауға дайын болды. Улемшілер Уақытша Үкіметпен келісе отырып, джадидтердің күшін әлсіретуді көздеді.
Жетісу облыстық қазақ съезі 1917 ж. сәуірдің 12-сі мен 13-і аралығында Верный (Алматы) қаласында болды. Оған облыстың барлық уездерінен 81 делегат катынасты, олардың үштен екісі -- 54 адам Верный уезінің өкілдері еді. Жетісу съезінің делегаттары көп жағдайда Торғай съезі талқылаған мәселелерді қайталады. Оған 17 мәселеден тұратын съездің төменгі күн тәртібі дәлел болды. I). Соғысқа көзқарас. 2). Уақытша үкіметке көзқарас. 3). Жергілікті және өлкелік өкіметке, сонымен бірге атқару комитеттері мен басқа қоғамдық ұйымдарға көзқарас. 4). Ресейді басқарудың келешектегі жоғарғы түрі. 5). Рухани-діни іс. 6). Азық-түлік мәселесі. 7). Жергілікті басқару. 8). Сот. 9). Партиялық араздықты тоқтату шаралары. 10). Білім мен оқу ағарту. 11). Облыстағы жер мәселесі. 12). Су мәселесі. 13). Мал шаруашылығы. 14). Отырықшылыққа көшу. 15). Заттай салық. 16). Қырғыздар мен орыстардың қарым-қатынастарын рсттеудін жолдары. 17). Босқындарды Қытайдан қайтару тәсілдері. Съезд төрағасы болып Жетісуға кеңінен белгілі қоғам кайраткері Ибраим Жайнақов, оның орынбасарлары болып Ғ. Үдербаев пен А. Құдайбергенов сайланды. Съездің хатшылык міндеттері Қ.Шегіров пен Н.Жақыпбаевқа жүктелді. Съезде облыстағы жер мәселесі жан-жақты әрі қызу талқыланып, жетісулықтар торғайлықтардан өзгеше шешім қабылдады: облыс шеттен қоныс аударушылар үшін мүлде жабық деп саналатын болды. Съезд күн тәртібінің соңғы мәселесі Қытайға ауып кеткен босқындарды қайтаруға байланысты болды [11, 159]. Жетісу облыстық съезінде Жетісу облыстық комитеті құрылып, оның өзге облыстық комитеттерден ерекшелігі - бұл комитеттің екі ұлттың атымен қазақ-қырғыз комитеті деп аталуы. Себебі, сол кездегі Жетісу облысының құрамына қырғыздардың Пржевальск және Пішпек уездері кірген еді. Соған орай қырғыз халқының ұлт-азаттық қозғалыс жолындағы азаматтары осы комитет құрамына тартылды. Қазақ және қырғыз халықтарының бостандық пен теңдік үшін күресінде бұл комитет айтарлық үлкен жұмыстар атқарды.
1917 ж. 1-11 мамыр аралығында Мәскеуде өткен Бүкілресейлік мұсылмандар съезінде ресейлік мұсылман халықтардың автономиялар құру мәселесі басты талқылауға түсті. Басты дау осының төңірегінде болып, съезге қатысушылардың басым бөлігі Ресейдің федерация болуын талап етіп, шеткері аймақтардың автономия болғандарын қалады. Федералисттер мен унитаристтер (яғни, мәдени автономияны жақтаушылар) арасында автономия мәселесі бойынша дау туды. Мәдени автономияны жақтаушылардың өз аумақтық автономиясын басқаруда туыстас халықтардан қолдау таппай қалса, онда орыстардың арасында сіңісіп кету қаупі туындап, орыс билігінің қоластында қайта қалып қоятындарын алға тартты. Олар жеке аумақтық автономияны аймақтағы халық санында үлесі аз ұлттың басқаруын қиын деп санағандықтан, ұлт ретінде жойылып кетпеу үшін мәдени автономияны жариялауды қолдап, ұлттық мәдени құндылықтарды жаңғырту және дамыту арқылы ұлтты сақтау шараларын қолдады [10, 65]. Сонымен қатар съезге жиналған делегаттар маңызды мәселелердің төмендегі келесі үлкен тобын да талқылады: мұсылмандарға үндеу, мұсылмандардың орталық органы туралы; Ресейдің мемлекеттік құрылысы, аграрлық; әйел және жүмысшы мәселелері; Құрылтай жиналысы сайлауына дайындық; әскери мәселе; діни мәселе; оқу-ағарту; жергілікті басқару; соғысқа көзқарас; ресейлік мұсылмандардың Орталық бюросы туралы. Мұсылмандар сьезі облыстық қазақ съездерінің дін мәселесі туралы қабылдаған шешімдерін жақтады.
Съезд мұсылмандық Кеңес құрды, ол өзінің құрамынан атқару комитетін сайлады. Атқару комитетке мүше болғандардың қатарында Жаһанша Досмұхамедов, Уәлихан Танашев, Жақып Ақпаев және Көлбай Тоғысов болды. Сондықтан съезд екі топ арасындағы келіспеушілікті шеше алмады. Түркістан өлкесінің өкілдері сол федералисттердің қатарында болғанын айта кеткен жөн. Осы съезден кейін Түркістан өлкесінің элитасының жеке автономия құруға деген ұмтылысы анық көрінді. Бірақ, әлі де прогресшілдер мен улемшілер арасындағы қайшылықтар сақталды.
Джадид-прогресшілдермен басты қарсыласы болған ескішіл кадимисттер мен ақсүйектердің барлығы осы улемдік топтың төңірегінде жиналды. 1917 ж. маусымда Шура-и-Улема партиясы қалыптасып, оның басшылығына Серәлі Лапин келді. Улемшілер еуропалық жетістіктерді дәріптеген джадидтерді және өзге де бағыттардағы демократтарды сынап, оларды діннен және қоғамнан алшақтап бара жатқан жолға түсіреді деп нәсихаттап, халық арасында олардың рөлін әрі беделін әлсіреткісі келді. Осының нәтижесінде, 1917 ж. шілде айының соңында Ташкент қалалық думасына болған сайлауда улемшілер жеңіске жетіп, думадағы орындардың жартысынан көбін иеленді [13, 211]. Түркістандық федералисттер жергілікті қоғамдық дәстүрлерді сақтай отыра, еуропалық үлгідегі республикалық құрылымды құрғысы келді. Бұған қарсы улемшілер мұсылмандық қағидаларға негізделген мемлекетті орнатуды жақтап, бұл қарама-қайшылықтар Түркістан өлкесінің саяси күштерінің өзара біріге алмауының басты себепшісі болды. Соған да байланысты өлкелік жұмысшылар мен солдаттардың кеңестік ұйымдары күшейе түсті.
1917 жылдың жазына қарай қазақтың либералдық-демократиялық қозғалысы жетекшілерінің Уақытша Үкіметке деген сенімі әлсіреді. Өйткені, Уақытша Үкімет Қазақстанда түбірлі әлеуметтік-саяси мәселелер бойынша іс жүзінде құлатылған патша үкіметінің саясатын жүргізумен болды. Осыдан кейін Уақытша үкіметтегі шешуші позицияға ие болып отырған кадеттерге деген Ә.Бөкейхановтың көзқарасы күрт езгерді. Мүны Ә.Бөкейханов кейінірек "Қазақ" газетінің 1917 жылғы 23 желтоқсандағы 256-санында жарияланған "Мен кадет партиясынан неге шықтым?" деген ашық хатында (хат "Сарыарқа" газетінің 1918 жылғы 25 қаңтарындағы № 29 санында көшіріліп басылды) жан-жақты негіздеді. Мұнда Ә.Бөкейханов негізгі үш мәселеге оқырмандардың назарын аударған: "Кадет партиясы жер адамға меншікті болып берілсе жөн дейді. Біздің қазақ жерді меншікті қылып алса, башқұртша көрші мұжыққа сатып, біраз жылда сытырылып, жалаңаш шыға келеді. Кадет партиясы ұлт автономиясына қарсы. Біз Алаш ұранды жұрт жиналып, ұлт автономиясын тікпек болдық. Француз, орыс һәм өзге жүрттың тарихынан көрінеді, молда хүкіметтен ақша алса, сатылып кетеді. Рухани іс аяқ асты болмақ. Жалование алған молдалар хүкіметке жетекшіл болып, еріп кетеді. Біздің қазақ-қырғыз дін ісін көркейтетін болса, хүкімет ісінен бөліп қойған оң бола-ды. Мұны орысша "отделение церкви от государства" дейді. Кадет партиясы менің бұл пікіріме өзгеше қарайды. Осы үш жол айырылғаны биыл ашыққа шықты. Мен сонан соң қазаққа Алаш партиясын ашуға кірістім. Мен мұны июльдегі жалпы қазақ съезінде айтқан едім" [14, 204]. Мұнда Ә. Бөкейханов өзі он жылдан астам уақыт бойы мүше болған кадеттер (Ресей Конституциялық-Демократиялық Партиясы) партиясының қазақтардың ұлттық автономия құру ісіне қарсы екеніне орай аталған партиядан шығатынын жариялайды. Ә. Бөкейхановтың мұндағы кадеттерге деген наразылығы соған қоса оның кадеттердің басым бөлігі құрайтын Уақытша Үкіметпен де келіспегенін білдіреді. Сол себепті қазақ либерал-демократтарының саяси жетекшісі болған Ә. Бөкейханов жалпықазақ съезін шақырып, онда Алаш партиясын құру туралы шешім қабылдайды. Жалпықазақ съезін шақырудың бір алғышарты ретінде осыны да атап өткен жөн [№21,174б].
1917 ж. 21-26 шілде күндері Орынбор қаласында Бірінші Бүкілқазақ съезі өтті. Оның жұмысына Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Бөкей Ордасы, Сырдария, Ферғана облыстарынан өкілдер келді. Съезд төрағасы - Х. Досмұхамедов, ал оның орынбасарлары - А. Байтұрсынов, Ә. Көтібаров, хатшылары - М. Дулатов, А. Сейітов. Съезд барысында 14 мәселе қаралды: 1. Мемлекеттік құрылыс; 2. Қазақ автономиясы; 3. Жер мәселесі; 4. Халық милициясы; 5. Земство; 6. Оқу мәселесі; 7. Сот мәселесі; 8. Дін мәселесі; 9. Әйел мәселесі; 10. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы; 11. Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесі; 12. Қазақ саяси партиясы; 13. Жетісу оқиғасы. 14. Киевте өтетін Бүкілресейлік федералисттер съезіне және Санкт-Петербургтегі оқу комиссиясына қазақтан өкілдер жіберу. Алаш партиясы осы съезде қалыптасып, кейін оның бағдарламасы 1917 ж. 21 қарашада Қазақ газетінде жарияланды [15, 223-224]. Бірінші Бүкілқазақ съезінің басты маңызы - қазақтың тұңғыш саяси партиясы Алаш партиясы қалыптасты. Осы арқылы қазақтың мемлекетін қалпына келтіруге тағы бір қадам жасалып, қазақ либерал-демократиялық күштері бір саяси күшке бірікті. Бұл үлкен әрі маңызды нәтиже еді. Съезд Алаш қозғалысының жалпыұлттық сипат алуына, жергілікті комитеттердің ұлт-азаттық күрес жолында қарқынды жұмыс істеуіне, ортақ мүдде жолында бірге жұмыла әрі батыл іс атқара бастауына айрықша ықпал етті.
Съезде А.Байтұрсынов пен М.Дулатов "автономиялы тәуелсіз қазақ мемлекетін құру" идеясын ұсынды, ал Ә.Бөкейханов "демократиялық, федеративтік және парламенттік Россия республикасының құрамындағы" қазақтың ұлттық-территориялық автономиясы болуын қолдады. Съезд делегаттары күн тәртібіндегі жер туралы мәселені аса ұқыптылықпен әрі жан-жақты талқылады. Осы мәселе бойынша съезд 14 тармақтан тұратын шешім қабылдады. Оның бастылары мынаған саяды: "қазақ халқы өзіне еншілі жерге орналасып болғанша қазақ жері ешкімге берілмесін. Қазақ даласында жарамды жер аз болғандықтан қазақ пайдасынан алынып кеткен мынандай учаскалар қазақтың өзіне тоқтаусыз қайрылсын: дворянский, скотоводческий, торгово-промышленный, курортный, монастырский, переселенец... Бос учаскелерге жазылу тоқтатылсын ... Қазақтан алынған қыстаулар, тоғайлықтардағы қазак, шабындығы өзіне қайтарылсын ... Жер хақында қазақ өз алдына жер жобасын жасасын. Съезд Құрылтай съезінің болашақ депутаттарына "жер мәселесі туралы басқа саяси партиялармен келісуді" тапсырды [15, 224]. Мұнда Алаш қозғалысының өкілдері қазақ халқының басты мәселелерінің бірі - жер мәселесін шешудің жолын белгілегені көрінеді. Ашық түрде қазақтарға байырғы жерлерін қайтару туралы шешім қабылданып, бұған дейінгі патша үкіметінің барлық қарарлары заңсыз деп танылды. Осылайша, қазақ интеллигенциясы халыққа өз жерлерін қайтара бастады.
Бірінші Жалпықазақ съезі 1917 жылдың соңына белгіленген Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына сайлау туралы мәселені талқылап, оның депутаттығына кандидаттыққа әр облыстан ұсынылған 81 адамның тізімін бекітті. Олар Қазақстанның барлық облыстары мен Орта Азиядагы (Бұхара, Ферғана және Хиуа) қазақ қауымдастықтарының өкілдері болды. Депутаттыққа кандидаттар ішінде бірінші қатарда қазақтың либералды-демократиялық қозғалысының көпшілік таныған көсемдері. Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, облыс жетекшілері Әлімхан Ермеков, Халел Ғаббасов, Жақып Ақбаев (Семей), Айдархан Тұрлыбаев, Асылбек Сейітов (Ақмола), Міржақып Дулатов, Ахмет Бірімжанов, Сейітәзім Қадырбаев (Торғай), Халел Досмұхамбедов, Жаһанша Досмұхамедов (Орал), Мұхаметжан Тынышбаев, Ыбырайым Жайнақов, Садық Аманжолов (Жетісу), Мұстафа Шоқаев, Әзімхан Кенесарин (Сырдария), Қоңырқожа Қожықов, Ғабдалрахман Оразаев (Ферғана облысынан), Бақтыгерей Құлманов, Уәлихан Танашев (Бөкей), Алдабек Мангелдин (Самарқанд) т.б. болды. Бұлармен қатар Құрылтай жиналысы депутаттығына кандидаттар болып жалпықазақтық съезд бекіткендердің қатарында Ақмола облысынан Сәдуақас (Сәкен) Сейфуллин мен Мағжан Жұмабаевтың, Сырдария облысынан Сұлтанбек Қожанов пен Санжар Асфендияровтың, Ферғана облысынан Нәзір Төреқұловтың, Семей облысынан ғалым, қоғам қайраткері Григорий Николаевич Потанин, Ферғана облысынан Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі Вадим Чайкиннің болғандығын ерекше атау керек [16, 64]. Мұнда Бірінші Жалпықазақ съезінде жасалған кандидаттар тізімінің ерекшелігін атап өткен жөн. Себебі, қазақ либерал-демократтары біріншіден осы тізімді қабылдау барысында көршілес Түркістанның және екіншіден басқа түркі емес халықтардың да мүдделерін ескеріп, оларға ешбір қысым жасамады. Демек, Алаш қозғалысы ұлтаралық саясатты да сәтті жүргізді деуге болады.
Дін, оқу-ағарту және әйел мәселелері жөнінде қабылданған съезд қарарларына назар аударайық. Діндарлардың ықпалында болып келген ескі сот жүйесі ("народный сот") таратылып, қарарда келесі шешімдер көрсетілді: "қазақ тұрмысына лайық айрықша сот құрылуы тиіс"; "міндетті түрде бастауыш оқу енгізу", "бастапқы екі жылда оқу баланың ана тілінде" жүргізілуі білім алудың тегін болуы талап етілді; "әйелдер саяси құқықта ерлермен тең", "күйеуге тию еркі әйелдің өзінде" болып, "қалың малдың жоғалу" қажеттігі баса көрсетілді; "тұл қатын сүйгеніне тисін, әмеңгерім деп зорлық қылу болмасын", "жеті атаға келмеген жерден қазақ қыз алмасын" -- делінді [15, 225]. Бұл шешімдер арқылы съезд қазақтың сот жүйесіндегі және ағартушылық-мәдени салаларындағы кемшіліктерін жойғысы келді. Сондай-ақ, мұнда әйел құқықтарының тапталуына жол бермеу үшін ескі патриархалдық қалдықтарға тыйым салынды.
Бірінші жалпықазақтық сьезд өзінің күн тәртібіндегі аса маңызды мәселелердің бірі -- қазақ саяси партиясын құру мәселесін талқылау барысында іс жүзінде осы партияны ұйымдастыруға арналған жиналысқа айналды. Осы мәселе жөнінде съезд қабылдаған қарарда былай делінеді: "Қазақ халқының өз алдына саяси партиясы болуды тиіс көріп, бұл партияның жобасын жасауды съезд шораи исламға сайланған қазақ өкілдеріне тапсырды. Партияның негізгі демократическая федеративная парламентарная республика құрылмақ. Партия жобасын жасап болған соң, өкілдер қазақ областной комитеттерінің қарауына жібереді. Онан кейін Учредительное собраниеге жиналған қазақ депутаттары қарап бекітеді. Қазақ саяси партиясының жобасы жасалғанша осы съездің қаулылары Учредительное собраниеге баратын қазақ депутаттарына наказ-аманат болады". Бұл шешімде де қазақ либерал-демократтарына тән белгі - легитимдік, яғни, заң жүзінде әрекет жасау байқалады. Алаш қозғалысының өкілдері асықпай шешім қабылдау арқылы сараланған және тиімді жолды таңдай білді. Осыдан-ақ олардың көрегенділігін көре аламыз.
Жаңадан құрылған партия "Алаш" деген атқа ие болды. Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесіне жіберілетін өкілдер қатарына съезд шешімімен Ақмоладан Айдархан Тұрлыбаев, Семейден Әбікей Сәтбаев, Торғайдан Әлжан Байғарин, Оралдан Жаһанша Досмұхамедов, Бөкейден Уәлихан Танашев, Жетісудан Базарбай Мәметов, Сырдариядан Мұстафа Шоқай, Ферғанадан Ғабдалрахым Оразаев сайланды. Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов сияқты қазақтың либералды-демократиялық интеллигенциясының көсемдері басқарған Алаш партиясының құрамына әуел бастан-ақ қазақтың ғылыми және шығармашылық зиялыларының белгілі өкілдері -- М. Тынышбаев, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев, Ғ. Қарашев, С. Торайғыров, Х. Ғаббасов, Ә. Ермеков, Ж. Досмұхамедов, М. Дулатов, т.б. кірді.
Осындай жағдайда 1917 жылы 21-26 шілде аралығында Орынбор қаласында өткен бірінші бүкілқазақтық съезде Алаш партиясы құрылды. Алаш партиясының құрылуы қазақ халқы өміріндегі елеулі оқиға болды, өйткені, ол тұңғыш саяси ұйым еді. Зерттеулердің бірі Алаш ұсақ буржуазияшыл партия десе, екіншісі либералдық-байшылдық пен ұсақ буржуазиялық-демократиялық партия деп бағалады, ал үшіншісі Алашты партия деуден гөрі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz