Кикілжің мәселесінің теориялық аспектілері
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы Ата Заңның 27 бап, 2-
тармағында Балаларға қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың
табиғи құқығы әрі парызы делінсе, Қазақстан 2030 бағдарламаларында,
Әкелер мен аналардың, аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері
алдындағы жауапкершілікті күнделікті есте ұстауы делінеді. Бұдан әрбір ата-
ана өз перзентінің әдепті, саналы, иманды да инабатты, Отанының сүйікті
және кішіпейіл азаматы болып жетілуіне қоғам алдында өз жауаптылығын
түсінуі керек [1].
Отандық білім беру жүйесін реформалаудың қазіргі жағдайларында оқу
тәрбие процесінің сапасы мен нәтижелілігін арттыру міндеттері оқушы-
жастарды тәрбиелеу міндеттерін іске асыруды жаңа сапалық деңгейге көтеруді
талап етеді. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы білім беру
саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принцптері қатарына оқыту мен
тәрбиелеу бірлігі принцпін қояды. [2].
Қазақстан Республикасы оқушы-жастарды тәрбиелеудің тұжырымдамалық
негіздері жас ұрпақ тәрбиелілігінің маңызды көрсеткіші болып табылатын
мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеуді білім беру ұйымдарына оқушыларды
тәрбиелеудің негізгі міндеттерінің бірі ретінде атап көрсетеді. [3.4.5.].
Қазақстан Республикасының Президенті - Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың
2012 жылы 27 қаңтарда Қазақстан халқына арнаған Әлеуметтік экономикалық
жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты атты кезекті жолдауында оқыту
процесінің тәрбиелік құрамдасын күшейту қажет. Олар - патриотизм, мораль
мен парасаттылық нормалары, ұлтаралық келісім мен толеранттылық, тән мен
жанның дамуы, заңға мойынұсынушылық ету қажеттігін баса ескертеді. Міне,
осы жолдауды іске асыру үшін жоғарыда Президент атаған қадір-қасиеттердің
дамып жетілуі кез-келген білім ордасында, тіпті отбасында бастау алуы
қажет. Біздер педагогтар өз қызметімізде бұл жолдаудың орындалуын басты
мақсат тұтамыз.[6].
Кикілжің термині [10] сөздікте-субьектілердің өзара қарама-қарсы
мақсаттары, мүдделері, өмірлік ұстанымдарының қақтығыстары. Кикілжің
инциденттен басталады. Кейде бір жақ екінші жақтың мүдделерін кемітуге
әрекеттенгенде. Конфликт мемлекетаралық, этностық, әлеуметтік, топаралық
түрлерге бөлінеді. Алайда кикілжің конструктивтік түрде болуы мүмкін.
Мәселені нәтижелі шешу жолын қарастырады.
Кикілжіңді барлық кезде біріңғай жағымды немесе жағымсыз деп сипаттауға
болмайды. Сонымен қатар, адам мен табиғатқа өлшеусіз шығын әкелетін
кикілжіңдер, күштеумен байланысты кикілжіңдер, шектелуі қажет, ең дұрысы
ескертілуі керек. Соңғы акт кикілжіңді шешуден болмаса тиым салуға
қарағанда тиімдірек. Сондықтан да, кикілжіңді алдын алу мәселесіне қоғамдық
және де мемлекеттік институттарда көбірек көңіл бөлінеді. Негізінен,
азаматтардың өміріне, денсаулығына, қоғамдық қызығушылығы мен жәдігерлеріне
қауіп төндіретін криминалды және де мемлекетаралық кикілжіңге байланысты.
90 жылдары біздің елімізде және өзге елдерде де (А.Қ.Ш, Испания, Индия)
ұлтаралық кикілжіңнің алдын ала ескертуге БҰҰ қауіпсіздік жөніндегі бас
ассамблеясы және де аймақтық саяси-әскери ұйымдар (НАТО және т.б сияқты)
маңызды халықаралық ұйымдар үнемі назар аударды.
Айта кететін жайт, ұлтаралық және мемелекетаралық кикілжіңді ескертудің
нәтижесі көңіл көншітерлік емес. Кикілжіннің бастапқы кезеңінде өзгелердің
араласуы кедергіге тап болуымен түсіндіріледі.
Бір жағынан қарағанда ондай араласу (ертерек ескерту тіптен араласу)
әлеуметтік жағынан пайдалы, себебі шешілуін күтуден қарағанда тиімдірек.
Бұл қорытындының әділдігіне көз жеткізу үшін екінші дүниежүзілік соғыстың
шығу тарихын еске түсіру де жеткілікті. Ондай араласу екі жақ та ішкі
кикілжіңді елді жақтамаса сәтсіз болуы мүмкін. 1999ж. Наурыз айында НАТО-
ның қарулы күштері ұлтаралық кикілжіңнің бір жағына әсер етті, ал бұған
Ресей мен Қытай ,Индияның негативті көзқарасын білдірді.
Екінші жағынан кикілжің (негізсіз емес) көп жағдайларда екіжақтың да
жеке ісі ретінде де қарастырылады. Гуманизм тұрғысынан алғанда, өзгеге
шешіміңді айту, екіжақты күштеп өз шешіміңді орындату әдепсіздік. Сондықтан
да кикілжіңге араласу (ал ескерту-араласудың бір формасы) кикілжің жекелік
(таптық) түрінен өзге топтардың (тасқындар, экологиялық апаттар)
қызығушылықтарына әсер ететін қоғамдық мәселеге айналғанда ғана нәтижелілі
болмақ.
Кикілжіңдер – қазіргі қоғамның әлеуметтік және саясаттық өмірінің
маңызды құбылыстарының бірі болып саналады. Адамның қоғамдағы өмірі күрделі
және жеке индивидтердің, сонымен қатар үлкен және кіші әлеуметтік топтардың
қызығушылықтарының қақтығысынан жиі алып келетін қарама-қайшылықтарға толы
екендігі баршамызға анық. Қазіргі қоғамдағы әлеуметтік кризистік процестер,
адамдардың психологиясына кері әсер етіп, олардың бойында кернеулік,
ашушаңдық, қатігездік және т.б. жағымсыз қасиеттер тудырады.
Мұндай қасиеттер қоғамымызды көптеген қиыншылықтарға және көптеген
кикілжіңдерге әкеп соқтырады. Статистика бойынша мұндай процесс әр түрлі
әлеуметтік және демографиялық топтар арасында байқалады. Көбіне жастар
немесе жетікншектердің кикілжіңге түскіштігінің көрсеткіші жоғары. Әсіресе,
мектеп қабырғасындағы оқушылар арасындағы кикілжің мәселесі өзекті болып
саналады. Оқушылардың, әсіресе жеткіншектердің жеке адам болып қалыптасуы
барысында, бұл жеткіншек шақты басынан өткізуінде көптеген қиыншылықтарға
кездеседі; әлпештеген балалық шақтан өз беттік өмір сүру, ағзаның
гармониялық күрт өзгеруі факторлар баланың индивидтық қалыптасуында
көптеген қара-қайшылықтар, түсінбеушіліктер туындап, қоршаған ортадағы
тітіркендіргіштерге әр түрлі жауап қайтаруда өзгереді. Соған байланысты
жеткіншектердің қылығы кикілжіңге жақын болады. Жеткіншектердің кикілжіңдік
қылықтарының жаңа түрлері пайда болуда: жеткіншектер саяси ұйымдасқан
экстремистер құрамында, бірлескен топтар құрамында болып, көптеген
қылмыстық әрекет жасауда (соның ішінде, ішімдікке салыну, нашақорлық,
бұзақылық, жезөкшелік, қоғамдық ержелерді бұзу, т.с.с.), міне осындай
факторлар көптеген кикілжіңдерге әкеп соқтырады. Сонымен зерттеудің
өзектілігі жоғары сынып оқушылары арасындағы кикілжіңдердің алдын-алу және
шешу қажіттілігнен туындап отыр. Кикілжіңді ескерту, бірінші кезекте ашық
қарсы тұру басталғанға дейінгі элементтерге әсер етумен қорытындыланады.
Сондықтан да кикілжіңнің сипаттамасы мен себебіне байланысты ескерту
әртүрлі болуы мүмкін.[33]
Кикілжің мәселесі, көптеген ғалымдарды қызықтырған. Сонау көне грек
философтары Гераклит, Эпикурден бері қарай көптеген ғалымдар зерттеген.
Қайта өрлеу дәуірінде Т.Мор, Э.Ротердамский, Ф.Рабле, Ф.Бекон, Ж.Ж.Руссо,
Д.Дидро, В.Д.Пристли, Ш.Монтескье, Вольтерлер өз үлесін қосты. Х1Х-ХХ
ғасырда кикілжіңді зерттеу алға жылжыды.[28] Георг Зиммель, Р.Эзра Парк,
Берджесс, А.Вудбери Смолл, ХХ-ғасырдың 50 жылдары Т.Парсонс, Э.Мэйо,
В.Джаконини, Р.Дарендорфтар зерттеді. ХХ-ғасырдың 80-90 жылдары
конфликтология ғылымына Бурдъе, Гидденс, Мейен, Скотт, Флигстайн, Муча,
Михалскийлар өз үлесін қосты.
Ресей ғылымында кикілжің мәселесі қоғамдық ғылымдар үшін тиым салынған
мәселе болған. Дегенмен де кикілжің ғылым салаларының нақты бір түрлеріне
зерттеу обьектісі болды. Психологтар-ішкі кикілжіңді, философтар-қоғамдық
қарсылықтарды, тарихшылар-соғыс және т.б. күрес түрлерін, заң қызметкерлері
түрлі дәрежедегі кикілжіңдерді (халықаралық құқыққорғаушылар-мемлекетаралық
кикілжіңдерді, криминалистер-қылмыстық әрекеттерді, цивилистер-мүліктік
айтыстарды) қарастырды. Тек қана 90ж ғана кикілжіңдерді зерттеуге кеңінен
жол ашылды. Әлеуметтанушылар Е.И. Степанов, А.Н.Чумиков, және т.б. өтпелі
кезең кикілжіңдерін қарастырды. Этноконфликтілер Р.Абдулатипова,
Л.М.Дробижевой, А.Здравамыслова және т.б зерттеу обьектісі болды. Сонымен
қатар Ю.Г.Запрудский, А.К.Зайцев, В.Н.Кудрявцевалар Ресейдегі кикілжің
мәселесінің беймәлім қырларын ашуға өз үлесін қосты.
Дегенмен де, педагогикалық іс-тәжірибе кикілжіңді шешудің психологиялық
мәселелері әлі де жеткілікті деңгейде өз шешімін таппағандығын көрсетеді.
Зерттеу жұмысы тақырыбы бойынша әдебиеттерді теориялық оқып үйрену және
талдау жаңа парадигмалық тұрғыдан тәрбиелеу контексінде кикілжіңдік
жағдайлар психологиялық тетіктері ғылыми әдебиеттерде өз дәрежесінде
көрініс таппағандығын көрсетеді. Осыған байланысты магистрлік диссертация
тақырыбы Жоғары сынып оқушылары арасындағы кикілжіңді шешудің жолдары деп
алынды.
Диплом жұмысының мақсаты:
- жоғары сынып оқушылары арасындағы кикілжің мәселесін зерттеу.
- жалпы кикілжің ұғымының мәнін және табиғатын ашу;
- жоғары сынып оқушылары арасында туындайтын кикілжіңдердің түрлерін,
туындау себептерін көрсету;
- кикілжіңдерді басқару, шешуіне және алдын алуына бағыт беру;
- жоғары сынып оқушыларының кикілжің жағдайларында, оны шешу барысында
делдалдық әрекеттесудің маңыздылығын көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
- кикілжің психологиясы жайлы отандық, ресейлік, шетелдік
әдебиеттерге терең талдау жүргізу;
- кикілжің ұғымын аша отырып, теориялық және эмпирикалық тұрғыдан
зерттеу;
- жоғары сынып оқушыларының арасындағы кикілжіңдердің маңыздылығын
көрсету;
- жеткіншектік жас аралығындағы оқушылардың арасындағы кикілжіңдер,
олардың жеке тұлғалық қарым-қатынастарындағы көрсететін жеке бастық
қасиеттерінен туындайтынын экспериментальды зерттеу;
- жоғары сынып оқушыларының кикілжіңдерін шешу және алдын-алу
мақсатында оқушылардың делдалдық әрекет етуінің маңыздылығын ашу;
- оқушылардың кикілжіңдерінің делдалдық әрекеттесу бағдарламасын
ұсынып, соның көмегімен арнайы оқу жүйесін қалыптастырып,
оқушылардың кикілжіңдерді басқара білу құнды дағдысын иеленуінің
нәтижесінде, оның бүкіл өмірінің жолында жеке адам ретінде дамуына
ықпал ету.
Зерттеу обьектісі: жоғары сынып оқушылары арасындағы кикілжіңдік
жағдайлар.
Зерттеу пәні: Жоғары сынып оқушылары арасындағы кикілжің мәселесі.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысымның нәтижесінде,
жоғары сынып оқушылар арасындағы кикілжіңнің алдын-алу, шешуіне байланысты
ұсынылған делдалдық әрекет мектеп оқушыларының кикілжіңді шешуіне көмек
береді және мектеп әкімшлігі мен педагогтардың ағартушылық қызметінде
маңызды рөл атқарады.
Зерттеу әдістері: Диплом жұмысын орындау барысында келесі псхологиялық
зерттеу әдістері пайдаланылды: зерттеу бойынша әдебиеттерге теориялық
талдау жасау; бақылау; психологиялық тестілеу; психологиялық эксперимент,
консилиум; лонгитюдті әдіс; эксперимент нәтижелерін сандық және сапалық
талдау;
Зерттеу барысында келесі әдістемелер қолданылды :
-Э.Хайттың Сіз кикілжіңге бейімсіз бе? проективті әдістемесі
-Э Хайт Сіз кикілжің адамсыз ба? сауалнамасы.
-К.Томастың Кикілжіңдерді реттеп басқалардың тәсілін анықтау
тестісі.
- Тұлғалық ҰЕҰБЕ (ОТКЛЭ) сауалнамасы.
Зерттеуге қойылған мақсаттарды шешу мен болжамды тексеруде бірін бірі
толықтырушы әдістер қолданылды: мектептегі кикілжің мәселесі бойынша
еліміздегі және шетелдік әдебиеттерге теориялық талдау әдісі, оқушылардың
кикілжіңге түскіш қасиеттерін анықтау және талдауға арналған әдістер;
сауалнама, кикілжің жағдайларын болдырмау, алдын-алуға арналған түзету-
дамыту жаттығуларының кешені.
зерттеу жұмысының теориялық құндылығы: Аталған проблеманы жан-жақты
теориялық және әдістемелік тұрғыдан талдап зерттеу арқылы қазақ тілінде
кикілжіңді ескертуде, шешудің психологиялық ерекшеліктерін айқындау жөнінде
әдебиеттер қатарын толықтыруына көмектеседі. Жоғары сынып оқушылары
арасындағы кикілжіңді шешудің жолдары мәселесінің мәнін аша отырып, оны
алдын-алу, шешу, басқару мәселелері қарастырылды. Зерттеу барысында алынған
мәліметтер мектеп оқушыларының арасындағы кикілжіңдер туралы психологиялық
білімнің теориялық ұғымдарын толықтырады.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс, кіріспе, екі бөлім, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады
Диплом жұмысының базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент қаласы,
А.Молдағұлова атындағы №29 жалпы орта мектебінің жоғары сынып оқушылары.
1 Кикілжің мәселесінің теориялық аспектілері
1.1 Кикілжің проблемасының теориялық мәселелері
Кикілжіңдер күнделікті өмірдің бөлігі болып табылады. Әр күн сайын
бұқаралық ақпарат құралдары әр түрлі конфликтілер жайлы хабарлайды.
Көптеген адамдар күн сайын қандай да бір конфликтіге қатысады.
Кикілжің сөздікте қарама қарсы көзқарастардың соқтығысуы, кикілжіңнің
мақсаттар мен қызығушылықтардың бөлінуі - деп түсіндіріледі.
Кикілжің әлеуметтік салада екі жақтың таласы, кикілжің ретінде олардың
мүдделерінің, мақсаттарының қарам-қайшылығы болады. Келіссөздер
саласындағы белгілі маман Р.Фишердің айтуынша, әлем неғұрлым әр түрлі
болған сайын, соғұрлым көп мүдделер қайшылығы ситуацияларына тап болуға
тура келеді.
Американ зерттеушісі М.Дойч кикілжің қоғам стагнациясын болдырмауға
мүмкіндік береді, оның дамуына әкеледі, мәселелерді шешу ізденісіне
себепші болады және т.б. сол сияқты. Сондай-ақ қарқыны аз, бейбіт жолмен
шешілген кикілжіңдердің алдын алады. Осы айтылғандарға сүйене отырып,
конфликтілердің олардың өршуімен, шешудің күштеу формаларына өтумен және
т.с.с. байланысты жағымсыз функциялары ғана емес, сондай-ақ жағымды
жақтары да бар екен деген қорытынды жасауға болады. Белгілі адамдардың
пікірлерін пайдалана отырып, кикілжіңдер мен келісім бір медальдің екі
жағы болып табылады, сондықтан кикілжіңсіз қоғам бұл өлі қоғам деп айтуға
болады.[33,35,36]
Мәселе кикілжіңдерді қалай шешуде? Кикілжіңді реттеу жолының немесе
тәсілінің үш түрі бар:
- кикілжіңге қатысушы жақтардың біреуі (немесе барлығы)
жеңіске жетуге талпынады (бір жақты әрекеттер);
- үшінші жақтың көмегімен немесе олардың қатысуынсыз
қатысушылар өзара тиімді шешім табу үшін кикілжіңді туғызған проблеманы
талқыға салады (бірлескен әрекеттер)
Алғашқы жағдайда кикілжіңге қатысушы жақтар ортақ мүдделердің
жоқтығына икемделеді. Әрбір қатысушы басқасын күшпен бағындыруға тырысады.
Мінез-құлықтың бұл типін өз уақытында Карл фон Клаузевиц егер қарсылас
біздің ырқымызеға көнбесе, онда біз оны одан да жаман ситуацияға қалдыруға
тиіспіз деп жақсы айтып кетті.
Жеңіске талпыну өз соңынан күштеуді туғызады, ал нәтижесінде, көбнесе
мәселе шешімін таппай қалады. Екінші жол кикілжің потенциалының болуын
елемеуді жөн көреді, бұл оның жинақталуына, ал кейін тосыннан, стихиялы
түрде шешілуіне әкеледі және көп жағдайда агрессияға ұласады. Үшінші тәсіл
– келіссөздер арқылы өзара тиімді шешім табуға бағытталады. Көбнесе
тәжірибеде үш тәсілдің бәрі бір мезетте іске асады, бірақ ішіндегі біреуі
үстем болады. Тек шешімді бірлесіп іздеуге бағытталған кикілжіңнің жағымды
функцияларын іске асыруға болады.
Сонымен, кикілжіңдерді реттеу мақсаты кикілжіңді жою немесе елемеуде
емес, қайшылықтарды шешудің деструктивті, күшейту тәсілдерімен байланысты
кикілжіңді мінез-құлықты болдырмауда, қатысушыларды өзара тиімді шешім
табуға бағыттауда.[57;35]
Аңыз, ертегілер мен идеяларда философтардың пікірлері өткен ғасырдағы
тарихшылары мен жазушыларының кикілжіңінің себептері мен оны жеңудің мүмкін
жолдарына тіптен кейде терең үңілген еңбектері кездеседі. Ол кезде
кикілжіңді шешудің негізгі жолы көсемдер мен ақсақалдардың киелі билігін
пайдалану болған. Дегенмен, ерте мемлекетті жүйенің тұлғаралақ қарым-
қатынас барлық кезде тәртіпке шақырған жоқ, керісінше әлеуметтік әлсіздікті
күшейтіп, өмір сүруді қиындата түсті. Сондықтан да жүздеген жылдар дүниенің
төрт бөлігінде де, соғыс, жауласулар мен айтысулар тоқтаталып жарқын
болашақ күтіп тұр деген үміт қана болды.
Кикілжіңді зерттеудің алғашқы әрекеттері грек философтарына тиесілі.
Атақты грек философы (диалектик) Гераклит шамамен (530-470 б.з.д.) өзінің
соғыс және әлеуметтік кикілжіңуі жалпы жүйе туралы өз көз қарастарын айта
бастаған. Ол үшін барлығы соның ішінде адамаралық қарым-қатынасқа айналады
және өзара бірігеді, - әлемді барлығы жауласу мен жазалаудан туады.
Космостағы жалғыз жалпы заң бұл. Соғыс бәрінің әкесі де патшасы да, ал
біреулерін бай, басқаларын адам, келесілерін құл, өзгелерін еркін етіп
анықтады. [27] Гераклиттің бұл сөздері қоғамдық даму процесінде күрестің
позитивті жағын негіздеуге алғашқы болып тырысқанын байқаймыз. Кикілжің
мұнда қоғамдық өмірдің маңызды және міндетті шарты. Кикілжің туралы
Гераклидтің ойын философ және материалист Эпикур (б.з.д. 341-270) бөлісті,
бірақ ол әйтеуір бір уақытта қақтығысулар аяқталып адамдар тұрақты өмір
сүретініне сенді.
Христиандық философия Евангелия армандарымен бірігіп, әсіресе
алғашқы кезеңде бейбітшілік келісім және бауырмалдық сияқты сезімдерді
адамдар арасында кеңінен дамытқысы келді. ІІ-ІІІ ғғ шамасында христиан
дінін уағыздаушылар қарулы қақтығыстар қарсы бағытталған дәлелдер
аргумент келтіре бастады, бірақ тарихтың дамуына өз әсерін тигізбеді.
Бірақ IV ғ басында соғыс принципінің Христос уағызымен бірікпейтіні
күмәнді көрінді.
Батыс және Орта Еуропаның жаңа уақытқа өтуі идеялық және мәдени даму
дәуірі қайта өрлеу дәуірінде әлеуметтік кикілжіңге бір-біріне қарама-қайшы
және күрделі бағалаулар беріледі. Сол уақытта әлеуметтік қақтығыстар мен
қарулы кикілжіңдерді сынаған атақты гуманистер Т.Мор, Эразм Роттердамский,
Ф.Рабие, Ф.Бэкон болды.
Эразм Ротердамский (1469-1536) Соғыс білмейтіндерге тәтті деген
пікірді дәлелдеп қана қоймай, кикілжіңді бір-бірімен жалғасып өз
арбитасына халықтың жаңа тобын қосып келе жатыр деді. [57,61,66,69,70]
Атақты гуманист кикілжіңді қарама-қарсы жақтар жан дүниесі ұқсас
позиция ұстанса да қайта табысу қиын екендігіне назар аударады. Ең
таңқаларлығы Христос жауласушы екі лагерде де бар, құдды өзімен айқасып
жатқандай [79]
Ағылшын философ материалисті Фрэнсис Бэконның (1561-1626) кикілжің
табиғаты туралы пікірі қызық. Себебі ол ол кикілжіңнің себептерін
ерекшеліктерін ел ішінде теориялық анализіне негіздеді, әлеуметтік
тәртіпсіздіктің материалдық, саяси, психологиялық шарттарын анализдеп,
оларды жеңудің мүмкін жолдарын қарастырады. Ф.Бэконге әлеуметтік
тәртіпсіздіктердің пайда болуының материалдық себептерін терең бағалау
тән. Олардың бірінде халықтың материалдық жағдайының кедейленуі мемлекетте
қанша кедейленген халық болса сонша бүлікші дайын деп атап көрсетті.
Кикілжіңнің саяси себептерін қарастырған Бэкон, мемлекет басшылары
сославиялар мен сенаттың пікірін де есепке ала отырып, барлық мәселелерді
өзі шешуі тиіс. Халық қиындықты көтереді, және де жаңа билікті бектіп
өзінше қалыптастырғысы келеді. Бұл құпия жиналыстардан басталады, ал оған
жолбасшы табылса халық көтерілісі басталады.
Бэкон бірнеше әлеуметтік тәртіпсіздіктердің психологиялық себептерін
көрсетті. Бұл жекелеп айтатын болсақ, мемлекет басшысының өткір, қисық
қыңыр сөздері, қоғамдық өмір қызғанышы, өсек аяңдар жиі айтылатын батыл
сөздер.
Кикілжіңді ескерту тақырыбын қозғағанда Бэкон әр ситуацияның өз
дәрісі бар екенін ескертті. Бірінші дәрі барлық мүмкіндіктермен
әлеуметтік кикілжіңнің материалдық себебін жою, соның ішінде қоғамдағы
жеке топтардың жағдайына көңіл толмаушылық ерекше көзге түседі. Бір
әлеуметтік топтың наразылығы үлкен қауіп емес деп атап өтті.
Бэкон әлеуметтік қақтығыстарды ескертудің маңызды құралы саяси айла
деп есептеледі. Шындығында – деп жазды ол- халықты мәнерлі және айламен
үміттендіру, адамдарды үміттен келесіге жетелеу наразылықтың бірден бір
емі. Адамдарды үмітпен бесікжырындай әлдилеген үкімет шынымен ақылды; бұл
қиын жұмыс емес, жеке тұлғалар немесе тұтас партиялар өзін үмітпен
жұбатуға бейім, немесе өзі сенбесе де дауыстап айтуға шебер. Осы сынды
Бэконның тұжырымдамаларына саясаттың мәні туралы пікірін жатқызуға болады.
Бэкон атап өткендей, кикілжіңді ескертудің ең жақсы шарасы деп
наразыларды біріктіретін көсемнің болмауын қамтамасыз ету. Ал екінші
жағынан бір немесе бірнеше тұлғаның халық көтерілісі мен бүлігін қысымға
алу қабілетінің болуы үлкен мәнге ие. Ол ондай адамдардың қажеттігін
айтып қоймай, қандай қасиетке ие болу керек екенін атап көрсетті. Басында
да қажет әскербасылар адамдар алдында сенімді және силы болуы үшін атақ
пен бәле іздемеуі тиіс, бұл басқа да ірі бастылар мен жақсы қарым-
қатынаста болуға көмектеседі; болмаса дәрі аурудан да жаман. [18;
242 371 381 382 3885 386]
Жаңа көзқарастар
XVІІІ ғ қарулы кикілжіңге ашық сынмен, зорлауға сыни көзбен қарап,
қарсы шыққан ағылшын демократтары және француз ағартушылары В.Д.Пристли,
Ш.Монтеське, Д.Дидро, Ж.Ж.Руссо, Вольтер және т.б болды. Қарулы
қақтығыстарды олар варварлық дәуір қалдығы деп есептеп, феодалдық дәуір
қалдығын жойса ғана мәңгілік бейбітшілікке жетеді деді.
Түрлі жобалар кеңінен және қызығушылықпен талқыланды. Талқыланған
идеялар, пікірлер осы күні де өзекті мәселеге айналып отыр. Осы
мәселелер Жан Жак Руссоның (1712-1778) әлеуметтік философиясында нақты
көрсетілген. Бүкіләлемдік тарихи процесс оның пікірінше үш құрамнан
тұрады. Басты кезде шынайы қалып, бұл кезде адамдар бәрі бір бірімен
тең, одан кейін адамдар теңдігін еркіндік пен бақытын жоғалтып қоғамдық
келісімге келеді, осыдан кейін барлығы жоғалтқан үйлесімді тауып
мәңгілік бейбітшілікке жетеді.
Ж.Ж. Руссоның шынайы қалып көзқарасымен оның көптеген замандасатары
келіспеді. Ұлы неміс философы Эмануил Кант (1724-1804) адамдар арасындағы
бейбітшілік ол шынайы қалып емес... соңғысы, керісінше, соғыс қаупі ,
яғни үнемі жауласу соғыс болмаса да, үнемі қауіп бар. Сәйкесінше
бейбітшілік қалпын қалыптастыру керек.
Бұл пікірге де қарсы жақты да табамыз, ол Томас Гоббсқа тән шынайы
қалыпты соғыс барлығына қарсы деп қарастырады да, біржағынан Руссоның
жаңа бейбітшілік қалпын құру туралы үмітін қолдайды.
Жаңа дәуірдің тарихи шеңберінде әлеуметтік кикілжің себептері туралы
және оны жеңу туралы айтылады.
ХІХ ғасыр соғыс пен әлемдік кикілжіңді басқаша бағалады. Бірінші
болып Г.В.Ф. Гегель қоғам дамуында соғыстың жағымды жайы туралы нақты пікір
білдірді.
ХІХ ғасырда экономикалық, саяси, рухани өмірде өте үлкен
өзгерістерімен ерекшеленеді, ал өзгерістер әлеуметтік теориялар мазмұнына
әсер етпей қоймады.
Ағылшын экономисті ,свяшенник Томос Мальтустің (1766-1834) Халықты
қоныстандыру тәжірибесі туралы заңнама (1789) еңбектерінде елдегі күшейген
жұмыссыздық мәселесіне жаңа түсініктеме берілді. Т.Мальтус халықтың
кедейленуін табиғаттың мәңгілік биологиялық белгісі деп, өзінше шынайы
заң қалыптастырды, оны мәні мынада. Халық саны геометриялық прогрессия
бойынша өсіп келеді, ал өмір сүруге қажеттіліктер арифметикалық прогрессия
бойынша өсуде. Осылайша еңбекшілердің кедейленуі, өндірістік төңкерістің
нәтижесінде шаруаларды жерсіздендіру саясатында, және ешбір есепсіз
халықтың көбейуінде деп тапты. Бұл теорияға сәйкес кикілжің қоғамдық
дамудың тұрақты факторы болып қалды.
Өмір сүру үшін күрес ағылшын биологі Чарлъз Дарвиннің (1809-1882)
еңбектерінде негізгі орын алды. Оның негізгі идеясы тірі табиғаттың
дамуы, өмір сүру үшін күрес нәтижесінде өмірге қабілеттілері ғана
қалатыны туралы болды. Қоғамдық өмір дамуында Ч.Дарвин осы идеяны таратты
ма жоқ па бұл сұраққа жауап анық емес. Себебі оның еңбектерін зерттеушілер
арасында бұл туралы пікір біржақты емес. Өмір сүру үшін күрес принципіне
негізделген, бірақ таза әлеуметтік консепцияны Герберт Спенсер (1820-
1903) жасады, онда өмір сүру үшін күрес принципі қабілетті индивидтер
арасында қоғамның негізгі заңдылығы деп есептеді. Күрес осылайша кикілжің
заңына жалпы және негізгі заңға айналды.
Сонымен қатар Г.Спенсер концепциясында қоғам дамуы анықталған.
ХІХ-ХХ ғғ АҚШ та атақты гуманистік дарвинист Уильям Самнер (1840-1910)
болды. Өмір сүру үшін күрес алға жылжыудың айнымас факторы бұл күресте ең
әлсіз адамзат өкілі жойылады деген қорытындыға келді. Ал сол кездері
жеңімпаздар бай адамдар мен банкирлер деп санаған. У Самнер қоғамдық өмірге
мемлекет араласуына қарсы болды, және социалистік идеяларға да қарсы
шықты. Социолиз бұл фактілерді қарсы қою деп есептеді. Қоғамдық
процесстерді адамдар бақыламауы тиіс, ал әлемді саналы өзгертем деу құр бос
әурешілік.
Кикілжіңді анализдеудің жаңа теориялық мотиві дарвинист, заңгер
Людвиг Гумполовичтің 1838-1908 еңбектерінде кездесті. Бүкіләлемдік тарих -
өмір үшін күрес дей келе, нәсілдік ерекшеліктерді биологиядан емес,
мәдениет ерекшелігінен іздеу қажет деген тұжырымға келді. Кикілжің
бастауын адам табиғатынан ғана емес, әлеуметтік феноменнен түрлі типтегі
мәдениеттен іздеу керек. Осы жерден кикілжіңнің өзі түрлі болады –
қатыгез қақтығыстардан, парламенттік дебатқа дейін.
ХІХ-ХХ ғғ кикілжің мәселесін күшейтуге әлеуметтану әсер етті.
Әлеуметтік философиядан ерекшелігі қоғам туралы философиялық
пастулаттардан гөрі түрлі ойшылдардың фактіге, ғылыми әдістерге
статистикалық таңдама , анкеталық сауалнама және т.б.
Неміс сациологы Георг Зиммель(1858-1918) ең алғаш рет ғылымға
кикілжің социологиясы терминін енгізген. Себебеі біздің жүзжылдық
басында жарық көрген еңбегі солай аталады. Г.Зимелль әлеуметтік
қақтығыстардың таза формасы ұстануға шақырды. Тұрақты формаға автаритет,
келісім, бағыну, бірлесіп, еңбек ету және т.б. солардың ішінде
кикілжіңнің алар орны ерекше; Кикілжің әлеуметтік интеграцияға бейімдейді,
ұйымдастырудың өлшемі мен принциптерін бекітеді. [39,4 0,59]
Г.Зиммельдің теориялық көзқарасын ХХ ғ 20 ж әлеуметтану Чикаго мектебінің
өкілдері Роберт Эзра Парк (1864-1944) Эрнест Уотсон Берджесс (1886-
1996), Аббион Вудбери Смолл (1854-1926) бөлісті. Олар әлеуметтік
процесті өзара байланысты 4 іс әрекетпен қарастырды: сайыс, кикілжің,
бейімделу, ассимиляция. Кикілжіңнің бұл жерде ортадан орын алады, себебі
ол жарыстың бейімделу мен ассимиляцияға өтетін көпір қызметін атқара
отырып әлеуметтік өзгерістер бастауы болады.[35]
Қазіргі консепциялар. Қоғамдық кикілжіңге деген қызығушылық, бұл
құбылысты обьективті зерттеуді қажет етті. Кикілжің мәселесі бойынша жұмыс
әрқашан да өз аудиториясы болған,-олар көптеген саяси және әлеуметтік
қозғалыстар қоғамдағы тәртіпке сын көзбен қарайтындар, болашққа ұмтылушылар
мен деформацияны қолдайтындар. Бірақ ХХғ 30 ж кикілжің мәселесін теория
жүзінде қарау тиылды. Оның себебі әлеуметтік зерттеу жүргізу тапсырыс
берушілер мемлекет қаржыландыратын түрлі мекемелермен жеке кәсіпкерлік
компаниялар болды. Тапсырыс беруші тапсырысна байланысты зерттеу мәні де
өзгерді. Зерттеу проблемасының теориялық мәселесінің орнына нақты нәтиже
алатын зерттеулер келді.
Кикілжіңді анализдеу мәселесі конфликтілі ситуацияны шешу жолындағы
әдістеменің жобасын жасау іске аса бастады. Жеке әлеуметтанушылар мен
құқықтанушылар көптеген демонстрациялар мен наразылықтар қарулы қақтығыстар
және соғыстарға қызыға бастады, бірақ зерттеулердің көп бөлігі эпизодтық,
эмпирикалық болып қала берді.
ХХғ 40 ж аяғына дейін кикілжің мәселесін зерттеуді қысқарту
сақталды. Әрине, бұл уақытта кикілжіңді зерттеу толығымен тоқтаған жоқ,
сәйкесінше сол кезде атақты қоғамның функциональдық моделімен бірге
дамыды. Оған мысал ретінде функциоанализм шеңберіндегі қоғамдық өмір
бейберекеттігін зерттеу мысал бола алады. Бұл бағыттың басты өкілі
Талкотт Парсонс (1902-1979) американ теоретигі – социологы, кикілжің
құбылыстарының анализдеріне баса назар аударды, бірақ өз зерттеулерін
қоғамдық келісімге жету жолында жүргізді. Осы тұрғыдан алғанда кикілжің
өзінше аномалия мойымай жеңуді қажет ететін сырқат.
Әлеуметтік тәртіптіптіліктің жоқтаушысы бола отырып, Парсонс
негізгі назарды интеграция, кикілжіңсіз үйлесімді қарым-қатынас және де
қоғамдағы әлеуметтік психологиялық алаңдаушылыққа көңіл бөлді.
Әлеуметтік кикілжіңге табиғат тұрғысынан қарап Парсонс позициясына
жақын болған адамдық қатынастар болды. Ол үшін индустриясы дамыған елдер
ұмтылуы тиіс қоғамның шынайы қалпы әлеуметтік консенус және үйлесім
болып табылады. Бұл мектептің көрнекті өкілі Энтон Мэйо (1880-1949).
Гарвард университетінің профессоры, заманның ең басты мәселесі деп
өндірістегі бейбітшілік шартын іске асыру керек деп тұжырымдады. Кикілжің
ол үшін қоғамдық саулықтың дұрыс белгілері серіктестік күйі және
әлеуметтік тепе-теңдікке ұмтылудың қажет ететін қауіпті әлеуметтік
ауру. Өндіріс басшыларына берген кеңесінде Э.Мэйо жеке мадақтауды топтық
ұжымдық ауыстыруға, экономикалық-әлеуметтік психологиялыққа ауыстыруға,
(жағымды моральді климат демократиялық басқару стильі). Өндірістік еңбекті
жоғарылатудың жаңа құралы ретінде еркін басқару, еңбекті
гуманизациялау, топтық шешім қабылдау және т.б. ұсынды. Сондықтан да
осыған ұқсас зерттеулер өндіріс басшыларынан қолдау тапты.
Дегенмен де адамдық қатынастар мектебінің өмірі қысқа болды.
Заманауи өндіріс практикасында олардың зерттеулері сынға ұшырай берді.
Оның үстіне 50 жылдары теориялық орентацияға бейімделу қажеттігі біліне
бастады.
Бұл жылдары соғыс әлсіреп, тарих қойнауында қала берді. Халықаралық
байланыстардың жақсаруына байланысты ғылыми байланыстар да күшейді.
Әлеуметтік кикілжің мәселесіне теориялық қызығу батыс мәдениетінің
құндылығы деп есептеу қалды. Бұл жылдары индустриясы дамыған елдерде
өндірістік қатынастар ғылыми техникалық революция өндірісті автоматтандыру
процесін біраз алға жылжытты. Кәсіподақтың ролі күшейді. Ол үлкен
топтардың қызығушылығын білдіретін болды. Осының бәрі кикілжіңнің
өзгеруіне әкеліп соқтырды.
Бұл өзгерістер теориялық парадигмалар екі бағытта дамыды. Оған сын
көзбен қарау 50 жылдардың аяғы мен 60 жылдардың басында идеологиялық
орентациялық тұрақтылыққа бағытталды, функциоанализмге сын көзбен қарауға
американ әлеуметтанушысы Роберт Мертон әсер етті. Әсіресе оның 1949 ж
жарық көрген әлеуметтік теория және әлеуметтік жүйе деген көлемді еңбегі
үлес қосты. Нақты осы жылдары әлеуметтік кикілжің заманауи концепциялары
пайда болды. Олардың арасында Л.Козер, Р.Дарендорф және К.Боулдинг
концепциялары үлкен роль атқарады.
Американ зерттеушісі Льюс Козер 1956 жылы Әлеуметтік кикілжің
функциялары кітабын басып шығарды. Онда кикілжіңсіз әлеуметтік топтар
болады және қоғамдық жүйе мен оның ауасына да жағымды әсер етеді
функциональды консцепсиясы деген кикілжіңнің жағымды функционалды
консцепсиясы деген атқа ие болды. Егер әлеуметтік функциоанализмнен
әлеуметтік аналогиядан сырқатты көрсе, Козер керісінше кикілжіңнің
позитивті (жағымды) жағын негіздеуге тырысты. Қоғам тұрақтылығы – Л.Козер
пікірінше, ондағы дау дамайлы қарым-қатынастың болуы мен арасындағы
байланыстарға байланысты. Кикілжің көп қиылысқан сайын, қоғам мүшелерін екі
жаққа бөлу қиындай түседі. Яғни бір-бірінен тәуелсіз адамдар көбейген
сайын қоғам бірігуі оңайлай түседі.
Кикілжіңге қызуғышылық Еуропада да қайта жаңғырды. 1965 ж неміс
Ральф Дарендорф кикілжіңді белсенді жақтаушысы посткапиталистік және
индустриялды қоғам концепсиясын жақтаушы пропагандист. Германияда
Кластық жүйе және кластық кикілжің деген еңбегін басып шығарды. 2 жылдан
кейін Америкада Утопиядн тыс еңбегі жарық көрді, мұнда ол қоғамды құрудың
теориялық анализінің жаңа моделін ұсынды. Оның Қоғамның кикілжіңді моделі
концепсиясы антитропиялық дәрежеде жазылған, бұл әлем билігі кикілжің
және динамика үлгісінде құрылған.
Кикілжіңнің болуы емес жоқ болуы біртүрлі таңқаларлық және дұрыс
емес құбылыс деп тұжырымдады. Р.Дарендорф осы замандағы әлеуметтік
кикілжің деген келесі кітабында Дарендорф қоғамдық кикілжің анализіне
жүйелі болжам жасайды. Қазіргі кикілжіңнің алаңында негізінен әрбір
азаматтың құқығы.[14]
Сыни тұрғыдан қарағанда, ( В.Джаконини Италия) Дарендорф кикілжің
ішкі әлеуметтік сферамен сай келмейді. Оның үстемтаптары жаңа әлеуметтік
байланыстар орнатып, жаңа шекаралар жасауда. Қоғамда шетте қалғандардың
имигранттардың постматериалистік қоғамда анархализм болып көрінетін
экономикалық қажеттіліктер туындауы айтылады. Олар қайдан пайда болады
деген сұрақ қою ақымақтық және де өз үйлеріне кетуін талап ету де орнсыз.
Капитализм барлығына жағдай жасайды,географиялық арақашықтық жойылады деу
иллюзия.[20]
Біздегі кикілжің психологиясының тарихы жалпы алғанда, орыс халқындағы
конфликтологияның қалыптасу тарихымен тығыз байланысты. Сондықтан кикілжің
психологиясы да өз дамуында конфликтология жүріп өткен кезңдермен
салыстырылады.
1-кезең – 1924 жылға дейін. Бұл кезеңнің ішінде конфликтологиялық
идеялар адамдардың шынайы кикілжіңдегі мінез – құлық қағидалары, ережелері
мен тәсілдері тәжірибиелік білім ретінде туындайды және дамиды. Сондай–ақ
конфликтология мүдделеріне қатысты күштер мен күштеу мәселесі өнер мен
мәдениетте өз көрінісін табады. Алғашқы тастарға салынған суреттерде
адамдарға қатысты түрлі кикілжіңдер бейнелеген. Осы кезеңде кикілжіңдер
туралы алғашқы ғылыми білімдер де жинақтала бастады. Кикілжің психологиясы,
философия және кейбір басқа ғылымдар шеңберінде зерттелді, бірақ жеке
құбылыс ретінде бөлініп шықпайды. Орыс халқының кикілжің мәселесін
зерттеуге белгілі жазушы, зұлымдыққа күшпен қарсы шықпау теориясын
Л.Н.Толстой көрнекті орын алды. Ал қазақ халқының бас ақыны Абайдың
өлеңдері мен қара сөздерінде халқымызға қатысты дау – дамай мен кикілжің,
қақтығыстың рулар мен аталастар, ағайын мен туыстың, бауырлар мен күндестің
балалары арасында тууы туралы өзіндік көзқарастарын білдірді.
2-кезең – 1924-1990 ж.ж. Бұл кезең жекелеген конфликтология
салаларының, оның ішінде кикілжің психологиясының да пайда болу, қалыптасу
және даму кезеңі. Кикілжің әуелі (заңтану, әлеуметтану, жантану), ал кезең
соңына қарай оннан астам ғылымның шеңберінде жеке құбылыс ретінде зерттеле
бастады. Біздегі конфликтология тарихындағы екінші кезең төрт негізгі
сатыдан тұрады.
Заманымыздың заңғар жазушысы М.Әуезов, қазақ психология ғылымына
өзіндік үлесі бар ақын – жазыушылар Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов
т.б. шығармаларында да ұлтқа тән, оның ішінде батыр мен қорқаққа, бай мен
кедейге, күшті мен әлсізге қатысты кикиілжің мәселелерінің шешулерін өз
шығармалары арқылы халықтың түсінігін кеңейтуге түрліше тәсілдер мен
көркемдік пен тартымдылықты, озбырлық пен аярлықты шебер пайдалана отырып
жеткізді.
Бірінші саты – 1924-1934 ж.ж. Ол жарияланымдардың алғашқы толқынын
қамтиды. Кикілжің мәселесіне қатысты психологтар мен әлеуңметтанушылардың
алғашқы еңбектері шыға бастады. 1924 жылы орыс әлеуметтанушылары мен
психологтары П.О.Гриффин мен М.М.Могилевскийдің кикілжің мәселесіне қатысты
алғашқы еңбектері жарияланды. Екінші саты – 1935-1948 ж.ж. Жарияланымдардың
мүлде жоқтығымен сипатталады. Бұл Ұлы Отан соғысымен және тұтастай елдегі
жағдаймен байланысты болды. Үшінші саты – 1949-1972 ж.ж. Бұл кезеңде
кикілжің мәселесіне байланысты жыл сайын еңбектер жарияланып, алғашқы 25
кандидаттық диссертация қорғалды. Кикілжіңді жеке құбылыс ретінде
философияда, педагогикада, тарих және саяси ғылымдарда зерттеу басталды.
20-жылдан бастап 70-жылдардың ортасына дейінгі кезеңде кикілжіңдер
психологияық зерттеулерде фрагментті сипатта болғанына назар аудару қажет.
Кикілжіңді зерттеудің әдіснамалық және теориялық базасын қалыптастыру үшін
қажетті қорытындылайтын сипаттағы еңбектер болған жоқ. Бұл кезде
кикілжіңдер психологиясының дамуына Н.С.Кровчун, А.Д.Глоточкин,
Н.Ф.Феденко, М.Н.Дьяченко, М.Л.Гомелаурип, А.И.Ушатиков, А.И.Китов және
т.б. сияқты ғалымдар елеулі үлес қосты.
Төртінші саты – 1973-1989 ж.ж. Бұл баспалдақта, 70- жылдың екінші
жартысында жиналған эмпирикалық материалды теориялық ұғынуға әрекет жасаған
психологтардың еңбектері шығады (Н.В.Крогиус, 1976; А.И:Данцев,
Т.А.Полозова, 1977). Кикілжіңді психологиялық талдаудың ұғыну сызбасы
ұсынылды (Л.А.Петровская, 1977). Бұл кезеңде конфликтологиялық мәселелерді
зерттеуге психолог – ғалымдар Н.В.Гришина, А.А.Ершов, И.В.Пономарев,
А.Л.Свенцицкий, В.П.Галицкий, М.П.Крапивин және т.б. белсене қатысты.
Төртінші кезеңнің қорытындысы Ресейдегі кикілжің психологиясында аталмыш
құбылысты зерттеудің үш бағытының: ұйымдастыру, іс - әрекеттік және
тұлғалық қалыптасуы болды.
3-кезең – 1990 жылдан – қазіргі уақыт. Алғашқы пәнаралық зерттеулер
пайда болды. Конфликтология – жеке ғылым, ал кикілжің психологиясы оның
жетекші саласы блып бөлініп шыға бастады. Мақалалар мен еңбектер санының
шұғыл артуы байқалды (жылына 165-129-ға дейін), кикілжіңді зерттеуге және
реттеуге байланысты психологиялық орталықтар, топтар құрылды. Бұған
А.Л.Анцупов, Н.В.Гришина, Ю.А.Канатаев, М.М.Рыбакова, Б.И.Хасан,
А.И.Шипилов, В.А.Хащенко, Э.З.Хащенкожәне т.б. сияқты психолог –
зерттеушілер айтарлықтай еңбек сіңірді.[11,26,29,49,70,71,73,75]
Конфликтологиялық зерттеулердің сапасы көп жағдайда аталмыш жылы
құбылысты зерттейтін оннан астам ғылымдардың пәнаралық байланыстарының
сипатына тәуелді. Дәл осы пәнаралық зерттеулердің нәтижесінде
кикілжіңдердің пайда болу, даму және аяқталуының жекелеген емес, жалпы
заңдылықтарын анықтауға болады. Кикілжіңді зерттеу кезінде социобиологияны
қоспағанда, барлық басқа ғылымдар өкілдерінің еңбектерін қолданатын
философтар мен әлеуметтанушылар да өзара пәнаралық байланыстар бар. Бүгінгі
күнде социобиологтар мен математиктер өз ғылымдарында бар білімдерге сүйене
отырып қана оқшауланып жұмыс істейді.
Сондықтан, қазіргі кездегі маңызды міндет конфликтологиядағы пәнаралық
байланыстар мен пәнішілік өзара әрекеттесуді күшейту болып табылады.
Конфликтология салаларының кіріктірмелі барлық жекелеген конфликтологиялық
ғылымдардың теңдік ұстанымы негізінде жүзеге асуы тиіс. Сонымен бірге,
қазіргі кезде психология нақты жүйе құрушы ғылым рөлін атқарады. Бұл
мыналармен анықталады: біріншіден, психология кикілжіңнің түрін барлық
зерттейтін жалғыз ғылым болып табылады; екіншіден, психологияның нысаны –
барлық деңгейдегі кикілжіңнің орталық саласы болып табылатын шынайы адам;
үшіншіден, психологтар кикілжіңді зерттеу көлемі бойынша жетекші орын
алады; төртіншіден психология тек 1992 жылы конфликтологияның қалыптасу,
содан кейін көрсетілген білім саласының ұштасуы негізіндегі дау мәселесі
қойылып кейінірек зерттелді.
Бұл күнде әртүрлі ғылымдар кикілжіңді зерттеуде алға басып келе жатқан,
пәнаралық білімдер саласы – конфликтологияның қалыптасуына өз үлесін қосты.
Нақты ғылымда кикілжің мәселесін толық пайдаланудың салыстырмалы дәрежедегі
нақты өлшемдердің бірі – аталмыш мәселеге қатысты жарияланымдар мен
басылымдар. Психология кикиілжіңді зерттейтін ғылымдар арасындағы көшбасшы
болып табылады. Кикілжің мәселесіне байланысты жарияланымдардың жалпы
санының 20,4%-ы психологтардың үлесіне тиеді. Бұл кез келген әлеуметтік
және тұлға ішілік кикілжіңнің пайда болуы, кикілжің және аяқталуында
адамның үнемі анықтаушы себепті рөл атқаратындығымен байланысты. Кикілжің
психологиясынан басқа бұл құбылысты зерттеуге саясаттану мен әлеуметтану
айтарлықтай үлес қосты. Кикілжіңді зерттейтін ғылымдардағы басылымдардың
жалпы санының 58%- ы осы үш ғылымның өкілдерімен байланысты.
Тұлға ішілік және әлеуметтік психологияны зерттеуде шетел
психологиясының айтарлықтай өзіндік дәстүрі бар. Шамамен 100 жылдық кезеңде
жинақталған үлкен теориялық және эмперикалық материал әртүрлі бағыттар мен
теориялық бағдарламада көрініс табады. Кикілжің психологиясының тарихында
екі кезеңді шартты түрде бөліп көрсетуге болады: ХХ ғасырдың басы 50 –
жылдар және 50 – жылдардың соңы – қазіргі уақыт.Мұндай бөлу негізі кикілжің
мәселесінің психологияда қарастырылатын басқа мәселелер қатарынан бөлініп
шығу дәрежесіне байланысты болды. Ғасырдың бірінші жартысында кикілжің
зерттеудің жекелеген нысаны ретінде бөлінбеді, анағұрлым кең
тұжырымдамалардың құрамдас бөлігі ретінде қарастырылды. Психологтарды
зерттеудің орталық бағдары ретінде кикілжіңнің өзі емес, олардың салдары
немесе оған әкелетін себептердің кейбірі қызықтырды.[37]
50-60 жылдар арасында психологтардың ғылыми қызығушылығы тікелей осы
құбылысқа ауған зерттеулер пайда болды. Негізгі бағыттарға бөлініп,
кикілжіңнің психологиялық теориясының ұғымдық аппараты жасалды.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында шетелдік психологиялық зерттеулердің
негізгі бағыттарының ішінен кикілжіңдер төмендегіше іріктелді:
- психоаналитикалық (З.Фрейд, А.Адлер, К.Хорни, Э.Фромм);
- социотропты (У.Мак – Дугалл, С.Сигел және т.б.)
- этологиялық (К.Лоренц, Н.Тимберген);
- топтық динамика теориясы (К.Левин, К.Креч, Л.Линдсей);
- фрустрациялық – басқыншылық (Д.Доллорд, Д Берковиц);
- мінез – құлықтық (А.Басс, А.Бандура, Р.Сирс);
- социометриялық (Д.Морено, Э.Дженигс, О.Додд, Г.Гурвич);
- интеракционистік (Д.Мид, Т.Шибутани, ДШпигель).
Психоаналитикалық бағыт ең алдымен, адамға тән кикілжіңнің алғашқы
тұжырымдамаларын бірін жасаған Зигмунд Фрейдтің (1856-1939) есімімен
байланысты. З.Фрейд көбінесе, тұлға ішілік кикілжіңдермен шұғылданғанына
қарамастан, оның сіңірген еңбегі тұлға аралық кикілжіңдердің себептерін
бейсаналық кемістіктен іздеу қкжеттігін көрсетуі болады. Фрейдтің ізбасары
Альфред Адлер (1870-1937) тұлғаның шағын ортамен кикілжіңдерінің мазмұнын
жеке адамның толық жетілмегендігі мен біреулерінің басқаларынан басым болу
сезіміне қатысты әрекеттерінен көрді.
Карен Хорни (1885-1952), Эрик Фромм (1900-1980), Гари Салливен (1892-
1949) кикілжің табиғаты туралы түсінікті кеңейтті, оған әлеуметтік маңыз
беруге тырысты. Сонымен, Хорни жеке адам мен оны қоршаған ортаның
арасындағы кикілжіңдердің негізгі себебін жақын адамдар, бірінші кезекте
ата- ана тарапынан тілектестіктің жетіспеушілігі деп санайды. Фромм
бойынша, кикілжің қоғамда тұлғалық ұмтылыстар мен мұқтаждылықтарды іске
асыра алмауға байланысты пайда болады. [72]
20-30 жылдары кикілжің мәселесі әлеуметтік психологтардың назарын
аудара бастайды. Уильям Мак – Дугаллдың (1871-1938) пікірінше, қоғамда
кикілжіңдерден қашып құтыла алмайсың, өйткені адамдарға қорқыныш, айуандық,
өзін таныту т.б. сияқты әлеуметтік инстинкттер тән. Олар тұқым қуалау
арқылы беріледі, сондықтан адамдар үнемі жанжалдасады.
Кикілжіңдегі бағыттың бастамасы 30-жылдары австриялық жаратылыстану
ғылымының өкілі Нобель силығының лауреаты Конрат Лоренцтің (1903-1988)
еңбектерімен байланысты болды. әлемдік ғылымда тұңғыш рет ол әлеуметтік
кикілжіңдердің басты себебі: индивид пен тобырдың басқыншылығы деп болжам
айтты. Лоренцтің пікірінше, жануарлар мен адамдарда басқыншылықтың пайда
болу механизмдері ұқсас, ал басқыншылық тірі - организмнің тұрақты күйі.
Топтық динамика мәселесін зерттей отырып германдық әрі американдық
психолог Курд Левин жеке адам мен орта арасындағы тепе – теңдік бұзылған
кезде қосымшылық үстінде болатын мінез – құлықтың өзгермелігі жүйесі
тұжырымдамасын жасады. Бұл қосымшалық кикілжің түрінде көрінеді. Кикілжің
негізінде топ көшбасшысының іс - әрекетіндегі жағымсыз әрекетінен болуы
мүмкін. Левин кикілжіңді шешу жолдарын тұлғаның ұмтылыс аясы мен жеке
адамның өзара әрекеттесу құрылымдарын қайта құрудан көрді. Йельск
университетінің (АҚШ) психологтар тобы кикілжіңді жаңа фрустрациялық
басқыншылық болжамын ұсынды. Бұл тұжырымдамада кикілжіңнің биоәлеуметтік
себебі – жеке адамның басқыншылығы және әлеуметтік себеп – фрустрация
біріктіріледі.
Мінез – құлықтық бағыттың өкілдері кикілжіңнің себептерін адамның туа
біткен саналарынан ғана емес, сондай – ақ оның осы саналарды өзгертетін
әлеуметтік ортасынан да іздейді.
Джекоб Морено жасаған социометрия теориясы боиынша, тұлға аралық
кикілжіңдер адамдар арасындағы эмоциялық қатынастар күйімен , олардың бір –
бірімен қатынасына байланысты симпатиялар және антипатиялармен анықталады.
Символикалық интеракционизмнің негізін салушы – американдық психолог
және әлеуметтанушы Джордж Мит пен одан кейінгі Чикаго мектептері
өкілдерінің зерттеулері кең резонансқа ие болды. Олардың пікірінше,
кикілжіңдердің себептері әлеуметтік өзара әрекеттесу үрдісінде жатыр.
Жеке адам – орта қатынастарында ауытқудың пайда болу кезінде субьект ішкі
үйлесімсіздік пен жайсыздықты сезіне бастайды.оларды жоюға талпына отырып,
жеке адам ортаға бейімделу үшін белсенді әрекеттер жасайды.бейімделу
барысында кикілжіңдер пайда болады.
Кикілжіңнің зерттеу бағыттарын талдауды қарастыру кезеңі психологияның
дәстүрлі бағыттары негізінде олардың теориялық қалыптасқандығын көрсетеді.
Бұл бағыттар соңғы 40-45 жылда кикілжіңдерді зерттеу кезінде батыс
психологтары сүйенетін негіз болды. Мысалы 60-жылдары психоанализ бен
интеракционизм идеяларын синтездеу негізінде трансактілі анализ теориясын
жасаған американдық психотерапевт Эрик Берннің еңбектері жарияланды. Берн
бойынша тұлға құрылымы (Мен) үш компонентті қалыпты енгізді. Бұл бала,
ата – ана және ересек . Адамдардың өзара әрекеттесуі барысында
трансакциялар жүзеге асады. Егер қиылыспайтын трансакция іске асса, онда ол
кикілжіңсіз қатынастарды қамтамасыз етеді. Егер қиылыстан трансакция пайда
болса, онда ол кикілжіңге әкеп соқтыруы мүмкін болатын қарым – қатынас
үрдісінің бұзылуынан хабардар етеді.
Қазақ халқының сан ғасырлық өзіндік мінез-құлық мәдениеті туралы құнды
ой-пікірлер, оларды жастар бойында тәрбиелеудің көптеген мәселелері белгілі
ақын-жыраулар - Асан Қайғы, Ақтамберді, Бұқар жырау, Дулат Бабатайұлы т.б.
көркем шығармаларында көрініс тапқан.
Қазақтың ағартушы-педагогтары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А.
Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедов, М. Жұмабаев,
Ж. Аймауытов және т.б. жас ұрпақ бойында мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу
мәселесіне аса көңіл бөлген.
Республикамыздың көрнекті педагог-ғалымдары С.А.Ұзақбаева,
А.А.Қалыбекова, Т.Әлсатов, Қ.Б.Жарықбаев, С.Қалиев, Ә.Табылдиев,
Қ.Қожахметова, Ж.Ж.Наурызбаев т.б. еңбектерінде адамның мінез-құлық
мәдениетін қалыптастырудың этномәдени мәселелеріне тұжырымдамалы
көзқарастары келтіріледі. [39,40,41,42,43,44,45,46].
Сонымен бірге жас ұрпаққа көркем өнер арқылы, этика, эстетикалық
тәрбие беру мәселесін Ә.А.Қалыбекова, Е.Ш.Қозыбаев т.б. өз еңбектерінде
тарихи тәжірибелерді, мәдени ұлттық дәстүрлерді ескере отырып қарастырды
104,105.
Қазақстандық ғалым Қ.Б.Жарықбаев өзінің этнопсихологиялық
көзқарастарында жас ұрпақты ұлттық салт-дәстүр негізінде және ұлттық
менталитетімізге сай толеранттылыққа тәрбиелеудің қажеттігін баса
ескертеді.
Пс.ғ.д., профессор С.М.Джакупов өзінің танымдық процестердің
психологиясы атты еңбектерінде жас ұрпақты тәрбиелеуде бірлескен диалогты
танымдық іс-әрекетті ұйымдастыра отырып, кикілжің, қарым-қатынас
мәселелерін позитивті шешуді ұсынады.
Пс.ғ.д.,профессор Ж.Ы.Намазбаева өзінің жеке тұлғаның психологиясы
атты тұжырымдамалы еңбегінде кикілжің, тағы да туындайтын түрлі мәселелерге
байланысты жеке тұлғалық психологиялық әсер етудің психотехникалық озық
үлгілерін қолдануды ұсынады.
1.2. Кикілжің жағдайларының психологиялық-педагогикалық негіздері
Кикілжіңдер психологиясының тарихын қарастыра отырып, осы құбылыстың
қазіргі психологиялық тұжырымдарын зерттеуге көшеміз. Шетелдік сияқты
Ресейдегі психологияда да кикілжің мәні мен маңызы туралы қабылданатын
жалпы түсінік әлі қалыптасқан жоқ. Авторлардың бір бөлігі оны қақтығысу,
қарама – қарсы әрекет, қайшылық ретінде түсіндіреді. Кейде кеикілжіңді
қарым – қатынас, жағдаяттағы сәйкессіздіктер, тығырықтан шыға алмау
жағдайлары, бәсекелестік өзара әрекеттесу түрі ретінде түсіндіреді.
Кикілжің мәселесіне байланысты психологиялық әдебиетте бірнеше бағыттар
бөлініп көрсетіледі. Оларды жүйелеуге байланысты алғашқы әрекеттер
Р.Л.Кричевский мен Е.М.Дубовсийдің Психология малой группы (1991) атты
еңбегінде мазмұндалған. Тұлға аралық кикілжіңді талдаудың ұйымдастырушылық
жұмыс – бірлесіп жүзеге асырылатын әрекет – мақсаттылық – когнетивті үрдіс
сызбасын негізге ала отырып, төрт бағыт бөлініп көрсетіледі:
ұйымдастырушылық, іс - әрекет, мотивациялық және когнетивтік. Мотивациялық
бағыт тек қана батыс психологтарының еңбектерінде көрініс тапқан.
Ұйымдастырушылық және іс - әрекеттік сияқты бағыттарды бөліп көрсету сәтті
болып табылады. Ал, мотивациялық және когнетивті бағыттарға келер болсақ,
орыстың кикілжің психологиясында оларды ерекшеліктеріне қарамастан,
тұлғалық деп атауға болатын бір бағыт болып табылады. Кикілжіңдер қазіргі
ресейлік психологияда аталмыш құбылыстың мәнін қарастырудың
ұйымдастырушылық, іс - әрекеттік және тұлғалық сияқты үш негізгі бағыты
бөлініп көрсетіледі.[41]
Ұйымдастырушылық бағыттың мәні кикілжіңді ұйымның қызмет атқаруындағы
белгілі бір алауыздықтардың аталмыш жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ететін
байланыстардың бұзылу процесі немесе салдары ретінде қарастырудан тұрады.
Мұндай ұсынымды С.И.Ерена, А.Г.Ковалев, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы Ата Заңның 27 бап, 2-
тармағында Балаларға қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың
табиғи құқығы әрі парызы делінсе, Қазақстан 2030 бағдарламаларында,
Әкелер мен аналардың, аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері
алдындағы жауапкершілікті күнделікті есте ұстауы делінеді. Бұдан әрбір ата-
ана өз перзентінің әдепті, саналы, иманды да инабатты, Отанының сүйікті
және кішіпейіл азаматы болып жетілуіне қоғам алдында өз жауаптылығын
түсінуі керек [1].
Отандық білім беру жүйесін реформалаудың қазіргі жағдайларында оқу
тәрбие процесінің сапасы мен нәтижелілігін арттыру міндеттері оқушы-
жастарды тәрбиелеу міндеттерін іске асыруды жаңа сапалық деңгейге көтеруді
талап етеді. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы білім беру
саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принцптері қатарына оқыту мен
тәрбиелеу бірлігі принцпін қояды. [2].
Қазақстан Республикасы оқушы-жастарды тәрбиелеудің тұжырымдамалық
негіздері жас ұрпақ тәрбиелілігінің маңызды көрсеткіші болып табылатын
мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеуді білім беру ұйымдарына оқушыларды
тәрбиелеудің негізгі міндеттерінің бірі ретінде атап көрсетеді. [3.4.5.].
Қазақстан Республикасының Президенті - Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың
2012 жылы 27 қаңтарда Қазақстан халқына арнаған Әлеуметтік экономикалық
жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты атты кезекті жолдауында оқыту
процесінің тәрбиелік құрамдасын күшейту қажет. Олар - патриотизм, мораль
мен парасаттылық нормалары, ұлтаралық келісім мен толеранттылық, тән мен
жанның дамуы, заңға мойынұсынушылық ету қажеттігін баса ескертеді. Міне,
осы жолдауды іске асыру үшін жоғарыда Президент атаған қадір-қасиеттердің
дамып жетілуі кез-келген білім ордасында, тіпті отбасында бастау алуы
қажет. Біздер педагогтар өз қызметімізде бұл жолдаудың орындалуын басты
мақсат тұтамыз.[6].
Кикілжің термині [10] сөздікте-субьектілердің өзара қарама-қарсы
мақсаттары, мүдделері, өмірлік ұстанымдарының қақтығыстары. Кикілжің
инциденттен басталады. Кейде бір жақ екінші жақтың мүдделерін кемітуге
әрекеттенгенде. Конфликт мемлекетаралық, этностық, әлеуметтік, топаралық
түрлерге бөлінеді. Алайда кикілжің конструктивтік түрде болуы мүмкін.
Мәселені нәтижелі шешу жолын қарастырады.
Кикілжіңді барлық кезде біріңғай жағымды немесе жағымсыз деп сипаттауға
болмайды. Сонымен қатар, адам мен табиғатқа өлшеусіз шығын әкелетін
кикілжіңдер, күштеумен байланысты кикілжіңдер, шектелуі қажет, ең дұрысы
ескертілуі керек. Соңғы акт кикілжіңді шешуден болмаса тиым салуға
қарағанда тиімдірек. Сондықтан да, кикілжіңді алдын алу мәселесіне қоғамдық
және де мемлекеттік институттарда көбірек көңіл бөлінеді. Негізінен,
азаматтардың өміріне, денсаулығына, қоғамдық қызығушылығы мен жәдігерлеріне
қауіп төндіретін криминалды және де мемлекетаралық кикілжіңге байланысты.
90 жылдары біздің елімізде және өзге елдерде де (А.Қ.Ш, Испания, Индия)
ұлтаралық кикілжіңнің алдын ала ескертуге БҰҰ қауіпсіздік жөніндегі бас
ассамблеясы және де аймақтық саяси-әскери ұйымдар (НАТО және т.б сияқты)
маңызды халықаралық ұйымдар үнемі назар аударды.
Айта кететін жайт, ұлтаралық және мемелекетаралық кикілжіңді ескертудің
нәтижесі көңіл көншітерлік емес. Кикілжіннің бастапқы кезеңінде өзгелердің
араласуы кедергіге тап болуымен түсіндіріледі.
Бір жағынан қарағанда ондай араласу (ертерек ескерту тіптен араласу)
әлеуметтік жағынан пайдалы, себебі шешілуін күтуден қарағанда тиімдірек.
Бұл қорытындының әділдігіне көз жеткізу үшін екінші дүниежүзілік соғыстың
шығу тарихын еске түсіру де жеткілікті. Ондай араласу екі жақ та ішкі
кикілжіңді елді жақтамаса сәтсіз болуы мүмкін. 1999ж. Наурыз айында НАТО-
ның қарулы күштері ұлтаралық кикілжіңнің бір жағына әсер етті, ал бұған
Ресей мен Қытай ,Индияның негативті көзқарасын білдірді.
Екінші жағынан кикілжің (негізсіз емес) көп жағдайларда екіжақтың да
жеке ісі ретінде де қарастырылады. Гуманизм тұрғысынан алғанда, өзгеге
шешіміңді айту, екіжақты күштеп өз шешіміңді орындату әдепсіздік. Сондықтан
да кикілжіңге араласу (ал ескерту-араласудың бір формасы) кикілжің жекелік
(таптық) түрінен өзге топтардың (тасқындар, экологиялық апаттар)
қызығушылықтарына әсер ететін қоғамдық мәселеге айналғанда ғана нәтижелілі
болмақ.
Кикілжіңдер – қазіргі қоғамның әлеуметтік және саясаттық өмірінің
маңызды құбылыстарының бірі болып саналады. Адамның қоғамдағы өмірі күрделі
және жеке индивидтердің, сонымен қатар үлкен және кіші әлеуметтік топтардың
қызығушылықтарының қақтығысынан жиі алып келетін қарама-қайшылықтарға толы
екендігі баршамызға анық. Қазіргі қоғамдағы әлеуметтік кризистік процестер,
адамдардың психологиясына кері әсер етіп, олардың бойында кернеулік,
ашушаңдық, қатігездік және т.б. жағымсыз қасиеттер тудырады.
Мұндай қасиеттер қоғамымызды көптеген қиыншылықтарға және көптеген
кикілжіңдерге әкеп соқтырады. Статистика бойынша мұндай процесс әр түрлі
әлеуметтік және демографиялық топтар арасында байқалады. Көбіне жастар
немесе жетікншектердің кикілжіңге түскіштігінің көрсеткіші жоғары. Әсіресе,
мектеп қабырғасындағы оқушылар арасындағы кикілжің мәселесі өзекті болып
саналады. Оқушылардың, әсіресе жеткіншектердің жеке адам болып қалыптасуы
барысында, бұл жеткіншек шақты басынан өткізуінде көптеген қиыншылықтарға
кездеседі; әлпештеген балалық шақтан өз беттік өмір сүру, ағзаның
гармониялық күрт өзгеруі факторлар баланың индивидтық қалыптасуында
көптеген қара-қайшылықтар, түсінбеушіліктер туындап, қоршаған ортадағы
тітіркендіргіштерге әр түрлі жауап қайтаруда өзгереді. Соған байланысты
жеткіншектердің қылығы кикілжіңге жақын болады. Жеткіншектердің кикілжіңдік
қылықтарының жаңа түрлері пайда болуда: жеткіншектер саяси ұйымдасқан
экстремистер құрамында, бірлескен топтар құрамында болып, көптеген
қылмыстық әрекет жасауда (соның ішінде, ішімдікке салыну, нашақорлық,
бұзақылық, жезөкшелік, қоғамдық ержелерді бұзу, т.с.с.), міне осындай
факторлар көптеген кикілжіңдерге әкеп соқтырады. Сонымен зерттеудің
өзектілігі жоғары сынып оқушылары арасындағы кикілжіңдердің алдын-алу және
шешу қажіттілігнен туындап отыр. Кикілжіңді ескерту, бірінші кезекте ашық
қарсы тұру басталғанға дейінгі элементтерге әсер етумен қорытындыланады.
Сондықтан да кикілжіңнің сипаттамасы мен себебіне байланысты ескерту
әртүрлі болуы мүмкін.[33]
Кикілжің мәселесі, көптеген ғалымдарды қызықтырған. Сонау көне грек
философтары Гераклит, Эпикурден бері қарай көптеген ғалымдар зерттеген.
Қайта өрлеу дәуірінде Т.Мор, Э.Ротердамский, Ф.Рабле, Ф.Бекон, Ж.Ж.Руссо,
Д.Дидро, В.Д.Пристли, Ш.Монтескье, Вольтерлер өз үлесін қосты. Х1Х-ХХ
ғасырда кикілжіңді зерттеу алға жылжыды.[28] Георг Зиммель, Р.Эзра Парк,
Берджесс, А.Вудбери Смолл, ХХ-ғасырдың 50 жылдары Т.Парсонс, Э.Мэйо,
В.Джаконини, Р.Дарендорфтар зерттеді. ХХ-ғасырдың 80-90 жылдары
конфликтология ғылымына Бурдъе, Гидденс, Мейен, Скотт, Флигстайн, Муча,
Михалскийлар өз үлесін қосты.
Ресей ғылымында кикілжің мәселесі қоғамдық ғылымдар үшін тиым салынған
мәселе болған. Дегенмен де кикілжің ғылым салаларының нақты бір түрлеріне
зерттеу обьектісі болды. Психологтар-ішкі кикілжіңді, философтар-қоғамдық
қарсылықтарды, тарихшылар-соғыс және т.б. күрес түрлерін, заң қызметкерлері
түрлі дәрежедегі кикілжіңдерді (халықаралық құқыққорғаушылар-мемлекетаралық
кикілжіңдерді, криминалистер-қылмыстық әрекеттерді, цивилистер-мүліктік
айтыстарды) қарастырды. Тек қана 90ж ғана кикілжіңдерді зерттеуге кеңінен
жол ашылды. Әлеуметтанушылар Е.И. Степанов, А.Н.Чумиков, және т.б. өтпелі
кезең кикілжіңдерін қарастырды. Этноконфликтілер Р.Абдулатипова,
Л.М.Дробижевой, А.Здравамыслова және т.б зерттеу обьектісі болды. Сонымен
қатар Ю.Г.Запрудский, А.К.Зайцев, В.Н.Кудрявцевалар Ресейдегі кикілжің
мәселесінің беймәлім қырларын ашуға өз үлесін қосты.
Дегенмен де, педагогикалық іс-тәжірибе кикілжіңді шешудің психологиялық
мәселелері әлі де жеткілікті деңгейде өз шешімін таппағандығын көрсетеді.
Зерттеу жұмысы тақырыбы бойынша әдебиеттерді теориялық оқып үйрену және
талдау жаңа парадигмалық тұрғыдан тәрбиелеу контексінде кикілжіңдік
жағдайлар психологиялық тетіктері ғылыми әдебиеттерде өз дәрежесінде
көрініс таппағандығын көрсетеді. Осыған байланысты магистрлік диссертация
тақырыбы Жоғары сынып оқушылары арасындағы кикілжіңді шешудің жолдары деп
алынды.
Диплом жұмысының мақсаты:
- жоғары сынып оқушылары арасындағы кикілжің мәселесін зерттеу.
- жалпы кикілжің ұғымының мәнін және табиғатын ашу;
- жоғары сынып оқушылары арасында туындайтын кикілжіңдердің түрлерін,
туындау себептерін көрсету;
- кикілжіңдерді басқару, шешуіне және алдын алуына бағыт беру;
- жоғары сынып оқушыларының кикілжің жағдайларында, оны шешу барысында
делдалдық әрекеттесудің маңыздылығын көрсету.
Диплом жұмысының міндеттері:
- кикілжің психологиясы жайлы отандық, ресейлік, шетелдік
әдебиеттерге терең талдау жүргізу;
- кикілжің ұғымын аша отырып, теориялық және эмпирикалық тұрғыдан
зерттеу;
- жоғары сынып оқушыларының арасындағы кикілжіңдердің маңыздылығын
көрсету;
- жеткіншектік жас аралығындағы оқушылардың арасындағы кикілжіңдер,
олардың жеке тұлғалық қарым-қатынастарындағы көрсететін жеке бастық
қасиеттерінен туындайтынын экспериментальды зерттеу;
- жоғары сынып оқушыларының кикілжіңдерін шешу және алдын-алу
мақсатында оқушылардың делдалдық әрекет етуінің маңыздылығын ашу;
- оқушылардың кикілжіңдерінің делдалдық әрекеттесу бағдарламасын
ұсынып, соның көмегімен арнайы оқу жүйесін қалыптастырып,
оқушылардың кикілжіңдерді басқара білу құнды дағдысын иеленуінің
нәтижесінде, оның бүкіл өмірінің жолында жеке адам ретінде дамуына
ықпал ету.
Зерттеу обьектісі: жоғары сынып оқушылары арасындағы кикілжіңдік
жағдайлар.
Зерттеу пәні: Жоғары сынып оқушылары арасындағы кикілжің мәселесі.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Зерттеу жұмысымның нәтижесінде,
жоғары сынып оқушылар арасындағы кикілжіңнің алдын-алу, шешуіне байланысты
ұсынылған делдалдық әрекет мектеп оқушыларының кикілжіңді шешуіне көмек
береді және мектеп әкімшлігі мен педагогтардың ағартушылық қызметінде
маңызды рөл атқарады.
Зерттеу әдістері: Диплом жұмысын орындау барысында келесі псхологиялық
зерттеу әдістері пайдаланылды: зерттеу бойынша әдебиеттерге теориялық
талдау жасау; бақылау; психологиялық тестілеу; психологиялық эксперимент,
консилиум; лонгитюдті әдіс; эксперимент нәтижелерін сандық және сапалық
талдау;
Зерттеу барысында келесі әдістемелер қолданылды :
-Э.Хайттың Сіз кикілжіңге бейімсіз бе? проективті әдістемесі
-Э Хайт Сіз кикілжің адамсыз ба? сауалнамасы.
-К.Томастың Кикілжіңдерді реттеп басқалардың тәсілін анықтау
тестісі.
- Тұлғалық ҰЕҰБЕ (ОТКЛЭ) сауалнамасы.
Зерттеуге қойылған мақсаттарды шешу мен болжамды тексеруде бірін бірі
толықтырушы әдістер қолданылды: мектептегі кикілжің мәселесі бойынша
еліміздегі және шетелдік әдебиеттерге теориялық талдау әдісі, оқушылардың
кикілжіңге түскіш қасиеттерін анықтау және талдауға арналған әдістер;
сауалнама, кикілжің жағдайларын болдырмау, алдын-алуға арналған түзету-
дамыту жаттығуларының кешені.
зерттеу жұмысының теориялық құндылығы: Аталған проблеманы жан-жақты
теориялық және әдістемелік тұрғыдан талдап зерттеу арқылы қазақ тілінде
кикілжіңді ескертуде, шешудің психологиялық ерекшеліктерін айқындау жөнінде
әдебиеттер қатарын толықтыруына көмектеседі. Жоғары сынып оқушылары
арасындағы кикілжіңді шешудің жолдары мәселесінің мәнін аша отырып, оны
алдын-алу, шешу, басқару мәселелері қарастырылды. Зерттеу барысында алынған
мәліметтер мектеп оқушыларының арасындағы кикілжіңдер туралы психологиялық
білімнің теориялық ұғымдарын толықтырады.
Диплом жұмысының құрылымы: Жұмыс, кіріспе, екі бөлім, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады
Диплом жұмысының базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент қаласы,
А.Молдағұлова атындағы №29 жалпы орта мектебінің жоғары сынып оқушылары.
1 Кикілжің мәселесінің теориялық аспектілері
1.1 Кикілжің проблемасының теориялық мәселелері
Кикілжіңдер күнделікті өмірдің бөлігі болып табылады. Әр күн сайын
бұқаралық ақпарат құралдары әр түрлі конфликтілер жайлы хабарлайды.
Көптеген адамдар күн сайын қандай да бір конфликтіге қатысады.
Кикілжің сөздікте қарама қарсы көзқарастардың соқтығысуы, кикілжіңнің
мақсаттар мен қызығушылықтардың бөлінуі - деп түсіндіріледі.
Кикілжің әлеуметтік салада екі жақтың таласы, кикілжің ретінде олардың
мүдделерінің, мақсаттарының қарам-қайшылығы болады. Келіссөздер
саласындағы белгілі маман Р.Фишердің айтуынша, әлем неғұрлым әр түрлі
болған сайын, соғұрлым көп мүдделер қайшылығы ситуацияларына тап болуға
тура келеді.
Американ зерттеушісі М.Дойч кикілжің қоғам стагнациясын болдырмауға
мүмкіндік береді, оның дамуына әкеледі, мәселелерді шешу ізденісіне
себепші болады және т.б. сол сияқты. Сондай-ақ қарқыны аз, бейбіт жолмен
шешілген кикілжіңдердің алдын алады. Осы айтылғандарға сүйене отырып,
конфликтілердің олардың өршуімен, шешудің күштеу формаларына өтумен және
т.с.с. байланысты жағымсыз функциялары ғана емес, сондай-ақ жағымды
жақтары да бар екен деген қорытынды жасауға болады. Белгілі адамдардың
пікірлерін пайдалана отырып, кикілжіңдер мен келісім бір медальдің екі
жағы болып табылады, сондықтан кикілжіңсіз қоғам бұл өлі қоғам деп айтуға
болады.[33,35,36]
Мәселе кикілжіңдерді қалай шешуде? Кикілжіңді реттеу жолының немесе
тәсілінің үш түрі бар:
- кикілжіңге қатысушы жақтардың біреуі (немесе барлығы)
жеңіске жетуге талпынады (бір жақты әрекеттер);
- үшінші жақтың көмегімен немесе олардың қатысуынсыз
қатысушылар өзара тиімді шешім табу үшін кикілжіңді туғызған проблеманы
талқыға салады (бірлескен әрекеттер)
Алғашқы жағдайда кикілжіңге қатысушы жақтар ортақ мүдделердің
жоқтығына икемделеді. Әрбір қатысушы басқасын күшпен бағындыруға тырысады.
Мінез-құлықтың бұл типін өз уақытында Карл фон Клаузевиц егер қарсылас
біздің ырқымызеға көнбесе, онда біз оны одан да жаман ситуацияға қалдыруға
тиіспіз деп жақсы айтып кетті.
Жеңіске талпыну өз соңынан күштеуді туғызады, ал нәтижесінде, көбнесе
мәселе шешімін таппай қалады. Екінші жол кикілжің потенциалының болуын
елемеуді жөн көреді, бұл оның жинақталуына, ал кейін тосыннан, стихиялы
түрде шешілуіне әкеледі және көп жағдайда агрессияға ұласады. Үшінші тәсіл
– келіссөздер арқылы өзара тиімді шешім табуға бағытталады. Көбнесе
тәжірибеде үш тәсілдің бәрі бір мезетте іске асады, бірақ ішіндегі біреуі
үстем болады. Тек шешімді бірлесіп іздеуге бағытталған кикілжіңнің жағымды
функцияларын іске асыруға болады.
Сонымен, кикілжіңдерді реттеу мақсаты кикілжіңді жою немесе елемеуде
емес, қайшылықтарды шешудің деструктивті, күшейту тәсілдерімен байланысты
кикілжіңді мінез-құлықты болдырмауда, қатысушыларды өзара тиімді шешім
табуға бағыттауда.[57;35]
Аңыз, ертегілер мен идеяларда философтардың пікірлері өткен ғасырдағы
тарихшылары мен жазушыларының кикілжіңінің себептері мен оны жеңудің мүмкін
жолдарына тіптен кейде терең үңілген еңбектері кездеседі. Ол кезде
кикілжіңді шешудің негізгі жолы көсемдер мен ақсақалдардың киелі билігін
пайдалану болған. Дегенмен, ерте мемлекетті жүйенің тұлғаралақ қарым-
қатынас барлық кезде тәртіпке шақырған жоқ, керісінше әлеуметтік әлсіздікті
күшейтіп, өмір сүруді қиындата түсті. Сондықтан да жүздеген жылдар дүниенің
төрт бөлігінде де, соғыс, жауласулар мен айтысулар тоқтаталып жарқын
болашақ күтіп тұр деген үміт қана болды.
Кикілжіңді зерттеудің алғашқы әрекеттері грек философтарына тиесілі.
Атақты грек философы (диалектик) Гераклит шамамен (530-470 б.з.д.) өзінің
соғыс және әлеуметтік кикілжіңуі жалпы жүйе туралы өз көз қарастарын айта
бастаған. Ол үшін барлығы соның ішінде адамаралық қарым-қатынасқа айналады
және өзара бірігеді, - әлемді барлығы жауласу мен жазалаудан туады.
Космостағы жалғыз жалпы заң бұл. Соғыс бәрінің әкесі де патшасы да, ал
біреулерін бай, басқаларын адам, келесілерін құл, өзгелерін еркін етіп
анықтады. [27] Гераклиттің бұл сөздері қоғамдық даму процесінде күрестің
позитивті жағын негіздеуге алғашқы болып тырысқанын байқаймыз. Кикілжің
мұнда қоғамдық өмірдің маңызды және міндетті шарты. Кикілжің туралы
Гераклидтің ойын философ және материалист Эпикур (б.з.д. 341-270) бөлісті,
бірақ ол әйтеуір бір уақытта қақтығысулар аяқталып адамдар тұрақты өмір
сүретініне сенді.
Христиандық философия Евангелия армандарымен бірігіп, әсіресе
алғашқы кезеңде бейбітшілік келісім және бауырмалдық сияқты сезімдерді
адамдар арасында кеңінен дамытқысы келді. ІІ-ІІІ ғғ шамасында христиан
дінін уағыздаушылар қарулы қақтығыстар қарсы бағытталған дәлелдер
аргумент келтіре бастады, бірақ тарихтың дамуына өз әсерін тигізбеді.
Бірақ IV ғ басында соғыс принципінің Христос уағызымен бірікпейтіні
күмәнді көрінді.
Батыс және Орта Еуропаның жаңа уақытқа өтуі идеялық және мәдени даму
дәуірі қайта өрлеу дәуірінде әлеуметтік кикілжіңге бір-біріне қарама-қайшы
және күрделі бағалаулар беріледі. Сол уақытта әлеуметтік қақтығыстар мен
қарулы кикілжіңдерді сынаған атақты гуманистер Т.Мор, Эразм Роттердамский,
Ф.Рабие, Ф.Бэкон болды.
Эразм Ротердамский (1469-1536) Соғыс білмейтіндерге тәтті деген
пікірді дәлелдеп қана қоймай, кикілжіңді бір-бірімен жалғасып өз
арбитасына халықтың жаңа тобын қосып келе жатыр деді. [57,61,66,69,70]
Атақты гуманист кикілжіңді қарама-қарсы жақтар жан дүниесі ұқсас
позиция ұстанса да қайта табысу қиын екендігіне назар аударады. Ең
таңқаларлығы Христос жауласушы екі лагерде де бар, құдды өзімен айқасып
жатқандай [79]
Ағылшын философ материалисті Фрэнсис Бэконның (1561-1626) кикілжің
табиғаты туралы пікірі қызық. Себебі ол ол кикілжіңнің себептерін
ерекшеліктерін ел ішінде теориялық анализіне негіздеді, әлеуметтік
тәртіпсіздіктің материалдық, саяси, психологиялық шарттарын анализдеп,
оларды жеңудің мүмкін жолдарын қарастырады. Ф.Бэконге әлеуметтік
тәртіпсіздіктердің пайда болуының материалдық себептерін терең бағалау
тән. Олардың бірінде халықтың материалдық жағдайының кедейленуі мемлекетте
қанша кедейленген халық болса сонша бүлікші дайын деп атап көрсетті.
Кикілжіңнің саяси себептерін қарастырған Бэкон, мемлекет басшылары
сославиялар мен сенаттың пікірін де есепке ала отырып, барлық мәселелерді
өзі шешуі тиіс. Халық қиындықты көтереді, және де жаңа билікті бектіп
өзінше қалыптастырғысы келеді. Бұл құпия жиналыстардан басталады, ал оған
жолбасшы табылса халық көтерілісі басталады.
Бэкон бірнеше әлеуметтік тәртіпсіздіктердің психологиялық себептерін
көрсетті. Бұл жекелеп айтатын болсақ, мемлекет басшысының өткір, қисық
қыңыр сөздері, қоғамдық өмір қызғанышы, өсек аяңдар жиі айтылатын батыл
сөздер.
Кикілжіңді ескерту тақырыбын қозғағанда Бэкон әр ситуацияның өз
дәрісі бар екенін ескертті. Бірінші дәрі барлық мүмкіндіктермен
әлеуметтік кикілжіңнің материалдық себебін жою, соның ішінде қоғамдағы
жеке топтардың жағдайына көңіл толмаушылық ерекше көзге түседі. Бір
әлеуметтік топтың наразылығы үлкен қауіп емес деп атап өтті.
Бэкон әлеуметтік қақтығыстарды ескертудің маңызды құралы саяси айла
деп есептеледі. Шындығында – деп жазды ол- халықты мәнерлі және айламен
үміттендіру, адамдарды үміттен келесіге жетелеу наразылықтың бірден бір
емі. Адамдарды үмітпен бесікжырындай әлдилеген үкімет шынымен ақылды; бұл
қиын жұмыс емес, жеке тұлғалар немесе тұтас партиялар өзін үмітпен
жұбатуға бейім, немесе өзі сенбесе де дауыстап айтуға шебер. Осы сынды
Бэконның тұжырымдамаларына саясаттың мәні туралы пікірін жатқызуға болады.
Бэкон атап өткендей, кикілжіңді ескертудің ең жақсы шарасы деп
наразыларды біріктіретін көсемнің болмауын қамтамасыз ету. Ал екінші
жағынан бір немесе бірнеше тұлғаның халық көтерілісі мен бүлігін қысымға
алу қабілетінің болуы үлкен мәнге ие. Ол ондай адамдардың қажеттігін
айтып қоймай, қандай қасиетке ие болу керек екенін атап көрсетті. Басында
да қажет әскербасылар адамдар алдында сенімді және силы болуы үшін атақ
пен бәле іздемеуі тиіс, бұл басқа да ірі бастылар мен жақсы қарым-
қатынаста болуға көмектеседі; болмаса дәрі аурудан да жаман. [18;
242 371 381 382 3885 386]
Жаңа көзқарастар
XVІІІ ғ қарулы кикілжіңге ашық сынмен, зорлауға сыни көзбен қарап,
қарсы шыққан ағылшын демократтары және француз ағартушылары В.Д.Пристли,
Ш.Монтеське, Д.Дидро, Ж.Ж.Руссо, Вольтер және т.б болды. Қарулы
қақтығыстарды олар варварлық дәуір қалдығы деп есептеп, феодалдық дәуір
қалдығын жойса ғана мәңгілік бейбітшілікке жетеді деді.
Түрлі жобалар кеңінен және қызығушылықпен талқыланды. Талқыланған
идеялар, пікірлер осы күні де өзекті мәселеге айналып отыр. Осы
мәселелер Жан Жак Руссоның (1712-1778) әлеуметтік философиясында нақты
көрсетілген. Бүкіләлемдік тарихи процесс оның пікірінше үш құрамнан
тұрады. Басты кезде шынайы қалып, бұл кезде адамдар бәрі бір бірімен
тең, одан кейін адамдар теңдігін еркіндік пен бақытын жоғалтып қоғамдық
келісімге келеді, осыдан кейін барлығы жоғалтқан үйлесімді тауып
мәңгілік бейбітшілікке жетеді.
Ж.Ж. Руссоның шынайы қалып көзқарасымен оның көптеген замандасатары
келіспеді. Ұлы неміс философы Эмануил Кант (1724-1804) адамдар арасындағы
бейбітшілік ол шынайы қалып емес... соңғысы, керісінше, соғыс қаупі ,
яғни үнемі жауласу соғыс болмаса да, үнемі қауіп бар. Сәйкесінше
бейбітшілік қалпын қалыптастыру керек.
Бұл пікірге де қарсы жақты да табамыз, ол Томас Гоббсқа тән шынайы
қалыпты соғыс барлығына қарсы деп қарастырады да, біржағынан Руссоның
жаңа бейбітшілік қалпын құру туралы үмітін қолдайды.
Жаңа дәуірдің тарихи шеңберінде әлеуметтік кикілжің себептері туралы
және оны жеңу туралы айтылады.
ХІХ ғасыр соғыс пен әлемдік кикілжіңді басқаша бағалады. Бірінші
болып Г.В.Ф. Гегель қоғам дамуында соғыстың жағымды жайы туралы нақты пікір
білдірді.
ХІХ ғасырда экономикалық, саяси, рухани өмірде өте үлкен
өзгерістерімен ерекшеленеді, ал өзгерістер әлеуметтік теориялар мазмұнына
әсер етпей қоймады.
Ағылшын экономисті ,свяшенник Томос Мальтустің (1766-1834) Халықты
қоныстандыру тәжірибесі туралы заңнама (1789) еңбектерінде елдегі күшейген
жұмыссыздық мәселесіне жаңа түсініктеме берілді. Т.Мальтус халықтың
кедейленуін табиғаттың мәңгілік биологиялық белгісі деп, өзінше шынайы
заң қалыптастырды, оны мәні мынада. Халық саны геометриялық прогрессия
бойынша өсіп келеді, ал өмір сүруге қажеттіліктер арифметикалық прогрессия
бойынша өсуде. Осылайша еңбекшілердің кедейленуі, өндірістік төңкерістің
нәтижесінде шаруаларды жерсіздендіру саясатында, және ешбір есепсіз
халықтың көбейуінде деп тапты. Бұл теорияға сәйкес кикілжің қоғамдық
дамудың тұрақты факторы болып қалды.
Өмір сүру үшін күрес ағылшын биологі Чарлъз Дарвиннің (1809-1882)
еңбектерінде негізгі орын алды. Оның негізгі идеясы тірі табиғаттың
дамуы, өмір сүру үшін күрес нәтижесінде өмірге қабілеттілері ғана
қалатыны туралы болды. Қоғамдық өмір дамуында Ч.Дарвин осы идеяны таратты
ма жоқ па бұл сұраққа жауап анық емес. Себебі оның еңбектерін зерттеушілер
арасында бұл туралы пікір біржақты емес. Өмір сүру үшін күрес принципіне
негізделген, бірақ таза әлеуметтік консепцияны Герберт Спенсер (1820-
1903) жасады, онда өмір сүру үшін күрес принципі қабілетті индивидтер
арасында қоғамның негізгі заңдылығы деп есептеді. Күрес осылайша кикілжің
заңына жалпы және негізгі заңға айналды.
Сонымен қатар Г.Спенсер концепциясында қоғам дамуы анықталған.
ХІХ-ХХ ғғ АҚШ та атақты гуманистік дарвинист Уильям Самнер (1840-1910)
болды. Өмір сүру үшін күрес алға жылжыудың айнымас факторы бұл күресте ең
әлсіз адамзат өкілі жойылады деген қорытындыға келді. Ал сол кездері
жеңімпаздар бай адамдар мен банкирлер деп санаған. У Самнер қоғамдық өмірге
мемлекет араласуына қарсы болды, және социалистік идеяларға да қарсы
шықты. Социолиз бұл фактілерді қарсы қою деп есептеді. Қоғамдық
процесстерді адамдар бақыламауы тиіс, ал әлемді саналы өзгертем деу құр бос
әурешілік.
Кикілжіңді анализдеудің жаңа теориялық мотиві дарвинист, заңгер
Людвиг Гумполовичтің 1838-1908 еңбектерінде кездесті. Бүкіләлемдік тарих -
өмір үшін күрес дей келе, нәсілдік ерекшеліктерді биологиядан емес,
мәдениет ерекшелігінен іздеу қажет деген тұжырымға келді. Кикілжің
бастауын адам табиғатынан ғана емес, әлеуметтік феноменнен түрлі типтегі
мәдениеттен іздеу керек. Осы жерден кикілжіңнің өзі түрлі болады –
қатыгез қақтығыстардан, парламенттік дебатқа дейін.
ХІХ-ХХ ғғ кикілжің мәселесін күшейтуге әлеуметтану әсер етті.
Әлеуметтік философиядан ерекшелігі қоғам туралы философиялық
пастулаттардан гөрі түрлі ойшылдардың фактіге, ғылыми әдістерге
статистикалық таңдама , анкеталық сауалнама және т.б.
Неміс сациологы Георг Зиммель(1858-1918) ең алғаш рет ғылымға
кикілжің социологиясы терминін енгізген. Себебеі біздің жүзжылдық
басында жарық көрген еңбегі солай аталады. Г.Зимелль әлеуметтік
қақтығыстардың таза формасы ұстануға шақырды. Тұрақты формаға автаритет,
келісім, бағыну, бірлесіп, еңбек ету және т.б. солардың ішінде
кикілжіңнің алар орны ерекше; Кикілжің әлеуметтік интеграцияға бейімдейді,
ұйымдастырудың өлшемі мен принциптерін бекітеді. [39,4 0,59]
Г.Зиммельдің теориялық көзқарасын ХХ ғ 20 ж әлеуметтану Чикаго мектебінің
өкілдері Роберт Эзра Парк (1864-1944) Эрнест Уотсон Берджесс (1886-
1996), Аббион Вудбери Смолл (1854-1926) бөлісті. Олар әлеуметтік
процесті өзара байланысты 4 іс әрекетпен қарастырды: сайыс, кикілжің,
бейімделу, ассимиляция. Кикілжіңнің бұл жерде ортадан орын алады, себебі
ол жарыстың бейімделу мен ассимиляцияға өтетін көпір қызметін атқара
отырып әлеуметтік өзгерістер бастауы болады.[35]
Қазіргі консепциялар. Қоғамдық кикілжіңге деген қызығушылық, бұл
құбылысты обьективті зерттеуді қажет етті. Кикілжің мәселесі бойынша жұмыс
әрқашан да өз аудиториясы болған,-олар көптеген саяси және әлеуметтік
қозғалыстар қоғамдағы тәртіпке сын көзбен қарайтындар, болашққа ұмтылушылар
мен деформацияны қолдайтындар. Бірақ ХХғ 30 ж кикілжің мәселесін теория
жүзінде қарау тиылды. Оның себебі әлеуметтік зерттеу жүргізу тапсырыс
берушілер мемлекет қаржыландыратын түрлі мекемелермен жеке кәсіпкерлік
компаниялар болды. Тапсырыс беруші тапсырысна байланысты зерттеу мәні де
өзгерді. Зерттеу проблемасының теориялық мәселесінің орнына нақты нәтиже
алатын зерттеулер келді.
Кикілжіңді анализдеу мәселесі конфликтілі ситуацияны шешу жолындағы
әдістеменің жобасын жасау іске аса бастады. Жеке әлеуметтанушылар мен
құқықтанушылар көптеген демонстрациялар мен наразылықтар қарулы қақтығыстар
және соғыстарға қызыға бастады, бірақ зерттеулердің көп бөлігі эпизодтық,
эмпирикалық болып қала берді.
ХХғ 40 ж аяғына дейін кикілжің мәселесін зерттеуді қысқарту
сақталды. Әрине, бұл уақытта кикілжіңді зерттеу толығымен тоқтаған жоқ,
сәйкесінше сол кезде атақты қоғамның функциональдық моделімен бірге
дамыды. Оған мысал ретінде функциоанализм шеңберіндегі қоғамдық өмір
бейберекеттігін зерттеу мысал бола алады. Бұл бағыттың басты өкілі
Талкотт Парсонс (1902-1979) американ теоретигі – социологы, кикілжің
құбылыстарының анализдеріне баса назар аударды, бірақ өз зерттеулерін
қоғамдық келісімге жету жолында жүргізді. Осы тұрғыдан алғанда кикілжің
өзінше аномалия мойымай жеңуді қажет ететін сырқат.
Әлеуметтік тәртіптіптіліктің жоқтаушысы бола отырып, Парсонс
негізгі назарды интеграция, кикілжіңсіз үйлесімді қарым-қатынас және де
қоғамдағы әлеуметтік психологиялық алаңдаушылыққа көңіл бөлді.
Әлеуметтік кикілжіңге табиғат тұрғысынан қарап Парсонс позициясына
жақын болған адамдық қатынастар болды. Ол үшін индустриясы дамыған елдер
ұмтылуы тиіс қоғамның шынайы қалпы әлеуметтік консенус және үйлесім
болып табылады. Бұл мектептің көрнекті өкілі Энтон Мэйо (1880-1949).
Гарвард университетінің профессоры, заманның ең басты мәселесі деп
өндірістегі бейбітшілік шартын іске асыру керек деп тұжырымдады. Кикілжің
ол үшін қоғамдық саулықтың дұрыс белгілері серіктестік күйі және
әлеуметтік тепе-теңдікке ұмтылудың қажет ететін қауіпті әлеуметтік
ауру. Өндіріс басшыларына берген кеңесінде Э.Мэйо жеке мадақтауды топтық
ұжымдық ауыстыруға, экономикалық-әлеуметтік психологиялыққа ауыстыруға,
(жағымды моральді климат демократиялық басқару стильі). Өндірістік еңбекті
жоғарылатудың жаңа құралы ретінде еркін басқару, еңбекті
гуманизациялау, топтық шешім қабылдау және т.б. ұсынды. Сондықтан да
осыған ұқсас зерттеулер өндіріс басшыларынан қолдау тапты.
Дегенмен де адамдық қатынастар мектебінің өмірі қысқа болды.
Заманауи өндіріс практикасында олардың зерттеулері сынға ұшырай берді.
Оның үстіне 50 жылдары теориялық орентацияға бейімделу қажеттігі біліне
бастады.
Бұл жылдары соғыс әлсіреп, тарих қойнауында қала берді. Халықаралық
байланыстардың жақсаруына байланысты ғылыми байланыстар да күшейді.
Әлеуметтік кикілжің мәселесіне теориялық қызығу батыс мәдениетінің
құндылығы деп есептеу қалды. Бұл жылдары индустриясы дамыған елдерде
өндірістік қатынастар ғылыми техникалық революция өндірісті автоматтандыру
процесін біраз алға жылжытты. Кәсіподақтың ролі күшейді. Ол үлкен
топтардың қызығушылығын білдіретін болды. Осының бәрі кикілжіңнің
өзгеруіне әкеліп соқтырды.
Бұл өзгерістер теориялық парадигмалар екі бағытта дамыды. Оған сын
көзбен қарау 50 жылдардың аяғы мен 60 жылдардың басында идеологиялық
орентациялық тұрақтылыққа бағытталды, функциоанализмге сын көзбен қарауға
американ әлеуметтанушысы Роберт Мертон әсер етті. Әсіресе оның 1949 ж
жарық көрген әлеуметтік теория және әлеуметтік жүйе деген көлемді еңбегі
үлес қосты. Нақты осы жылдары әлеуметтік кикілжің заманауи концепциялары
пайда болды. Олардың арасында Л.Козер, Р.Дарендорф және К.Боулдинг
концепциялары үлкен роль атқарады.
Американ зерттеушісі Льюс Козер 1956 жылы Әлеуметтік кикілжің
функциялары кітабын басып шығарды. Онда кикілжіңсіз әлеуметтік топтар
болады және қоғамдық жүйе мен оның ауасына да жағымды әсер етеді
функциональды консцепсиясы деген кикілжіңнің жағымды функционалды
консцепсиясы деген атқа ие болды. Егер әлеуметтік функциоанализмнен
әлеуметтік аналогиядан сырқатты көрсе, Козер керісінше кикілжіңнің
позитивті (жағымды) жағын негіздеуге тырысты. Қоғам тұрақтылығы – Л.Козер
пікірінше, ондағы дау дамайлы қарым-қатынастың болуы мен арасындағы
байланыстарға байланысты. Кикілжің көп қиылысқан сайын, қоғам мүшелерін екі
жаққа бөлу қиындай түседі. Яғни бір-бірінен тәуелсіз адамдар көбейген
сайын қоғам бірігуі оңайлай түседі.
Кикілжіңге қызуғышылық Еуропада да қайта жаңғырды. 1965 ж неміс
Ральф Дарендорф кикілжіңді белсенді жақтаушысы посткапиталистік және
индустриялды қоғам концепсиясын жақтаушы пропагандист. Германияда
Кластық жүйе және кластық кикілжің деген еңбегін басып шығарды. 2 жылдан
кейін Америкада Утопиядн тыс еңбегі жарық көрді, мұнда ол қоғамды құрудың
теориялық анализінің жаңа моделін ұсынды. Оның Қоғамның кикілжіңді моделі
концепсиясы антитропиялық дәрежеде жазылған, бұл әлем билігі кикілжің
және динамика үлгісінде құрылған.
Кикілжіңнің болуы емес жоқ болуы біртүрлі таңқаларлық және дұрыс
емес құбылыс деп тұжырымдады. Р.Дарендорф осы замандағы әлеуметтік
кикілжің деген келесі кітабында Дарендорф қоғамдық кикілжің анализіне
жүйелі болжам жасайды. Қазіргі кикілжіңнің алаңында негізінен әрбір
азаматтың құқығы.[14]
Сыни тұрғыдан қарағанда, ( В.Джаконини Италия) Дарендорф кикілжің
ішкі әлеуметтік сферамен сай келмейді. Оның үстемтаптары жаңа әлеуметтік
байланыстар орнатып, жаңа шекаралар жасауда. Қоғамда шетте қалғандардың
имигранттардың постматериалистік қоғамда анархализм болып көрінетін
экономикалық қажеттіліктер туындауы айтылады. Олар қайдан пайда болады
деген сұрақ қою ақымақтық және де өз үйлеріне кетуін талап ету де орнсыз.
Капитализм барлығына жағдай жасайды,географиялық арақашықтық жойылады деу
иллюзия.[20]
Біздегі кикілжің психологиясының тарихы жалпы алғанда, орыс халқындағы
конфликтологияның қалыптасу тарихымен тығыз байланысты. Сондықтан кикілжің
психологиясы да өз дамуында конфликтология жүріп өткен кезңдермен
салыстырылады.
1-кезең – 1924 жылға дейін. Бұл кезеңнің ішінде конфликтологиялық
идеялар адамдардың шынайы кикілжіңдегі мінез – құлық қағидалары, ережелері
мен тәсілдері тәжірибиелік білім ретінде туындайды және дамиды. Сондай–ақ
конфликтология мүдделеріне қатысты күштер мен күштеу мәселесі өнер мен
мәдениетте өз көрінісін табады. Алғашқы тастарға салынған суреттерде
адамдарға қатысты түрлі кикілжіңдер бейнелеген. Осы кезеңде кикілжіңдер
туралы алғашқы ғылыми білімдер де жинақтала бастады. Кикілжің психологиясы,
философия және кейбір басқа ғылымдар шеңберінде зерттелді, бірақ жеке
құбылыс ретінде бөлініп шықпайды. Орыс халқының кикілжің мәселесін
зерттеуге белгілі жазушы, зұлымдыққа күшпен қарсы шықпау теориясын
Л.Н.Толстой көрнекті орын алды. Ал қазақ халқының бас ақыны Абайдың
өлеңдері мен қара сөздерінде халқымызға қатысты дау – дамай мен кикілжің,
қақтығыстың рулар мен аталастар, ағайын мен туыстың, бауырлар мен күндестің
балалары арасында тууы туралы өзіндік көзқарастарын білдірді.
2-кезең – 1924-1990 ж.ж. Бұл кезең жекелеген конфликтология
салаларының, оның ішінде кикілжің психологиясының да пайда болу, қалыптасу
және даму кезеңі. Кикілжің әуелі (заңтану, әлеуметтану, жантану), ал кезең
соңына қарай оннан астам ғылымның шеңберінде жеке құбылыс ретінде зерттеле
бастады. Біздегі конфликтология тарихындағы екінші кезең төрт негізгі
сатыдан тұрады.
Заманымыздың заңғар жазушысы М.Әуезов, қазақ психология ғылымына
өзіндік үлесі бар ақын – жазыушылар Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов
т.б. шығармаларында да ұлтқа тән, оның ішінде батыр мен қорқаққа, бай мен
кедейге, күшті мен әлсізге қатысты кикиілжің мәселелерінің шешулерін өз
шығармалары арқылы халықтың түсінігін кеңейтуге түрліше тәсілдер мен
көркемдік пен тартымдылықты, озбырлық пен аярлықты шебер пайдалана отырып
жеткізді.
Бірінші саты – 1924-1934 ж.ж. Ол жарияланымдардың алғашқы толқынын
қамтиды. Кикілжің мәселесіне қатысты психологтар мен әлеуңметтанушылардың
алғашқы еңбектері шыға бастады. 1924 жылы орыс әлеуметтанушылары мен
психологтары П.О.Гриффин мен М.М.Могилевскийдің кикілжің мәселесіне қатысты
алғашқы еңбектері жарияланды. Екінші саты – 1935-1948 ж.ж. Жарияланымдардың
мүлде жоқтығымен сипатталады. Бұл Ұлы Отан соғысымен және тұтастай елдегі
жағдаймен байланысты болды. Үшінші саты – 1949-1972 ж.ж. Бұл кезеңде
кикілжің мәселесіне байланысты жыл сайын еңбектер жарияланып, алғашқы 25
кандидаттық диссертация қорғалды. Кикілжіңді жеке құбылыс ретінде
философияда, педагогикада, тарих және саяси ғылымдарда зерттеу басталды.
20-жылдан бастап 70-жылдардың ортасына дейінгі кезеңде кикілжіңдер
психологияық зерттеулерде фрагментті сипатта болғанына назар аудару қажет.
Кикілжіңді зерттеудің әдіснамалық және теориялық базасын қалыптастыру үшін
қажетті қорытындылайтын сипаттағы еңбектер болған жоқ. Бұл кезде
кикілжіңдер психологиясының дамуына Н.С.Кровчун, А.Д.Глоточкин,
Н.Ф.Феденко, М.Н.Дьяченко, М.Л.Гомелаурип, А.И.Ушатиков, А.И.Китов және
т.б. сияқты ғалымдар елеулі үлес қосты.
Төртінші саты – 1973-1989 ж.ж. Бұл баспалдақта, 70- жылдың екінші
жартысында жиналған эмпирикалық материалды теориялық ұғынуға әрекет жасаған
психологтардың еңбектері шығады (Н.В.Крогиус, 1976; А.И:Данцев,
Т.А.Полозова, 1977). Кикілжіңді психологиялық талдаудың ұғыну сызбасы
ұсынылды (Л.А.Петровская, 1977). Бұл кезеңде конфликтологиялық мәселелерді
зерттеуге психолог – ғалымдар Н.В.Гришина, А.А.Ершов, И.В.Пономарев,
А.Л.Свенцицкий, В.П.Галицкий, М.П.Крапивин және т.б. белсене қатысты.
Төртінші кезеңнің қорытындысы Ресейдегі кикілжің психологиясында аталмыш
құбылысты зерттеудің үш бағытының: ұйымдастыру, іс - әрекеттік және
тұлғалық қалыптасуы болды.
3-кезең – 1990 жылдан – қазіргі уақыт. Алғашқы пәнаралық зерттеулер
пайда болды. Конфликтология – жеке ғылым, ал кикілжің психологиясы оның
жетекші саласы блып бөлініп шыға бастады. Мақалалар мен еңбектер санының
шұғыл артуы байқалды (жылына 165-129-ға дейін), кикілжіңді зерттеуге және
реттеуге байланысты психологиялық орталықтар, топтар құрылды. Бұған
А.Л.Анцупов, Н.В.Гришина, Ю.А.Канатаев, М.М.Рыбакова, Б.И.Хасан,
А.И.Шипилов, В.А.Хащенко, Э.З.Хащенкожәне т.б. сияқты психолог –
зерттеушілер айтарлықтай еңбек сіңірді.[11,26,29,49,70,71,73,75]
Конфликтологиялық зерттеулердің сапасы көп жағдайда аталмыш жылы
құбылысты зерттейтін оннан астам ғылымдардың пәнаралық байланыстарының
сипатына тәуелді. Дәл осы пәнаралық зерттеулердің нәтижесінде
кикілжіңдердің пайда болу, даму және аяқталуының жекелеген емес, жалпы
заңдылықтарын анықтауға болады. Кикілжіңді зерттеу кезінде социобиологияны
қоспағанда, барлық басқа ғылымдар өкілдерінің еңбектерін қолданатын
философтар мен әлеуметтанушылар да өзара пәнаралық байланыстар бар. Бүгінгі
күнде социобиологтар мен математиктер өз ғылымдарында бар білімдерге сүйене
отырып қана оқшауланып жұмыс істейді.
Сондықтан, қазіргі кездегі маңызды міндет конфликтологиядағы пәнаралық
байланыстар мен пәнішілік өзара әрекеттесуді күшейту болып табылады.
Конфликтология салаларының кіріктірмелі барлық жекелеген конфликтологиялық
ғылымдардың теңдік ұстанымы негізінде жүзеге асуы тиіс. Сонымен бірге,
қазіргі кезде психология нақты жүйе құрушы ғылым рөлін атқарады. Бұл
мыналармен анықталады: біріншіден, психология кикілжіңнің түрін барлық
зерттейтін жалғыз ғылым болып табылады; екіншіден, психологияның нысаны –
барлық деңгейдегі кикілжіңнің орталық саласы болып табылатын шынайы адам;
үшіншіден, психологтар кикілжіңді зерттеу көлемі бойынша жетекші орын
алады; төртіншіден психология тек 1992 жылы конфликтологияның қалыптасу,
содан кейін көрсетілген білім саласының ұштасуы негізіндегі дау мәселесі
қойылып кейінірек зерттелді.
Бұл күнде әртүрлі ғылымдар кикілжіңді зерттеуде алға басып келе жатқан,
пәнаралық білімдер саласы – конфликтологияның қалыптасуына өз үлесін қосты.
Нақты ғылымда кикілжің мәселесін толық пайдаланудың салыстырмалы дәрежедегі
нақты өлшемдердің бірі – аталмыш мәселеге қатысты жарияланымдар мен
басылымдар. Психология кикиілжіңді зерттейтін ғылымдар арасындағы көшбасшы
болып табылады. Кикілжің мәселесіне байланысты жарияланымдардың жалпы
санының 20,4%-ы психологтардың үлесіне тиеді. Бұл кез келген әлеуметтік
және тұлға ішілік кикілжіңнің пайда болуы, кикілжің және аяқталуында
адамның үнемі анықтаушы себепті рөл атқаратындығымен байланысты. Кикілжің
психологиясынан басқа бұл құбылысты зерттеуге саясаттану мен әлеуметтану
айтарлықтай үлес қосты. Кикілжіңді зерттейтін ғылымдардағы басылымдардың
жалпы санының 58%- ы осы үш ғылымның өкілдерімен байланысты.
Тұлға ішілік және әлеуметтік психологияны зерттеуде шетел
психологиясының айтарлықтай өзіндік дәстүрі бар. Шамамен 100 жылдық кезеңде
жинақталған үлкен теориялық және эмперикалық материал әртүрлі бағыттар мен
теориялық бағдарламада көрініс табады. Кикілжің психологиясының тарихында
екі кезеңді шартты түрде бөліп көрсетуге болады: ХХ ғасырдың басы 50 –
жылдар және 50 – жылдардың соңы – қазіргі уақыт.Мұндай бөлу негізі кикілжің
мәселесінің психологияда қарастырылатын басқа мәселелер қатарынан бөлініп
шығу дәрежесіне байланысты болды. Ғасырдың бірінші жартысында кикілжің
зерттеудің жекелеген нысаны ретінде бөлінбеді, анағұрлым кең
тұжырымдамалардың құрамдас бөлігі ретінде қарастырылды. Психологтарды
зерттеудің орталық бағдары ретінде кикілжіңнің өзі емес, олардың салдары
немесе оған әкелетін себептердің кейбірі қызықтырды.[37]
50-60 жылдар арасында психологтардың ғылыми қызығушылығы тікелей осы
құбылысқа ауған зерттеулер пайда болды. Негізгі бағыттарға бөлініп,
кикілжіңнің психологиялық теориясының ұғымдық аппараты жасалды.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында шетелдік психологиялық зерттеулердің
негізгі бағыттарының ішінен кикілжіңдер төмендегіше іріктелді:
- психоаналитикалық (З.Фрейд, А.Адлер, К.Хорни, Э.Фромм);
- социотропты (У.Мак – Дугалл, С.Сигел және т.б.)
- этологиялық (К.Лоренц, Н.Тимберген);
- топтық динамика теориясы (К.Левин, К.Креч, Л.Линдсей);
- фрустрациялық – басқыншылық (Д.Доллорд, Д Берковиц);
- мінез – құлықтық (А.Басс, А.Бандура, Р.Сирс);
- социометриялық (Д.Морено, Э.Дженигс, О.Додд, Г.Гурвич);
- интеракционистік (Д.Мид, Т.Шибутани, ДШпигель).
Психоаналитикалық бағыт ең алдымен, адамға тән кикілжіңнің алғашқы
тұжырымдамаларын бірін жасаған Зигмунд Фрейдтің (1856-1939) есімімен
байланысты. З.Фрейд көбінесе, тұлға ішілік кикілжіңдермен шұғылданғанына
қарамастан, оның сіңірген еңбегі тұлға аралық кикілжіңдердің себептерін
бейсаналық кемістіктен іздеу қкжеттігін көрсетуі болады. Фрейдтің ізбасары
Альфред Адлер (1870-1937) тұлғаның шағын ортамен кикілжіңдерінің мазмұнын
жеке адамның толық жетілмегендігі мен біреулерінің басқаларынан басым болу
сезіміне қатысты әрекеттерінен көрді.
Карен Хорни (1885-1952), Эрик Фромм (1900-1980), Гари Салливен (1892-
1949) кикілжің табиғаты туралы түсінікті кеңейтті, оған әлеуметтік маңыз
беруге тырысты. Сонымен, Хорни жеке адам мен оны қоршаған ортаның
арасындағы кикілжіңдердің негізгі себебін жақын адамдар, бірінші кезекте
ата- ана тарапынан тілектестіктің жетіспеушілігі деп санайды. Фромм
бойынша, кикілжің қоғамда тұлғалық ұмтылыстар мен мұқтаждылықтарды іске
асыра алмауға байланысты пайда болады. [72]
20-30 жылдары кикілжің мәселесі әлеуметтік психологтардың назарын
аудара бастайды. Уильям Мак – Дугаллдың (1871-1938) пікірінше, қоғамда
кикілжіңдерден қашып құтыла алмайсың, өйткені адамдарға қорқыныш, айуандық,
өзін таныту т.б. сияқты әлеуметтік инстинкттер тән. Олар тұқым қуалау
арқылы беріледі, сондықтан адамдар үнемі жанжалдасады.
Кикілжіңдегі бағыттың бастамасы 30-жылдары австриялық жаратылыстану
ғылымының өкілі Нобель силығының лауреаты Конрат Лоренцтің (1903-1988)
еңбектерімен байланысты болды. әлемдік ғылымда тұңғыш рет ол әлеуметтік
кикілжіңдердің басты себебі: индивид пен тобырдың басқыншылығы деп болжам
айтты. Лоренцтің пікірінше, жануарлар мен адамдарда басқыншылықтың пайда
болу механизмдері ұқсас, ал басқыншылық тірі - организмнің тұрақты күйі.
Топтық динамика мәселесін зерттей отырып германдық әрі американдық
психолог Курд Левин жеке адам мен орта арасындағы тепе – теңдік бұзылған
кезде қосымшылық үстінде болатын мінез – құлықтың өзгермелігі жүйесі
тұжырымдамасын жасады. Бұл қосымшалық кикілжің түрінде көрінеді. Кикілжің
негізінде топ көшбасшысының іс - әрекетіндегі жағымсыз әрекетінен болуы
мүмкін. Левин кикілжіңді шешу жолдарын тұлғаның ұмтылыс аясы мен жеке
адамның өзара әрекеттесу құрылымдарын қайта құрудан көрді. Йельск
университетінің (АҚШ) психологтар тобы кикілжіңді жаңа фрустрациялық
басқыншылық болжамын ұсынды. Бұл тұжырымдамада кикілжіңнің биоәлеуметтік
себебі – жеке адамның басқыншылығы және әлеуметтік себеп – фрустрация
біріктіріледі.
Мінез – құлықтық бағыттың өкілдері кикілжіңнің себептерін адамның туа
біткен саналарынан ғана емес, сондай – ақ оның осы саналарды өзгертетін
әлеуметтік ортасынан да іздейді.
Джекоб Морено жасаған социометрия теориясы боиынша, тұлға аралық
кикілжіңдер адамдар арасындағы эмоциялық қатынастар күйімен , олардың бір –
бірімен қатынасына байланысты симпатиялар және антипатиялармен анықталады.
Символикалық интеракционизмнің негізін салушы – американдық психолог
және әлеуметтанушы Джордж Мит пен одан кейінгі Чикаго мектептері
өкілдерінің зерттеулері кең резонансқа ие болды. Олардың пікірінше,
кикілжіңдердің себептері әлеуметтік өзара әрекеттесу үрдісінде жатыр.
Жеке адам – орта қатынастарында ауытқудың пайда болу кезінде субьект ішкі
үйлесімсіздік пен жайсыздықты сезіне бастайды.оларды жоюға талпына отырып,
жеке адам ортаға бейімделу үшін белсенді әрекеттер жасайды.бейімделу
барысында кикілжіңдер пайда болады.
Кикілжіңнің зерттеу бағыттарын талдауды қарастыру кезеңі психологияның
дәстүрлі бағыттары негізінде олардың теориялық қалыптасқандығын көрсетеді.
Бұл бағыттар соңғы 40-45 жылда кикілжіңдерді зерттеу кезінде батыс
психологтары сүйенетін негіз болды. Мысалы 60-жылдары психоанализ бен
интеракционизм идеяларын синтездеу негізінде трансактілі анализ теориясын
жасаған американдық психотерапевт Эрик Берннің еңбектері жарияланды. Берн
бойынша тұлға құрылымы (Мен) үш компонентті қалыпты енгізді. Бұл бала,
ата – ана және ересек . Адамдардың өзара әрекеттесуі барысында
трансакциялар жүзеге асады. Егер қиылыспайтын трансакция іске асса, онда ол
кикілжіңсіз қатынастарды қамтамасыз етеді. Егер қиылыстан трансакция пайда
болса, онда ол кикілжіңге әкеп соқтыруы мүмкін болатын қарым – қатынас
үрдісінің бұзылуынан хабардар етеді.
Қазақ халқының сан ғасырлық өзіндік мінез-құлық мәдениеті туралы құнды
ой-пікірлер, оларды жастар бойында тәрбиелеудің көптеген мәселелері белгілі
ақын-жыраулар - Асан Қайғы, Ақтамберді, Бұқар жырау, Дулат Бабатайұлы т.б.
көркем шығармаларында көрініс тапқан.
Қазақтың ағартушы-педагогтары Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А.
Құнанбаев, Ш. Құдайбердиев, А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедов, М. Жұмабаев,
Ж. Аймауытов және т.б. жас ұрпақ бойында мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу
мәселесіне аса көңіл бөлген.
Республикамыздың көрнекті педагог-ғалымдары С.А.Ұзақбаева,
А.А.Қалыбекова, Т.Әлсатов, Қ.Б.Жарықбаев, С.Қалиев, Ә.Табылдиев,
Қ.Қожахметова, Ж.Ж.Наурызбаев т.б. еңбектерінде адамның мінез-құлық
мәдениетін қалыптастырудың этномәдени мәселелеріне тұжырымдамалы
көзқарастары келтіріледі. [39,40,41,42,43,44,45,46].
Сонымен бірге жас ұрпаққа көркем өнер арқылы, этика, эстетикалық
тәрбие беру мәселесін Ә.А.Қалыбекова, Е.Ш.Қозыбаев т.б. өз еңбектерінде
тарихи тәжірибелерді, мәдени ұлттық дәстүрлерді ескере отырып қарастырды
104,105.
Қазақстандық ғалым Қ.Б.Жарықбаев өзінің этнопсихологиялық
көзқарастарында жас ұрпақты ұлттық салт-дәстүр негізінде және ұлттық
менталитетімізге сай толеранттылыққа тәрбиелеудің қажеттігін баса
ескертеді.
Пс.ғ.д., профессор С.М.Джакупов өзінің танымдық процестердің
психологиясы атты еңбектерінде жас ұрпақты тәрбиелеуде бірлескен диалогты
танымдық іс-әрекетті ұйымдастыра отырып, кикілжің, қарым-қатынас
мәселелерін позитивті шешуді ұсынады.
Пс.ғ.д.,профессор Ж.Ы.Намазбаева өзінің жеке тұлғаның психологиясы
атты тұжырымдамалы еңбегінде кикілжің, тағы да туындайтын түрлі мәселелерге
байланысты жеке тұлғалық психологиялық әсер етудің психотехникалық озық
үлгілерін қолдануды ұсынады.
1.2. Кикілжің жағдайларының психологиялық-педагогикалық негіздері
Кикілжіңдер психологиясының тарихын қарастыра отырып, осы құбылыстың
қазіргі психологиялық тұжырымдарын зерттеуге көшеміз. Шетелдік сияқты
Ресейдегі психологияда да кикілжің мәні мен маңызы туралы қабылданатын
жалпы түсінік әлі қалыптасқан жоқ. Авторлардың бір бөлігі оны қақтығысу,
қарама – қарсы әрекет, қайшылық ретінде түсіндіреді. Кейде кеикілжіңді
қарым – қатынас, жағдаяттағы сәйкессіздіктер, тығырықтан шыға алмау
жағдайлары, бәсекелестік өзара әрекеттесу түрі ретінде түсіндіреді.
Кикілжің мәселесіне байланысты психологиялық әдебиетте бірнеше бағыттар
бөлініп көрсетіледі. Оларды жүйелеуге байланысты алғашқы әрекеттер
Р.Л.Кричевский мен Е.М.Дубовсийдің Психология малой группы (1991) атты
еңбегінде мазмұндалған. Тұлға аралық кикілжіңді талдаудың ұйымдастырушылық
жұмыс – бірлесіп жүзеге асырылатын әрекет – мақсаттылық – когнетивті үрдіс
сызбасын негізге ала отырып, төрт бағыт бөлініп көрсетіледі:
ұйымдастырушылық, іс - әрекет, мотивациялық және когнетивтік. Мотивациялық
бағыт тек қана батыс психологтарының еңбектерінде көрініс тапқан.
Ұйымдастырушылық және іс - әрекеттік сияқты бағыттарды бөліп көрсету сәтті
болып табылады. Ал, мотивациялық және когнетивті бағыттарға келер болсақ,
орыстың кикілжің психологиясында оларды ерекшеліктеріне қарамастан,
тұлғалық деп атауға болатын бір бағыт болып табылады. Кикілжіңдер қазіргі
ресейлік психологияда аталмыш құбылыстың мәнін қарастырудың
ұйымдастырушылық, іс - әрекеттік және тұлғалық сияқты үш негізгі бағыты
бөлініп көрсетіледі.[41]
Ұйымдастырушылық бағыттың мәні кикілжіңді ұйымның қызмет атқаруындағы
белгілі бір алауыздықтардың аталмыш жүйенің тұрақтылығын қамтамасыз ететін
байланыстардың бұзылу процесі немесе салдары ретінде қарастырудан тұрады.
Мұндай ұсынымды С.И.Ерена, А.Г.Ковалев, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz