Халық ауыз әдебиетінің бала дамуына тигізер әсірі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

2. Бөлім. Халық ауыз әдебиетін оқытудың әдістемелік жүйесі және нәтижесі
2.1 Орта сыныпта қазақ әдебиеті пәнің оқыту барысында оқушылардың оқу-танымдық қызығушылығын қалыптастыру мәселелері

Тіл - ақиқатты танытудың басты құралы. Сайып келгенде, тіл қоғам мүшелерінің бір-бірімен түсынысу және адамның сезімі мен көңіл-күйін білдіру құралы ретінде маңызды қызмет атқарады. Сондықтан кіші мектеп жасынан бастап ана тілін, оның әр алуан өмірлік қызметін ғылыми негізде танытудың қажеттілігі мақсатты түрде алға қойылды.
Тілдің тәрбиелік мәні де күшті . Ана тілін жақсы меңгерген оқушының ғана көркем әдебиетімізді қызыға оқуға, көркем өнер үйірмесіне құмарта қатысуға, адамдармен сыпайы қарым-қатынас жасап, тіл табынуға деген бейімділігі қалыптасады, яғни баланың мәдени өрісі қоғам талабына сай бола түседі.
Мұғалім балалардың дүниетанымымен әуел бастан дұрыс қалыптастыруды мақсат тұтуы тиіс. Сондықтан тіл сабағы айнала қоршаған болмысты бақылау негізінде оқытылуы керек.
Орта мектепте халық ауыз әдебиетің оқытудағы негізгі мақсат - оқушылардың сөздік қорын, ауызша сөйлеу тілін және жазбаша сөйлеу тілін, сөйлеу мәдениетін қалыптастыру, оларға рухани дүниесін байыту, өмірдің ең қымбаттысы, ең асылы - жақсылық пен ізгіліктің ұрығын себу. Ол үшін бала айналадағы затты, құбылыс пен болмысты танып білуі тиіс. Ал осы мезетте мақал - мәтел, ертегілірдің қосар үлесі ұласан зор. Соған байланысты оның тіл байлығы да артады. Баланың өмірді көргені, танығаны көп болса, оның тілі де байи түседі. Оқушының тіл байлығы ауызша түрде де жазбаша түрде де қатар дамытылуы тиіс.
Қазақ әдебиеті басқа пәндердің бәріне қатысы бар және олардың нәтижелерін өзіне жинастыратын басты, өзекті пән. Қазір заманауи, Европалық жаңа бағдарларға жас өспірімдердің қызығушылығы артып, тіпті ата - аналардың түпкі терең тамырымыз, халық ауыз әдебиетін ұмытып барамыз. Сондықтан да қазіргі кезде орта буын оқушыларының сөздік қорын молайтып, сол үйренген сөздерін қолдана отырып, айтайын деген ойын анық жеткізіп сөйлеуіне зор көңіл бөлінеді.
Оқушыларға білім беруде жаңа технологияларды қолдану, инновациялық бағытта жұмыс жасау заман ағымына сай талап етілуде. Оқу үрдісінде осындай жаңарған озық тәжірибелерді белсенді пайдалану және қолдану кейінгі жылдары айтарлықтай оң тәжірибе беріп отыр. Бүгінде қоғамның жеке тұлғалы, дамыған адамын тәрбиелейтін маманға өзінің үздіксіз шығармашылық ізденуі, оқытуда жаңа педагогикалық технологиялар мен инновациялық әдіс - тәсілдерді меңгеруі, кәсіби құзырлығының жоғары деңгейде болуы қажет. Қазіргі кезде белгілі бір білім көлемімен қамтамасыз ету жеткіліксіз. Оқушыны білім алуға, оқуға, үйретуге көп мән берілуі тиіс. Оқушыларды кәсіптік білім алуымен қатар шешендік шеберлігі мен баяндау жүйелілігі қалыптасқан, өз пікірін ашық білдіретін саналы ұрпақ етіп тәрбиелеу керек.
Әлемдік оқу үрдісінің өзегі -- жаңа технологиялар екені мәлім. Әрбір технология өзіндік жаңа әдіс - тәсілдермен ерекшеленеді. Әдіс - тәсілдерді мұғалім ізденісі арқылы оқушы қабілетіне, қабылдау деңгейіне қарай іріктеп қолданады.
Қазіргі таңдағы қоғамдағы түбегейлі өзгерістер, егеменді еліміздің болашағы дарынды, білімді, ізденімпаз жастарға байланысты. Сондықтан білім беру жүйесінің алдына жаңа адамды қалыптастыру, дамыту мақсаттарын қойып отыр. Осыған орай мектептегі білім мен тәрбие беру жүйесінің міндеті -- оқушылардың жан - жақты танымдылық белсенділігін көтеруге мүмкіндік жасай отырып, әр оқушыны жеке тұлға ретінде дамыту, яғни, өзіндік айтар ой - пікірі бар, жоғары сапалы, белсенді азамат тәрбиелеп шығару. Ал, әр ұстаздың мақсаты білім беруді жоғары деңгейге көтеру мәселесін қолға алып, білім беру үрдісін жеке тұлғаның қайталанбас даралығының дамуына, шығармашылық бастама алуына бағыт беріп, жағымды орта қалыптастырудан тұрады. Сабақ барасында әдістемелік құралдар және жаңа технологиялар қолдану мақсатында ең алдымен халық ауыз әдебиетінің негізгі түрлеріне жәнеде бала дамуына әсеріне шолу жасадық. ( Сурет 1, Сурет 2 негізгі мәлімет 1ші бөлімде)

Халық ауыз әдебиетінің негізгі түрлеріне мыналар жатады:
1. Мақал-мәтелдер
2. Жұмбақтар-жаңылтпаштар
3. Ертегілер
4. Аңыз-әңгімелер
5. Тыйым сөздер

Сурет 1

Халық ауыз әдебиетінің бала дамуына тигізер әсірі:
1. Баланың қиялын, фантазиясын, шығармашылық қабілеттерін дамыту
2. Әдеби образды тану, қабылдау әдісі қалыптасады.
3. Ойын, ойнау, сөздік қорын, тілін дамыту.
4. Баланы жеке тұлға ретінде дамытып, адамгершілікке тәрбиелеу.

Сурет 2

Балаларды байланыстырып сөйлеуге үйретуде, интеллектуалдық дамуында, оның шығармашылық мүмкіндіктерін байыта түсуіне көп септігін тигізеді. Сол себептен, халық ауыз әдебиетімен таныстыруда әдіс-тәсілді қолданудың маңызы зор.
Осы әдістерді қолдануда тірек-сызбаның алатын орны бөлек, себебі сөздік қорының аздығынан және халық ауыз әдебиетінің мазмұны терең, күрделі болғандықтан тірек-сызба мен әдіс-тәсілдер жұмысты жеңілдетеді. Тірек-сызбаны қолдануды бастамас бұрын, алдын-ала жұмыс жүргізу қажет.
Тірек-сызбаны қолдану баланың дамуына тигізетін әсері мол. Оны мына таблицадан көруге болады. (Сурет 3)

Сурет 3

Тірек-сызба оқушының тіл байлығын жетілдіреді, белсенділігін арттырады, ол жан-жақты ізденеді, практикалық іс-әрекетте болады, шығармашылығы, тілі дамиды, құрбыларын тыңдауға үйренеді, еркін ойлауға мүмкіндік береді, өз ойын тұжырымдайды, өз ойын айтуға үйренеді.
Жас өспірімдердің сөйлеуін, ой-өрісін дамытуда, көзқарасын, тәлім-тәрбиесін қалыптастыруда халық ауыз әдебиетінің бір түрі - мақал-мәтелдердің алатын орны ерекше. Мақал-мәтелдер оқушыларға терең ой салып, көркем-образды сөйлеуге жаттықтырып, сөздік қорын дамытады. Бала тәрбиесіндегі халқымыз асыл сөзін, даналық ойларын мақал-мәтелдер арқылы үлгі-өнеге ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырған. Бала тәрбиесіндегі мақал-мәтелдерді тақырыптық жүйемен топтап ұсынған. Мысалы: Оқу білім бұлағы, Еңбек, Достық-жолдастық, т.б. балаларға арналған мақалдар білім алуға, оқуға шақыра отырып, олардың тілін ширатуды көздейді.

Сурет 4. 5-ші сынып оқушыларының топтық жұмыста орындаған жұмыстары
Еңбек ету, білім алу, жақсы азамат болып өсу үшін тәрбиенің де жақсы болуы керектігі мақал - мәтелдерде толық қамтылады. Мысалы: Адам болар баланың кісіменен ісі бар, адам болмас баланың кісіменен несі бар, т.б Мақал-мәтелдердің адал, достық, жақсы жолдастыққа баулитын, адамгершілікке жат мінезден аулақ болуға да тәрбиелейтін тұстары да баршылық. Жаман аттан аяғым артық, жаман жолдастан таяғым артық, еңбек түбі зейнет т.б. Бала тәрбиесіндегі басты мәселенің бірі - еңбек ете білуді, үлкендер еңбегін бағалауды үйрету десек, мақал-мәтелдерде бұл назардан тыс қалмаған.
Негізінен, мақал-мәтелдерді психикалық баланың сөйлеу тілін дамытуда көптеген әдіс-тәсілдер арқылы қолдануға болады.
1) Балаларға түсінікті болуы үшін мақал-мәтелдердің қысқа түрін алу қажет.
Мысалы: Ердің атын еңбек шығарар, Жылқы - малдың патшасы, Отан оттан да ыстық және т.б.
2) Мақал-мәтелдерді лексикалық тақырып бойынша қарастыру орынды.
3) 5-7 сынып оқушыларының мақал-мәтелдерді меңгеру деңгейі жоғарылаған сайын күрделендіріп беру керек, яғни алғашқыда қысқа түрдегілерін берсек, одан кейін кем дегенде екі жолдан тұратындарын беру керек.
Осы мақсатты орындауға келгенде қазақ әдебиеті сабағының алдына мынадай міндеттер жүктеледі:
-оқушылардың оқу дағдысын қалыптастыру және жетілдіру;
-көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылығын ояту;
-шығарманың түпкі мазмұны - мәнін түсінуін, эмоциялық қабылдауын (кейіпкерлердің көңіл-күйіне ортақтасу, күйіну, сүйіну т.б.) қамтамасыз ету;
-мәтіндеге сөздер мен сөз тіркестерін, сөйлеу мен сөйлеу үлгілерін үйрете отырып, ана тіліміздегі сөз мағыналарының түрленуіне көңіл аударту;
-шағырмадағы көркем бейнелердің ерекшеліктерін аша білуге бағыттау;
-ауызекі және жазба тілде байланыстырып сөйлеуін (ойын еркін жеткізу, сауатты да мәнді жаза білу( дамыту;
-өзіндік ой-пікірін айта білуге баулу;
-оқушылардың бойына ізгілік пен имандылық, адалдық пен мейірімділік сияқты адамгершілік қасиеттерді дарыту.
2.2 . Көркем мәтін құрылысын сыныптар бойынша ертегілер арқылы таныту

5-сыныпта көркем мәтіннің құрылысын талдауды жеңіл түрде де, күрделендіріп те жүргізу мұғалімнің қолында. 5-сыныптағы оқушы мәтіндегі көзге түсетін елеулі кейіпкерлердің жарқын әрекетін, мінезін жеңіл аңғарады, бірақ барлығы бірдей сол кейіпкердің ісін, мінезін бір дәрежеде ұғынады деуге болмайды.
Тәжірибеде 10-11 жастағы оқушының мәтіндегі өте мәнді нәрселерді, эпизодтық оқиғалар байланысын аңғармай қалуы кездесе береді. Сондықтан да мұғалімнің басты міндеті - көркем мәтіндегі оқиғалардың байланыса дамуына көңіл аударту. Осының өзі - мәтін композициясын танытудың амалы. Жалпы композицияны танытудың түпкі мақсаты бүтінді бөлшектей беру емес, сол бүтіннің қандай бөлшектерден тұратынын, солардың табиғи үйлесімі нәтижесінде мәтіннің негізгі идеялық түйінін танытуға әкеледі.
Керқұла атты Кендебайң ертегісінің құрылысындағы кейбір компоненттің рөлін ашқан кезде сұрақ-жауап түріндегі мысалдар тек қана композицияға қатысты жұмыс түрлері болмақ. Мұғалімнің бағдарлағыш, оқушыға ой салғыш, шағын проблемалы ситуация туғызатындай сұрағының мәні ерекше. Оқушы жауабының бір ұшы сұрақта жатады.
:: Кендебай сиырларды сирағынан ұстап аралға лақтырып жатқанда, ханның қызы оған не деді?
:: Қырасың ғой малды, күндегідей: Айрылғырдың суы айырылң, -- деп неге айтпайсың дейді.
:: Егер хан қызы осылай демесе, ертегіде не болар еді?
:: Онда Кендебай сиырларды лақтырамын деп өлтіріп алар еді.
:: Дұрыс. Егер ханның қызы осылай деп ескертпесе, Кендебай ханның сиырларын өлтіріп алар еді де, хан оны жазаға тартар еді. Ондай жағдай болмас үшін , хан қызының ескертуі өте керекті сөз екен.Бұл сөз айтылмаса, Кендебайдың тағдыры өзгеріп кетуі мүмкін.
Кейіпкерлер сөзінің рөлін көрсету үшін тағы бір мысал:
:: Кендебайдың алтын құйрықты алып қалуына не себеп болды?
:: Ханның балаларына қара биені күзетіңдер деуі себеп болды.
:: Кендебайдың жеті басты дәу мен арыстанды жеңуіне не себеп болды?
:: Ханның құлынды тауып келіңдер деген сөзі себеп болды.
:: Егер хан ондай тапсырмалар бермегенде, Кендебайдың ерлік істері де болмас еді. Сондықтан бұл сөздерді ертегіден қысқартып не алып тастауға болмайды екен.
Осылай сұрақ қойып, әңгіме жүргізудегі мақсат ертегі композициясының басты компоненті - кейіпкерлер сөзінің рөлін көрсету. Олардың сөзінің ертегі оқиғасының дамуына негізгі қозғаушы күш екенін оқушыға жеткізу.
5- сыныптағы мәтіндердің алғашқы тобы - халық ауыз әдебиетінің бір түрі, ертегілер. Ертегі кейіпкерлерінің сөзі - оқиғаны дамытуға қозғаушы компонент. Кейіпкер сөздеріне назар аударту үшін әр кейіпкер сөзін әр оқушыға оқытып, оның оқиғаның дамытуға қандай әсері бар екеніне көз жеткізіледі.
Халық әдебиетінің басқа түрлері секілді, ертегілер де адам баласының еңбек-кәсіп ету, тұрмыс-тіршілік қүру тәжірибесіне байланысты туған. Жаратылыс қүбылыстарын, табиғат сырын жетік білмеген, олардың неліктен болатын-дығын толық түсінбеген ертедегі адамдар әр нәрсені қиял еткен; өздерінің ауыр еңбектерін жеңілдету жайын қарастырған. Бұл жөніндегі ұғым-түсініктерін, нанымы мен сенімін әңгімелеп айтатын болған. Сөйтіп ертегі-әңгімелердің алғашқы үлгілері туған.)
Тәжірибеде жиі қолданылатын мәтінге жоспар жасау әдістемелік техникасы оқушыларға мәтінді мазмұндауыңа оңай болцы үшін жіне оқышы қызығушылығын арттыру үшін қолданылады. Жоспарды мәтіннің композициялық құрылысы деп ұғынуға болмайды. Мысалы, Толағай ертегісінің сюжеттік жоспарын шамамен былай құруға болады:
1.Толағайдың дүниеге келуі.
2.Жас баланың алып болып өсуі.
3.Әкесімен аңға шығуы.
4.Толағайдың ұйықтап қалуы.
5.Әкеге төнген қауіп.
6.Жолбарыспен айқас.
7.Ел күйзелісі.
8.Толағайдың жаңбыр іздеудегі әрекеті.
9.Ел қуанышы.
10.Толағайдың өлімі.
11.Толағай ел аузында.
Жоспар жасалғаннан кейін оқушыларға ертегінің композициялық жүйесін ашып көрсету, толық тұсіпіп саралау мақсатында, Толағайдың бейнесі мен себеп-салдарлы әрекеті саралана түседі.
Ерегі жүйесінің тізбегі:
І- бөлім:
1.Автор: Ертек айтып берейік
2.Ертістегі Саржан мерген.
3.Ақылды Айсұлу сипаты.
4.Саржанның балалы болуы.
5.Жақсы тілек, ат қою.
6.Жас Толағай сипаты.
7.Үлкендер: Алып боларң.
8.Толағай аңда.
9.Әкесімен көлге келуі.
10.Толағай Дем алып алайынң.
11.Әкесі: Ұйықта, қозымң
12.Көл сипаты.
13.Жолбарыс сипаты.
14.Әкесі: Өлдім, балам?ң.
15.Жолбарысты лақтыру.
16.Әке мен бала сүйсінуі.
ІІ - бөлім
1.Ел күйзелісі.
2.Толағайдың ойы.
3.Анасына сұрағы.
4.Ана жауабы.
5.Толағай шешімі.
6.Тау шатқалын көтеріп әкелу.
7.Халық қуанышы.
8.Толағайдың соңғы сөзі Апа
9.Ел қайғысы.
10.Күн мен түн сипаты.
11.Толағай тауы, табиғаты, (желі, Шалғыны, жаңбыры)

Режиссер. Атқарылған жұмыс сабақтын негізгі бөлімінде жүргізіледі және оқушылар 4 топқа бөлініп әр композициялық бөлімге сурет салып Режиссер ойының ойнайды. Ойын барысында әр топта ертегі композициясына байланысты суреттер салынып, режиссер бақылауымен тақта алдында түсірілім жасалынып ертегі мазмұны айтылады.

Толағай ертегісін оқытуға арналған соңғы сабақта бұрын өтілген Керқұла атты Кендебаймен салыстырып, ұқсастық жағын ашуға жалпы ертегі композициясына тән ортақ сипаттарға көз жеткізуге болады.Ол үшін мұғалім мынадай сұрақтар қойып, соларға лайықты жауаптар алуы мүмкін.
:: Кендебай қандай болып өсті?
:: Күшті алып, мерген болып өсті.
:: Толағай қалай өсті?
:: Толағай да алып әрі мерген.
:: Кендебай көкжал бөрімен қалай айқасты?
:: Құйрығынан ұстап, лақтырып жіберді?
:: Толағай әкесін қалай құтқарды?
:: Ол да жолбарысты лақтырып жіберді.
:: Осы жас алыптар өскен сайын бұдан да күшті болуы мүмкін бе?
:: Оны қайдан көреміз?
:: Кендебай дәуді жеңсе, Толағай тауды көтере алды.
:: Кендебайдың қайырымдылығын, жақсылығын қайдан көреміз?
:: Қойшы баланың әкесін тұтқыннан босатты, ата-анасын қуантты.
:: Ал Толағай өз елін қалай қуантты?
:: Тауды жаңбырымен көтеріп әкеліп, елін қуанышқа кенелдірді.

Балалар Венн диаграммасы техникасын қолтану арқылы мәтіндерді салыстырып, саралау жасайды. Тәжірбиеде 5 Ә сынып оқушылары Веннн диаграммасыны анализын жасап келесі тұжырымға келді: Әр ертегінің оқиғасы әр түрлі болғанмен екі ертегіге тән бірімен-бірі ұқсас келетін осындай ерекшелігі болады. Бұл басқа да ертегілерден байқалуы мүмкін. Ертегі кейіпкерлерінің өсуі, әрекеті шындықтағыдан гөрі әсірелене суреттеледі.

Аяз би ертегісінің құрылысы бір-бірімен тығыз байланысты 3 бөліктен тұрады.Онда бірнеше эпизод бар. Эпизод дегеніміз - оқиғаның енді бөлінбейтін ең кішкене бөлшегі, кейіпкерлер әрекетінің жарқын кезеңдері. Мысалы, аңда жүрген ханның қойшы шалмен әңгімесі - диалогқа құрылған бір эпизод. Ертегінің сюжет жүйесін қарастырсақ, кейіпкерлердің қарым-қатысынан бірімен-бірі сабақтасып жатқан әрекеттер тізбегін анықтаймыз. Осы жұмыстар -- ертегі композициясын таныту деген сөз. Жаман адамның бастан кешкендері, ақылдылығы, уәдеге тұрғыштығы, сөз тапқырлығы кездейсоқ емес, біріне-бірі байланысты эпизодтар тізбегімен баяндалады. Бұның өзі кейіпкер әрекеттерін баяндаудан сюжет құралатының ұғындыру болады. Сюжет өрісі көбіне хан, уәзір, Жаман, Меңділер сөзімен дами келе, олардың әрекеті ара-тұра суреттеусіз жай сөзбен баяндалып отыратынын әңгімелеу арқылы мұғалім ертегінің негізгі компоненттері диалог пен баяндаудан тұратынын аңғартады. Кейіпкер диалогтары - сюжеттің өрістеуіне ерекше қызмет етіп тұрған компонент. Ертегінің үштен екі бөлігі кейіпкер сөзінен тұрса, баяндаушы сөзі - ертегінің үштен бір бөлігі. Бұдан әрі мұғалім ертегі құрылысындағы халық мақалдары мен бейнелі, тұспал, жұмбақ сөздердің де қалай болса солай айтылмай , кейіпкер әрекетіне, сөзіне сай келіп отыратынын дәлелдейді. Ертегідегі қайрақ, пышақ, гауһар тас, аш арыстан, хан мен шалдың жұмбақ әңгімелері де Жаманның не Меңді сұлудың ақылдылығын дәлелдеу үшін, сюжетті толықтыратын мағыналы да көркем сөздер екені әңгімеленеді. Ертегіні оқытудың соңғы сабағында мұғалім ертегі идеясын анықтайды. Сонда ақылдылық, даналық, байлыққа, атаққа негізделмей, өмірді білуден, үйренуден ттуатыны, қандай іс болса да ақылмен шешуге болатыны, жауыздық, күншілдік әрдайым даналық алдында тізе бүгетіні дәлелденеді. Ертегінің түйінді ойы халықтан шыққан осындай даналар ел басқарса деген халық тілегі көрінетіні ашылады. Ертегі жүйесінде көңіл аударылатын нәрсе - ханның өмір тарихы. Бірақ бұл ертегі басында айтылмайды. Ертегі ханның өмір тарихынан басталса, қайтер едің? -- деп оқушыны ойлантып қоюға да болады. Хан анасын шақыртқанда, анасы оның қалай хан болғанын, әкесінің жауыздығынан, өз басына төнген қауіптен құтылу үшін істеген амалын айтып береді. Ханның өз алдына әңгіме боларлық өмірбаяндық тарихы сияқты ертегінің бір бөлігі деуге болады. Бұл сюжет жүйесінде Жаманның тапқырлығына дәлел сияқтанып, хан анасы аузынан айтылған әңгіме боп берілгенін де таныстыру керек.
Мұғалім оқушыларды қызықтыру мақсатында Аяз би ертегісінің 2 - бөлімінен (мұнда өз алдына айқын танылатын сюжет белгісі бар) сюжеттің тұрақты элементтеріне бақылау жасап келуді тапсырады. Ондай жұмыстың өтілген материалды қайталауда да әрі сюжет ерекшелігін бекіте түсуге де пайдасы тиеді. Бірақ бұндай тапсырма үшін кез келген мәтінді ұсынуға болмайды.
Сюжет желісіне бақылау жасалған сабақ нәтижесін келтірейік:
1.Жаманның ақ боз үйдің сырын білуі - оқиғаның басы
2.Жаманның ойы - оқиғаның байланысуы,
3.Қыз жұмбағын шешуі - оқиғаның байланысуы,
4.Қыздың Жаманды шақыртуы -- дамуы.
5.Жаманның қолға түсіп қалуы -- оқиғаның шиеленісуі.
6.Жаманның дарға асылуы -- оқиғаның шарықтау шегі.
7.Қыз жұмбағының сырын айтуы - оқиғаның шешілуі.
Осындай бақылау, жаттығулар жасау арқылы сюжеттің басталуы, байланыса дамуы, шиеленісе барып шешілуі деген табиғи заңдылықты жақсы танытады. Сюжеттік оқиғаның бұл заңдылығы кейіпкерлердің қатысымен болатының түсінеді және оның заңдылығын жақсы меңгеру логикалық жүйеге төселдіреді.
6-сыныпта да көлемі және формасы әр түрлі шығармадағы әрекеттің өрістеу себептері , кейіпкерлері, оқиға желісінің дамуы, қосымша көріністер, суреттеулер танытылады. Олардың бәрін бір идеяға (түйінге) келтіріп тұрған нәрсе композиция екеніне көз жеткізіледі.
Қазақ ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан күрделі саласының бірі -- батырлар жыры. Бұл жырлардың көпшілігі халықтың отанды сүю, басқыншы жаудан ел қорғау, халық үшін ерлік еңбек ету идеясынан туған. Басқыншы жаудың шабуылдарына қарсы аттанған, одан ел жұртын қоргап қалган батырларды, олардың ерлік істерін ардақтап халық аңыз-әңгіме, жырына қосқан. Сондай-ақ, халық адал еңбекті, еңбек адамдарының көпшілік үшін жасаған істерін де жырлаган, оған да ерлік сипат берген. Еңбек адамдарының ерлік ісін ел қорғаған батырлықтың ісінен кем санамаған. Сондықтан бұл екеуі халықтың ерлік істі суреттейтін батырлар жырының негізгі әңгімесіне айналған.
Қобыланды батыр жыры. Жырдың негізгі тақырыбы -- өз елін, өз жерін сыртқы жаудан қорғау. Жырдағы өзекті ой - ел намысы - ер намысың. Қобыланды өз басының қамы емес, бүкіл елдің бүтіндігін, тәуелсіздігін ойлайды. Қолына сол үшін қару алады, жауға қарсы аттанады. Жырдың идеялық - көркемдік мазмұны, негізінен, Қобыланды бейнесі арқылы көрінген. Халықтық арман да осы арқылы берілген. Оның арманы - Қараспан тауын жайлаған қалың қыпшақ қамың, ел қамы. Сондықтан да Қобыландының тілегін бүкіл қыпшақ тілейдің. Ол жауға аттанарда жіберуге қимай, жиылып жұрты жылайдың. Артында қалып бара жатқан ата-анасын , қарындасы Қарлығаш пен өмірлік жары Құртқаны Сендерді мұнда жылатпас, қалың қыпшақ қарындас деп жұбатады.
Халық Қобыланды бойына батырлықты жастайынан дарытқан. Алты жасында қолына қару ұстатады, жанына болат байлатады, садақ ілдіреді. Ол - аңшы. Қаршығасы қолында, құмай тазы соңында, көрсе киік аулайдың. Ол - мерген. Ай астындағы теңгені екі бөліп ұшырадың.
Батырдың өскен ортасы да оның мінезінің қалыптасуына ықпал етеді. Ол ыстық-суықты малшыларымен бірге кешіп, шынығып өседі. Бойындағы жақсы қасиеттер еңбек адамдары арасында қалыптасады. Оны ерлікке баулыған Тоқтарбайдың тоқсан құлы мен Естемесң жырда.
Естемес деген ер еді,
Естемес ерің баулыды...
Деп Қобыланды бойындағы жақсы қасиеттерді солармен байланыстырады. Мұғалім халық даналығы ерлікті де, адамгершілікті де еңбекпен байланыстыратындығына оқушылар көңілін аударады.
Жырда Қобыланды тек батырлық, ерлігімен ғана емес, бүкіл жан жылуымен, адамгершілігімен де көрінген. Мұғалім мұны да жыр құрылымына ене отырып оқушыларға танытуы керек.
Елін Алшағыр шауып кетті дегенде, батырдың көзінің жасы мөлтілдепң, елі үшін белі қайысады. Шапқыншылыққа ұшыраған еліне жаны елжіреуі , намысқа мініп жауына қарсы аттануы жырда нанымды көрсетілген. Мұғалім оқушылардың эстетикалық-эмоциялық сезіміне әсер ету үшін, жырдың сол тұстарынан үзінді оқып беруі керек.
Сөйтіп, мұғалім Қобыланды батыр бойындағы жақсы қасиеттерді - оның адамгершілік, ерлік мінездерін жырдың нақты оқиғасына ене отырып баяндаса, оқушылар елі үшін еңіреген ер мінезіне сүйсінер еді. Бұл тақырып бойынша мұғалім төмендегідей сұрақтар мен тапсырмалар беруіне болады.
1.Қобыландының балалық шағы. Оның бойына жақсы қасиеттердің қалыптасуына өскен ортасының әсері.
2.Жауға аттанарда ата-анасымен, қарындасы Қарлығашпен, сүйікті жары Құртқамен қоштасқан жерінде Қобыланды мінезінің қандай жақсы жақтары ашылған?
3.Жыр халықтың қандай арманынан туған?
4.Қобыландының ерлік, батырлық сипаттары жырдың қандай оқиғалары үстінде ашылады?
Жалпы батырлар жырын соның ішінде Қобыланды батыр жырын оқытқанда оларды тек өткен өмірдің ізі ретінде ғана қарамай, соның бүгінгі өмірмен үндесу жағына зер салу абзал. Олардағы үлкен ой түйіні қазіргі ұрпағымызға да тіл қатады. Батырлар жырындағы елін, халқын сүю, адалдық, адамгершілік, риясыз достық сияқты азаматтық сарын біздің заманымызға жетті.
Қобыланды батырң жыры бойынша оқушыларға төмендегідей сұрақтар мен тапсырмалар беруге болады:
1. Қобыланды батыр жырын неге эпостық жырға жатқызамыз, дәлелдеп айтып беріңдер
2. Жырдың тақырыбы, ол тақырып халықтың қандай арманынан туған?
3. Қобыланды бойындағы қас батырға тән мінездер, қимылдар жырда қалай көрсетілген?
4. Қараманның жырдағы іс-әрекетіне сай оған сипаттама беріңдер.
5. Жырда әйелдер бейнесі қалай суреттелген?
6. Тайбурылды суреттеудегі ақындық көркемдік тәсіл , оның ұтымдылығы.
Эпостық жырларды оқыту барысында мұғалім оқушыларды патриотизмге тәрбиелеу мәселесіне көп көңіл бөледі.
7-сыныпта көркем мәтін құрылысын таныту. Сюжет шығармадағы басты компонент дедік. Барлық гәп характерде. Сюжет кейіпкерлерді жасамайды. Кейіпкерлер өздерінің характерімен сюжетті жасайдың, -- дейді К.Федин. Мұның өзі - М.Горкийдің: Сюжет дегеніміз - белгілі характердің типтік өсу және қалыптасу тарихың [26. 25], -- деген анықтамасына сай келеді. Яғни композицияның бірінші элементі сюжет деген ұғымды оқушыға танытудың маңызы зор.
Батырлар жыры сияқты лиро-эпос жырлары да бір дәуірдің жемісі емес. Бұл да талай гасырмен бірге жасасып, әртүрліжағдайларды, таптық, қоғамдықтілектердіңыңғайына қарай өзгеріп отырған. Үрпақтан ұрпаққа ауызша айтылу түрінде, көптеген өзгерістерге ұшырау арқылы жеткен. Халықтық ортада туған және халықтың көзқарасын, тілегін білдіретін жырлардың өздері де таза күйінде халықтық сипатын толығынан сақтаған емес. Халықтық сипаты бар деп танылатын лиро-эпос жырларының қайсысынан болса да әр қилы қайшылықтар мен кемшіліктердің кездесуі осыдан. Сондай-ақ, халықтың лиро-эпос жырларын үстем тап та өз мүддесіне пайдаланған, жырдың халықтық идеясын бұрмалап, ескі әдет-ғүрыптың халыққа жат жақтарын мақтап көрсетуге тырысқан.
Қазақ ауыз әдебиетінде лиро-эпос жырларының ертеден келе жатқан бірнеше үлгілері бар. Солардың ішінде бастылары деп "қозы Көрпеш -- Баян сұлу", "қыз Жібек", "Күлше қыз -- Назымбек" "Мақпал қыз", "қүл мен қыз", "Айман -- Шолпан" жырларын айтуға болады. Бүл жырларда тек ғашықтық, махаббат әңгімелері ғана суреттелмейді. Солармен қатар, халықтың ертедегі түрмысы, салты, қогамдық мәні бар жайлары қамтьшады. Жырлардың оқигасы халықтың тұрмыс, салтынан туып дамиды, күрделі әңгімелер айтылады. Осыған орай біз лиро-эпостың кейбір үлгілерін мысалға ала талдап көрелік.
Қозы Көрпеш - Баян сұлуң поэмасы - біздің лиро-эпостық жырларымыздың ішіндегі өзіндік өрнегімен оқшау жыр. Мұны шығыстың да, батыстың да мұңдықтар жайлы трагедияларымен өрелес, биіктес дейміз. Махаббаттың қос егізі - Қозы мен Баян. Жыр солардың тағдырына арналған. Соны арқау еткен. Рушылдық-феодалдық дәуірде жастардың еркін махаббатқа ұмтылуы - сұмдық. Ол - найсаптық, ол - атаның ала жібін аттау, ол - ежелден келе жатқан әдет- ғұрыпты бұзу.
Қозы Көрпеш - Баян сұлу -- адал да арманды махаббаттың шынайы үлгісі. Халық солар арқылы махаббат бостандығын, жастардың еркіндігін аңсаған. Екеуінің трагедиялық тағдырын көрсету барысында Қарабайлар мен Қодарлар заманының сұм-сұрқия шындығын әшкерелеген.
Қозы арманы - сүйгеніне қосылу. Айбас айтқан ақ баянын көрмей, сол аққу құстай жарымен таныспай, оның көңілі тынар емес.
Қодар пиғылы ақ Баянды құшу ғана емес, Қарабайдың ен малына ие болу , оның түпкі ниеті сол. Ал Қозы болса, ондай қара ниеттен аулақ.
Қарабай тұсында типтік образ жайында түсінік беру ұтымды. Қарабай - ауыз әдебиетіндегі типтік жағдайда жасалынған образ. Малдан басқа арманы жоқ, адамгершіліктен жұрдай, ертелі-кеш малмен еріп, малмен жатып күн кешкен, қараулығында шек жоқ, адамға зәредей жақсылық дегенді білмейтін дүниеқоңыз, безбүйрек, тасбауыр, сараң бейнесін жыршы - ақын тамаша кескіндеген.
Поэмада Қарабай мен Қодар жаманат дүниесінің екі жағы ретінде көрінеді. Екеуі бірін-бірі толықтырады. Екеуін табыстырған да сұмырай қылық, арам пиғыл.
Мұғалім жырдағы негізгі кейіпкерлердің мінез-құлығын тереңдей ашу үшін, қажет десе, поэмадағы оқта - текте көрінетін кейіпкерлерге тоқтала кетсе де артық емес.
Поэмадағы кейіпкерлерді оқшау алмай, бір-бірімен байланыста алу қажет, сонда ғана олардың характерін жан-жақты ашуға болады. Сабақ мақсатына қарай шығармадағы әр оқиғаны штрих-детальды іріктеп ала білу, оқушыларды да соған баулу - шығарманы талдаудың өзекті мәселесі. Құр мазмұндау, мәтінге сүйенбей, жалаң баяндау - тану, таныту емес.

2.3 Бесінші - жетінші сыныптар аралығындағы қазақ әдебиеті пәнінің оқулықтар анализы

5-7 сныптар аралығындары жанартылған оқу бағдарламасының мазмұны осы міндеттерді орындауға бағытталады. Оқудың алғашқы кезеңінде оқу техникасына көбірек көңіл бөлінеді. Оны бірте-бірте жетілдіре отырып, мәтінмен жұмыс жасау, оқығандарының мән-мағынасын түсіну тәсілдерін қалыптастыру жұмыстары жүргізіледі.
Оқулыққа енетін материалдар дәстүрлік-тақырыптық ұстанымға негізделеді. Бірақ ұстанымды іске асырудың ерекшеліктері де жоқ емес, яғни материалдарды топтауда ішкі логикалық байланыстарға мән беріледі. Мұның мәнісі мынада: бірінші сыныпта бала жазушылардың өлеңдері, қысқа әңгімелері арқылы өзін және қоршаған әлемді таниды: адамдармен, табиғатпен қарым-қатынас жасай білуді, өзін-өзі ұстауды меңгереді.
5-сыныпта оқушылар жыл мезгілдері, отбасы, адамдардың өмірі мен еңбегі, жан-жануарлар тіршілігі, Отан туралы т.б. қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілері мен көркем шығармаларын оқып және талдап біледі. Қазақ балалар әдебиетінің қадыптасу тарихынан: шығармалардың жазылған кезеңі мен мазмұны арасындағы байланыс, автордың көзқарасы т.б. беріледі.
6-сыныпта оқушылар ауыз әдебиеті үлгілерін (ертегі, мақал-мәтел, жұмбақ-жаңылтпаш, аңыз әңгімелер мен шешендік сөздер) оқу арқылы білімдерін кеңейте түседі. Әдеби ертегелерді оқу барысында "тұтас рухани кеңістік" шығады, сонымен қатар әлемнің ұшы-қиырсыз кең, алуан түрлі және тіртұтас екендігін біледі. Әдеби шығармаларды оқу арқылы олардың бойында отансүйгіштік, еңбекқорлық, адалдақ пен мейірімділік, батырлық пен азаматтық, сезімталодық пен адалдық сияқты ізгі қасиеттер қалыптаса бастайды.
7-сыныпта оқушылар халық ауыз әдебиеті үлгілері және балалар әдебиетінің әр түрлі жанрларымен таныса отырып, әдебиет әлеміне бастау алады. Мұнда жанрлық және көркем шығармаларды тиімді үйлестіру ұстанымы іске асырылады. Оқушылар халық ауыз әдебиеті мен балалар әдебиетіндегі озық үлгілерімен танысады.
Орта сыныптардағы қазақ әдебиетін оқудың мазмұны екі үлкен бөлімнен тұрады: көркем және ғылыми-танымдық шығармалар. Бұл бөлімдердің әрқайсысының мазмұнында да. Оқу-әдістемесінде де өзіне тән ерекшеліктері бар.
Көркем шығармалар ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті үлгелерін қамтиды.
Ауыз әдебиетінің мынадай үлгелері: балаларға арналған ойын өлеңдері, төрт түлік жырлары, ертегілер мен аңыз әңгімелер, мақал-мәтелдер мен жұмбақтар, шешендік сөздер мен билер сөздері, нақыл сөздер мен мысалдар, батырлар жырларының үлгілері, өтірік өлеңдер мен айтыс өлеңдері кең орын алады.
Жазба әдебиет үлгілірімен ақын-жазушыларымыздың балаларға арналған таңдамалы шығармалары қамтылған.
Олар негізінен үш үлкен тақырып төңірегінде топталған:
:: Туған елім Қазақстан;
:: Табиғат - тіршілік бесігі;
:: Адам болу - ізгі ниет.
Осы тақарыптарды қамтыған көркем шығармаларды оқу барысында балалар айнала қоршаған табиғатпен, адам еңбегімен, қоғамдық өмірдің құбылыстарымен таныстырылады, заттар мен құбылыстар жайында жан-жақты түсінік алады, оларға тән ерекше қасиеттерге дұрыс сипаттама беруді үйренеді. Сондай-ақ адам мен табиғат және адамдар арасындағы қарым-қатынастардан, адамның Отан алдындағы парызынан т.б. мағлұматтар беріледі. Балалар адамның сан қилы сезім әрекеттері мен іс-әрекеттерінің қыр-сырын түсініп, олардың ізгі қасиеттерінен тәлім-тәрбие алады.
Оқуға алынған шығармалар баланың көңіл - күйі мен сезіміне, ой-қиялына әсер етіп, оны шабыттандыруға, жан дүниесін байытуға бағыттайды. Әрбір сыныпқа берілген материалдар оқушылардың жас ерекшеліктерін, ой-өрісінің деңгейін ескере отырып іріктеледі.
Бағдарламаның ғылыми-танымдық бөлімі оқушыларға түрлі ғылым салаларынан қарапайым білім беру мақсатын көздейді. Оқушылар туған жер қаситеті мен табиғат тамашалары, аспан әлемінің құпиясы, өнер туындылары жайында біршама мағлұмат алады.
Жанартылған оқыту бағадарламасы бойынша 5-ші сынып сабағында оқушыларға әдебиет теориясы элементтерінен алғашқы қарапайым түсініктер беруді көздейді. Мұнда ең алдымен - жанр түрлерін ажырата білу, кейбір әдеби ұғымдардың мәнін ашу, салыстырулар мен теңеулердің, ырғақ пен ұйқастың орны мен ерекшелігі т.б. қалыптастырылады. 5-ші сынып қазақ әдебиеті пәнінің мазмұны негізінде мынадай әдеби жанр түрлерін қамтиды: өлең-жыр, әңгіме, мысыл, жұмбақ, жаңылытпаш, мақал-мәтел, ертегі, аңыз, шешендік сөздер. Оқулықтың авторлары Т.Әбдікәрімова, С.Рахметова және Б.Қобатаева Қазақ әдебиеті оқулығындағы елеулі ерекшелік бұрынғыдай оқушыларға түсінік беру мен оқу техникасын меңгертіп қана қоймай, көркем шығарманың рөлін күшейтуге, әдебиеттік оқу әрекетін қалыптастыру, шығармашылық қабілетін дамытып, Эститикалық талғамын тәрбиелеуге, дүниетанымын кеңейтуге мән беру болып отыр.
Осыған орай Қазақ әдебиеті оқулығының құрылымы ірі блоктік-тақырыптық және жанрлық-эстетикалық бағыттағы ұстанымдарды басшылыққа алады. Бұл ұстанымдар оқушыларға дүниенің біртұтас көркем бейнесін беруге ұмтылған, қарапайым әдеби білім беруді мақсат тұтқан, ұлттық сана-сезімді қалыптастыруды көздеген шығармалар мынадай он тараудан тұрады:
1. Туған елем, туған жерім.
2. Білім өмір шырағы.
:: Маужыраған барқыт қоңыр күз.
1. Өткен өмірден.
2. Қыс бейнесі.
3. Жақсы ай мен күндей.
:: Табиғат - менің өз үйім.
:: Масатыдай құлпырған жердің жүзі.
1. Жаздыгүні шілде болғанда.
2. Сарқылмас қазына.
Оқумазмұны ауыз әдебиетінің озық үлгілері: төрт түлік жырлары, мақал-мәтелдер мен жұмбақ-жаңылтпаштарды, ертегілер мен мысалдарды, аңыз-әңгімелер мен шешендік сөздерді т.б. қамтиды.
5-сынып оқушыларының жас ерекшелігіне сай алынған көркем шығармалар оқушылардың көңіл-күйі мен сезіміне, ой-қиялына әсер етіп, шығармашылық қабілетін қалыптастыруға жағдай жасайды.
2.4 Оқу тәжәрбиеде қолданған оқу - әдістемелік техникалар

Оқу - тәжірибелік практиканы өту барысында Алматы қаласының № 30 мектеп қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Қ. Нубраевна өз білгенімен бөлісіп, сабақ кезінде бірге әдіс - тәсілдерді талқылап мәтінмен жұмыс барысында , яғни халық ауыз әдебиетінің бір түрі ертегіні оқу барасында, оқушылардың ынтасы мен қызығушылықтарын арттыру үшін, түрлі жаттығулар жасап, келесі мынадай қызықты тапсырмаларды орындатуды ұсынып отырмыз.
1 - тапсырма. Қате құрылған мәтінді, сөйлемдерді орын-орынына қойып, логикалық жүйелікті сақтап, қайта қарастыр.
Мысалы: Тышқан не айтарын білмейді де жылды кім бұрын көрсе, сол жыл басы болсын деп бір қулық ойлып табады. Ерте заманда хайуандар жыл басы болуға таласыпты. Тышқан түйенің үстіне шығып, өркешіне мініп отырып алыпты. Олардың әрқайсысы адамға тигізетін пайдасын айтып, өздерін жыл басы болуға лайықпын деп дәләелдейді. Түйе бойына сеніп құр қалыпты. Содан соң тышқан жылды бәрінен бұрын көріп, хабар беріп, жыл басы болыпты.
Бұл жерде балаларға әдейі сюжеті таныс ертегі беріліп отыр. Мұның себебі, оларға ертегінің қалай басталып, қандай оқиға болатынын, соңы немен аяқталатынын білетіндіктен, сөйлемдерді орын-орнына қойып, жүйелі түрде айтып беру жеңіл болады. Балаларды бірнеше топқа бөліп топтық немесе жеке жұмыс жасатуға болады.
2 - тапсырма. Аяқталмаған мәтінді логикалық ойды бұзбай жалғастырып айт.
Мысалы: Қу түлкі ертегісі:
Жолбарыс бір түлкіні ұстап алады. Түлкі құйрығын бұлаңдатып, тұмсығын жоғары көтеріп:
- Мені жей алмайсың! Мен осы орманға қожалық етуге келгенмін, - дейді.
Жолбарыс түлкіге олай бір, былай бір қарап, сенбей:
- Мүмкін емес, -- дейді.
- Сенбесең, менімен бірге орманға жүр. Ондағы барлық аңдардың менен қалай қорқатынын өз көзіңмен көр, - дейді түлкі.

*************************

Оқиғаны әр бала, бірін-бірі қайталамауға тырысып, өз ойымен аяқтаған дұрыс. Ертегіні жалғастыру барысында оқушылардың ой - өрісі кеңейеді. Қу түлкінің сан түрлі айлаларын асыруға тырысып, бір біріне ұқсатпай ғажайып ертегі соның жазып шығады.
3 - тапсыпма. Өз ойынан ертегі құрастырып айт (Ертегіні қалай бастап, немен аяқтар едің?).
# Ол биік ағашты таңдайды да, балтасын сермейді.
# Ағаш қуысынан бір алтын құс шыға келеді.
# Құс адамша тіл қатады:
Ертегі құрастырып айту алғашқыда қиындық келтіретіндей болса, тірек сөздер беруге болады. Шал мен кемпір, үш тілік, бәз-баяғы қалпына түсу және т.б. Бұл тапсырманы сабақтын сонғы бөлімі рефлексия кезінде немесе негізгі бөлімде ауқымды топтық жұмыс яғни проект ретинде де беруге болады 5-6 ыныптарда, мұғалім процессті бақылап, бағалап отыру мақсатында. Ал 7-ші сынып оқушыларына үй тапсырмасы ретінде де беруге болады.
4 - тапсырма. Негізгі бөлімі жоқ ертегі мәтінін мазмұнына сәйкестендіріп оқиға ойлап жазу.
Бір шалдың ағайынды үш баласы болыпты. Олар ылғи да болмашы нәрсеге керісіп, төбелесіп қала береді екен. Бірде үшеуі ауыл шетіндегі орманға жиде теруге барады. Қайтар кезде басқа жолға түсіп кетеді де, ауылдарынан адасып қалады.
*******
Осыдан кейін үш ұлы бірін-бірі сыйлап тату-тәтті өмір сүріпті.
Бұл жаттығу креативты ойлауды дамыту методикасы кейс-стади техникасына негізджелген, яки берілген бір кейс мәселені шешу.
5 - тапсырма. Мазмұнын айту. Мәтіннің негізгі идеясын табу. (екі түрлі вариянт беріледі), (қайсысы тақырып, қайсысы негізді ойды білдіреді?).
1. Кішкентай құмырсқалар.
2. Құмырсқа илеуін бұзба!
6 - тапсырма. Берілген мәтіннің түрін анықтап, оны толықтыру.
Қазақ әдебиеті сабағында (мысал ертегі) тірек сызбаны пайдалану, оқушының ойын жүйелі жеткізуге үйретеді. Сызбаны мұғалім әр сабағының мән-мағынасына байланысты, эстетикалық талғаммен қолдана білсе, материалданған әркет түрін меңгеру үрдісін жеңілдетеді. Оқушының ой - толғауын суреттей алу, бір идеяны қабылдай отырып, ойын қарсы қоя салыстыру, өз бетінше ізденуге одан яғни тақырыптан жаңа ақпарат алыға тікелей ықпал етеді. Сызба арқылы әрекетету баланың сабаққа деген қызығушылығын тудырып, кейіпкерлерге мінездеме, сипттама бере білуге, тақырыпты талдай білуге ұмтылады.
Тірек - сызбаны тек ертегі, мысалдарда ғана емес өлең, әңгіме, т.б. тақырыптарда пайдалануға болады. Өйткені, әрбір өтілетін материалдарда әдебиет теориясы элементтері; теңеу, эпитет, оқиға желісін ажырату, кейіпкерлерге өз көзқарасын білдіру, жанр түрлерін ажырату, жоспар құру, өздігінен сұрақтар қою, құрастыру, аяқталған ойдың шегін табу секілді тапсырматар ұшан-теңіз. Ал, сызба жұмысы, осы мәселелерді ықшамды түрде шешуге, қорытынды жасауға тікелей ықпал жасайды. Оқушыны жалықтармайды, қайта қызығушылығын, ынтысын, ойын дамытады.
Ойын - адамның өмір танымының алғашқы баспалдағы. Қазақ халқының ұлы ақыны Абай: "Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала болар ма?" - деп айтқандай, бала өмірінде ойын ерекше орын алады.Балалар ойын барысында өзін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекеті байқалады (сезіну, қабылдау, ойлау, зейін қою, ерік арқылы).
Біздің балаға білім, тәрбие жолына пайдаланатын әдістер мәнді болуы шарт. Ол үшін бала ұғымына, қабылдауына сәйкестендіріп ойын ұйымдастыру керек. Балаға таңдалған білім балалардың ақылына лайықталып, талабын шабыттандыратындай, ойын оятарлық, іскерлігін дамытарлықтай, бастаған істің нәтижесіне жетуге тырысарлықтай нәрлі болуы қажет. Олай болса алдымен ойындарды балаға қай сәттерде, не мақсатпен пайдаланатыны анықталады.
Мысалы: Оқуышалдың ойлау қыбілетін дамытуда халық ауыз әдебиетінің бір түрі сөзжұмбақ және ребус, анограмма, ұйқасын тап ойындарының әсері мол, ұйқасын тап ойыны арқылы балалардың білсем деген ұғымы артып, қызығып, белсенділік танытады.
1. Өзінше ноян тұмсығымен шымшып (ертегі негізінде, жұмбақ жасыру)
Қорқақ кім?...(қоян) Құрат тереді ... (шымшық)
3. Бата алма түлкі (ертегі негізінде, жұмбақ жасыру)
Үсті тікен... (кірпі)
Сабақ үстінде жүргізілетін жұмыс түрлері, тақырыпқа сай алынған тәрбиелік мәні бар халыө ауыз әдебиеті түрлерін оқушылардың ойлау белсенділігін қажет етеді. Әр сабақта ертегі, жұмбақ және ойын түрлерін орнымен қолданып оны қызықты ету арқылы жас бүлдіршіндердің білімге ынта-ықыласын, пәнге деген сүйіспеншілігін қалыптастыруды көздейді.
Джик Со - ұжымдық оқыту әдісі. Мақсаты жалпы мәселені алдымен жұпта, сосын ұжымда талқылау. Бұл жағдайда әрбір оқушы бір сәт өзін мұғалім ретінде сезінеді, оқуға деген жауапкерішілігі артады.
Әдісті қолдану төмендегіше ұйымдастырылады. Алдымен ұжым 4 адамнан тұратын топтарға бөлінеді. Бұл "Жанұя" топтар деп аталады. Содан кейін 1, 2, 3, 4-ке санау арқылы 1-лер бөлу керек, 2, 3, 4-өз алдына жұмыс тобын құрайды.
Оқуға ұсынылатын материалдың тақырыбы талқыланған соң, осы мәтінді түсіну қажет екенідігі ескертіледі. 4 логикалық бөлікке бөлінген мәтіннің 1-бөлігін 1-лер, 2-бөлігін 2 санын алғандар 3, 4-нөмірлі топтарға оқуға тапсырылады. Жұмысты бастамас бұрын оқушыларға "жұмыс тобынада" мәтіннің тиісті бөлігін жақсы меңгеру қажеттілігін, өйткені сол бөлікті "жанұя топ" оқушыларына түсіндіруге жауапты екенін, мәтінді тұтас түсіну әр оқушының ыждақаттылығына байланысты екенін түсіндіру қажет.
Келесі кезекте ұжым мүшелері бастапқы топтарымен қайта табысып, өздерінің үйреніп келген бөліктеріндегі мазмұнда ортаға салады. Осылайша ұжым мүшелері бірін-бірі оқытуға, сол арқылы ойлауға үйренеді.
Джик Со - стратегиясы мазмұнды жоғары табыспен меңгеру, оқығанды еске сақтау үшін өте тиімді. Оқушының оқуға деген қызығушылығы артады, ұжымда жақсы қарым-қатынас қалыптасады, саналы тәртіп орнайды. Сондай-ақ мұғалімді, мектеп қызметкерлерін түсіну оларға дұрыс көзқарасқа үйренеді.
Екі түрі түсініктеме күнделігі. Оқушылардан дәптердің бетін немесе таратылып берген парақты ортасынан вертикаль сызықпен бөлу сұралады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.