Тоғызқұмалақтағы отау атаулары
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Тоғызқұмалақтың заманауи дамуы
Ғылыми жоба
Сынып оқушысы:
Жетекшісі:
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР---------------------5
КІРІСПЕ ----------------------------------- -----------------------------
------------------6
1 ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ – ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНЫ ... ... ... ... ... ... 8
1. Тоғызқұмалақ ойыны туралы жалпы мәлімет, шығу
тарихы ... ... ... ... 8
2. Тоғызқұмалақ ойынының басты ерекшеліктері---------------------- ----
--13
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 20
2.2 Зерттеуді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..20
3 ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ- ЗИЯТКЕРЛІК
ОЙЫН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.1 Тоғызқұмалақ ойынының қағидасы, заңдылықтары
... ... ... ... ... ... ... .22
3.2 Жарыстар, жарыс
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...27
3.3 Жарысқа қатысушының
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3.4 Тоғызқұмалақ ойынының қазіргі кездегі даму
деңгейі ... ... ... ... ... ... ..49
3.5 Тоғызқұмалақ –логикалық ойын, дамыту негіздері---------------------
---54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .58
ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 59
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Тұздық-тоғызқұмалақ ойынында құмалақ ұтудан басқа ойында бір рет отау
ұтып алуға болады. Бұл ережені тұздық деп атайды.
Атсырау-тоғызқұмалақ ойынында ойыншылардың бірінің отауларындағы
құмалақты бірінші тауысып алып ,жүріссіз қалуы атсырау деп аталады.
Мәдениет – адамзаттың қоғамдық-тарихи тәжірибе жинақтау барысында
түзілген материалдық және рухани құндылықтарының жиынтығы.
Даму – табиғатта, қоғамда және адамның түйсінуінде төменгіден жоғары
сатыларға өтудегі қимыл-қозғалыстардың, құбылыстардың, өзгерістердің
жалпылама үдерісі .
Дене дайындығы – таңдап алынған спорт түрінің әдістемелік
ерекшеліктерінің талаптарына сай жүзеге асырылатын арнайы мамандандырылған
үдеріс .
Үйрету – ең алдымен тәрбие берудің білім беру элементтерін меңгеруге
арналған педагогикалық үдеріс .
Әдіс – оқыту-тәрбиелеу үдерісінің маңызды міндеттерін жүзеге асыруға
бағытталған педагогикалық іс-шаралардың ауқымды жүйесінің ұйымдастырулығы
мен мақсаттылығын қамтамасыз етудің жолы, амалы.
Әдістемелік амал – педагогикалық үдерістің жекелей мәселелеріне
таңдаулы ықпал етуге мүмкіндік беретін әдісті қолданудың жекелей жолы .
Күш – адамның сыртқы кедергілерді жеңе алу қабілеті немесе оған бұлшық
ет ширығуы есебінен қарсы тұра алу қабілеті.
Ұлттық мәдениет – халықтың басқа халықтармен өзара байланысы
нәтижесінде алынған және өзіндік дамып-жетілуінде (соның ішінде этностық)
тіршіліктің барлық салаларында белсенді қолданылатын рухани-өнегелі,
материалдық, қоғамдық-саяси, технологиялық, ғылыми, философиялық, этикалық,
әсемдік және басқа құндылықтарының барлық тарихи жиынтығы.
Аннотация
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Халықтың қайнар ойларынан нәр алып,
өскелең ұрпақтың игілігіне жараған, адамзаттың ақыл-ой қабілеттерін
дамытуға негізделген рухани құндылықтардың бірі - зияткерлік ойындар. Оның
- жеке тұлғаның шығармашылық қасиеттерін дамытып, өзін-өзі қалыптастыруында
маңызы зор. Шахмат, тоғызқұмалақ, дойбы және го секілді ойындар - тек қана
спорт, өнер, ғалым ғана емес, олар жасөспірімдерді тәрбиелеудің маңызды
құралы.
Зерттеу нысаны – тоғызқұмалақ қазақ дене шынықтыруының этностық
педагогикасы ретінде.
Зерттеу мақсаты – тоғызқұмалақ арқылы қазақ халқының ұлттық дене
мәдениетін дәріптеу.
Зерттеу әдістері: ғылыми және ғылыми-әдістемелік әдебиет сараптамасы
мен жинақталуы; сауалнама жүргізу; педагогикалық бақылау.
Зерттеу міндеттері:
1. Тоғызқұмалақтың қазақ елінің жалпы мәдениет құрылымындағы өзіндік
орны.
2. Тоғызқұмалақтың заманауи даму деңгейін айқындау.
Зерттеудің әдістемелік негізін тарихи-педагогикалық құбылыстар мен
фактілерді зерттеудің жүйелі тәсілі құрайды.
Ғылыми жаңалығы:
- Тоғызқұмалақтың этностық-педагогикалық мазмұны ашылды;
- Тоғызқұмалақ негізіндеқазақ халқының дәстүрлі дене шынықтыру
құралдарына бүтін әлеуметтік-педагогикалық сараптама жүргізілді..
Қазақ халқының дәстүрлі ұлттық ойындарының теориялық сараптамасы
олардың өскелең ұрпақтың дене тәрбиесінің заманауи жүйесін жетілдіруде
қолданылуының үлкен болмысты педагогикалық мүмкіндіктерін көрсетеді.
Тәжірибелік маңыздылығы – алынған нәтижелер тоғызқұмалақтың заманауи
теориясы мен тәжірибесін ары қарай жетілдіруге мүмкіндік береді.
Аннотация
Актуальность темы исследования. В рамках акции "Дорога в школу" в школе-
гимназии № 7 имени С. Сейфуллина была организована благотворительная акция
"Дорога в школу", в которой приняли участие дети из малообеспеченных и
многодетных семей, дети - сироты и дети оставшиеся без попечения родителей.
Он имеет большое значение в развитии творческих качеств личности и
саморазвитии. Игры, такие как шахматы, тогызкумалак, шашки и го - это не
только спорт, искусство, ученый, но и важнейший инструмент воспитания
подрастающего поколения.
Объект исследования-тоғызқұмалақ как этническая педагогика казахской
физической культуры.
Цель исследования-популяризация национальной физической культуры казахского
народа через тогызкумалак.
Методы исследования: анализ и обобщение научной и научно-методической
литературы; анкетирование; педагогический контроль.
Задачи исследования:
1. место тогызкумалак в структуре общей культуры казахского народа.
2. определение современного уровня развития тогызкумалак.
Методическую основу исследования составляют системный подход к изучению
историко-педагогических явлений и фактов.
Научная новизна:
- Открытие этно-педагогического содержания тогызкумалак;
- На базе Тоғызқұмалақ проведена целая социально-педагогическая экспертиза
традиционных средств физической культуры казахского народа..
Теоретическая экспертиза традиционных национальных игр казахского народа
отражает большие реалистичные педагогические возможности их использования в
совершенствовании современной системы физического воспитания подрастающего
поколения.
Практическая значимость-полученные результаты позволяют дальнейшее
совершенствование современной теории и практики тогызкумалак.
Annoation
Relevance of the research topic. As part of the "Road to school" campaign,
a charity event "Road to school" was organized at the gymnasium No. 7 named
after S. Seifullin, which was attended by children from low-income and
large families, orphans and children left without parental care. It is of
great importance in the development of creative qualities of the individual
and self-development. Games such as chess, togyzkumalak, checkers and go
are not only sports, art, and science, but also an important tool for
educating the younger generation.
The object of research is togyzkumalak as an ethnic pedagogy of the Kazakh
physical culture.
The purpose of the research is to popularize the national physical culture
of the Kazakh people through togyzkumalak.
Research methods: analysis and generalization of scientific and
methodological literature; questionnaires; pedagogical control.
Research objectives:
1. the place of togyzkumalak in the structure of the General culture of the
Kazakh people.
2. determining the current level of development of togyzkumalak.
The methodological basis of the research is a systematic approach to the
study of historical and pedagogical phenomena and facts.
Scientific novelty:
- Opening of the ethno-pedagogical content of togyzkumalak;
- On the basis of Togyzkumalak, a whole socio-pedagogical examination of
traditional means of physical culture of the Kazakh people was conducted.
Theoretical expertise of traditional national games of the Kazakh people
reflects the large realistic pedagogical possibilities of their use in
improving the modern system of physical education of the younger
generation.
Practical significance-the results obtained allow further improvement of
the modern theory and practice of togyzkumalak.
КІРІСПЕ
1 ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ – ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНЫ
1.1 Тоғызқұмалақ ойыны туралы жалпы мәлімет, ойынның шығу тарихы
Тоғызқұмалақты Қойшылар алгебрасы деп те атайды. Себебі бұл ойынды
алғашында өрісте қойларын жусатып жіберген қойшылар ойнайтын болған. Жерден
ұя-шұңқырлар қазылып, құмалақпен ойналған бұл ойын қазір он сегіз отаудан
және екі қазаннан тұратын арнайы тақтада жүз алпыс екі таспен ойналады.
Тоғызқұмалақ ойыны – тақ сандар мен жұп сандардың өзара тартысы. Бастапқыда
әр отауда тоғыз құмалақтан орналасады. Ойынды солдан оңға қарай кез келген
отаудан бастап жүруге болады. Ол үшін жүріс жасалатын отаудан орнына бір
құмалақ қана қалдырып, қалған сегіз құмалақты түгелімен аласыз да, келесі
отаудан бастап әрбір отауға қолдағы құмалақ біткенше бір-бірден салып
шығасыз. Ойыншылардың мақсаты – неғұрлым көп құмалақ алу. Сондықтан ойын
үстінде әрбір ойыншы өз отауларындағы құмалақтарды шамасы келгенше жұп
ұстауға, қарсы жақтың отауларын тақ жасап отыруға тырысады. Тақ санды
отауларға үздіксіз шабуыл жасалады. Қазандарға ойыншылардың ұтыстары
жазылады.
Тоғызқұмалақ ойыншының жылдам ойлауына, есептеудің түрлі тәсілдерін
меңгеруіне ықпал етеді және бабаларымыздың осал адамдар болмағанына көз
жеткізеді.
Қазіргі кездері дүние жүзінде зияткерлік ойындарды мектеп
бағдарламасына енгізудің бай тәжірибесі қалыптасып келе жатыр. Мәселен,
тоғызқұмалақ ойыны Қазақстан Республикасындағы қазақ-түрік лицейлерінің
мектеп бағдарламасында орын алған. Жыл сайын тоғызқұмалақпен шұғылданушы
жастардың ішінде мектепті алтын белгімен бітірушілердің саны да артып
келеді.
Жалпы алғанда зияткерлік ойындар жас ұрпақтың есте сақтау қабілетін
арттырып, логикалық және түйсіктік ойлау жүйесін дамытып, оның сабырлығы
мен алдына мақсат қою қасиеттерін арттырады. Қиын және анық емес
жағдайларда шешім қабылдап, оаған жауап беруге үйретеді. Зияткерлік
ойындарда сана-сезімнен басқа, тұлғаның шығармашылық қасиеттері де қатар
дамиды. Ол үшін арнайы есептер мен этюдтер пайдаланылады.
Тоғызқұмалақ – әлемдік мәдениетінің озық үлгілерімен бой теңестіре
алатын зияткерлік (интеллектуалдық) ойын, логикалық ойлау өнері. Археолог-
ғалымдарының пайымдауынша ойынның пайда болу мерзімі 4000 жыл шамасын
қамтиды. Жасөспірім ұрпақтың дене шынықтыру тәрбиесімен қатар, ақыл-ойынын
дамуына да зор мән берген бабаларымыз осы ойынды ойлап тауып, зердегілік
және зияткерлік даму құралы ретінде қолдан Тоғызқұмалақ ойыны бүгінгі күні
елімізде өрлеу, өркендеу дәуірін басынан кешіріп отырғанымен, ұлттық
ойынның қыр-сыры толықтай ашылған жоқ. Ұлттық мұраның жас ұрпақтың рухани
деңгейі мен ойлау жүйесін дамытудағы орны әлі зерделенбей отыр. Ежелгі
көшпенділердің тоғызқұмалақты қандай мақсаттар үшін ойлап тапқаны, оның
алғашқы қызметтік мәні де айқындалған жоқ. Сондықтан алдағы уақытта ұлттық
ойынның беймәлім қырларын, әсіресе, ұсақ заттарды ұстағанда, оның ми
қозғалысына әсерін тоғызқұмалақ ойыны арқылы зерттеу жүргізу - уақыт
еншісінде.
Француз тілінен аударылғанда "этюд" - зерттеу деген мағынаны білдіреді.
Яғни зияткерлік ойындарда этюдті шешу дегеніміз - ізденудің жолы,
шығармашылық қабілеттерді дамытудың таптырмас көзі.
Тоғызқұмалақ ойыны да зияткерлік ойындардың күрделі түрі ретінде мұндай
композициялық ерекшеліктерден кенде болмаса да, әлі күнге дейін тек этюд
жанры ғана дамып отыр.
Тоғызқұмалақ ойындары - жоғарыдағы зияткерлік ойындардың ішінде ең көп
тарағаны және түркі халықтарының кқпшілігінде кездеседі. Тоғызқұмалақ
секілді ойындар кездерден әр түрлі пішінде Орта Азия және Қазақстаннан
бастап, Индия, Кариб аралдары, Египет, Шри Ланка, Солтүстік Африкаға
дейінгі аралықтағы жерлерде таралған. Мұндай ойындар - "Калах", "Мангала",
"Овари", "Бао", "Жонглак", "Габата", "Енкешуй","Вари" және тағы басқа
атаулармен көптеген елдерге белгілі болған. Еуропа ғалымдары бұл ойындарға
әлемдік зерттеулерде "мангала" деген ат берген. "Мангала" араб тілінен
аударғанда "жылжыту", "қозғау" деген мағынаны білдіреді.
Тоғызқұмалақ ойынының ережелері де алғашқы кезде бір ізді болған жоқ.
Ұлттық ойынды зерттеген ғалымдардың еңбектерінде бұл ерекшеліктер нақты
көрініс тапқан. Тоғызқұмалақ туралы зерттеулер ХІХ ғасырда шетелдік
этнограф тарапынан жүргізілді. Бірақ олар тек қана ойынның атауы мен
ережелеріне ғана тоқталып, олардың кездесетін өңірлерін айтумен ғана
шектелді.
Қазақ халқының ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев
тоғызқұмалақ ойынын ерекше мадақтаған, әсіресе Абай бұл ойынды сүйсініп
ойнаған. Тоғызқұмалақты ойнау үшін Абайдың ауылына көне ойынның шеберлері
мен ойыншылары әдейі жиналады екен. Абай бос уақытында ойынды ұйымдастыру
үшін үнемі ойын тақтасын алып жүрген.
Тоғызқұмалақ - 4 мың жылдық тарихы бар, қазіргі уақытта әлемге әйгілі
зияткерлік ойындардың ішінде ерекше маңызға ие ата-бабамыздан қалған асыл
мұраларымыздың бірі. Республикамыздың әр түкпірінен табылған, тасқа қашалып
қалдырылған тоғызқұмалақ тақтасының бейнелері де ойынның өте ертеде пайда
болғанынан хабар береді.
Өткен ғасырдың 60-жылдарында Орталық Комитетке ашық хат ұйымдастырып,
тоғызқұмалақ ойынының ұрпақ үшін қажет екенін дәлелдеп, араша түскен зиялы
қауым өкілдері К.Каукетаев, Р.Абдулдин және осы өнерді серік еткен М.Әуезов
пен Қ.Қуанышбаевтар ойынның қазіргі заманға аман-есен жетуіне зор еңбек
сіңірді.
Тоғызқұмалақ ойыны республикалық деңгейде Қазақстан Республикасы,
Қырғызстан, Моңғолия, Ресейде, Алтай мен Қаратай-Шеркессия елдерінде
ойналады. Қытайда және Еуропа елдерінде ойынды ақпараттық жағынан
насихаттап отырған көптеген жанашырлары бар. Американың Нью-Йорк
қаласындағы Аляска Университеті Тоғызқұмалақ ойынын зерттеумен айналысып
отыр. Қазақстан Республикасында қазір спорт түрі ретінде Тоғызқұмалақ
қанатын қеңге жайып, танымал ойын болып дамуда.
Өте қызық әрі терең ойлауды талап ететін халқымыздың даналығын
көрсететін ұлттық ойындардың бірі –тоғызқұмалақ. Халқымызбен бірге жасасып
келе жатқан тоғызқұмалақ ойыны қазір кең тарап, дамып жетіліп келеді (1
сурет).
Көшпелі халықтың өмірінде бүтін сандардың төрт амалын есептеп шығару
осы тоғызқұмалақ ойыны арқылы арқылы қалыптасқан. Сондықтан да бұл ойын
малшы математикасы деп аталған [1, 2]. Шындығында бұрын далада кездесе
кеткен екі малшы осы ойындағы қазан мен отаудың орнын жерді шұқып оя
қойып, дорбаларында жүрген қойдың кепкен 81 құмалағын әр отауға тоғыз-
тоғыздан бөліп салып, бірден ойнай беретін болған.Тоғыз құмалақ ойыны қай
кезде шығып,қалай қалыптасқаны қазірше белгісіз.Ал, негізінде ,қазақстан
жеріндегі жартастардың немесе төбенің үстіндегі тегіс тастың бетіне
1 сурет – 4 мың жылдық тарихы бар тоғызқұмалақ ойыны
ойып салған тоғызқұмалақ тақтасы бейнесінің қазірге дейін сақталуы бұл
ойынды халқымыз көне заманда ақ ойнағанын аңғартады. Мәселен, Қаратау
қаласына таяу жердегі Ақшұңқыр деген тастөбенің үстіне тоғызқұмалақтың
отаулары мен қазандары қашап ойылған.Бұл тақтаны қай кеэде кім ойып
жасағаны әлі белгісіз. Ал жасау мақсаты, әрине, белгілі. Өйткені, малшылар
Ақшұңқыр тас жотасынан төңіректегі малды қарай отырып, төбенің үстінде
тоғызқұмалақ ойнаған.Тоғызқұмалақ ойынының тақтасы Тарбағатай тауының
Сайқан жоталарындағы және Қоржынбай жайлауының етегіндегі жартастарға ойып
салынғаны белгілі болып отыр [3, 4, 5].
Осындай тарихи деректерге сүйеніп, тоғызқұмалақты көшпелі қазақ
халқының өмірімен бірге жасасқан,оның ұлттық ойындарының бірі деп толық
айтуға балады.Ойын ойлауды ұштайды, есте сақтау қабілетін, математикалық
ойлауды дамытады. Ойынның көптеген тәсілдері бар. Ол ойыншыдан аса
төзімділікті, қорғану тактикасын шабуыл жасау әрекеттерімен шебер
ұштастырып отыруды талап етеді [6, 7, 8, 9, 10].
Тоғызқұмалақ ойыны әсіресе соғыстан кейінгі жылдары кеңінен дами
бастады. Әлемдік өркениеттің дамуына елеусіз үлес қосып, ғажайып
құндылықтармен бірге қаншама туындыларды дүниеге әкелген түркі халықтары
адамзаттық дамудың көшінен кеш қалып көрген емес. Елбасы атап көрсеткендей:
Тұңғыш рет әлемге өнеге болған ортақ шаңырақ – киіз үйді, темірді,
шалбарды, жебені, етікті және өкшені, үзеңгіні ойлап тапты. Сондай-ақ
адамзаттың ақыл-ойының жемісі болып табылатын зияткерлік ойындарды ойлап
тауып, болашақ ұрпағын ержүректілік, отансүйгіштік сияқты қасиеттермен
бірге зиялылыққа, шебер ойлау мен шыдамдылыққа тәрбиелеп баулып отырды.
Түркілердің дене тәрбиесі мен ақыл-ой ойындарына қатты мән беріп, дамытып
отырғаны жөнінде М.Қашқаридың Түбі бір түркі тілі атты еңбегінде де
кездеседі. Еңбекте қарастырылатын қарағұны, ілекеш, шөген, көшүрме
сияқты ойындардың қатарына зияткерлік тоғызқұмалақ ойынын да жатқызуға
болады (2 сурет) [11, 12].
2 сурет - Тоғызқұмалақ – жияткерлік ойыны
Тоғызқұмалақ ойынында қандай бағыт таңдау да, болашақ жеңіс үшін нақты
жоспар құру да отауларда орналасқан құмалақтар арқылы шешіледі. Ал
құмалақтарды отауларда өз қалауыңызша орналастыру үшін қай отаудан бастап
жүру немесе қарсы отаудан жауап беру, қай отауда құмалақтарды көп ұстамау
және ойында маңызды боп есептелетін тұздыққа ие болу үшін қай отауды таңдау
мұның барлығы отаулар жөніндегі толық түсінігіңізге тікелей байланысты [13,
14].
2. Тоғызқұмалақ ойынының басты ерекшеліктері
Тоғызқұмалақ ойынының өзіне тән басты ерекшелігі –ол аса күрделі
жабдықты қажет етпейді. Сондықтан да ертеректе ойыншылар кездескен бетте
жерден кішкентай шұңқырлар қазып, ойын тақтасын дайындай қойған.Барлық
құмалақты салатын шұңқырды-қазан,тоғыз-тоғыздан құмалақ салатын шұңқырды-
отау деп атаған [15, 16, 17].
Тоғызқұмалақ ойынында қарама-қарсы 2 қатар орналасқан барлығы 18 отау
бар. Отаулар екі жаққа тоғыз-тоғыздан бөлінген. Алғашқы кезде әрбір отау
а әрпінен бастап тоғыз отаудан солдан оңға қарай а, б, в, г, д, е, ж, з,
и әріптерімен белгіленген. Бұл отауларға әріптік белгілер қойған Ш. Ыбыраев
болатын. Алайда ойынды бұлай белгілеп жазу кезінде қиындық туғызғандықтан,
1974 жылдан бастап әріптік белгіден сандық белгіге көшірілген. Оның авторы
– С. Тілеубаев. Ойыншының бірінің тоғыз отауына берілген атау екінші жақтың
да отауларының аты болып табылады. Калах ойынында отауларға реттік
нөмірлеу қойылса, ұлттық ойындағы отау аттары ұзақ жылдар ойнаған шебер
ойыншылардың тәжірибесіне сүйеніп қойылған. Әрбір отау атын ойлап тапқан
ойыншының аты белгісіз болғанымен, бабаларымыздың бұл қойған аттарынан
ойынды терең меңгергені байқалады [18].
Тоғызқұмалақ ойынындағы отау аттары қазіргі кезде төмендегіше аталады (1
кесте):
Мұндағы қырғызша аталуының екі нұсқасы да қырғызстандық зерттеушілер
Т. Орозобаков пен А. Чылымовтың көрсетуі бойынша беріліп отыр. Белгілі
түркітанушы С. Аманжолов отау атаулары және олардың ойын барысындағы
қызметі туралы мынадай деректер келтіреді:
1-отауды Құйрық я Арт дейді. Себебі, ондағы құмалақтар көпке дейін
өзгермей, түгел қалып отырады.
2-отауды Тектұрмас дейді. Себебі жүріс көбінесе осы отаудан
басталады.
3-отауды Атөтпес дейді. Оның себебі, қарсы жақтың аты бұған түспей
кете алмайды.
4-отауды Жаман үй дейді. Себебі қарсы жақтың адамы бұл жерден үнемі
жеп отырады.
1 кесте – Тоғызқұмалақтағы отау атаулары
Отау Қазақша атауы Қырғызша атауы Қарақалпақша
нөмірлері атауы
№ 9 отау маңдай ооз куу моюн маңлай
№ 8 отау көкмойын көк моюн Көк моюн Көк мойын
№ 7 отау қандықақпан эки тишти эки тишти қаңлы қақпан
№ 6 отау белбасар ак колтук ак далы бел басар
№ 5 отау бел бел бел бел
№ 4 отау атсыратар далы белдин алды атсыратар
№ 3 отау атөтпес текилдек уй жаман үй ат өтпес
№ 2 отау тектұрмас ат өтпес ат өтпес тектурмас
№ 1 отау Арт куйрук куйрук арт немесе
таңлық
5-отауды Бел дейді. Бұл екі орталық аса қауіпті емес.
6-отауды Сары дала дейді. Себебі бұл жүріске де, тұздық алуға да
ыңғайлы жер.
7-отауды Қосан жылаған дейді. Оның себебі – бұрынғы заманда Қосан
деген ойыншыны тағы бір ойыншы дәл осы 7-отауда әлденеше рет тұздыққа
отырғызыпты, соған ыза болып жылапты-мыс.
8-отауды Көкмойын дейді. Себебі мұнда да көптен-көп тұздық алынатын
көрінеді және бұл жерге көп құмалақ жиналып қала береді.
9-отауды Аққасқа дейді. Себебі, бұл шұңқырда құмалақ көп жатады.
Ойыншы бұл отаудан өз құмалағын шығарса-ақ, қарсы жақтың отауына түседі,
бірден оған аттап түсу ойыншыға пайдалы болмайды. Өзін жауып кетіп барып
жүрсе, әрине, тиімді болады , – дейді.
Ал ұлттық ойындарды зерттеуші Т. Сұлтанбеков: Отау аттары кездейсоқ
қойылмаған. Мәселен, ойынның алды және арты болады. Алды тоғызыншы отау –
Маңдай, Арты – бірінші отау.
Екінші отаудың Тектұрмас аталуының себебі – онда құмалақ көп жатпайды.
Бұл отау – қарсы жақтың шабуыл объектісінің бірі. Оған көбінесе тұздық
жасалу қаупі туып отырады (тұздық дегеніміз – отау беру, яғни сол отаудан
айырылып қалу).
Үшінші отау – Ат өтпес. Бұлай аталу себебі бұл отаудан – ат, яғни
құмалақ ешқашан айырылмайды.
Төртінші отау – Атсыратар (жүрістің, құмалақтың таусылуы). Бұл отаудың
атсыратар болып аталуының себебі – ойын аяғы осы отаудан басталғанда,
құмалақ тез таусылады. Сол сияқты ойын басында осы алғашқы үш отаудан ойын
бастаған ойыншы да жүрісі тарылып, тез атсырауға түседі.
Бесінші отау – Бел. Нағыз орта болғандықтан, бел деп аталады.
Алтыншы отау – Белбасар. Белбасар аталуының себебі – ойын басында бұл
отаудың құмалағы қарсы жақтың беліне дәл жетіп жатады.
Жетінші отау – Қандықақпан. Көбінесе есептен жаңылдыратын қауіпті отау. Бұл
отаудың тұздығы позицияда үлкен осалдық тудырады.
Сегізінші отау – Көкмойын. Қандықақпаннан кейінгі осал жер. Бұдан да
тұздық беру аса қауіпті. Кейбір ойыншылар бұл отауды алқым деп атайды.
Тоғызыншы отау – Маңдай. Бұл отаудың өзіндік қасиеті басқа отаулардан
ерекше, яғни бұдан тұздық алынбайды – дейді .
Қытайдағы зерттеуші Е. Әбілқасымұлы Асық, бестас, дойбы, тоғыз құмалақ
атты еңбегінде тоғызқұмалақ отауы аттарына мынадай түсінік береді және бұл
алдыңғы зерттеушілердің мәліметтермен сәйкес келеді: Сонымен солдан оңға
қарай әр екі жақтың 1-отауы құйрық немесе арт деп аталады.
Мұның себебі ойын барысында 1-отаудағы аттардың саны көп өзгермей баяғы
қалпын сақтап отырады. 2-отау жүріс көбірек басталатындықтан, тектұрмас
деп аталады. 3-отау қарсы жақтың жүрген аты көбірек түсетіндіктен ат
өтпес деп аталады. 4-отау әр екі жаққа да тиімсіз деп, аттардың көбірек
желінетін жері болғандықтан жаман үй немесе атсыратар деп аталады. 5-
отау тоғыз отаудың дәл ортасы әрі басқа отаулармен салыстырғанда біршама
қауіпсіздеу болғандықтан бел деп аталады. 6-отау жүріске де әрі ұтысқа да
қолайлырақ болғандықтан сары дала деп, кейде 5-отау – белдің қасында
болғандықтан белбасар деп те аталады. 7-отау әр екі жақтың да жүрген
аттары көбірек келіп түсетіндіктен қанды қақпан деп аталады. Кей
аңыздарда Қосын атты бір ойыншы басқа бір ойыншымен сайысып, дәл осы қанды
қақпан аталатын 7-отауда қатарынан бірнеше рет ұтылып, соңында жеңілгеніне
намыстанып жылаған екен-міс. Сол себепті 7-отауды кейде Қосын жылаған деп
те атайды. 8-отау ойын барысында ат көбірек жиналып, ұтысқа тиімдірек
келетіндіктен көкмойын деп аталады. 9-отау аттары шықпай көбірек
сақталатындықтан көкқасқа немесе маңдай деп аталады [19, 20, 21, 22,
23, 24, 25, 26].
Сонымен қатар түркі халықтарының зияткерлік ойындарын зерттеуші ғалым
М.Шотаев Таңғажайып тоғызқұмалақ еңбегінде төмендегідей мәліметтерді
ұсынады: Кентаулық шебер Т.Құдияров тоғызқұмалақты әскери ойынға жатқызып,
осы отаулардың орналасу ретіне өзгеше көзқарас ұстанады. Яғни ойындағы 9
отау – белгілі бір мемлекеттің, көшпенділер үшін қағанаттың құрылымы.
Мәселен,
№ 1 отау – жаяу әскер. Бұл отаудағы құмалақ бірден жойылып отырады.
№ 2 отау – шекара. Бұл отаудағы құмалақ үнемі шабуылға ұшырайды.
№ 3 отау – қорған. Бұл отаудан аттап өту үшін қосымша күштер
құмалақтар керек. Алдындағы қос отауда құмалақ бір-бірден жатса,
қорғаннан аттай алмайды.
№ 4 отау – штаб. Артқы және алдыңғы шепті байланыстырады.
№ 5 отау – уәзір орны.
№ 6 отау – мұрагер (ханзада) орны.
№ 7 отау – ханның сарайы.
№ 8 отау – қор-қазына. Барлық дүние-мүлік, байлық осы орында сақталады.
№ 9 отау – халық мекендейтін орын. Бұл отаудан тұздық алынбайды .
Негізінен отау аттарының мағынасын түсіну үшін ойынның ерекшелігіне мән
беруіміз керек. Бұл ерекшеліктер ойын бастамаларына, тұздыққа және
атсырауға тікелей байланысты [27].
Жоғарыда көрсетілгендей зерттеушілердің көрсеткен отау атаулары
негізінен ұқсас болып келеді. Алайда осы отауларға түсінік бергенде ішінара
қарама-қарсы пікірлер де кездеседі. Мысалы № 1 отауды С. Аманжолов пен
Е. Әбілқасымұлы арт немесе құйрық деп аталады, себебі мұндағы
құмалақтар көпке дейін таратылмай сақталып отырылады деп көрсетсе,
тоғызқұмалақ шебері Т. Құдияров бұл отаудағы құмалақ бірден жойылып
отырады - дейді. Қазіргі тәжірибе көрсетіп отырғанындай № 1 отаудағы
құмалақтар тез таратылып кетеді, себебі бұл қарсыластың кез келген уақытта
шабуылға ұшырауы мүмкін бірден-бір отау. Бұл әрине тиісінше ойыншының өз
жоспарын еркінен тыс өзгертуіне әкеп соқтырады. Егер ойынды түркілердің
әскери танымдық ойыны ретінде қарастырсақ, онда бірінші отауды сол қанат,
тоғызыншы отауды оң қанат деп атауға да болады. Бір қызығы, бұл отауды
қарақалпақ халқы таңдық немесе таңлық деп атайды екен. Сөздің түбірі
таң болғандықтан, бұл жерде уақыт категориясы көрініп тұр. Алғашқы отауды
күннің шығуымен, яғни алғашқы уақыт мерзімімен атауы түсінікті [28, 29].
№ 2 отау тектұрмас деп аталады. Бұл отау да, бірінші отаудағы сияқты,
қарсыластың шабуыл обьектісіне тез ұшырайтын болғандықтан, құмалақтар ұзақ
уақытқа жинала бермейді. Отаудың бұлай аталуы, біздің ойымызша, тектұрмас
отауынан тұздық алынса, бұл отаудың алдындағы бірінші отауда жатқан
құмалақтар текке тұрмайды: не қарсыластың шабуылына ұшырап меншігіне
айналады, не тұздыққа еріксіз тасталады [30].
№ 3 атөтпес отауының бұлай аталу себебін зерттеушілер қарсы жақтың аты
бұған түспей кете алмайды (С. Аманжолов), бұл отаудан ат, яғни құмалақ
ешқашан айырылмайды (Т. Сұлтанбеков) деп түсіндіреді. Бірақ бұл
пайымдауларға қарағанда Т. Құдияровтың бұл отаудан аттап өту үшін қосымша
күштерқұмалақтар керек, алдындағы қос отауда құмалақ бір-бірден жатса,
қорғаннан аттай алмайды деген тұжырымы әлдеқайда дәлелдірек. Себебі отау
атауының өзі айтып тұрғандай жеткілікті мөлшерде аттар болмаса бұл отаудан
ат өтпейді. Сондықтан отауды атжетпес деп атауға да болады.
№ 8 отау - көкмойын. Көкмойын сөзін С. Аманжолов асау жылқының мойнына
құрық салғанда ол шапшып көкке ұмтылып, мойын тұсы тіптен көгеріп ісініп
кетеді деп түсіндіреді. Кейбір зерттеушілер тұздықты көкмойын oтауынан алу
өте тиімді, себебі құмалақ көп жиналады деп есептеген. Мұндай мәліметтер
қытайлық ғалым Е. Әбілқасымұлының еңбегінде де кездеседі. Мойнынан қысылып
қылқынған ойыншыны жеңу өте оңай болады деп ойлаған. Отаудың алқым деген
атауы да бар. Халқымызда алқымынан алды деп жатады. Мағынасы – жанын
қысты, қыспаққа салды. Сондай-ақ жаны мұрнының ұшына келді деген түсінік
бар. Ал мұрынның ұшына келместен бұрын жан алқымға тақалады. Демек
көшпенді халықтардың № 8 отауды және ол отаудан алынатын тұздықты маңызды
деп есептеуі заңды [31, 32].
Тоғызқұмалақ ойынындағы ерекше отаулардың бірі № 9 маңдай отауы.
Отаудың ерекшелігі бұдан тұздық алынбайды. Бұл туралы зерттеуші М. Шотаев:
Қазақы дүниетанымда маңдайың ашық болсын деген ұғым бар. Міне осы түсінік
тоғызқұмалақтағы № 9 отаудан тұздық алмау ережесіне жақын келеді. Көнедегі
тәжірибелі ойыншылар маңдайдан тұздық алу, ойында ұтылумен пара-пар деп
есептеген – дейді . Отаудың сонымен бірге аққасқа, көкқасқа деген
аттары да бар. Мұны екі түрлі пайымдауға болады. Термин адамға да, малға да
қатысты қолданылады. Қасқа – малдың маңдайында болатын ұзынша келген ақ
түсті жолақ. Мал атаулының дене мүшелерінің ең бірінші көрінетін алды
маңдайындағы қасқасы болса, отаулардың ең алды маңдай. Сондай-ақ қасқа
бас деген сөз бар, маңдай шашы жоқ адамға айтылады. Қарапайым түсінік –
маңдай шашы жоқ адам қасқа бас болса, тұздығы жоқ отау маңдай деп аталады
[33].
Қайсыбір ойын түрінде болмасын кездесетін терминдер мен ережелерін
сараптау арқылы сол халықтың дүниетанымын, болмыс-бітімін, қоршаған әлем
туралы таным-түйсігін, ең бастысы олардың күнделікті тіршілігін бағамдауға
болады. Олай болса біз қарастырып өткен тоғызқұмалақ ойынының бір қырының
өзі ертедегі түркі халықтарының тарихына, әдет-ғұрпына бойлай енуімізге
мүмкіндік береді. Жылдың наурыз айынан бастап Қазақстан Республикасы
Тоғызқұмалақ Қауымдастығының www.9kumalak.com ресми сайты жұмыс жасай
бастады.
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Зерттеу әдістері
Қазақтардың ұлттық ойындары мазмұнының ғылыми-әдістемелік және
педагогикалық негіздемесін зерттеу қағидалы-ғылыми және нақты-әдістемлік
мәнді бірқатар ережелерді түзуге мүмкіндік берді.
Біздің пікірімізше, таңдап алынған тақырып мәселелерінің шешімі
қағидалы, орнықты, мазмұнды және қажетті, яғни біршама толық болып
табылады.
Зерттеу барысында ғылыми әдебиеттер сараптамасы, сауалнама жүргізу,
сарапшылармен сұхбаттасу сияқты бірқатар әдістер қолданылды.
2.2 Зерттеуді ұйымдастыру
Ғылыми және ғылыми-әдістемлік әдебиеттер сараптамасы
Қазақ халқының ұлттық ойындары мәселелері бойынша әдеби мәліметтер
сараптамасы бірқатар жайттарды анықтауға мүмкіндік берді:
- ұлттық дене мәдениеті салаларыі;
- ұлттық спорт түрлерін, соның ішінде саятшылықты болашақ ұрпақты
денелік тәрбиелеуде қолдану мәселелері;
- бағдарламалық материалды және т.б. жүзеге асыруда оқу-шынықтыру
қызметін ұйымдастыру.
Сауалнамалық сұрақ-жауап алу
Сауалнама мақсатты-бағытты болды, сырттай, жеке басылы жүргізілді.
Осы жағдайды ескере отырып, сауалнамалар әрбір оқушыларға жекелей
жүргізілді, олар оны өз бетімен толтырды. Сұрақтың ішінде ашықтары да,
жабықтары да болды. Олар біршама тиімді нұсқаларын (дене тәрбиесінің
құралдарының, түрлерінің және ұйымдастырылуының) келтіру қарастырылды.
Сұрақтардың бір бөлігі бақылаулы бағытты болды.
Ақсақалдармен сұрақ-жауап жүргізу дене тәрбиесі күйіне тікелей
бағалама беру, оның құралдарының, жаңа түрлерінің деңгейін анықтау арқылы
жүргізілді. Мектептегі ауыл арасындағы үлкен ақсақалдардан сұрақ
жауаптар алынды. Оның көмегімен тұрғындардың қазақтың ұлттық спорт
түрлеріне, ұлттық қимыл-қозғалысты спорт түрлеріне және дене жаттығуларына,
оларға қойылатын талаптарға деген көзқарасы анықталды.
Сұхбат алу, егер қандай да бір себептермен сұрақ-жауап жүргізу
қиындық туғызып, тиімсіз болса жүргізілді. Оның барысында
әңгімелесушілердің қазақтың ұлттық спорт түрлерімен, ұлттық қимыл-
қозғалысты ойындар мен дене жаттығуларымен шұғылдану мәні мен түрлері
туралы көзқарастары мен пікірлері қарастырылды.
3 ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ – ЗИЯТКЕРЛІК ОЙЫНЫ
3.1 Тоғызқұмалақ ойынының қағидасы, заңдылықтары
Ереже тақтада ойналатын зияткерлік ойынға қатысты, әрі ойын барысында
кездесетін барлық жағдайды ескере бермейді және ұйымдастыру мәселелерінің
барлығын қамти алмайды. Ереженің бабымен толық реттелмейтін жағдайлардың
шешімі, ережеде қаралатын ұқсас жағдайлардың негізінде жарыстың Бас
төрешілер алқасының жиналысында қабылданады. Ереже төрешілердің қажетті
құзіретке ие, ой-білімі жеткілікті және үнемі нақты болатынына сүйенеді.
Тоғызқұмалақ ойынының мәні - адамға үйлесімді (гармониялық) тәрбие
беру, кез-келген жанның ақыл-шыңдау, ми қызметін дамыту және қоғам
алдындағы жауапкершілігін арттыру.
Тоғызқұмалақ - бабаларымыздың ұрпағына қалдырған баға жетпес сыйы,
рухани құндылығы, аманаты. Бұл ойын ең жетілген спорт түрлерінің бірі
ретінде адамзатты жаңа шыңдарға жетелейтін ойы кең, рухы биік, саналы
тұлғаларды тәрбиелеудің қуатты құралы бола алады.
Заңдылықтары:
- тоғызқұмалақ ережелерін қолданудың бір ізділігін қамтамасыз ету,
жарыс өткізу жүйесін бір қалыпқа келтіру;
- спорттық шеберлікті және зияткерлік қабілетті арттыру;
- ұлттық ойынды халық арасында кеңінен насихаттау және ары қарай
дамыту.
Ойыншы ұстанымы
Ар-ұждан - бұл ойыншының басты ішкі адамгершілік қасиеті, оның айбыны,
ізгі жаны және таза ары.
1. Өз отанының адал азаматы болу.
2. Шығармашыл, өз ойлары мен істерінде дербес, іс-әрекеттері мен
ниеттерінде игілікті де парасатты болу.
3. Қандай жағдайда болмасын сыпайылық пен кішіпейілділік танытып, өзін-
өзі ұстай білу, белгіленген қоғамдық тәртіп ережелері мен жеке адамдар
қарым-қатынастарының қағидаларын сақтау.
Тоғызқұмалақ сөздігі
- "Тоғызқұмалақ тақтасы" - тең екі бөлікке бөлінген 18 тік отаудан және
2 көлденең қазаннан тұратын арнаулы тақта.
- "Құмалақ" - ойында пайдаланылатын шар пішінді зат.
- "Отау" - тоғызқұмалақ тақтасындағы құмалақтар орналасатын арнайы
ұяшық.
- "Қазан" - ұтып алынған құмалақтар салынатын көлденең отау.
- "Бастаушы" - ойында алғашқы жүріс жасайтын ойыншы.
- "Қостаушы" - бастаушыдан кейін жауап жүріс жасайтын ойыншы.
- "Арт" - бірінші отаудың атауы.
- "Тектұрмас" - екінші отаудың атауы.
- "Ат өтпес" - үшінші отаудың атауы.
- "Атсыратар" - төртінші отаудың атауы.
- "Бел" - бесінші отаудың атауы.
- "Белбасар" - алтыншы отаудың атауы.
- "Қандықақпан" - жетінші отаудың атауы.
- "Көкмойын" - сегізінші отаудың атауы.
- "Маңдай" - тоғызыншы отаудың атауы.
- "Тұздық" - қарсыластың жағынан ұтып алынған отау.
- "Атсырау" - ойын соңына қарай жүрістің таусылуы.
- "Тақ сандар" - екі санына қалдықпен бөлінетін сандар.
- "Жұп сандар" - екі санына қалдықсыз бөлінетін сандар.
- "Ашық отау" - тақ санды құмалақтар жатқан отау.
- "Жабық отау" - жұп санды құмалақтар жатқан отау.
- "табысты жүріс" - ұтысқа ие болған жүріс.
- "Табыссыз немесе кезекті жүріс" - ұтысқа ие болмаған жүріс.
- "Диаграмма" - тоғызқұмалақ тақтасының қағазға немесе тақтаға түскен
сұлбасы.
Тоғызқұмалақ ойынының ережелері
Тоғызқұмалақ ойынының сипаты. 1. Ойын негізінен екі ойыншының арасында
өтеді. ойынды бастайтын ойыншыны - бастаушы, ал оның қарсыласын қостаушы
деп атайды. Бастаушы ойыншы жеребе арқылы немесе рейтингтік көрсеткіштер
бойынша анықталады. Тоғызқұмалақ ойынында қарсыластар алма-кезек жүрістер
жасайды.
2. Ойын "Тоғызқұмалақ тақтасы" деп аталатын арнаулы тақтада ойналады (1-
сурет). Ойында шар тәріздес құмалақтар пайдаланылады. Бұл тақта тең екі
бөлікке бөлінген он сегіз тік және екі көлденең отаулардан тұрады. Тең екі
бөліктің әрқайсысында 9-дан отау және бір-бірден қазан болады.
Бұл қазанға әр ойыншы ұтып алған құмалақтарын салады. Әр ойыншының
қазаны өз бөлігінде емес, қарсыласының жағында орналасады. Отаулардың рет
сандары 1-ден 9-ға дейін белгіленіп, солдан оңға қарай орналасқан. Ойын
басында әр отауға 9-дан құмалақтар салынады, яғни ойын басталар кезде әр
ойыншының жағында 81-ден құмалақтары болып, ойынға жалпы 162 құмалақ
қатысады.
3. Ойын басталар алдындағы құмалақтардың отауларда орналасуы төмендегі
диаграммада бейнеленеді.
Ойын мақсаты - ойыншы өз қазанына кемінде 82 құмалақ жинап жеңіске
жету.
Жүрістерге түсінік
1. Жүріс жасау үшін бастаушы ойыншы өз жағындағы отаулардың бірінен бар
құмалақтарды қолына алып, біреуін қалдырып, оң жағындағы келесі отаудан
бастап (сағат тіліне қарама - қарсы бағытта) таратады. Құмалақтарды тарату
ойыншының өз отауларынан кейін қарсыластың отауына жалғасады.
2. Егер соңғы құмалақ қарсыластың тақ санды құмалағы бар отауына түсіп,
оны жұп қылса (2,4,6,8,10,12 және т.с.с), сол отаудағы құмалақтар ұтып
алынып, өз қазанынан салынады. Егер соңғы құмалақ қарсыластың отауларының
біріне түсіп, оны тақ жасаса немесе соңғы құмалақ қайтадан өз отауларының
біріне келіп түссе, бұл жүріссіз табыссыз немесе кезекті жүріс деп
есептелінеді. Онда отауда жатқан құмалақтар ұтып алынбайды. Жұп құмалақты
отауды "жабық отау", ал құмалағы тақ санды отауды "ашық отау" деп атайды.
3. Ойын барысында ойыншы отаудағы бір құмалақты келесі отауға жүре
алады. Отау бос қалады.
4. Ойын барысында жүріс кезегінде құмалақтарды қолына алған ойыншы сол
отаудан жүруге міндетті. Отауда жатқан құмалақтарды тек қаламсаптың
көмегімен түзейді. Қолмен түзеген ойыншыға төрешілер тарапынан ескерту
беріледі. Отауда жатқан құмалақтарды ретке келтіру үшін қарсыласында
"түзеймін" деп ескерту қажет. Ойыншы отауда жатқан құмалақтарды өзінің
жүріс жасайтын уақыты келгенде ғана реттейді.
5. Жүріс алма-кезек жасалынады. Ойын екі ойыншының бірі 81-ден артық
құмалақ жинағанша жалғасады. Ойын екі ойыншының бірі өз қазанына 82 құмалақ
жинағанда тоқтатылады.
"Тұздық жариялау"
1. Егер кезекті жүріс жасағанда соңғы құмалақ қарсыластың №9 отауынан
басқа 2 құмалағы бар кез келген отауына түссе, қалыптасқан 3 құмалақпен
бірге отау да ұтып алынып, "тұздық" жарияланады.
2. "Тұздық" алынған отауға арнайы тұздық белгісі қойылады. Жүріс
жасалған сайын тұздыққа түсетін құмалақ, міндетті түрде "тұздық" жариялаған
ойыншының қазанына салынып отырады.
3. Ойын барысында "тұздық" тек бір рет алынады. Қарсыластың "тұздығы"
бар отауының нөмірімен сәйкес келетін отаудан және №9 отаудан "тұздық"
алынбайды.
4. Тұздық алынған отауға құмалақтарды жинауға тыйым салынады.
"Атсырау" жағдайы
1. Ойын аяқталуға жақындаған сайын ойыншылардың отауларындағы
құмалақтар таусыла бастайды. Қай ойыншының жүрістері бірінші таусылып,
жүріссіз қалса, сол ойыншы "атсырау" жағдайына түсті деп есептелінеді.
"Атсырау" жағдайына түскен ойыншының қарсыласы қосымша жүріс жасап, барлық
құмалақтарды өз қазанына салады. Содан кейін ойыншылар ұтып алған
құмалақтардың есебін шығарады.
2. Егер "атсырау" жағдайына түскен ойыншы өз қазанына кемінде 82
құмалақ жинап үлгерсе, жеңіске жетеді. Егер қазандағы құмалақтардың саны 81-
ден кем болса жеңіліс табады, ал 81 болса ойын тең аяқталады деп
есептелінеді.
Жазып ойнау тәртібі
1. Ойыншылар әр турдың ойын барысын арнаулы жазу бланкаларына (Жарыс
құжаттары. Қосымша 1) толтырып отырады. Жазу бланкаларына жасалған жүрістер
анық және сауатты жазылуы тиіс.
2. Жүрістерді жазу үшін мынадай шартты белгілер қолданылады:
: - табысты жүріс
- - табыссыз немесе кезекті жүріс
х - тұздық белгісі
= - тең ойын ұсыну
3. Жазып ойнаудың 2 түрі қолднанылады: қысқа және толық үлгілері.
Қысқа жазу үлгісінде
- жүрістің реттік саны;
- жүріс жасалатын отаудың нөмірі;
- соңғы құмалақ барып түскен отаудың нөмірі жазылады.
Мысалы: 1. 7:6 (10) 9-8
2. 6-6 8:7...
Толық жазу үлгісінде
- жүрілетін отаудың нөмірі;
- отаудағы құмалақтар саны;
- соңғы құмалақ түскен отаудың нөмірі;
- ондағы құмалақтар саны көрсетіледі;
- тұздық алынған жағдайда Х белгісі қойылады;
- қос нүкте (:) - табысты жүріс, сызықша (-) - жай жүрісті бейнелейді;
- леп белгісі (!) - күшті жүріс;
- сұрақ белгісі (?) - қате жүріс;
- екі леп белгісі (!!) - өте күшті жүріс;
- екі сұрақ белгісі (??) - өте қате жүріс;
- сұрақ және леп белгісінің қатар келуі (?!) - ойландыратын жүріс.
Мысалы: 1. 79:610 79:610
2. 510:511 910:912
3. 111:212 810:814
4. 231:512 92:13х
5. 92:114!
4. Ойыншылар жазу бланкаларында жарыстың атауын, жарыстың өтетін
мерзімін, турдың реттік санын, кіммен және қай үстелде ойнағанын, ойын
нәтижесін көрсетіп, қолдарын қояды. Ойын барысында жазу бланкалары төреші
еркін көре алатын жағдайда жатуы тиіс.
5. Жазу бланкаларында тең ойынға жасалған ұсынысты екі ойыншы (=)
белгісімен белгілейді.
6. Жазу бланкалары жарысты ұйымдастырушылардың меншігі болып
есептелінеді.
3.2 Жарыстар, жарыс жүйелері
1. Жарыс - қатысушылардың шеберлігін шыңдауға және көрсеткен нәтижелері
бойынша спорттық атақтар мен дәрежелер алуға мүмкіндік беретін бәсеке.
2. Жарыстар жекелей, командалық немесе жекелей-командалық сипатта
болады. Жекелей жарыстарда нәтижелер әрбір ойыншыға дербес жазылып, әр
ойыншы жеке есептен өтеді. Командалық жарыстарда ойыншылардың нәтижелері
толығымен командаға жазылып, есептен тек командалар өтеді. Жекелей -
командалық жарыстарда ойыншылардың нәтижелері бір уақытта ойыншыға да,
командаға да жазылып, қорытындысында ойыншылар да, командалар да есептен
өтеді.
3. Жарыстар келесі санаттар бойынша өткізіледі: Ересектер,
Жасөспірімдер, Жастар, Ардагерлер. Бағарламаға ерекше санаттағы
қатысушыларға арналған жарыстар да енгізілуі мүмкін: Мүгедектер, Ауыл
спортшылары, Оқушылар, Студенттер т.с.с.
4. Жарысты өткізу жүйелері: айналма, реттелмелі швейцар, олимпиадалық,
матч-турнир.
Айналма жүйеде - барлық ойыншылар немесе командалар бр-бірімен кездесіп
шығады. Айналма жүйесі жарысқа қатысушылар саны шағын немесе жарысты өткізу
мерзімі жеткілікті болғанда қолданылады.
Реттелмелі швейцар жүйесі бойынша жұптау - ойыншылардың немесе
командалардың рейтингілеріне сәйкес өткізіледі. Жарысқа қатысушылардың
санына байланысты ойын саны кемінде - 5, бірақ 15 турдан аспауы тиіс.
Олимпиадалық жүйе - ойыншы немесе команда жеңіліс сайын қатардан шығып
отырады. Бұл жүйені, көбінесе жарысты шектеулі мерзімде өткізгенде
қолданады.
Матч-турнир - ойыншылар немесе командалар бір-бірімен бірнеше жеке
кездесулер өткізеді.
5. Келесі жылға арналған жарыстардың күнтізбесі ҚР Тоғызқұмалақ
Федерациясының күз мезгіліндегі (қыркүйек-қазан айлары) отырысында
талқыланып, Қр Спорт және дене шынықтыру істері агенттігіне бекітуге
ұсынылады. Республикалық ресми жарыстар мен турнирлердің күнтізбесі
аймақтардың жарысты өткізу жөніндегі тапсырыстары негізінде құрылады.
6. Қазақстан Республикасының командалық чемпионатында командалардың
саны 12 болса айналма жүйемен, 12-ден асса өткен жылғы командалық
чемпионаттың нәтижесі бойынша екі топқа бөлініп өткізіледі.
7. Қазақстан Республикасының жекелей-командалық ресми жарыстарынд (ҚР
Кубогі, Универсиада, Спартакиадалар т.б.) командалар саны 10 болса айналма
жүйемен, 10-нан асса реттелмелі швейцар жүйесімен өткізіледі.
Жарысты ұйымдастырушылардың міндеті
1. Қазақстан Республикасында өткізілетін барлық жарыстар Ережеге сәйкес
ұйымдастырылады. Республикалық және халықаралық жарыстар ҚР Тоғызқұмалақ
Федерациясы және ҚР Спорт және дене шынықтыру істері агенттігінде келісілуі
тиіс.
2. Ұйымдастыру алқасының атқаратын іс-шаралары:
- жарыс ережесін жасап, оны бекіту;
- жарыс алаңын даярлау;
- жарысқа қатысушылар мен төрешілерді орналастыру;
- жарыс өткізуге қажетті құжаттар және құралдармен қамтамасыз ету;
- жарыс бағдарламасын әзірлеу, оны көрнекті жерге ілу;
- жарыс алаңындағы үстелдерге реттін нөмірлер жапсыру;
- жарыстың ашылу және жабылу салтанатын ұйымдастыру;
- марапаттауға әзірлік жасау, дипломдар мен сый-сияпаттар әзірлеу;
- мандат комиссиясының жұмысын жүргізу;
- бұқарамен және БАҚ өкілдерімен жұмыс жүргізу.
3. Жарыстар бекітілген жарыс ережесіне сәйкес өткізілуі тиіс. Жарыстың
ережесіне қойылатын негізгі талап - баптарға түрлі түсінік беру мүмкіндігін
болдырмау. Жарыс ережесі жарыстың басталу мерзімінен 1 ай бұрын жіберіледі.
жарыс ережесі келесі баптарды қамтиды:
- мақсаты мен міндеттері;
- өткізілетін жері мен мерзімі;
- жарыстың өткізілуіне басшылық ету;
- жарысты өткізу жүйесі және жеңімпаздарды анықтау;
- марапаттау рәсімі;
- қатысушылар мен төрешілерді қабылдау шарттары;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тоғызқұмалақтың заманауи дамуы
Ғылыми жоба
Сынып оқушысы:
Жетекшісі:
Орындаған:
Ғылыми жетекшісі:
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР---------------------5
КІРІСПЕ ----------------------------------- -----------------------------
------------------6
1 ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ – ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНЫ ... ... ... ... ... ... 8
1. Тоғызқұмалақ ойыны туралы жалпы мәлімет, шығу
тарихы ... ... ... ... 8
2. Тоғызқұмалақ ойынының басты ерекшеліктері---------------------- ----
--13
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 20
2.2 Зерттеуді
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..20
3 ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ- ЗИЯТКЕРЛІК
ОЙЫН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.1 Тоғызқұмалақ ойынының қағидасы, заңдылықтары
... ... ... ... ... ... ... .22
3.2 Жарыстар, жарыс
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...27
3.3 Жарысқа қатысушының
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
3.4 Тоғызқұмалақ ойынының қазіргі кездегі даму
деңгейі ... ... ... ... ... ... ..49
3.5 Тоғызқұмалақ –логикалық ойын, дамыту негіздері---------------------
---54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .58
ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 59
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Тұздық-тоғызқұмалақ ойынында құмалақ ұтудан басқа ойында бір рет отау
ұтып алуға болады. Бұл ережені тұздық деп атайды.
Атсырау-тоғызқұмалақ ойынында ойыншылардың бірінің отауларындағы
құмалақты бірінші тауысып алып ,жүріссіз қалуы атсырау деп аталады.
Мәдениет – адамзаттың қоғамдық-тарихи тәжірибе жинақтау барысында
түзілген материалдық және рухани құндылықтарының жиынтығы.
Даму – табиғатта, қоғамда және адамның түйсінуінде төменгіден жоғары
сатыларға өтудегі қимыл-қозғалыстардың, құбылыстардың, өзгерістердің
жалпылама үдерісі .
Дене дайындығы – таңдап алынған спорт түрінің әдістемелік
ерекшеліктерінің талаптарына сай жүзеге асырылатын арнайы мамандандырылған
үдеріс .
Үйрету – ең алдымен тәрбие берудің білім беру элементтерін меңгеруге
арналған педагогикалық үдеріс .
Әдіс – оқыту-тәрбиелеу үдерісінің маңызды міндеттерін жүзеге асыруға
бағытталған педагогикалық іс-шаралардың ауқымды жүйесінің ұйымдастырулығы
мен мақсаттылығын қамтамасыз етудің жолы, амалы.
Әдістемелік амал – педагогикалық үдерістің жекелей мәселелеріне
таңдаулы ықпал етуге мүмкіндік беретін әдісті қолданудың жекелей жолы .
Күш – адамның сыртқы кедергілерді жеңе алу қабілеті немесе оған бұлшық
ет ширығуы есебінен қарсы тұра алу қабілеті.
Ұлттық мәдениет – халықтың басқа халықтармен өзара байланысы
нәтижесінде алынған және өзіндік дамып-жетілуінде (соның ішінде этностық)
тіршіліктің барлық салаларында белсенді қолданылатын рухани-өнегелі,
материалдық, қоғамдық-саяси, технологиялық, ғылыми, философиялық, этикалық,
әсемдік және басқа құндылықтарының барлық тарихи жиынтығы.
Аннотация
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Халықтың қайнар ойларынан нәр алып,
өскелең ұрпақтың игілігіне жараған, адамзаттың ақыл-ой қабілеттерін
дамытуға негізделген рухани құндылықтардың бірі - зияткерлік ойындар. Оның
- жеке тұлғаның шығармашылық қасиеттерін дамытып, өзін-өзі қалыптастыруында
маңызы зор. Шахмат, тоғызқұмалақ, дойбы және го секілді ойындар - тек қана
спорт, өнер, ғалым ғана емес, олар жасөспірімдерді тәрбиелеудің маңызды
құралы.
Зерттеу нысаны – тоғызқұмалақ қазақ дене шынықтыруының этностық
педагогикасы ретінде.
Зерттеу мақсаты – тоғызқұмалақ арқылы қазақ халқының ұлттық дене
мәдениетін дәріптеу.
Зерттеу әдістері: ғылыми және ғылыми-әдістемелік әдебиет сараптамасы
мен жинақталуы; сауалнама жүргізу; педагогикалық бақылау.
Зерттеу міндеттері:
1. Тоғызқұмалақтың қазақ елінің жалпы мәдениет құрылымындағы өзіндік
орны.
2. Тоғызқұмалақтың заманауи даму деңгейін айқындау.
Зерттеудің әдістемелік негізін тарихи-педагогикалық құбылыстар мен
фактілерді зерттеудің жүйелі тәсілі құрайды.
Ғылыми жаңалығы:
- Тоғызқұмалақтың этностық-педагогикалық мазмұны ашылды;
- Тоғызқұмалақ негізіндеқазақ халқының дәстүрлі дене шынықтыру
құралдарына бүтін әлеуметтік-педагогикалық сараптама жүргізілді..
Қазақ халқының дәстүрлі ұлттық ойындарының теориялық сараптамасы
олардың өскелең ұрпақтың дене тәрбиесінің заманауи жүйесін жетілдіруде
қолданылуының үлкен болмысты педагогикалық мүмкіндіктерін көрсетеді.
Тәжірибелік маңыздылығы – алынған нәтижелер тоғызқұмалақтың заманауи
теориясы мен тәжірибесін ары қарай жетілдіруге мүмкіндік береді.
Аннотация
Актуальность темы исследования. В рамках акции "Дорога в школу" в школе-
гимназии № 7 имени С. Сейфуллина была организована благотворительная акция
"Дорога в школу", в которой приняли участие дети из малообеспеченных и
многодетных семей, дети - сироты и дети оставшиеся без попечения родителей.
Он имеет большое значение в развитии творческих качеств личности и
саморазвитии. Игры, такие как шахматы, тогызкумалак, шашки и го - это не
только спорт, искусство, ученый, но и важнейший инструмент воспитания
подрастающего поколения.
Объект исследования-тоғызқұмалақ как этническая педагогика казахской
физической культуры.
Цель исследования-популяризация национальной физической культуры казахского
народа через тогызкумалак.
Методы исследования: анализ и обобщение научной и научно-методической
литературы; анкетирование; педагогический контроль.
Задачи исследования:
1. место тогызкумалак в структуре общей культуры казахского народа.
2. определение современного уровня развития тогызкумалак.
Методическую основу исследования составляют системный подход к изучению
историко-педагогических явлений и фактов.
Научная новизна:
- Открытие этно-педагогического содержания тогызкумалак;
- На базе Тоғызқұмалақ проведена целая социально-педагогическая экспертиза
традиционных средств физической культуры казахского народа..
Теоретическая экспертиза традиционных национальных игр казахского народа
отражает большие реалистичные педагогические возможности их использования в
совершенствовании современной системы физического воспитания подрастающего
поколения.
Практическая значимость-полученные результаты позволяют дальнейшее
совершенствование современной теории и практики тогызкумалак.
Annoation
Relevance of the research topic. As part of the "Road to school" campaign,
a charity event "Road to school" was organized at the gymnasium No. 7 named
after S. Seifullin, which was attended by children from low-income and
large families, orphans and children left without parental care. It is of
great importance in the development of creative qualities of the individual
and self-development. Games such as chess, togyzkumalak, checkers and go
are not only sports, art, and science, but also an important tool for
educating the younger generation.
The object of research is togyzkumalak as an ethnic pedagogy of the Kazakh
physical culture.
The purpose of the research is to popularize the national physical culture
of the Kazakh people through togyzkumalak.
Research methods: analysis and generalization of scientific and
methodological literature; questionnaires; pedagogical control.
Research objectives:
1. the place of togyzkumalak in the structure of the General culture of the
Kazakh people.
2. determining the current level of development of togyzkumalak.
The methodological basis of the research is a systematic approach to the
study of historical and pedagogical phenomena and facts.
Scientific novelty:
- Opening of the ethno-pedagogical content of togyzkumalak;
- On the basis of Togyzkumalak, a whole socio-pedagogical examination of
traditional means of physical culture of the Kazakh people was conducted.
Theoretical expertise of traditional national games of the Kazakh people
reflects the large realistic pedagogical possibilities of their use in
improving the modern system of physical education of the younger
generation.
Practical significance-the results obtained allow further improvement of
the modern theory and practice of togyzkumalak.
КІРІСПЕ
1 ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ – ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНЫ
1.1 Тоғызқұмалақ ойыны туралы жалпы мәлімет, ойынның шығу тарихы
Тоғызқұмалақты Қойшылар алгебрасы деп те атайды. Себебі бұл ойынды
алғашында өрісте қойларын жусатып жіберген қойшылар ойнайтын болған. Жерден
ұя-шұңқырлар қазылып, құмалақпен ойналған бұл ойын қазір он сегіз отаудан
және екі қазаннан тұратын арнайы тақтада жүз алпыс екі таспен ойналады.
Тоғызқұмалақ ойыны – тақ сандар мен жұп сандардың өзара тартысы. Бастапқыда
әр отауда тоғыз құмалақтан орналасады. Ойынды солдан оңға қарай кез келген
отаудан бастап жүруге болады. Ол үшін жүріс жасалатын отаудан орнына бір
құмалақ қана қалдырып, қалған сегіз құмалақты түгелімен аласыз да, келесі
отаудан бастап әрбір отауға қолдағы құмалақ біткенше бір-бірден салып
шығасыз. Ойыншылардың мақсаты – неғұрлым көп құмалақ алу. Сондықтан ойын
үстінде әрбір ойыншы өз отауларындағы құмалақтарды шамасы келгенше жұп
ұстауға, қарсы жақтың отауларын тақ жасап отыруға тырысады. Тақ санды
отауларға үздіксіз шабуыл жасалады. Қазандарға ойыншылардың ұтыстары
жазылады.
Тоғызқұмалақ ойыншының жылдам ойлауына, есептеудің түрлі тәсілдерін
меңгеруіне ықпал етеді және бабаларымыздың осал адамдар болмағанына көз
жеткізеді.
Қазіргі кездері дүние жүзінде зияткерлік ойындарды мектеп
бағдарламасына енгізудің бай тәжірибесі қалыптасып келе жатыр. Мәселен,
тоғызқұмалақ ойыны Қазақстан Республикасындағы қазақ-түрік лицейлерінің
мектеп бағдарламасында орын алған. Жыл сайын тоғызқұмалақпен шұғылданушы
жастардың ішінде мектепті алтын белгімен бітірушілердің саны да артып
келеді.
Жалпы алғанда зияткерлік ойындар жас ұрпақтың есте сақтау қабілетін
арттырып, логикалық және түйсіктік ойлау жүйесін дамытып, оның сабырлығы
мен алдына мақсат қою қасиеттерін арттырады. Қиын және анық емес
жағдайларда шешім қабылдап, оаған жауап беруге үйретеді. Зияткерлік
ойындарда сана-сезімнен басқа, тұлғаның шығармашылық қасиеттері де қатар
дамиды. Ол үшін арнайы есептер мен этюдтер пайдаланылады.
Тоғызқұмалақ – әлемдік мәдениетінің озық үлгілерімен бой теңестіре
алатын зияткерлік (интеллектуалдық) ойын, логикалық ойлау өнері. Археолог-
ғалымдарының пайымдауынша ойынның пайда болу мерзімі 4000 жыл шамасын
қамтиды. Жасөспірім ұрпақтың дене шынықтыру тәрбиесімен қатар, ақыл-ойынын
дамуына да зор мән берген бабаларымыз осы ойынды ойлап тауып, зердегілік
және зияткерлік даму құралы ретінде қолдан Тоғызқұмалақ ойыны бүгінгі күні
елімізде өрлеу, өркендеу дәуірін басынан кешіріп отырғанымен, ұлттық
ойынның қыр-сыры толықтай ашылған жоқ. Ұлттық мұраның жас ұрпақтың рухани
деңгейі мен ойлау жүйесін дамытудағы орны әлі зерделенбей отыр. Ежелгі
көшпенділердің тоғызқұмалақты қандай мақсаттар үшін ойлап тапқаны, оның
алғашқы қызметтік мәні де айқындалған жоқ. Сондықтан алдағы уақытта ұлттық
ойынның беймәлім қырларын, әсіресе, ұсақ заттарды ұстағанда, оның ми
қозғалысына әсерін тоғызқұмалақ ойыны арқылы зерттеу жүргізу - уақыт
еншісінде.
Француз тілінен аударылғанда "этюд" - зерттеу деген мағынаны білдіреді.
Яғни зияткерлік ойындарда этюдті шешу дегеніміз - ізденудің жолы,
шығармашылық қабілеттерді дамытудың таптырмас көзі.
Тоғызқұмалақ ойыны да зияткерлік ойындардың күрделі түрі ретінде мұндай
композициялық ерекшеліктерден кенде болмаса да, әлі күнге дейін тек этюд
жанры ғана дамып отыр.
Тоғызқұмалақ ойындары - жоғарыдағы зияткерлік ойындардың ішінде ең көп
тарағаны және түркі халықтарының кқпшілігінде кездеседі. Тоғызқұмалақ
секілді ойындар кездерден әр түрлі пішінде Орта Азия және Қазақстаннан
бастап, Индия, Кариб аралдары, Египет, Шри Ланка, Солтүстік Африкаға
дейінгі аралықтағы жерлерде таралған. Мұндай ойындар - "Калах", "Мангала",
"Овари", "Бао", "Жонглак", "Габата", "Енкешуй","Вари" және тағы басқа
атаулармен көптеген елдерге белгілі болған. Еуропа ғалымдары бұл ойындарға
әлемдік зерттеулерде "мангала" деген ат берген. "Мангала" араб тілінен
аударғанда "жылжыту", "қозғау" деген мағынаны білдіреді.
Тоғызқұмалақ ойынының ережелері де алғашқы кезде бір ізді болған жоқ.
Ұлттық ойынды зерттеген ғалымдардың еңбектерінде бұл ерекшеліктер нақты
көрініс тапқан. Тоғызқұмалақ туралы зерттеулер ХІХ ғасырда шетелдік
этнограф тарапынан жүргізілді. Бірақ олар тек қана ойынның атауы мен
ережелеріне ғана тоқталып, олардың кездесетін өңірлерін айтумен ғана
шектелді.
Қазақ халқының ағартушылары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев
тоғызқұмалақ ойынын ерекше мадақтаған, әсіресе Абай бұл ойынды сүйсініп
ойнаған. Тоғызқұмалақты ойнау үшін Абайдың ауылына көне ойынның шеберлері
мен ойыншылары әдейі жиналады екен. Абай бос уақытында ойынды ұйымдастыру
үшін үнемі ойын тақтасын алып жүрген.
Тоғызқұмалақ - 4 мың жылдық тарихы бар, қазіргі уақытта әлемге әйгілі
зияткерлік ойындардың ішінде ерекше маңызға ие ата-бабамыздан қалған асыл
мұраларымыздың бірі. Республикамыздың әр түкпірінен табылған, тасқа қашалып
қалдырылған тоғызқұмалақ тақтасының бейнелері де ойынның өте ертеде пайда
болғанынан хабар береді.
Өткен ғасырдың 60-жылдарында Орталық Комитетке ашық хат ұйымдастырып,
тоғызқұмалақ ойынының ұрпақ үшін қажет екенін дәлелдеп, араша түскен зиялы
қауым өкілдері К.Каукетаев, Р.Абдулдин және осы өнерді серік еткен М.Әуезов
пен Қ.Қуанышбаевтар ойынның қазіргі заманға аман-есен жетуіне зор еңбек
сіңірді.
Тоғызқұмалақ ойыны республикалық деңгейде Қазақстан Республикасы,
Қырғызстан, Моңғолия, Ресейде, Алтай мен Қаратай-Шеркессия елдерінде
ойналады. Қытайда және Еуропа елдерінде ойынды ақпараттық жағынан
насихаттап отырған көптеген жанашырлары бар. Американың Нью-Йорк
қаласындағы Аляска Университеті Тоғызқұмалақ ойынын зерттеумен айналысып
отыр. Қазақстан Республикасында қазір спорт түрі ретінде Тоғызқұмалақ
қанатын қеңге жайып, танымал ойын болып дамуда.
Өте қызық әрі терең ойлауды талап ететін халқымыздың даналығын
көрсететін ұлттық ойындардың бірі –тоғызқұмалақ. Халқымызбен бірге жасасып
келе жатқан тоғызқұмалақ ойыны қазір кең тарап, дамып жетіліп келеді (1
сурет).
Көшпелі халықтың өмірінде бүтін сандардың төрт амалын есептеп шығару
осы тоғызқұмалақ ойыны арқылы арқылы қалыптасқан. Сондықтан да бұл ойын
малшы математикасы деп аталған [1, 2]. Шындығында бұрын далада кездесе
кеткен екі малшы осы ойындағы қазан мен отаудың орнын жерді шұқып оя
қойып, дорбаларында жүрген қойдың кепкен 81 құмалағын әр отауға тоғыз-
тоғыздан бөліп салып, бірден ойнай беретін болған.Тоғыз құмалақ ойыны қай
кезде шығып,қалай қалыптасқаны қазірше белгісіз.Ал, негізінде ,қазақстан
жеріндегі жартастардың немесе төбенің үстіндегі тегіс тастың бетіне
1 сурет – 4 мың жылдық тарихы бар тоғызқұмалақ ойыны
ойып салған тоғызқұмалақ тақтасы бейнесінің қазірге дейін сақталуы бұл
ойынды халқымыз көне заманда ақ ойнағанын аңғартады. Мәселен, Қаратау
қаласына таяу жердегі Ақшұңқыр деген тастөбенің үстіне тоғызқұмалақтың
отаулары мен қазандары қашап ойылған.Бұл тақтаны қай кеэде кім ойып
жасағаны әлі белгісіз. Ал жасау мақсаты, әрине, белгілі. Өйткені, малшылар
Ақшұңқыр тас жотасынан төңіректегі малды қарай отырып, төбенің үстінде
тоғызқұмалақ ойнаған.Тоғызқұмалақ ойынының тақтасы Тарбағатай тауының
Сайқан жоталарындағы және Қоржынбай жайлауының етегіндегі жартастарға ойып
салынғаны белгілі болып отыр [3, 4, 5].
Осындай тарихи деректерге сүйеніп, тоғызқұмалақты көшпелі қазақ
халқының өмірімен бірге жасасқан,оның ұлттық ойындарының бірі деп толық
айтуға балады.Ойын ойлауды ұштайды, есте сақтау қабілетін, математикалық
ойлауды дамытады. Ойынның көптеген тәсілдері бар. Ол ойыншыдан аса
төзімділікті, қорғану тактикасын шабуыл жасау әрекеттерімен шебер
ұштастырып отыруды талап етеді [6, 7, 8, 9, 10].
Тоғызқұмалақ ойыны әсіресе соғыстан кейінгі жылдары кеңінен дами
бастады. Әлемдік өркениеттің дамуына елеусіз үлес қосып, ғажайып
құндылықтармен бірге қаншама туындыларды дүниеге әкелген түркі халықтары
адамзаттық дамудың көшінен кеш қалып көрген емес. Елбасы атап көрсеткендей:
Тұңғыш рет әлемге өнеге болған ортақ шаңырақ – киіз үйді, темірді,
шалбарды, жебені, етікті және өкшені, үзеңгіні ойлап тапты. Сондай-ақ
адамзаттың ақыл-ойының жемісі болып табылатын зияткерлік ойындарды ойлап
тауып, болашақ ұрпағын ержүректілік, отансүйгіштік сияқты қасиеттермен
бірге зиялылыққа, шебер ойлау мен шыдамдылыққа тәрбиелеп баулып отырды.
Түркілердің дене тәрбиесі мен ақыл-ой ойындарына қатты мән беріп, дамытып
отырғаны жөнінде М.Қашқаридың Түбі бір түркі тілі атты еңбегінде де
кездеседі. Еңбекте қарастырылатын қарағұны, ілекеш, шөген, көшүрме
сияқты ойындардың қатарына зияткерлік тоғызқұмалақ ойынын да жатқызуға
болады (2 сурет) [11, 12].
2 сурет - Тоғызқұмалақ – жияткерлік ойыны
Тоғызқұмалақ ойынында қандай бағыт таңдау да, болашақ жеңіс үшін нақты
жоспар құру да отауларда орналасқан құмалақтар арқылы шешіледі. Ал
құмалақтарды отауларда өз қалауыңызша орналастыру үшін қай отаудан бастап
жүру немесе қарсы отаудан жауап беру, қай отауда құмалақтарды көп ұстамау
және ойында маңызды боп есептелетін тұздыққа ие болу үшін қай отауды таңдау
мұның барлығы отаулар жөніндегі толық түсінігіңізге тікелей байланысты [13,
14].
2. Тоғызқұмалақ ойынының басты ерекшеліктері
Тоғызқұмалақ ойынының өзіне тән басты ерекшелігі –ол аса күрделі
жабдықты қажет етпейді. Сондықтан да ертеректе ойыншылар кездескен бетте
жерден кішкентай шұңқырлар қазып, ойын тақтасын дайындай қойған.Барлық
құмалақты салатын шұңқырды-қазан,тоғыз-тоғыздан құмалақ салатын шұңқырды-
отау деп атаған [15, 16, 17].
Тоғызқұмалақ ойынында қарама-қарсы 2 қатар орналасқан барлығы 18 отау
бар. Отаулар екі жаққа тоғыз-тоғыздан бөлінген. Алғашқы кезде әрбір отау
а әрпінен бастап тоғыз отаудан солдан оңға қарай а, б, в, г, д, е, ж, з,
и әріптерімен белгіленген. Бұл отауларға әріптік белгілер қойған Ш. Ыбыраев
болатын. Алайда ойынды бұлай белгілеп жазу кезінде қиындық туғызғандықтан,
1974 жылдан бастап әріптік белгіден сандық белгіге көшірілген. Оның авторы
– С. Тілеубаев. Ойыншының бірінің тоғыз отауына берілген атау екінші жақтың
да отауларының аты болып табылады. Калах ойынында отауларға реттік
нөмірлеу қойылса, ұлттық ойындағы отау аттары ұзақ жылдар ойнаған шебер
ойыншылардың тәжірибесіне сүйеніп қойылған. Әрбір отау атын ойлап тапқан
ойыншының аты белгісіз болғанымен, бабаларымыздың бұл қойған аттарынан
ойынды терең меңгергені байқалады [18].
Тоғызқұмалақ ойынындағы отау аттары қазіргі кезде төмендегіше аталады (1
кесте):
Мұндағы қырғызша аталуының екі нұсқасы да қырғызстандық зерттеушілер
Т. Орозобаков пен А. Чылымовтың көрсетуі бойынша беріліп отыр. Белгілі
түркітанушы С. Аманжолов отау атаулары және олардың ойын барысындағы
қызметі туралы мынадай деректер келтіреді:
1-отауды Құйрық я Арт дейді. Себебі, ондағы құмалақтар көпке дейін
өзгермей, түгел қалып отырады.
2-отауды Тектұрмас дейді. Себебі жүріс көбінесе осы отаудан
басталады.
3-отауды Атөтпес дейді. Оның себебі, қарсы жақтың аты бұған түспей
кете алмайды.
4-отауды Жаман үй дейді. Себебі қарсы жақтың адамы бұл жерден үнемі
жеп отырады.
1 кесте – Тоғызқұмалақтағы отау атаулары
Отау Қазақша атауы Қырғызша атауы Қарақалпақша
нөмірлері атауы
№ 9 отау маңдай ооз куу моюн маңлай
№ 8 отау көкмойын көк моюн Көк моюн Көк мойын
№ 7 отау қандықақпан эки тишти эки тишти қаңлы қақпан
№ 6 отау белбасар ак колтук ак далы бел басар
№ 5 отау бел бел бел бел
№ 4 отау атсыратар далы белдин алды атсыратар
№ 3 отау атөтпес текилдек уй жаман үй ат өтпес
№ 2 отау тектұрмас ат өтпес ат өтпес тектурмас
№ 1 отау Арт куйрук куйрук арт немесе
таңлық
5-отауды Бел дейді. Бұл екі орталық аса қауіпті емес.
6-отауды Сары дала дейді. Себебі бұл жүріске де, тұздық алуға да
ыңғайлы жер.
7-отауды Қосан жылаған дейді. Оның себебі – бұрынғы заманда Қосан
деген ойыншыны тағы бір ойыншы дәл осы 7-отауда әлденеше рет тұздыққа
отырғызыпты, соған ыза болып жылапты-мыс.
8-отауды Көкмойын дейді. Себебі мұнда да көптен-көп тұздық алынатын
көрінеді және бұл жерге көп құмалақ жиналып қала береді.
9-отауды Аққасқа дейді. Себебі, бұл шұңқырда құмалақ көп жатады.
Ойыншы бұл отаудан өз құмалағын шығарса-ақ, қарсы жақтың отауына түседі,
бірден оған аттап түсу ойыншыға пайдалы болмайды. Өзін жауып кетіп барып
жүрсе, әрине, тиімді болады , – дейді.
Ал ұлттық ойындарды зерттеуші Т. Сұлтанбеков: Отау аттары кездейсоқ
қойылмаған. Мәселен, ойынның алды және арты болады. Алды тоғызыншы отау –
Маңдай, Арты – бірінші отау.
Екінші отаудың Тектұрмас аталуының себебі – онда құмалақ көп жатпайды.
Бұл отау – қарсы жақтың шабуыл объектісінің бірі. Оған көбінесе тұздық
жасалу қаупі туып отырады (тұздық дегеніміз – отау беру, яғни сол отаудан
айырылып қалу).
Үшінші отау – Ат өтпес. Бұлай аталу себебі бұл отаудан – ат, яғни
құмалақ ешқашан айырылмайды.
Төртінші отау – Атсыратар (жүрістің, құмалақтың таусылуы). Бұл отаудың
атсыратар болып аталуының себебі – ойын аяғы осы отаудан басталғанда,
құмалақ тез таусылады. Сол сияқты ойын басында осы алғашқы үш отаудан ойын
бастаған ойыншы да жүрісі тарылып, тез атсырауға түседі.
Бесінші отау – Бел. Нағыз орта болғандықтан, бел деп аталады.
Алтыншы отау – Белбасар. Белбасар аталуының себебі – ойын басында бұл
отаудың құмалағы қарсы жақтың беліне дәл жетіп жатады.
Жетінші отау – Қандықақпан. Көбінесе есептен жаңылдыратын қауіпті отау. Бұл
отаудың тұздығы позицияда үлкен осалдық тудырады.
Сегізінші отау – Көкмойын. Қандықақпаннан кейінгі осал жер. Бұдан да
тұздық беру аса қауіпті. Кейбір ойыншылар бұл отауды алқым деп атайды.
Тоғызыншы отау – Маңдай. Бұл отаудың өзіндік қасиеті басқа отаулардан
ерекше, яғни бұдан тұздық алынбайды – дейді .
Қытайдағы зерттеуші Е. Әбілқасымұлы Асық, бестас, дойбы, тоғыз құмалақ
атты еңбегінде тоғызқұмалақ отауы аттарына мынадай түсінік береді және бұл
алдыңғы зерттеушілердің мәліметтермен сәйкес келеді: Сонымен солдан оңға
қарай әр екі жақтың 1-отауы құйрық немесе арт деп аталады.
Мұның себебі ойын барысында 1-отаудағы аттардың саны көп өзгермей баяғы
қалпын сақтап отырады. 2-отау жүріс көбірек басталатындықтан, тектұрмас
деп аталады. 3-отау қарсы жақтың жүрген аты көбірек түсетіндіктен ат
өтпес деп аталады. 4-отау әр екі жаққа да тиімсіз деп, аттардың көбірек
желінетін жері болғандықтан жаман үй немесе атсыратар деп аталады. 5-
отау тоғыз отаудың дәл ортасы әрі басқа отаулармен салыстырғанда біршама
қауіпсіздеу болғандықтан бел деп аталады. 6-отау жүріске де әрі ұтысқа да
қолайлырақ болғандықтан сары дала деп, кейде 5-отау – белдің қасында
болғандықтан белбасар деп те аталады. 7-отау әр екі жақтың да жүрген
аттары көбірек келіп түсетіндіктен қанды қақпан деп аталады. Кей
аңыздарда Қосын атты бір ойыншы басқа бір ойыншымен сайысып, дәл осы қанды
қақпан аталатын 7-отауда қатарынан бірнеше рет ұтылып, соңында жеңілгеніне
намыстанып жылаған екен-міс. Сол себепті 7-отауды кейде Қосын жылаған деп
те атайды. 8-отау ойын барысында ат көбірек жиналып, ұтысқа тиімдірек
келетіндіктен көкмойын деп аталады. 9-отау аттары шықпай көбірек
сақталатындықтан көкқасқа немесе маңдай деп аталады [19, 20, 21, 22,
23, 24, 25, 26].
Сонымен қатар түркі халықтарының зияткерлік ойындарын зерттеуші ғалым
М.Шотаев Таңғажайып тоғызқұмалақ еңбегінде төмендегідей мәліметтерді
ұсынады: Кентаулық шебер Т.Құдияров тоғызқұмалақты әскери ойынға жатқызып,
осы отаулардың орналасу ретіне өзгеше көзқарас ұстанады. Яғни ойындағы 9
отау – белгілі бір мемлекеттің, көшпенділер үшін қағанаттың құрылымы.
Мәселен,
№ 1 отау – жаяу әскер. Бұл отаудағы құмалақ бірден жойылып отырады.
№ 2 отау – шекара. Бұл отаудағы құмалақ үнемі шабуылға ұшырайды.
№ 3 отау – қорған. Бұл отаудан аттап өту үшін қосымша күштер
құмалақтар керек. Алдындағы қос отауда құмалақ бір-бірден жатса,
қорғаннан аттай алмайды.
№ 4 отау – штаб. Артқы және алдыңғы шепті байланыстырады.
№ 5 отау – уәзір орны.
№ 6 отау – мұрагер (ханзада) орны.
№ 7 отау – ханның сарайы.
№ 8 отау – қор-қазына. Барлық дүние-мүлік, байлық осы орында сақталады.
№ 9 отау – халық мекендейтін орын. Бұл отаудан тұздық алынбайды .
Негізінен отау аттарының мағынасын түсіну үшін ойынның ерекшелігіне мән
беруіміз керек. Бұл ерекшеліктер ойын бастамаларына, тұздыққа және
атсырауға тікелей байланысты [27].
Жоғарыда көрсетілгендей зерттеушілердің көрсеткен отау атаулары
негізінен ұқсас болып келеді. Алайда осы отауларға түсінік бергенде ішінара
қарама-қарсы пікірлер де кездеседі. Мысалы № 1 отауды С. Аманжолов пен
Е. Әбілқасымұлы арт немесе құйрық деп аталады, себебі мұндағы
құмалақтар көпке дейін таратылмай сақталып отырылады деп көрсетсе,
тоғызқұмалақ шебері Т. Құдияров бұл отаудағы құмалақ бірден жойылып
отырады - дейді. Қазіргі тәжірибе көрсетіп отырғанындай № 1 отаудағы
құмалақтар тез таратылып кетеді, себебі бұл қарсыластың кез келген уақытта
шабуылға ұшырауы мүмкін бірден-бір отау. Бұл әрине тиісінше ойыншының өз
жоспарын еркінен тыс өзгертуіне әкеп соқтырады. Егер ойынды түркілердің
әскери танымдық ойыны ретінде қарастырсақ, онда бірінші отауды сол қанат,
тоғызыншы отауды оң қанат деп атауға да болады. Бір қызығы, бұл отауды
қарақалпақ халқы таңдық немесе таңлық деп атайды екен. Сөздің түбірі
таң болғандықтан, бұл жерде уақыт категориясы көрініп тұр. Алғашқы отауды
күннің шығуымен, яғни алғашқы уақыт мерзімімен атауы түсінікті [28, 29].
№ 2 отау тектұрмас деп аталады. Бұл отау да, бірінші отаудағы сияқты,
қарсыластың шабуыл обьектісіне тез ұшырайтын болғандықтан, құмалақтар ұзақ
уақытқа жинала бермейді. Отаудың бұлай аталуы, біздің ойымызша, тектұрмас
отауынан тұздық алынса, бұл отаудың алдындағы бірінші отауда жатқан
құмалақтар текке тұрмайды: не қарсыластың шабуылына ұшырап меншігіне
айналады, не тұздыққа еріксіз тасталады [30].
№ 3 атөтпес отауының бұлай аталу себебін зерттеушілер қарсы жақтың аты
бұған түспей кете алмайды (С. Аманжолов), бұл отаудан ат, яғни құмалақ
ешқашан айырылмайды (Т. Сұлтанбеков) деп түсіндіреді. Бірақ бұл
пайымдауларға қарағанда Т. Құдияровтың бұл отаудан аттап өту үшін қосымша
күштерқұмалақтар керек, алдындағы қос отауда құмалақ бір-бірден жатса,
қорғаннан аттай алмайды деген тұжырымы әлдеқайда дәлелдірек. Себебі отау
атауының өзі айтып тұрғандай жеткілікті мөлшерде аттар болмаса бұл отаудан
ат өтпейді. Сондықтан отауды атжетпес деп атауға да болады.
№ 8 отау - көкмойын. Көкмойын сөзін С. Аманжолов асау жылқының мойнына
құрық салғанда ол шапшып көкке ұмтылып, мойын тұсы тіптен көгеріп ісініп
кетеді деп түсіндіреді. Кейбір зерттеушілер тұздықты көкмойын oтауынан алу
өте тиімді, себебі құмалақ көп жиналады деп есептеген. Мұндай мәліметтер
қытайлық ғалым Е. Әбілқасымұлының еңбегінде де кездеседі. Мойнынан қысылып
қылқынған ойыншыны жеңу өте оңай болады деп ойлаған. Отаудың алқым деген
атауы да бар. Халқымызда алқымынан алды деп жатады. Мағынасы – жанын
қысты, қыспаққа салды. Сондай-ақ жаны мұрнының ұшына келді деген түсінік
бар. Ал мұрынның ұшына келместен бұрын жан алқымға тақалады. Демек
көшпенді халықтардың № 8 отауды және ол отаудан алынатын тұздықты маңызды
деп есептеуі заңды [31, 32].
Тоғызқұмалақ ойынындағы ерекше отаулардың бірі № 9 маңдай отауы.
Отаудың ерекшелігі бұдан тұздық алынбайды. Бұл туралы зерттеуші М. Шотаев:
Қазақы дүниетанымда маңдайың ашық болсын деген ұғым бар. Міне осы түсінік
тоғызқұмалақтағы № 9 отаудан тұздық алмау ережесіне жақын келеді. Көнедегі
тәжірибелі ойыншылар маңдайдан тұздық алу, ойында ұтылумен пара-пар деп
есептеген – дейді . Отаудың сонымен бірге аққасқа, көкқасқа деген
аттары да бар. Мұны екі түрлі пайымдауға болады. Термин адамға да, малға да
қатысты қолданылады. Қасқа – малдың маңдайында болатын ұзынша келген ақ
түсті жолақ. Мал атаулының дене мүшелерінің ең бірінші көрінетін алды
маңдайындағы қасқасы болса, отаулардың ең алды маңдай. Сондай-ақ қасқа
бас деген сөз бар, маңдай шашы жоқ адамға айтылады. Қарапайым түсінік –
маңдай шашы жоқ адам қасқа бас болса, тұздығы жоқ отау маңдай деп аталады
[33].
Қайсыбір ойын түрінде болмасын кездесетін терминдер мен ережелерін
сараптау арқылы сол халықтың дүниетанымын, болмыс-бітімін, қоршаған әлем
туралы таным-түйсігін, ең бастысы олардың күнделікті тіршілігін бағамдауға
болады. Олай болса біз қарастырып өткен тоғызқұмалақ ойынының бір қырының
өзі ертедегі түркі халықтарының тарихына, әдет-ғұрпына бойлай енуімізге
мүмкіндік береді. Жылдың наурыз айынан бастап Қазақстан Республикасы
Тоғызқұмалақ Қауымдастығының www.9kumalak.com ресми сайты жұмыс жасай
бастады.
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫ
2.1 Зерттеу әдістері
Қазақтардың ұлттық ойындары мазмұнының ғылыми-әдістемелік және
педагогикалық негіздемесін зерттеу қағидалы-ғылыми және нақты-әдістемлік
мәнді бірқатар ережелерді түзуге мүмкіндік берді.
Біздің пікірімізше, таңдап алынған тақырып мәселелерінің шешімі
қағидалы, орнықты, мазмұнды және қажетті, яғни біршама толық болып
табылады.
Зерттеу барысында ғылыми әдебиеттер сараптамасы, сауалнама жүргізу,
сарапшылармен сұхбаттасу сияқты бірқатар әдістер қолданылды.
2.2 Зерттеуді ұйымдастыру
Ғылыми және ғылыми-әдістемлік әдебиеттер сараптамасы
Қазақ халқының ұлттық ойындары мәселелері бойынша әдеби мәліметтер
сараптамасы бірқатар жайттарды анықтауға мүмкіндік берді:
- ұлттық дене мәдениеті салаларыі;
- ұлттық спорт түрлерін, соның ішінде саятшылықты болашақ ұрпақты
денелік тәрбиелеуде қолдану мәселелері;
- бағдарламалық материалды және т.б. жүзеге асыруда оқу-шынықтыру
қызметін ұйымдастыру.
Сауалнамалық сұрақ-жауап алу
Сауалнама мақсатты-бағытты болды, сырттай, жеке басылы жүргізілді.
Осы жағдайды ескере отырып, сауалнамалар әрбір оқушыларға жекелей
жүргізілді, олар оны өз бетімен толтырды. Сұрақтың ішінде ашықтары да,
жабықтары да болды. Олар біршама тиімді нұсқаларын (дене тәрбиесінің
құралдарының, түрлерінің және ұйымдастырылуының) келтіру қарастырылды.
Сұрақтардың бір бөлігі бақылаулы бағытты болды.
Ақсақалдармен сұрақ-жауап жүргізу дене тәрбиесі күйіне тікелей
бағалама беру, оның құралдарының, жаңа түрлерінің деңгейін анықтау арқылы
жүргізілді. Мектептегі ауыл арасындағы үлкен ақсақалдардан сұрақ
жауаптар алынды. Оның көмегімен тұрғындардың қазақтың ұлттық спорт
түрлеріне, ұлттық қимыл-қозғалысты спорт түрлеріне және дене жаттығуларына,
оларға қойылатын талаптарға деген көзқарасы анықталды.
Сұхбат алу, егер қандай да бір себептермен сұрақ-жауап жүргізу
қиындық туғызып, тиімсіз болса жүргізілді. Оның барысында
әңгімелесушілердің қазақтың ұлттық спорт түрлерімен, ұлттық қимыл-
қозғалысты ойындар мен дене жаттығуларымен шұғылдану мәні мен түрлері
туралы көзқарастары мен пікірлері қарастырылды.
3 ТОҒЫЗҚҰМАЛАҚ – ЗИЯТКЕРЛІК ОЙЫНЫ
3.1 Тоғызқұмалақ ойынының қағидасы, заңдылықтары
Ереже тақтада ойналатын зияткерлік ойынға қатысты, әрі ойын барысында
кездесетін барлық жағдайды ескере бермейді және ұйымдастыру мәселелерінің
барлығын қамти алмайды. Ереженің бабымен толық реттелмейтін жағдайлардың
шешімі, ережеде қаралатын ұқсас жағдайлардың негізінде жарыстың Бас
төрешілер алқасының жиналысында қабылданады. Ереже төрешілердің қажетті
құзіретке ие, ой-білімі жеткілікті және үнемі нақты болатынына сүйенеді.
Тоғызқұмалақ ойынының мәні - адамға үйлесімді (гармониялық) тәрбие
беру, кез-келген жанның ақыл-шыңдау, ми қызметін дамыту және қоғам
алдындағы жауапкершілігін арттыру.
Тоғызқұмалақ - бабаларымыздың ұрпағына қалдырған баға жетпес сыйы,
рухани құндылығы, аманаты. Бұл ойын ең жетілген спорт түрлерінің бірі
ретінде адамзатты жаңа шыңдарға жетелейтін ойы кең, рухы биік, саналы
тұлғаларды тәрбиелеудің қуатты құралы бола алады.
Заңдылықтары:
- тоғызқұмалақ ережелерін қолданудың бір ізділігін қамтамасыз ету,
жарыс өткізу жүйесін бір қалыпқа келтіру;
- спорттық шеберлікті және зияткерлік қабілетті арттыру;
- ұлттық ойынды халық арасында кеңінен насихаттау және ары қарай
дамыту.
Ойыншы ұстанымы
Ар-ұждан - бұл ойыншының басты ішкі адамгершілік қасиеті, оның айбыны,
ізгі жаны және таза ары.
1. Өз отанының адал азаматы болу.
2. Шығармашыл, өз ойлары мен істерінде дербес, іс-әрекеттері мен
ниеттерінде игілікті де парасатты болу.
3. Қандай жағдайда болмасын сыпайылық пен кішіпейілділік танытып, өзін-
өзі ұстай білу, белгіленген қоғамдық тәртіп ережелері мен жеке адамдар
қарым-қатынастарының қағидаларын сақтау.
Тоғызқұмалақ сөздігі
- "Тоғызқұмалақ тақтасы" - тең екі бөлікке бөлінген 18 тік отаудан және
2 көлденең қазаннан тұратын арнаулы тақта.
- "Құмалақ" - ойында пайдаланылатын шар пішінді зат.
- "Отау" - тоғызқұмалақ тақтасындағы құмалақтар орналасатын арнайы
ұяшық.
- "Қазан" - ұтып алынған құмалақтар салынатын көлденең отау.
- "Бастаушы" - ойында алғашқы жүріс жасайтын ойыншы.
- "Қостаушы" - бастаушыдан кейін жауап жүріс жасайтын ойыншы.
- "Арт" - бірінші отаудың атауы.
- "Тектұрмас" - екінші отаудың атауы.
- "Ат өтпес" - үшінші отаудың атауы.
- "Атсыратар" - төртінші отаудың атауы.
- "Бел" - бесінші отаудың атауы.
- "Белбасар" - алтыншы отаудың атауы.
- "Қандықақпан" - жетінші отаудың атауы.
- "Көкмойын" - сегізінші отаудың атауы.
- "Маңдай" - тоғызыншы отаудың атауы.
- "Тұздық" - қарсыластың жағынан ұтып алынған отау.
- "Атсырау" - ойын соңына қарай жүрістің таусылуы.
- "Тақ сандар" - екі санына қалдықпен бөлінетін сандар.
- "Жұп сандар" - екі санына қалдықсыз бөлінетін сандар.
- "Ашық отау" - тақ санды құмалақтар жатқан отау.
- "Жабық отау" - жұп санды құмалақтар жатқан отау.
- "табысты жүріс" - ұтысқа ие болған жүріс.
- "Табыссыз немесе кезекті жүріс" - ұтысқа ие болмаған жүріс.
- "Диаграмма" - тоғызқұмалақ тақтасының қағазға немесе тақтаға түскен
сұлбасы.
Тоғызқұмалақ ойынының ережелері
Тоғызқұмалақ ойынының сипаты. 1. Ойын негізінен екі ойыншының арасында
өтеді. ойынды бастайтын ойыншыны - бастаушы, ал оның қарсыласын қостаушы
деп атайды. Бастаушы ойыншы жеребе арқылы немесе рейтингтік көрсеткіштер
бойынша анықталады. Тоғызқұмалақ ойынында қарсыластар алма-кезек жүрістер
жасайды.
2. Ойын "Тоғызқұмалақ тақтасы" деп аталатын арнаулы тақтада ойналады (1-
сурет). Ойында шар тәріздес құмалақтар пайдаланылады. Бұл тақта тең екі
бөлікке бөлінген он сегіз тік және екі көлденең отаулардан тұрады. Тең екі
бөліктің әрқайсысында 9-дан отау және бір-бірден қазан болады.
Бұл қазанға әр ойыншы ұтып алған құмалақтарын салады. Әр ойыншының
қазаны өз бөлігінде емес, қарсыласының жағында орналасады. Отаулардың рет
сандары 1-ден 9-ға дейін белгіленіп, солдан оңға қарай орналасқан. Ойын
басында әр отауға 9-дан құмалақтар салынады, яғни ойын басталар кезде әр
ойыншының жағында 81-ден құмалақтары болып, ойынға жалпы 162 құмалақ
қатысады.
3. Ойын басталар алдындағы құмалақтардың отауларда орналасуы төмендегі
диаграммада бейнеленеді.
Ойын мақсаты - ойыншы өз қазанына кемінде 82 құмалақ жинап жеңіске
жету.
Жүрістерге түсінік
1. Жүріс жасау үшін бастаушы ойыншы өз жағындағы отаулардың бірінен бар
құмалақтарды қолына алып, біреуін қалдырып, оң жағындағы келесі отаудан
бастап (сағат тіліне қарама - қарсы бағытта) таратады. Құмалақтарды тарату
ойыншының өз отауларынан кейін қарсыластың отауына жалғасады.
2. Егер соңғы құмалақ қарсыластың тақ санды құмалағы бар отауына түсіп,
оны жұп қылса (2,4,6,8,10,12 және т.с.с), сол отаудағы құмалақтар ұтып
алынып, өз қазанынан салынады. Егер соңғы құмалақ қарсыластың отауларының
біріне түсіп, оны тақ жасаса немесе соңғы құмалақ қайтадан өз отауларының
біріне келіп түссе, бұл жүріссіз табыссыз немесе кезекті жүріс деп
есептелінеді. Онда отауда жатқан құмалақтар ұтып алынбайды. Жұп құмалақты
отауды "жабық отау", ал құмалағы тақ санды отауды "ашық отау" деп атайды.
3. Ойын барысында ойыншы отаудағы бір құмалақты келесі отауға жүре
алады. Отау бос қалады.
4. Ойын барысында жүріс кезегінде құмалақтарды қолына алған ойыншы сол
отаудан жүруге міндетті. Отауда жатқан құмалақтарды тек қаламсаптың
көмегімен түзейді. Қолмен түзеген ойыншыға төрешілер тарапынан ескерту
беріледі. Отауда жатқан құмалақтарды ретке келтіру үшін қарсыласында
"түзеймін" деп ескерту қажет. Ойыншы отауда жатқан құмалақтарды өзінің
жүріс жасайтын уақыты келгенде ғана реттейді.
5. Жүріс алма-кезек жасалынады. Ойын екі ойыншының бірі 81-ден артық
құмалақ жинағанша жалғасады. Ойын екі ойыншының бірі өз қазанына 82 құмалақ
жинағанда тоқтатылады.
"Тұздық жариялау"
1. Егер кезекті жүріс жасағанда соңғы құмалақ қарсыластың №9 отауынан
басқа 2 құмалағы бар кез келген отауына түссе, қалыптасқан 3 құмалақпен
бірге отау да ұтып алынып, "тұздық" жарияланады.
2. "Тұздық" алынған отауға арнайы тұздық белгісі қойылады. Жүріс
жасалған сайын тұздыққа түсетін құмалақ, міндетті түрде "тұздық" жариялаған
ойыншының қазанына салынып отырады.
3. Ойын барысында "тұздық" тек бір рет алынады. Қарсыластың "тұздығы"
бар отауының нөмірімен сәйкес келетін отаудан және №9 отаудан "тұздық"
алынбайды.
4. Тұздық алынған отауға құмалақтарды жинауға тыйым салынады.
"Атсырау" жағдайы
1. Ойын аяқталуға жақындаған сайын ойыншылардың отауларындағы
құмалақтар таусыла бастайды. Қай ойыншының жүрістері бірінші таусылып,
жүріссіз қалса, сол ойыншы "атсырау" жағдайына түсті деп есептелінеді.
"Атсырау" жағдайына түскен ойыншының қарсыласы қосымша жүріс жасап, барлық
құмалақтарды өз қазанына салады. Содан кейін ойыншылар ұтып алған
құмалақтардың есебін шығарады.
2. Егер "атсырау" жағдайына түскен ойыншы өз қазанына кемінде 82
құмалақ жинап үлгерсе, жеңіске жетеді. Егер қазандағы құмалақтардың саны 81-
ден кем болса жеңіліс табады, ал 81 болса ойын тең аяқталады деп
есептелінеді.
Жазып ойнау тәртібі
1. Ойыншылар әр турдың ойын барысын арнаулы жазу бланкаларына (Жарыс
құжаттары. Қосымша 1) толтырып отырады. Жазу бланкаларына жасалған жүрістер
анық және сауатты жазылуы тиіс.
2. Жүрістерді жазу үшін мынадай шартты белгілер қолданылады:
: - табысты жүріс
- - табыссыз немесе кезекті жүріс
х - тұздық белгісі
= - тең ойын ұсыну
3. Жазып ойнаудың 2 түрі қолднанылады: қысқа және толық үлгілері.
Қысқа жазу үлгісінде
- жүрістің реттік саны;
- жүріс жасалатын отаудың нөмірі;
- соңғы құмалақ барып түскен отаудың нөмірі жазылады.
Мысалы: 1. 7:6 (10) 9-8
2. 6-6 8:7...
Толық жазу үлгісінде
- жүрілетін отаудың нөмірі;
- отаудағы құмалақтар саны;
- соңғы құмалақ түскен отаудың нөмірі;
- ондағы құмалақтар саны көрсетіледі;
- тұздық алынған жағдайда Х белгісі қойылады;
- қос нүкте (:) - табысты жүріс, сызықша (-) - жай жүрісті бейнелейді;
- леп белгісі (!) - күшті жүріс;
- сұрақ белгісі (?) - қате жүріс;
- екі леп белгісі (!!) - өте күшті жүріс;
- екі сұрақ белгісі (??) - өте қате жүріс;
- сұрақ және леп белгісінің қатар келуі (?!) - ойландыратын жүріс.
Мысалы: 1. 79:610 79:610
2. 510:511 910:912
3. 111:212 810:814
4. 231:512 92:13х
5. 92:114!
4. Ойыншылар жазу бланкаларында жарыстың атауын, жарыстың өтетін
мерзімін, турдың реттік санын, кіммен және қай үстелде ойнағанын, ойын
нәтижесін көрсетіп, қолдарын қояды. Ойын барысында жазу бланкалары төреші
еркін көре алатын жағдайда жатуы тиіс.
5. Жазу бланкаларында тең ойынға жасалған ұсынысты екі ойыншы (=)
белгісімен белгілейді.
6. Жазу бланкалары жарысты ұйымдастырушылардың меншігі болып
есептелінеді.
3.2 Жарыстар, жарыс жүйелері
1. Жарыс - қатысушылардың шеберлігін шыңдауға және көрсеткен нәтижелері
бойынша спорттық атақтар мен дәрежелер алуға мүмкіндік беретін бәсеке.
2. Жарыстар жекелей, командалық немесе жекелей-командалық сипатта
болады. Жекелей жарыстарда нәтижелер әрбір ойыншыға дербес жазылып, әр
ойыншы жеке есептен өтеді. Командалық жарыстарда ойыншылардың нәтижелері
толығымен командаға жазылып, есептен тек командалар өтеді. Жекелей -
командалық жарыстарда ойыншылардың нәтижелері бір уақытта ойыншыға да,
командаға да жазылып, қорытындысында ойыншылар да, командалар да есептен
өтеді.
3. Жарыстар келесі санаттар бойынша өткізіледі: Ересектер,
Жасөспірімдер, Жастар, Ардагерлер. Бағарламаға ерекше санаттағы
қатысушыларға арналған жарыстар да енгізілуі мүмкін: Мүгедектер, Ауыл
спортшылары, Оқушылар, Студенттер т.с.с.
4. Жарысты өткізу жүйелері: айналма, реттелмелі швейцар, олимпиадалық,
матч-турнир.
Айналма жүйеде - барлық ойыншылар немесе командалар бр-бірімен кездесіп
шығады. Айналма жүйесі жарысқа қатысушылар саны шағын немесе жарысты өткізу
мерзімі жеткілікті болғанда қолданылады.
Реттелмелі швейцар жүйесі бойынша жұптау - ойыншылардың немесе
командалардың рейтингілеріне сәйкес өткізіледі. Жарысқа қатысушылардың
санына байланысты ойын саны кемінде - 5, бірақ 15 турдан аспауы тиіс.
Олимпиадалық жүйе - ойыншы немесе команда жеңіліс сайын қатардан шығып
отырады. Бұл жүйені, көбінесе жарысты шектеулі мерзімде өткізгенде
қолданады.
Матч-турнир - ойыншылар немесе командалар бір-бірімен бірнеше жеке
кездесулер өткізеді.
5. Келесі жылға арналған жарыстардың күнтізбесі ҚР Тоғызқұмалақ
Федерациясының күз мезгіліндегі (қыркүйек-қазан айлары) отырысында
талқыланып, Қр Спорт және дене шынықтыру істері агенттігіне бекітуге
ұсынылады. Республикалық ресми жарыстар мен турнирлердің күнтізбесі
аймақтардың жарысты өткізу жөніндегі тапсырыстары негізінде құрылады.
6. Қазақстан Республикасының командалық чемпионатында командалардың
саны 12 болса айналма жүйемен, 12-ден асса өткен жылғы командалық
чемпионаттың нәтижесі бойынша екі топқа бөлініп өткізіледі.
7. Қазақстан Республикасының жекелей-командалық ресми жарыстарынд (ҚР
Кубогі, Универсиада, Спартакиадалар т.б.) командалар саны 10 болса айналма
жүйемен, 10-нан асса реттелмелі швейцар жүйесімен өткізіледі.
Жарысты ұйымдастырушылардың міндеті
1. Қазақстан Республикасында өткізілетін барлық жарыстар Ережеге сәйкес
ұйымдастырылады. Республикалық және халықаралық жарыстар ҚР Тоғызқұмалақ
Федерациясы және ҚР Спорт және дене шынықтыру істері агенттігінде келісілуі
тиіс.
2. Ұйымдастыру алқасының атқаратын іс-шаралары:
- жарыс ережесін жасап, оны бекіту;
- жарыс алаңын даярлау;
- жарысқа қатысушылар мен төрешілерді орналастыру;
- жарыс өткізуге қажетті құжаттар және құралдармен қамтамасыз ету;
- жарыс бағдарламасын әзірлеу, оны көрнекті жерге ілу;
- жарыс алаңындағы үстелдерге реттін нөмірлер жапсыру;
- жарыстың ашылу және жабылу салтанатын ұйымдастыру;
- марапаттауға әзірлік жасау, дипломдар мен сый-сияпаттар әзірлеу;
- мандат комиссиясының жұмысын жүргізу;
- бұқарамен және БАҚ өкілдерімен жұмыс жүргізу.
3. Жарыстар бекітілген жарыс ережесіне сәйкес өткізілуі тиіс. Жарыстың
ережесіне қойылатын негізгі талап - баптарға түрлі түсінік беру мүмкіндігін
болдырмау. Жарыс ережесі жарыстың басталу мерзімінен 1 ай бұрын жіберіледі.
жарыс ережесі келесі баптарды қамтиды:
- мақсаты мен міндеттері;
- өткізілетін жері мен мерзімі;
- жарыстың өткізілуіне басшылық ету;
- жарысты өткізу жүйесі және жеңімпаздарды анықтау;
- марапаттау рәсімі;
- қатысушылар мен төрешілерді қабылдау шарттары;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz