Жасөспірімдердің агрессиялық мінез - құлық мәселелері
"Қазалы ауданының білім бөлімінің С.Сейфуллин атындағы №165 орта мектебі" коммуналдық мемлекеттік мекемесі
Әндір Айдана Бозжігітқызы
Педагог-психолог
Авторлық бағдарлама
Жасөспірімдер агрессивтілігінің ерекшеліктері және оны түзету жолдары
2016-2017 оқу жылы
С.Сейфуллин атындағы №165 орта мектептің педагог-психологы Ә.А.Бозжігітқызының Жасөспірімдер агрессивтілігінің
ерекшеліктері және оны түзету жолдары
тақырыбындағы авторлық бағдарламасына
ПІКІР
Ә.А.Бозжігітқызының Жасөспірімдер агрессивтілігінің ерекшеліктері және оны түзету жолдары атты тақырыптағы авторлық бағдарламасы - жасөспірім жастағы оқушылардың мінез-құлқындағы агрессивтілікті анықтау, жасөспірім жастағы оқушылардың психикалық ерекшеліктерін қарастыратын теориялық көзқарастар жиынтығы. Зерттеу жұмысын жасөспірімдердің заман ағымындағы еуропалық тәрбие ерекшеліктеріне еліктеуі, оның ішінде жеңіл мінез-құлықтылық, шылым шегуді сәнге айналдыру әдеттерінен арылту мақсатында жалпы психология, әлеуметтік психология, педагогика, заң психологияларында балаларға дұрыс тәрбиелеу бағытында қолдануға болады.
Әндір Айдана Бозжігітқызының зерттеу жұмысы мақсат міндеттері айқындалған, жүйелі жазылған және де педагогтарға, психологтарға, оқушыларға және олардың ата-аналарына көмекші әдістеме ретінде пайдалануға болады. Зерттеу жұмысы оқу әдістемелік кеңестің 19.01.2017 жылғы әдістемелік кеңес отырысында қаралып, аудандық оқу-әдістемелік кеңесінде қарау ұсынылды.
Оқу әдістемелік кеңестің төрағасы: Н.Берекетова
Түсінік хат
Қоғамдық өмірдің төрінен орын алып, өсіп келе жатқан жас ұрпақтың арасында жаппай өрістеген әлеуметтік дерттің, келеңсіз құбылыстардың астары мен мәнін жас ұрпақтың тәртіпсізденуінің себебі мен салдарын бағыттап оның алдын алудың, жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беріп, оларды қоғамдық өмірге белсенді азамат ретінде қосудың жолдары мен айла амалдарын іздестіру біздің басты міндеттеріміздің бірі болып саналады.
Агрессивті және девиантты мінез-құлық біздің мемлекетіміздің ғана емес, әрбір әлеуметтік қоғамның маңызды мәселелерінің бірі болып табылады.
Психологияда агрессия термині әр түрлі түсіндіріледі. Көптеген авторлар агрессияны зерттеуде оны негативті бағалайды. Бірақ сонымен қатар агрессияға позитивті қарау көзқарасы бар.
Психолог А.А.Реан агрессия және агрессивтілік деген екі ұғымның бір-біріне ұқсамайтын бөлек мағына деп қарастырады. Агрессия (латын тілінен agressio аударғанда - шабуыл, басқындық дегенді білдіреді) - бұл бөгде адамға болмаса адамдар мен жануарлар тобына ниеттеліп тура бағышталған қиянат.
Агрессивтілік - бұл жеке тұлғалық қасиет мінез-құлық, агрессияға дайындық көрінісі. Осылай түсіндіре келе, мұны былай тұжырымдауға болады. Егер агрессия - бұл әрекет болса, ал агрессивтілік осындай әрекетке дайындық. Адамдар үнемі қауіпті агрессивті әрекеттер жасайды. Неліктен олар мұндай әрекеттерге барады деген мәселе ұзақ уақыттан бері маңызды дискуссиялардың пәні болып келеді. Психология ғылымында психикалық құбылыстардың ішіндегі көп зерттелінген құбылыс эмоциялық құбылыс болып табылады. Дегенмен эмоцияның жан-жақты қырларының ерекшеліктерін әрбір жеке адам түрліше өткізетін болғандықтан психологтар арасында бұл мәселе үнемі шешімі шексіз болып қала береді.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І бөлім. Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқының психологиялық ерекшеліктерінің теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Агресивтілікті зерттеудің теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... 7
ІІ бөлім. Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлық мәселелерін іс-тәжірибеде психологиялық түзету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2.1. Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқын түзету жұмыстарының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2.2. Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқының тәжірибелік зерттелуі ... .12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Кіріспе
Бағдарламаның өзектілігі. Қоғамның дамуындағы жеке адамның эмоциясы тұрақты қалыпта болуының қоғамға әсері, экономикалық техниканың жетістіктеріне жетуге итермелейтіндігі. Президент Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында былай деді: Біріншіден, осы өңірде тұрақсыздық пен діни экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден, бел ортасында тұрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай отыруы. Нашақорлық, өзгеге қиянат, зорлық көрсету сияқты осындай жағдайлар адам бойында кері әсердің жиылуы, агрессивті әрекеттің осылай бой көрсетуі - өзін және өзгені талқандаудан көрініс табады.
Дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстанда, толық жетілген тұлғаны тәрбиелеу және соған байланысты әлеуметтік-экономикалық, педагогикалық, психологиялық мәселелер күннен-күнге күрделене түсуде. Осыған орай бүгінгі күні әрбір ұрпақтың жан-жақты дамыған, мәдениетті, тәрбиелі жеке тұлға болып қалыптасуы оқу-тәрбие процесінің шешуші фактор болуы заңдылық. Тәрбие процесін басқарудың маңызды педагогикалық міндеттері - жастардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа сапалық көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік нормаларынан ауытқушыларға жол бермеуді қалыптастыру.
Қазақстан-2030 бағдарламасында әкелер мен аналардың, аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері алдындағы жауапкершілігін күнделікті есте ұстауы туралы көрсетілген.
Бұдан әрбір ата-ана өз перзентінің әдепті, саналы, иманды да ибалы, Отанының сүйікті де кішіпейіл азаматы болып жетілуіне қоғам алдында өз жауаптылығын түсінуі керек. Олай болса әрбір ата-ана өз отбасында бала тәрбиелеудің нәзік жақтарын білуі шарт. Өкінішке орай, оқушылар арасында тілден, діннен безген, алдау мен арбау, кісі өлтіру мен ұрлық, әділетсіздік пен қайырымсыздық, нашақорлық сияқты келеңсіз жағдайлар кездесіп қалады.
Зорлық-зомбылық және агрессия мәселесі күннен-күнге өзекті мәселеге айналып жатыр. Қоғамда жетістіктерге жету күресінің құралы ретінде агрессивтілік ашық және жасырын формада қолданылуы сирек емес. Агрессивтілік жасөспірімдердің жеке тұлғасында негізінен қоғамдағы орнына қанағаттанбаудан, үлкендердің оларды түсінбеуіне қарсылық көрсету түрінде қалыптасады, яғни агрессивті мінез-құлық көрсетуінен байқалады.
Агрессиялық мінез-құлықты зерттеу мәселесі төңірегіндегі теориялар бір-бірінен агрессиялық мінез-құлықтың дамуы мен қалыптасуын түрліше түсіндірумен ерекшеленеді. Соңғы көрсетілген теориялар реті адамның агрессиялық мінез-құлқын тоқтату мен бақылаудың барынша көп мүмкіндігін туғызады. Агрессияның әлеуметтік үйрену теориясы әлеуметтену процесінде меңгерілген жағымсыз мінез-құлық моделін көрсетеді.
Бағдарламаның мақсаты: жасөспірім жасындағы балалардың агрессивтілігінің психологиялық ерекшеліктерін анықтау және оны түзету, оқушылардың мінез-құлқын ретке келтіру.
Бағдарламаның ғылыми болжамы: Егер, тұлға мінезін қалыптастыру мен жан-жақты дамуына әсер етуші әлеуметтік факторларды жандандырсақ, онда тұлғаның жеке бастық мінез-құлық ерекшелігінің дұрыс бағытта қалыптасуына және жасөспірімдерде агрессивті мінез-құлықтың болмауына әсер етеді.
Бағдарламаның міндеттері:
- Агрессияның байқалуы мен түзету жұмысы барысындағы көзқарас пен агрессиялық мінез-құлық феноменін талдау;
- Теориялық талдау тұрғысында жасөспірімдер агрессивтілігінің ерекшілігін зерттеу;
- Жасөспірім жасындағы оқушылардың аргрессивтілігін түзету жұмысының мүмкіншіліктері және ерекшіліктері.
- Алынған мәліметтер негізінде жасөспірім жасындағы агрессиялық белгісі бар жасөспірімдермен түзету және кеңес беру жұмыстарын өңдеу;
- Сыналушылардың бақылау тобында қолданған әдістеменің нәтижелілігін бағалау;
Негізгі зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтардың, педагогтардың еңбектері, Қазақстан Республикасының Қазақстан-2030 даму стратегиялық бағдарламасы т.б.
Бағдарламаның теориялық және әдістемелік негіздері: зерттеу жұмысымның мақсатына сәйкес зерттеу нәтижесінде әртүрлі ғылыми әдебиет көздерінен алынған мағлұматтар бойынша жалпы, әлемдік психологияда, жеке алғанда кеңестік және отандық психологияда жазылған психологтар мен педагогтардың, сарапшылардың, әдіскерлердің ғылыми еңбектеріне, философиялық қағидаларға, еңбектері мен теорияларына шолу жасалынып талданды.
Зерттеу әдістері: жалпы күй-жағдайының диагностикасын, агрессивтілік деңгейін (Әлемде жоқ жануар тесті, Басса-Дарки сауалнамасы, Қарым-қатынастағы агрессивтілікті анықтауға арналған Ассингер тесті) зерттеуге бағытталған әдістемелер, бақылау, әңгіме т.б.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы: Жасөспірім жастағы оқушылардың мінез-құлқындағы агрессивтілікті анықтау, жасөспірім жастағы оқушылардың психикалық ерекшеліктерін қарастыратын теориялық көзқарастарға өзіндік үлестерін қосады. Жасөспірімдердің заман ағымындағы еуропалық тәрбие ерекшеліктеріне еліктеуі, оның ішінде жеңіл мінез-құлықтылық, шылым шегуді сәнге айналдыру әдеттерінен арылту мақсатында жалпы психология, әлеуметтік психология, педагогика, заң психологияларында балаларға дұрыс тәрбиелеу бағытында қолданылады.
1. Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқының психологиялық ерекшеліктерінің теориялық мәселелері
1.1 Агресивтілікті зерттеудің теориялық аспектілері
Адам бойындағы агрессия мәселесі қазіргі біздің қоғам үшін ең маңызды мәселелердің бірі. Қоғамдағы болып жатқан террор жәбірлеудің өсуі сияқты әлеуметтік қауіпті құбылыстардың қатты белең алуына байланысты агрессия сұрағы зерттеудің негізгі объектісі болып отыр.
Агрессияның пайда болу себептері туралы әртүрлі ғылыми пікірлер айтылған. Агрессияға қатысы бар ең бастапқы және белгілі теориялық жағдай бұл мінез-құлықтағы агрессияның шығуы жағынан басым инстинктивті, адамзат осындай әрекеттерге генетикалық немесе конституционалды бағдарламаланып қойғандықтан агрессия пайда болады.
Тұрмыстық тілде агрессия: дұшпандықты туғызатын ашық жауласу, ал агрессиялық - басып алушылық сияқты, өшпенділік тудыратын, зиянды әсер көрсетуші деп түсіндіріледі.
Жалпы "агрессия" термині зорлық көрсетуде, басып алушылық әрекеттерді белгілеу ретінде кең таралған. Агрессия және агрессиялық әрқашан жағымсыз, өрескел күш, басып алушылық дегендей бағаланады. Негізінде агрессия жағымсыз мінез-құлық ретінде түсіндіріледі. "Агрессия" ұғымында әртүрлі мінез-құлықтар аспектілері бірігеді және нәтижесінде жауыздық, өшпенділік, қарақшылық және адам өлтіру туындайды. Жасөспірімдік өмірде зорлық көрсету мінез-құлық түрлері кездеседі, бұлар "бәлеқорлық", "төбелескіштік", "ызақорлық", "мейірімсіздік" терминдермен анықталады. Агрессивтілік дұшпандылық күй-жағдайына жақын келеді. Дұшпандылық - әрқашан белгілі бір объектісі бар тар мағынаға бағытталған күй-жағдай. Дұшпандылық және агрессивтілік жиі сәйкес болады. Бірақ адамдар қарым-қатынаста өшпенді болғанмен, ешқандай басқыншылық әрекет көрсетпейді. Дұшпандық әрекетсіз де агрессивтілік болады, ешқандай өшпенді сезімсіз адамдарды жәбірлейді.
Психологияда агрессия термині әр түрлі түсіндіріледі. Көптеген авторлар агрессияны зерттеуде оны негативті бағалайды. Бірақ сонымен қатар агрессияға позитивті қарау көзқарасы бар.
Бар анықтамаларды шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады:
1. Нормалар мен ережені бұзатын және оның негізінде қайғы-қасірет келтіретін агрессия. Бұл топта қасақана және инструменталдық агрессия ажыратылады. Инструменталдық агрессия - адам өз алдына агрессиялық әрекетті мақсат етіп қоймайды, бірақ осылай тура келді немесе әрекеттену керек болды деп тұжырымдайды. Бұл жағдайдың себебі бар, бірақ ол оны мойындамайды.
Қасақана агрессия - бұл зиян келтіру ұғымында жасалған әрекет. Бұл көзқарасты А.Р.Ратинов да ұстанады. Оның есептеуі бойынша, агрессиялық тұлға қасиетінің мотивациялық құрылымы бойынша жекелік деңгейге толық жатады деп түсіндіреді.
Бұған Ю.М.Антонян үрейлілік агрессия себеп болып табылады деп есептейді. Бұл анасымен қызу байланыстардың бұзылуы салдарынан, яғни депривация ретінде терең балалық шақта қалыптасады. Үрейлілік қорғау мінез-құлықты тудырады. Төмендетілген үрейлілік өзін-өзі бағалауды туғызады, жеке адамда дау-жанжалды қатерлі жағдай ретінде қабылдау төмендетіледі, жағдайлардың диапозоны кеңейеді, экспрессивтілікті және интенсивтілікті жоғарылатады.
Психолог А.А.Реан агрессия және агрессивтілік деген екі ұғымның бір-біріне ұқсамайтын бөлек мағына деп қарастырады. Агрессия (латын тілінен agressio аударғанда - шабуыл, басқындық дегенді білдіреді) - бұл бөгде адамға болмаса адамдар мен жануарлар тобына ниеттеліп тура бағышталған қиянат.
Психология ғылымында агрессия түсінігі
№
Автордың аты-жөні
Агрессия - бұл ...
1
Л.Блендер
Объектіге жақындау немесе алыстау тенденциясы;
2
Ф.Аллан
Адамның сыртқы күштерге төзе алу мүмкіндігін беретін ішкі күш;
3
Х.Дельгадо
мінез-құлық реакциясы, қоғам мен адамға зиян немесе нұсқан келтірумен көрінеді;
4
А.Басс
нəтижесінде ауырсыну стимулын алатын басқа ағзаға бағытталған реакция;
5
А.Уилсон
дене əрекеті немесе бір жақтан болатын қауіп төндіру, ол екінші жақтың еркіндігін тарылтады немесе генетикалық бейімделуін төмендетеді;
6
Д.Зильманн
басқаларға дене жəне тəндік жарақаттар əкелетін зиян келтіру мүмкіндігі;
7
Э.Фромм
адамдарға, топқа, жануарларға жəне барлық тіршілік иелеріне зиян келтіру;
8
Психологиялық сөздік
Латынша aggress - шабуыл жасау, мінез-құлық, нəтижесінде зиян немесе шығын келтіріледі;
9
Р.Бэрон, Д.Ричардсон
мінез-құлық, тіршілік иелеріне зиян немесе нұсқан келтіру əрекеті;
10
Р.С.Немов
Адамның басқа адамға деген мінез-құлқы, оларға жағымсыз жағдайлар туғызып, зиян келтіруге ұмтылумен ерекшеленеді;
11
З.Фрейд
супер-эгомен басып тасталатын деструктивті күш.
Агрессивтілік - бұл жеке тұлғалық қасиет мінез-құлық, агрессияға дайындық көрінісі. Осылай түсіндіре келе, мұны былай тұжырымдауға болады. Егер агрессия - бұл әрекет болса, ал агрессивтілік осындай әрекетке дайындық. Адамдар үнемі қауіпті агрессивті әрекеттер жасайды. Неліктен олар мұндай әрекеттерге барады деген мәселе ұзақ уақыттан бері маңызды дискуссиялардың пәні болып келеді. Психология ғылымында психикалық құбылыстардың ішіндегі көп зерттелінген құбылыс эмоциялық құбылыс болып табылады. Дегенмен эмоцияның жан-жақты қырларының ерекшеліктерін әрбір жеке адам түрліше өткізетін болғандықтан психологтар арасында бұл мәселе үнемі шешімі шексіз болып қала береді.
1.2.Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлық мәселелері
Қоғамдағы әлеуметтік-психологиялық өзгерістер, белсенді тұлғаны қалыптастыруға деген талаптардың жоғарлауы іс-әрекет пен мінез-құлықтың нақты субьектісіне қатысты агрессия мәселесін маңызды әлеуметтік қажеттілік ретінде зерттеуді қажет етеді.
Жасөспірімдердің агрессивті дамуын түсіндіруді бірінші әрекеттері психоаналитикалық бағытта қабылданған. А.Фрейд сексуалды және агрессивті инстинктердің қарсы тұру, өз әкесінің көзқарастарына қосылып, либидті фазаларға сәйкес агрессивті дамудағы бірнеше фазаларды көрсетеді: дөрекі агрессивтілік, садизм және т.б. Жасөспірімдер психоанализімен шұғылданған А.Фрейд, агрессияны Мен инстанциясының қорғау механизмдерінің бірі ретінде қарастырады. Осыған сәйкес ол агрессия Мен өтіп кеткен шамаланған оқиғаларда басынан өткізген үрей мен қорқыныштың көрінуі. Агрессия балаға деген нақты және минималды қауіп-қатер көрінгенде пайда болады. Агрессияға жүгінген бала үрей барысында өзін-өзі ұстауға тырысады. А.Фрейд пікірі бойынша, мұндай мінез-құлық механизмі болып агрессормен теңестіру көрінеді, бала оның атрибуттарын қабылдай, кімді қорқытатынын кім қорқатын түрге ене алады. Баланың агрессивті ұмтылуы үрей объектісіне қатысты алдын ала қимылдайтын мінез-құлықта болады.
Жасөспірімдер агрессиясының негізінде үрей жатады деген ойды көптеген психоаналитиктер бөліседі. К.Бютнер жасөспірімдер жасындағы агрессияның едәуір жиі кездесетін екі себебін атайды: Біріншіден, бұл -зақымдану, өкпелеу, қорқыныш, шабуылға тап болу. Екіншіден, бұл - бастан өткізілген зәбір, зақым немесе өзіне шабуыл.
Әлеуметтік үйрету теориясында агрессия жасөспірімдік шақта әлеуметтік ескертілген мінез-құлық жетістігі болып табылады деп көрсетілген. Скиннер мінез-құлық детерменделген, алдын ала болжалған және қоршаған ортамен бақыланады деп бекіткен. Үйрету теориясы аумағындағы жетістік себептік талдау фокусын ішкі гипотезалық іс қоршаған орта әсеріне ауыстырды.
Агрессияны қалыптастыру механизмдері:
Агрессивті мінез-құлықты басқа адамдар жағынан нығайту;
Бақылау арқылы үйрету;
Өзін қуаттау.
Агрессивті мінез-құлық үлгілері ретінде ата-аналар, басқа адамдар, құрбылармен қатар ақпарат құралдары (теледидар, жарнама т.б.) ұсынған символдық үлгілер бола алады.
Гуманистік психология термині 1960 жылдардың басында А.Маслоу жетекшілігімен психоанализ және бихевиоризм деп аталатын психологиядағы екі едәуір маңызды интеллектуалды ағымдарға өмірге икемді альтернатива тудыру мақсатында бірікті. Гуманистік бағыттың едәуір белгілі жолын ұстаушылар Э.Фромм, К.Роджерс, Р.Мэй т.б. болып табылады. А.Маслоу және т.б. адамның барлық қажеттіліктері туа біткен немесе инстинктивті деп жобалады:
Физиологиялық қажеттіліктер;
Қауіпсіздік және қорғаныш қажеттіліктері;
Бұйым және махаббат қажеттіліктері;
Өзін-өзі сыйлау қажеттіліктері;
Өзін актуализациялау қажеттіліктері.
Жасөспірімдер агрессиясына келетін болсақ, жасөспірімдердегі физиологиялық қауіпсіздік, қорғану қажеттіліктері мен махаббат қажеттіліктерін қанағаттандыруды талап етуден және пайда болудан бұрын қанағаттандырылуы керек. Егер бұл іске асырылса, жасөспірімдердің агрессивті мінез-құлық түрінде қорғану реакциясы өнделеді және осыдан жасөспірім өзінің қажеттіліктерінің бір бөлігін іске асыра алады, мысалы, көңіл бөлуде, махаббат және т.б.
Жасөспірімдік шақ жаста невроздардың дамуын зерттеуге арналған жұмыстарда агрессия қиын жағдайларда әсер етудің адекватты емес тәсілі қарастырылады.
Жасөспірімдер агрессивтілігі проблемасын жасөспірімдер психиатриясы және патопсихология мамандар қарайды. Психикалық бұзылулар барысында агрессивтіліктің дамуы тұлғаның конституционалды ерекшеліктерімен ғана анықталмайды, сонымен қатар әлеуметтік-психологиялық факторлармен де анықталады. Жасөспірімдік шақта агрессивтіліктің қалыптасуы көптеген факторларға негізделген. Жасөспірім жасындағы агрессивтілікке мыналар әсерін тигізеді: жанұяда қарым-қатынастардың ерекшелігі, отбасылық тәрбиелеу стилі, сонымен қатар үлкендер, құрбылар көрсететін агрессивті мінез-құлықтың үлгілері.
Сонымен қатар, қазіргі заман балаларының көпшілігі агрессивті мазмұны бар компьютерлік ойындармен әуестенетіндігін атап кеткен жөн. Фильмдерге қарағанда ойындар процеске қатысушы мүмкіндігін береді. Онда жасөспірімдер өзін-өзі іске асыра алады, суррогат бейнесімен өзін танытады. Тіршіліктің әртүрлі шарттарын есепке алып, жасөспірім агрессивтілігінің дамуына әсер ететінін анықтайтын фактор сапасында көріне алмайды. Теледидарды балалардың және жасөспірімдердің агрессивтілігінің өсуіне ықпалын тигізеді деп кінәлау - бұл бала өмірін ұйымдастыруға жауапкершілігін арту.
2. Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлық мәселелерін іс-тәжірибеде психологиялық түзету жолдары
2.1 Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқын түзету жұмыстарының ерекшеліктері
Психоанализде түзету мақсаты - жасөспірімнің Менінің күшеюімен анықталады. Жасөспірім проблемаларының қайнар көзі өткен тәжірибесінде көрінеді, сондықтан жасөспірімнің спонтанды бұзып өтетін агрессивті әрекеттерде жасырынған терапевт жігері санасыз мотивацияны түсіндірулеріне фокусталады. Терапия процесі проблемалар жасырынған өзінің жағдайын еркін көрсете алатындай етіп ұйымдастырылады. Негізгі көңіл жасөспірім ментерапевт арасындағы осында және қазір эмоционалды қатынастарға бөлінеді. Мұндай директивті емес терапияның мақсаты - жасөспірім өзін тану және басқару тәжірибесін алады, тұлға ретінде едәуір адекватты болады және ағымдағы, келешектегі проблемаларды жеңіп шығады. Терапияның бұл түрі баланың проблемасынан гөрі тұлғасына шоғырланады. Жасөспірім терапия жүргізумен қатар терапевтикалық процеске жағдай жасауға шақырылған ата-аналарда кеңес (көмек) беру ұйымдастырылады. Жасөспірім әке-шешелік қатынастардың тренингі жанұядағы балалармен қатынасты жеңілдетуге, балалармен өзара әрекеттестік дағдыларын дарытуға, оларда сенситивті түсінікті дамытуға алынған.
Жасөспірім агрессивтілігін түзету сұрағы бойынша едәуір маңызды табулар мінез-құлықтық амал шегінде қол жеткізілген. Агрессияны мінез-құлықтың тауып алған түрі ретінде қарастыратын әлеуметтік үйрету теориясына сәйкес түзету жұмысы жасөспірімнің мінез-құлқының модификациясына бағытталған болуы керек - агрессиялы көрінулерінің бірте-бірте азаюы, сөнуімен бір уақытта жаңа әлеуметтік қажетті мінез-құлықтың құрылуымен.
Түзетудің мінез-құлықтық үлгісі әртүрлі тренингтерде, әлеуметтік іскерліктерде іске асырылады. Түзету бағдарламасы кімге бағытталғанына байланысты тренингтер жасөспірімдердің өздеріне, ата-аналарға, мүғалімдерге бағытталған, сонымен қатар, балалар және олардың ата-аналарымен жұмысқа бірге қатысуға есептелген бағдарламалар да бар. Жасөспірімді өзара әрекеттестіктің конструктивті тәсілдеріне үйрету қатынас жағдайында агрессияның көрінуін жояды. Әлеуметтік іскерлік тренингі шағын (4-6 адам) топ балаларымен ұйымдастырылады және де оларды әлеуметтік өзара қатынас дағдыларының альтернативті агрессияларына үйретуге бағытталған
Оқытудың нақты әдістері келесі тәсілдерге әкеледі:
үлгілеу және қабылдауға болатын мінез-құлық үлгілерін демонстрациялау, ауызша символды түрде игерілетін нәрсені түсіндіру;
жаңа реакцияларды табу және бекіту үшін қажетті жаттығулар (әдетте, рөлдік ойындарды пайдаланады - тіршілік шарттарына жақын жағдайларды ойнау және қажетті қабілеттіліктерді таратуды болжайтын ойындар);
мінез-құлыққа реакция түрінде кері байланысты орнату, қажетті әлеуметтік мінез-құлықты қолдау және адекватты емес мінез-құлықты нығайту;
5. әлеуметтік әрекеттестіктің нақты жағдайларында игерілген дағдыларды тасымалдау (12 аптаға дейін).
Мұндай міне-құлықты тренингтер нәтижесінде жасөспірімдердің мінез-құлқында өзгерістер байқалады, әрекеттердің мөлщері фрустрациялық қысым айналасындағылармен конструктивті қатынасты бекіту жоғарылайды.
Негізгі проблема нақты жағдайларға тренинг барысында алынған дағдылар мен іскерліктерді тасымалдау қиындығында болады.
Агрессияның когнитивті үлгісін жақтаушылар агрессиялық мінез-құлықты түзетудегі шешуші мағынаны әке-шешелердің балаларымен өзара әрекеттестік стереотиптерін жеңуге көңіл бөледі.
Психотерапиядағы әртүрлі бағыттардың шегіндегі түзетудің нәтижелілігіне келетін болсақ, бұзу мінез-құлқына және құрылымға үлкен дәрежеде сай амал болып табылады.
Агрессиялы мінез-құлықты жасөспірімдер үшін қажетті мінез-құлықтық дағдыларды қалыптастыруға бағытталған мінез-құлықтық амал жақын келеді. Әдебиетте көрсетілген амалдарды жалпылай келе, жасөспірімдік агрессивтілігін жеңу және сақтандыру жұмысы келесі шарттарға бағытталуы керек:
1. айналасындағылармен (құрдастарымен, үлкендермен) қатынастардың оптимизациясы мен үйлесімділігі;
2. жасөспірімнің өз тұлғасының дамуы.
Оның қажеттілігін қанағаттандыру, адекватты тәсілдермен қамтамасыз ету маңызды болып табылады.
Психологиялық көмек агрессиялық көрінулерді жеңуге ғана емес, сонымен қатар мінез-құлықтың жаңа нақты түрлерін бекіту мен қалыптастыруға бағытталады. Бұл келесі өзара байланыстағы бағыттардағы түзету және сақтандыру жұмысын ұйымдастыруды болжайды:
1. үлкендерді психологиялық хабардар ету;
2. балалық жаста агрессивтіліктің даму және қалыптасу механизмдері мен себептері туралы мұғалімдер мен ата-аналарды ақпараттау;
жасөспірімнің тұлғалық дамуына агрессивтіліктің даму әсері;
агрессиясы әртүрлі типтегі жасөспірімдердің бастан өткізетін қиындықтары;
5. үлкендерді жасөспірімдермен конструктивті өзара қатынас дағдыларына үйрету;
6.сәйкес мотивтерді және мінез-құлық түрлерінің жаңа, альтернативті агрессияны өндіруге лайықты жасөспірімдермен жұмыс жасау;
Әртүрлі типтегі агрессиясы бар жасөспірімдерге тән жеке тұлғалық осалдылық аймақтарын және бұзу жүйесін есепке алу жұмысы іске асырылуы қажет.
Сонымен қатар, жасөспірімдер агрессивтілігін түзету кезеңдерінің бірі -құрдастарымен қатынас болып табылады, өйткені кейде өзара қатынас дискомфорттың, жағымсыз уайымдардың қайнар көзі бола алады. Құрдастарымен қатынасты реттеу жасөспірімдер агрессивтілігі профилактикасының міндеттерінің бірі болып табылады.
Тұтас алғанда, біздің жұмыс келесі бағыттарға бағытталуы қажет:
жасөспірімдермен қатынасты бекіте алуды дамыту;
әлеуметтік әрекеттегі қиын жағдайлардағы конструктивті шешімдерді табаалу;
өз сезімін білдіре алу және қатынас дағдыларын жетілдіру;
өзі және өзінің мүмкіншіліктері туралы ұсынуларды толық дамыту;
өзінің қылығы үшін өзіне жауапкершілікте ала алуын дамыту;
өзіне деген позитивті қатынасты дамыту, өзін-өзі қабылдау және сыйлау;
өзіне және өзінің тәжірибесіне сену, жаны ашу мен эмпатияның дамуы.
Қазіргі кезде жаңа тестік жүйені қолдану арқылы жоғары сынып оқушыларын мамандық таңдауға даярлануы қажеттілігін ескере отырып, олардың шығармашылық қабілетін, біліммеңгерудегі дербестік дәрежесін арттыруға аса маңызберу қажет болып отыр. Арнайы қабілеттердең қалыптасуы оқытудың сипаты мен қатар психологиялық түзету-дамыту жұмыстарымен де тығыз байланысты. Сондықтан психологтің келесі міндеті - орта сынып оқушыларының интеллектуалдық дамуына ықпал жасау. Осы аталған, тағыда баланың жас ерекшеліктеріне, өмір талабына байланысты туып отырған міндеттерді басшылыққа ала отырып, әр психолог жеткіншектермен жүргізетін қызметінің мазмұнын анықтайды.
2.2 Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқының тәжірибелік зерттелуі
Бақылауды қажет ететін агрессивті оқушыларды психологиялық сүйемелдеу жұмыстарының жоспары
Мақсаты: жасөспірім жасындағы балалардың агрессивтілігінің психологиялық ерекшеліктерін анықтау және оны түзету, оқушылардың мінез-құлқын ретке келтіру.
Міндеттері: 1. Агрессивті оқушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеу;
2. Бала бойындағы агрессивтілікті жою;
3. Оқушыға, ата-анаға психологиялық қолдау көрсету;
рс
Жүргізілетін жұмыстар
Сағат саны
Жауапты
Диагностикалық жұмыстар
1
Қарым-қатынастағы агрессивтілікті бағалауға арналған А.Ассингер әдістемесі
1
Психолог
2
Басса-Даркидің агрессия күйін анықтауға арналған сауалнамасы
1
Психолог
3
Әлемде жоқ жануар әдістемесі
1
Психолог
4
Карта толтыру: Оқушы экраны
1
Психолог
5
Тест: Өзін-өзі бағалау
1
Психолог
6
Қарым қатынаста мен қандаймын? тесті
1
Психолог
7
Сауалнама: Оқушының оқуға деген қызығушылығын анықтау
1
Психолог
8
Кактус проективті әдістемесі
1
Психолог
9
Отбасылық қобалжуды анықтау сұрақнамасы
1
Психолог
Ағартушылық жұмыстар
1
Баяндама: Қиын бала психологиясы (ата-аналар)
1
Психолог
2
Агрессивті мінез-құлықтағы балаларды анықтауға арналған психологиялық тренингтер
2
Психолог
3
Эссе: Менің және досымның мінезі
1
Психолог
4
Қарым-қатынасты жақсартуға бағытталған жаттығулар
2
Психолог
5
Дөңгелек үстел: Агрессия жоқ, деп айтайық! (оқушылар)
2
Психолог
Түзету-дамытушылық жұмыстар
1
Психологиялық тренинг: Мен және менің ортам
2
Психолог
2
Семинар-тренинг: Агрессиялы балаларға өзара тиімді әсер ету
1
Психолог
3
Рөлдік ойын: Менің балам өте агрессияшыл проблемасын жою жолдарында
1
Психолог
4
Психологиялық тренинг: Өтпелі кезеңдегі тұлғаның жас және жеке ерекшеліктеріне сәйкес кездесетін психологиялық сәтсіздіктерді болдырмау
2
Психолог
5
Ойын: Конфликт
1
Психолог
6
Психологиялық сағат: Өмір менен басталады
2
Психолог
7
Тренинг: Агрессиясыз өмір сүру
2
Психолог
Кеңес беру
1
Тәрбиеге қиындық келтіретін балалар мен ата-аналарына, мұғалімдерге кеңестер беру
2
Психолог
2
Диагностикалық жұмыстардың нәтижелерімен таныстыру, және кеңестер беру
2
Психолог
3
Ата-аналарға психологиялық кеңес
Тақырыбы: Бала тәрбиесіндегі ата-ананың рөлі
2
Психолог
4
Ата-аналарға психологиялық кеңес
Тақырыбы: Тәрбиелі ұрпақ тәрбиелеу - ата-ананың басты міндеті
2
Психолог
Барлығы
36 сағат
Жұмысымның басында диагностикалық материал жинадым, яғни ол жасөспірімдердің агрессивтілігін анықтауға мүмкіндік береді. Баланың агрессиясын анықтағанда бір әдістемені қолданып, сол бойынша қорытынды жасауға болмайды. Міндетті түрде проективтік әдістемелердің нәтижесімен салыстырып анықтау қажет. Осыған сәйкес зерттеу жұмысымда бірнеше әдістемелерді қолдандым:
Бірінші әдіс - Әлемде жоқ жануар тесті. Бұл жеке тұлғаны зерттеу әдістемесін 1985 жылы М.З.Друзкевич ұсынды. Бұл әдісте сыналушыға таза қағазда қарындашпен әлемде жоқ жануарды салу ұсынылады және жоқ атпен ат қою керек.
1. Әлемде жоқ жануар әдістемесі. Бұл жеке тұлғаны зерттеу әдістемесін 1985 жылы М.З. Друзкевич ұсынды.
Мақсаты: балалардың қиялы мен жанама түрде бейнелеу қабілетін дамыту.
Ереже: Балаларға бір парақ А4 форматындағы қағаз және түрлі түсті қарындаштар беріледі.
Бұл әдісте сыналушыға таза қағазда қарындашпен әлемде жоқ жануарды салу ұсынылады және жоқ атпен ат қою керек. Қаламмен, фламастермен салуға болмайды.
Барысы: Әлемде жоқ жануарды салып, оған әлемде жоқ есімді тағайындайды.
Суреттің қағаз бетінде орналасуы: Қалыпты жағдайда сурет стандартты көлденең беттің орта сызығында орналасады. Егер сурет қағаз бетінің жоғары жағында орналасса,онда өзіндік бағалау жоғары және социумдағы өзіндік орнына көңілінің толмауын, қоршаған орта тарапынан мойындаудың жетіспеушілігін көрсетеді. Суреттің төмен бөлігінде орналасуы кері көрсеткіштер: өз-өзіне сенімсіздік, өзін бағалауы төмен, қажу, шешімсіздік.Өзіне-өзі сендіру тенденциясының жоқтығы. Фигураның орталық мағынасының бөлігі. Бас және соның орнындағы детальдар. Оң жаққа бұралған бас әрекетке тұрақтылық тенденциясы, ойлаған немесе жоспарлаған нәрселердің барлығы орындалады, не соңына дейін жетпесе де орындала бастайды. Солға бұрылған бас-рефлексивті тенденция, ойлану.Ойланған нәрсенің аз ғана бөлігі жүзеге аса бастайды. Жиірек қорқыныш, сенімсіздік, үрей, белсенді әрекет алдындағы үрей және қорқыныш. Басты суретшіге бағыттап салса бұл - эгоцентризмді көрсетеді. Сезім мүшелеріне (құлақ, ауыз, көз) сәйкес басында белгілі бір деталь орнатылады. Басты көңіл көзге бөлінеді. Адамға негізделген қорқыныштың символы кірпіктің бар - жоғына көңіл бөлу керек. Кірпік - сыртқы көзге көрінетін инстинкті қылық. Ер адам үшін мінездің нәзік белгісі, көз айналасы мен қарашығын салумен сәйкес келеді. Кірпік - ішкі әдемілігі мен киіну мәнеріне таң қалушылығы болып табылады. Құлақ - детальдың мағынасына тура: ақпаратқа деген қызығушылық. Өзі үшін қоршаған орта пікірінің қызығушылығы, қуаныш, реніш, мұңаю сезімдерін қосымша көрсеткіш арқылы анықтау. Ауыз - былайша бағалауға болады.Тілмен жартылай ашық ауыз-сөзшең; ерінмен бірге бейнеленуі - сезімталдықты білдіреді. Кейде екеуі бірге бейнеленеді. Тіл мен ерінсіз ашылған ауыз, әсіресе сызылған-қорқыныш, сезімталдықтың пайда болу жеңілдігін көрсетеді. бейнеленсе - вербальды агрессия, қорқыныш, қорғаныштық. Балалар мен жасөспірімдер үшін дөңгелек пішінді ауыз - мазасызданған, қорқынышты білдіреді. Фигураға қатысты бас формасының үлкендігі тиімді бастауды бағалайды, өзін және қоршаған адамдардың эрудиттілігін көрсетеді. Баста қосымша детальдардың орналасуы (мүйіз - қорқыныш, агрессияның басқа белгілерімен тырнақ, қыл, ине) сәйкестендіріледі. Бұл агрессияның сипаты спонтанды және қорқыныш - жауапты. Қауырсын - өзін-өзі анықтауға, өзін-өзі әсемдеуге деген тенденция. Шашқа тән-жал, жүн-сезімталдық, өз жынысын нақтылау, жыныстық рөлге бағыттау игура бөлігін алып жүруші. Тіреу, аяқ, қол, ірге тас. Бұл бөліктің түгел фигураға мөлшері және формасы бойынша қарастырылады. Негізінен ойлағаннан жүзеге асуын - шешім қабылдаудағы тиімділік, мәнді және мағыналық ақпараттарды тіркеу. Аяқтың болмауы-шешім қабылдау кезіндегі қызбалық. Мұнда басты назарды аяқ пен дененің қосындысына аудару керек. Аяқтың - әлсіз, ұқыпсыз, қосылмауы шешім қабылдаудағы сенімсіздікті көрсетеді. Бұл детальдардың әртүрлі жағдайы ерекшелікті, қадірлілікті көрсетеді. Форманың айрықша сипатта болуы - шығармашылқ бастауды көрсетеді. Фигура деңгейінен көтеріліп тұратын бөліктер. Фигура үстінде орналасқан әлемдер әшекейлік және қызметтік болуы мүмкін. Қанат, қосымша аяқ, қысқыш, қауырсын, гүл болуы екі жағдаймен түсіндіріледі:
1. Энергия, өзіне сенімділік, күмәндану, әуестік,түрлі іс-шараға қатысу,өзіне лайықты орынды иеленуі өз шығармашылығна әуестену.
2. Қыр көрсету,өзіне назар аудартуға ұмтылу, манерлік.
Құйрық-іс-әрекетке, қылықтарына, шешімдеріне деген қарым-қатынас. Құйрықтың оңға және солға бағытталуынан осы қарым қатынас түрін анықтаймыз. Құйрықтың жоғары жаққа бағытталуы - сенімділік, дұрыс баға, сергектік. Төменге бағытталуы - өзіне деген наразылықты көрсетеді, мұңаю, шаршау және өкіну. Оңға бағытталса - өзіндік әрекетке, қылыққа байланысты, солға бағытталса - өзінің шешімсіздігіне байланысты. Фигураның контуры. Шығынқы жердің жоқ не бар болуы өте мыңызды. Тікен, сауыт, ине қорқыныштық. Егер сурет өткір түстермен боялса-мазасыздық, қорқыныштық, күмәндану белгілерін көрсетеді. Шығыңқы жердің жоғары бағытталуы - үлкендерден қорғану жағдайын көрсетеді. Ал, төменге бағытталуы - мойындамау және күлкі болудан қорғану шартын, төменгі бағалу, беделінің жоқтығын білдіреді. Агрессивті қорқыныш егер сурет өткір ұштармен боялса, ал контур сызығы боялса қауіптену, егер қылқан қойылса кумәндануды көрсетеді. Бүйірдегі шығыңқы жер - қорқыныш, кез - келген сәттерден өзін - өзі қорғануға дайындық. Жалпы энергия. Энергия - белгіленген деталь санымен бағаланады. Жануарды түсіну үшін балық детальдар салынған ба, бояу немесе қосымша сызықтар бейнеленген бе, қосымша деталь бар ма соған назар аударылады, соныман қатар қосымша қиындықтар туғызатын детальарға да көңіл бөлінеді. Детальдардың көп болуы жоғарғы энергияны көрсетеді. Детальдардың аздығы, суреттің дұрыс боялмауы - әлсіздікті, төменгі энергияны көрсетеді. Түзу және сызық мына нәрсені сипаттайды. Астениялық жағдай - әлсіздік. Салынған сызықтар-мазасыздық деңгейін көрсетеді.
2. Қарым-қатынастағы агрессивтілікті бағалауға арналған А.Ассингер әдістемесі.
Мақсаты: Кез келген қолайсыз жағдай, жасөспірімдердің өздеріне және қоршаған адамдарға қатысты қауіпті жағдайға барулары олардың бойындағы агрессияның шамадан тыс шарықтап кетуіне байланысты. Бұл әдістеме жасөспірімдердің қоршаған ортаға және адамдарға деген агрессивтік қатынасының деңгейін анықтауға арналған.
Жұмыс барысында зерттелушілерге 20 сұрақтан тұратын және 3 нұсқаулы жауабымен беріледі. Зерттелушілердің мақсаты сол 3 нұсқаудың біреуін таңдап белгілеу. Нәтижені бағалау зерттелушінің жинаған ұпайына сәйкес сарапталынады және төмендегі өлшем аралықтары қолданылады:
45 тен жоғары - сіз аса агрессивтісіз өз өзіңізді қолыңызда ұстай алмайсыз, жағымсыз эмоциаларыңызды шығару үшін, басқа адамдарға дауыс көтеру кей кезде қол жұмсауға дейін баруыңыз мүмкін. Сондықтан адамдармен қарым-қатынасты қиын орнатасыз. Ойланбастан әрекет жасауға бейімсіз.
36-44 ке дейін - сіз орташа агрессивтісіз. Қарым-қатынасты адамдармен жеңіл орнатасыз, жағымсыз жағдайда өзіңізді қолда ұстауға тырысасыз, бірақ сізге дауыс көтерген жағдайда қайтара жауап бересіз. Ойланып әрекеттенесіз, өз-өзіңізге сенімдісіз.
35 - тен төмен - сіз өзіңіздің қабілетіңізге және күшіңізге сенімсізсіз. Өз ойыңызды білдіре алмайсыз, басқалардың көзқарасымен келісе бересіз. Дау-дамай жағдайын тудырмауға барлық жағдай жасайсыз.
3. Басса-Даркидің агрессия күйін анықтауға арналған сауалнамасы
Мақсаты: Басса - Дарки әдістемесі арқылы зерттеушілердің яғни 14-16 жас аралығындағы жасөспірімдердің агрессивтілік күйін анықтау.
Жұмыс барысы: Берілген 75 сұраққа Иә немесе жоқ деп жауап беру керек.
Жұмысымыздың анықтау бөлімінде жоғарыда көрсетілген әдістемелер бойынша жоғарғы сынып (9 А, 9 Б, 9 В сыныптары бойынша жалпы саны - 67 оқушы) оқушыларына зерттеу жүргіздім.
Жүргізілген әдістемелерге талдау жасасақ:
1. Әлемде жоқ жануар тесті бойынша салынған суреттерге интерпретация жасалынды. Суреттердің ішінен агрессиялық сипатты білдіретін мүйіз, тырнақ, қыл, тіс сияқты қосымша детальдары бары суреттер іріктеліп алынды.
2. А.Ассигердің қарым-қатынастағы агрессивтілік тесті. Оқушылар назарына ұсынылған әдістемеге жауап беру арқылы, әр оқушының қарым-қатынас барысындағы агрессивтілік жағы қаншалықты екендігі анықталып, әр оқушыға жеке-жеке сипаттама берілді. Алынған нәтижені сандық және сапалық көрсеткіштермен төмендегідей етіп көрсетуге болады және гистограммаға түсіреміз:
А.Ассингердің қарым-қатынастағы агрессивтілік тесті бойынша нәтиже
Қарым-қатынастағы агрессивтілік деңгейлері
1 кезең
Саны
Сапа
Жоғары
17
26%
Орташа
23
34 %
Төменгі
27
40%
А.Ассингердің қарым-қатынастағы агрессивтілік тесті бойынша диаграмма
А.Ассингердің қарым-қатынастағы агрессивтілік тесті бойынша 67 оқушының 17-сі жоғарғы деңгей, 23-і орта деңгей, ал қалған 27-сі төмен деңгей көрсетті.
3.Басса-Дарки әдістемесі бойынша мазасыздану деңгейін анықтау әдістемесі бойынша алынған нәтиже төмендегідей:
Мазасыздану түрлері
Жоғары
Орта
Төмен
Саны
Сапа %
Саны
Сапа %
Саны
Сапа %
Физикалық Агрессия
15
23
27
40
25
37
Жанама агрессия
14
21
22
33
31
46
Тітіркенушілік
18
27
17
26
32
47
Негативизм
20
30
21
32
26
38
Өкпелегіштік
20
29
21
32
26
39
Күдіктенушілік
20
30
16
24
31
46
Вербалды агрессия
23
34
15
22
29
44
Кінәні сезінуі
23
24
23
35
27
41
Басса-Дарки әдістемесі бойынша мазасыздану деңгейін анықтау әдістемесі бойынша диаграмма
Басса-Даркидің мазасыздану деңгейін анықтау әдістемесі бойынша зерттеу нәтижесі көрсеткендей жасөспірімдер арасында ең жоғары дамыған агрессияның түрі вербалдық агрессия болып отыр. Ол, әсіресе, ұл балаларға тән, олар балағат сөздерді көп қолданылатыны анықталды. Екінші орында күдіктенушілік пен негативизм көрсеткіштері болды.
Сонымен, жүргізілген әдістемелерді талдай отырып 67 оқушының ішінде 38 оқушы іріктеліп алынды. Келешекте нақтылау және салыстыру үшін агрессивтілік деңгейін қайта өлшеп, жиналған топты екіге бөлдім. Бірінші топпен, яғни 22 оқушымен өңделген әдістеме бойынша психологиялық кеңес өткіздім, ал екінші топпен, 16 оқушымен ешқандай сабақтар өткізілмеді.
Таңдалып алынған 22 оқушымен агрессивтілікті төмендету мақсатында ағартушылық, түзету-дамыту және кеңес беру бағыты бойынша төмендегідей жұмыстар жүргізілді:
Баяндама: Қиын бала психологиясы
(ата-аналар)
Кешегі иі жұмсақ ұл-қыздарымыз келмеске кеткен, қазіргі мектеп жасындағы балалардың психологиясы мүлде басқа. Айтқанға көнбейтін, айдағанға жүрмейтін, тізгінсіз кеткен балаларымыз көбейіп келеді. Қанымызға жат саналған, арымызға дақ салған мұндай құбылыстар қазір қоғамға кереғар фактор ретінде ресми атауға да ие: қиын балалар. ҚР Ішкі істер министрлігі мен ҚР Білім және ғылым министрлігі бірігіп, өткен жылы қиын балалар санын анықтай келе, арнайы мәліметтер базасын жасапты. Тізім 6000-ға жеткен.
Ал кәмелеттік жасқа толмағандарға арналған еліміздегі төрт колонияда 14 пен 18 жас аралығында 231 бала қылмыскер атанып, қамауда отыр. Бәрінен бұрын жасөспірімдер арасындағы суицид өзекті болып тұр. Өткен жылы 237 бала өзіне-өзі қол жұмсаған. Балаларымыздың жауқазын жасында осындай жан сыздатар әрекеттерге баратындары несі екен? Қазір баршамызды ойландырып, толғандырып отырған ортақ сауал - осы. Оның себебін әркім әртүрлі айтады. Бүгінгі күндері балаларға қатысты өзекті мәселелер Парламентте де талқыланып жүр. Депутат Жарасбай Сүлейменов жағдайдың ушығып кетуін профилактикалық шаралардың әлсіздігінен көрсе, Қазақстан психологтар қауымдастығының төрағасы Владимир Стеблянко бар жауапкершілікті ата-аналарға артады. Ұлы ақынымыз, философ Абай да ұрпақ тәрбиесіне айрықша көңіл бөлген. Ол өзінің отыз жетінші қарасөзінде: Мен, егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім, - дей келе, адам мінезінің қалыптасуы тәрбиеге, ортаға байланысты екендігін дәлелдеп берген-ді. Абайдан артық кім айтқан?! Бала тәрбиесіне айрықша мән берген қазақ ұғымында қиын бала деген мүлде болмаған.
Қиын бала дегеніміз қандай бала? Қиын бала - белгілі бір жұмысы жоқ, жағдайлары төмен немесе жұмыстан қолы тимейтін, баласына қарауға уақыты жоқ, қызметтегі ата-ана отбасынан шығады. Демек тәрбиенің осалдығынан, мінез ерекшеліктеріне қарай қиын бала туындайды.
Баланы жан-жақты етіп тәрбиелеу үшін оны жан-жақты білу керек. - деп белгілі К. Д. Ушинский айтқандай баланы қиын деп атау үшін оған тән жеке бастың қиындығын танытатын белгілерін таба білу керек.
Адамның әуелден тігінші болып тумайтыны сияқты қайырымдылық пен жаман қылық та адамға әуелден жаратылысынан дарымайды. Сол себептен қиындық туғызатын баланың белгілерін, қиындық туғызатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әндір Айдана Бозжігітқызы
Педагог-психолог
Авторлық бағдарлама
Жасөспірімдер агрессивтілігінің ерекшеліктері және оны түзету жолдары
2016-2017 оқу жылы
С.Сейфуллин атындағы №165 орта мектептің педагог-психологы Ә.А.Бозжігітқызының Жасөспірімдер агрессивтілігінің
ерекшеліктері және оны түзету жолдары
тақырыбындағы авторлық бағдарламасына
ПІКІР
Ә.А.Бозжігітқызының Жасөспірімдер агрессивтілігінің ерекшеліктері және оны түзету жолдары атты тақырыптағы авторлық бағдарламасы - жасөспірім жастағы оқушылардың мінез-құлқындағы агрессивтілікті анықтау, жасөспірім жастағы оқушылардың психикалық ерекшеліктерін қарастыратын теориялық көзқарастар жиынтығы. Зерттеу жұмысын жасөспірімдердің заман ағымындағы еуропалық тәрбие ерекшеліктеріне еліктеуі, оның ішінде жеңіл мінез-құлықтылық, шылым шегуді сәнге айналдыру әдеттерінен арылту мақсатында жалпы психология, әлеуметтік психология, педагогика, заң психологияларында балаларға дұрыс тәрбиелеу бағытында қолдануға болады.
Әндір Айдана Бозжігітқызының зерттеу жұмысы мақсат міндеттері айқындалған, жүйелі жазылған және де педагогтарға, психологтарға, оқушыларға және олардың ата-аналарына көмекші әдістеме ретінде пайдалануға болады. Зерттеу жұмысы оқу әдістемелік кеңестің 19.01.2017 жылғы әдістемелік кеңес отырысында қаралып, аудандық оқу-әдістемелік кеңесінде қарау ұсынылды.
Оқу әдістемелік кеңестің төрағасы: Н.Берекетова
Түсінік хат
Қоғамдық өмірдің төрінен орын алып, өсіп келе жатқан жас ұрпақтың арасында жаппай өрістеген әлеуметтік дерттің, келеңсіз құбылыстардың астары мен мәнін жас ұрпақтың тәртіпсізденуінің себебі мен салдарын бағыттап оның алдын алудың, жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беріп, оларды қоғамдық өмірге белсенді азамат ретінде қосудың жолдары мен айла амалдарын іздестіру біздің басты міндеттеріміздің бірі болып саналады.
Агрессивті және девиантты мінез-құлық біздің мемлекетіміздің ғана емес, әрбір әлеуметтік қоғамның маңызды мәселелерінің бірі болып табылады.
Психологияда агрессия термині әр түрлі түсіндіріледі. Көптеген авторлар агрессияны зерттеуде оны негативті бағалайды. Бірақ сонымен қатар агрессияға позитивті қарау көзқарасы бар.
Психолог А.А.Реан агрессия және агрессивтілік деген екі ұғымның бір-біріне ұқсамайтын бөлек мағына деп қарастырады. Агрессия (латын тілінен agressio аударғанда - шабуыл, басқындық дегенді білдіреді) - бұл бөгде адамға болмаса адамдар мен жануарлар тобына ниеттеліп тура бағышталған қиянат.
Агрессивтілік - бұл жеке тұлғалық қасиет мінез-құлық, агрессияға дайындық көрінісі. Осылай түсіндіре келе, мұны былай тұжырымдауға болады. Егер агрессия - бұл әрекет болса, ал агрессивтілік осындай әрекетке дайындық. Адамдар үнемі қауіпті агрессивті әрекеттер жасайды. Неліктен олар мұндай әрекеттерге барады деген мәселе ұзақ уақыттан бері маңызды дискуссиялардың пәні болып келеді. Психология ғылымында психикалық құбылыстардың ішіндегі көп зерттелінген құбылыс эмоциялық құбылыс болып табылады. Дегенмен эмоцияның жан-жақты қырларының ерекшеліктерін әрбір жеке адам түрліше өткізетін болғандықтан психологтар арасында бұл мәселе үнемі шешімі шексіз болып қала береді.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І бөлім. Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқының психологиялық ерекшеліктерінің теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Агресивтілікті зерттеудің теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлық мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... 7
ІІ бөлім. Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлық мәселелерін іс-тәжірибеде психологиялық түзету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2.1. Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқын түзету жұмыстарының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
2.2. Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқының тәжірибелік зерттелуі ... .12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Кіріспе
Бағдарламаның өзектілігі. Қоғамның дамуындағы жеке адамның эмоциясы тұрақты қалыпта болуының қоғамға әсері, экономикалық техниканың жетістіктеріне жетуге итермелейтіндігі. Президент Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында былай деді: Біріншіден, осы өңірде тұрақсыздық пен діни экстремизм етек жая бастауы. Екіншіден, бел ортасында тұрған өңірде есірткі таратудың тыйылмай отыруы. Нашақорлық, өзгеге қиянат, зорлық көрсету сияқты осындай жағдайлар адам бойында кері әсердің жиылуы, агрессивті әрекеттің осылай бой көрсетуі - өзін және өзгені талқандаудан көрініс табады.
Дүние жүзінде, оның ішінде Қазақстанда, толық жетілген тұлғаны тәрбиелеу және соған байланысты әлеуметтік-экономикалық, педагогикалық, психологиялық мәселелер күннен-күнге күрделене түсуде. Осыған орай бүгінгі күні әрбір ұрпақтың жан-жақты дамыған, мәдениетті, тәрбиелі жеке тұлға болып қалыптасуы оқу-тәрбие процесінің шешуші фактор болуы заңдылық. Тәрбие процесін басқарудың маңызды педагогикалық міндеттері - жастардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа сапалық көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік нормаларынан ауытқушыларға жол бермеуді қалыптастыру.
Қазақстан-2030 бағдарламасында әкелер мен аналардың, аталар мен әжелердің өз балалары мен немерелері алдындағы жауапкершілігін күнделікті есте ұстауы туралы көрсетілген.
Бұдан әрбір ата-ана өз перзентінің әдепті, саналы, иманды да ибалы, Отанының сүйікті де кішіпейіл азаматы болып жетілуіне қоғам алдында өз жауаптылығын түсінуі керек. Олай болса әрбір ата-ана өз отбасында бала тәрбиелеудің нәзік жақтарын білуі шарт. Өкінішке орай, оқушылар арасында тілден, діннен безген, алдау мен арбау, кісі өлтіру мен ұрлық, әділетсіздік пен қайырымсыздық, нашақорлық сияқты келеңсіз жағдайлар кездесіп қалады.
Зорлық-зомбылық және агрессия мәселесі күннен-күнге өзекті мәселеге айналып жатыр. Қоғамда жетістіктерге жету күресінің құралы ретінде агрессивтілік ашық және жасырын формада қолданылуы сирек емес. Агрессивтілік жасөспірімдердің жеке тұлғасында негізінен қоғамдағы орнына қанағаттанбаудан, үлкендердің оларды түсінбеуіне қарсылық көрсету түрінде қалыптасады, яғни агрессивті мінез-құлық көрсетуінен байқалады.
Агрессиялық мінез-құлықты зерттеу мәселесі төңірегіндегі теориялар бір-бірінен агрессиялық мінез-құлықтың дамуы мен қалыптасуын түрліше түсіндірумен ерекшеленеді. Соңғы көрсетілген теориялар реті адамның агрессиялық мінез-құлқын тоқтату мен бақылаудың барынша көп мүмкіндігін туғызады. Агрессияның әлеуметтік үйрену теориясы әлеуметтену процесінде меңгерілген жағымсыз мінез-құлық моделін көрсетеді.
Бағдарламаның мақсаты: жасөспірім жасындағы балалардың агрессивтілігінің психологиялық ерекшеліктерін анықтау және оны түзету, оқушылардың мінез-құлқын ретке келтіру.
Бағдарламаның ғылыми болжамы: Егер, тұлға мінезін қалыптастыру мен жан-жақты дамуына әсер етуші әлеуметтік факторларды жандандырсақ, онда тұлғаның жеке бастық мінез-құлық ерекшелігінің дұрыс бағытта қалыптасуына және жасөспірімдерде агрессивті мінез-құлықтың болмауына әсер етеді.
Бағдарламаның міндеттері:
- Агрессияның байқалуы мен түзету жұмысы барысындағы көзқарас пен агрессиялық мінез-құлық феноменін талдау;
- Теориялық талдау тұрғысында жасөспірімдер агрессивтілігінің ерекшілігін зерттеу;
- Жасөспірім жасындағы оқушылардың аргрессивтілігін түзету жұмысының мүмкіншіліктері және ерекшіліктері.
- Алынған мәліметтер негізінде жасөспірім жасындағы агрессиялық белгісі бар жасөспірімдермен түзету және кеңес беру жұмыстарын өңдеу;
- Сыналушылардың бақылау тобында қолданған әдістеменің нәтижелілігін бағалау;
Негізгі зерттеу көздері: Зерттеу мәселесі бойынша философтардың, психологтардың, педагогтардың еңбектері, Қазақстан Республикасының Қазақстан-2030 даму стратегиялық бағдарламасы т.б.
Бағдарламаның теориялық және әдістемелік негіздері: зерттеу жұмысымның мақсатына сәйкес зерттеу нәтижесінде әртүрлі ғылыми әдебиет көздерінен алынған мағлұматтар бойынша жалпы, әлемдік психологияда, жеке алғанда кеңестік және отандық психологияда жазылған психологтар мен педагогтардың, сарапшылардың, әдіскерлердің ғылыми еңбектеріне, философиялық қағидаларға, еңбектері мен теорияларына шолу жасалынып талданды.
Зерттеу әдістері: жалпы күй-жағдайының диагностикасын, агрессивтілік деңгейін (Әлемде жоқ жануар тесті, Басса-Дарки сауалнамасы, Қарым-қатынастағы агрессивтілікті анықтауға арналған Ассингер тесті) зерттеуге бағытталған әдістемелер, бақылау, әңгіме т.б.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы: Жасөспірім жастағы оқушылардың мінез-құлқындағы агрессивтілікті анықтау, жасөспірім жастағы оқушылардың психикалық ерекшеліктерін қарастыратын теориялық көзқарастарға өзіндік үлестерін қосады. Жасөспірімдердің заман ағымындағы еуропалық тәрбие ерекшеліктеріне еліктеуі, оның ішінде жеңіл мінез-құлықтылық, шылым шегуді сәнге айналдыру әдеттерінен арылту мақсатында жалпы психология, әлеуметтік психология, педагогика, заң психологияларында балаларға дұрыс тәрбиелеу бағытында қолданылады.
1. Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқының психологиялық ерекшеліктерінің теориялық мәселелері
1.1 Агресивтілікті зерттеудің теориялық аспектілері
Адам бойындағы агрессия мәселесі қазіргі біздің қоғам үшін ең маңызды мәселелердің бірі. Қоғамдағы болып жатқан террор жәбірлеудің өсуі сияқты әлеуметтік қауіпті құбылыстардың қатты белең алуына байланысты агрессия сұрағы зерттеудің негізгі объектісі болып отыр.
Агрессияның пайда болу себептері туралы әртүрлі ғылыми пікірлер айтылған. Агрессияға қатысы бар ең бастапқы және белгілі теориялық жағдай бұл мінез-құлықтағы агрессияның шығуы жағынан басым инстинктивті, адамзат осындай әрекеттерге генетикалық немесе конституционалды бағдарламаланып қойғандықтан агрессия пайда болады.
Тұрмыстық тілде агрессия: дұшпандықты туғызатын ашық жауласу, ал агрессиялық - басып алушылық сияқты, өшпенділік тудыратын, зиянды әсер көрсетуші деп түсіндіріледі.
Жалпы "агрессия" термині зорлық көрсетуде, басып алушылық әрекеттерді белгілеу ретінде кең таралған. Агрессия және агрессиялық әрқашан жағымсыз, өрескел күш, басып алушылық дегендей бағаланады. Негізінде агрессия жағымсыз мінез-құлық ретінде түсіндіріледі. "Агрессия" ұғымында әртүрлі мінез-құлықтар аспектілері бірігеді және нәтижесінде жауыздық, өшпенділік, қарақшылық және адам өлтіру туындайды. Жасөспірімдік өмірде зорлық көрсету мінез-құлық түрлері кездеседі, бұлар "бәлеқорлық", "төбелескіштік", "ызақорлық", "мейірімсіздік" терминдермен анықталады. Агрессивтілік дұшпандылық күй-жағдайына жақын келеді. Дұшпандылық - әрқашан белгілі бір объектісі бар тар мағынаға бағытталған күй-жағдай. Дұшпандылық және агрессивтілік жиі сәйкес болады. Бірақ адамдар қарым-қатынаста өшпенді болғанмен, ешқандай басқыншылық әрекет көрсетпейді. Дұшпандық әрекетсіз де агрессивтілік болады, ешқандай өшпенді сезімсіз адамдарды жәбірлейді.
Психологияда агрессия термині әр түрлі түсіндіріледі. Көптеген авторлар агрессияны зерттеуде оны негативті бағалайды. Бірақ сонымен қатар агрессияға позитивті қарау көзқарасы бар.
Бар анықтамаларды шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады:
1. Нормалар мен ережені бұзатын және оның негізінде қайғы-қасірет келтіретін агрессия. Бұл топта қасақана және инструменталдық агрессия ажыратылады. Инструменталдық агрессия - адам өз алдына агрессиялық әрекетті мақсат етіп қоймайды, бірақ осылай тура келді немесе әрекеттену керек болды деп тұжырымдайды. Бұл жағдайдың себебі бар, бірақ ол оны мойындамайды.
Қасақана агрессия - бұл зиян келтіру ұғымында жасалған әрекет. Бұл көзқарасты А.Р.Ратинов да ұстанады. Оның есептеуі бойынша, агрессиялық тұлға қасиетінің мотивациялық құрылымы бойынша жекелік деңгейге толық жатады деп түсіндіреді.
Бұған Ю.М.Антонян үрейлілік агрессия себеп болып табылады деп есептейді. Бұл анасымен қызу байланыстардың бұзылуы салдарынан, яғни депривация ретінде терең балалық шақта қалыптасады. Үрейлілік қорғау мінез-құлықты тудырады. Төмендетілген үрейлілік өзін-өзі бағалауды туғызады, жеке адамда дау-жанжалды қатерлі жағдай ретінде қабылдау төмендетіледі, жағдайлардың диапозоны кеңейеді, экспрессивтілікті және интенсивтілікті жоғарылатады.
Психолог А.А.Реан агрессия және агрессивтілік деген екі ұғымның бір-біріне ұқсамайтын бөлек мағына деп қарастырады. Агрессия (латын тілінен agressio аударғанда - шабуыл, басқындық дегенді білдіреді) - бұл бөгде адамға болмаса адамдар мен жануарлар тобына ниеттеліп тура бағышталған қиянат.
Психология ғылымында агрессия түсінігі
№
Автордың аты-жөні
Агрессия - бұл ...
1
Л.Блендер
Объектіге жақындау немесе алыстау тенденциясы;
2
Ф.Аллан
Адамның сыртқы күштерге төзе алу мүмкіндігін беретін ішкі күш;
3
Х.Дельгадо
мінез-құлық реакциясы, қоғам мен адамға зиян немесе нұсқан келтірумен көрінеді;
4
А.Басс
нəтижесінде ауырсыну стимулын алатын басқа ағзаға бағытталған реакция;
5
А.Уилсон
дене əрекеті немесе бір жақтан болатын қауіп төндіру, ол екінші жақтың еркіндігін тарылтады немесе генетикалық бейімделуін төмендетеді;
6
Д.Зильманн
басқаларға дене жəне тəндік жарақаттар əкелетін зиян келтіру мүмкіндігі;
7
Э.Фромм
адамдарға, топқа, жануарларға жəне барлық тіршілік иелеріне зиян келтіру;
8
Психологиялық сөздік
Латынша aggress - шабуыл жасау, мінез-құлық, нəтижесінде зиян немесе шығын келтіріледі;
9
Р.Бэрон, Д.Ричардсон
мінез-құлық, тіршілік иелеріне зиян немесе нұсқан келтіру əрекеті;
10
Р.С.Немов
Адамның басқа адамға деген мінез-құлқы, оларға жағымсыз жағдайлар туғызып, зиян келтіруге ұмтылумен ерекшеленеді;
11
З.Фрейд
супер-эгомен басып тасталатын деструктивті күш.
Агрессивтілік - бұл жеке тұлғалық қасиет мінез-құлық, агрессияға дайындық көрінісі. Осылай түсіндіре келе, мұны былай тұжырымдауға болады. Егер агрессия - бұл әрекет болса, ал агрессивтілік осындай әрекетке дайындық. Адамдар үнемі қауіпті агрессивті әрекеттер жасайды. Неліктен олар мұндай әрекеттерге барады деген мәселе ұзақ уақыттан бері маңызды дискуссиялардың пәні болып келеді. Психология ғылымында психикалық құбылыстардың ішіндегі көп зерттелінген құбылыс эмоциялық құбылыс болып табылады. Дегенмен эмоцияның жан-жақты қырларының ерекшеліктерін әрбір жеке адам түрліше өткізетін болғандықтан психологтар арасында бұл мәселе үнемі шешімі шексіз болып қала береді.
1.2.Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлық мәселелері
Қоғамдағы әлеуметтік-психологиялық өзгерістер, белсенді тұлғаны қалыптастыруға деген талаптардың жоғарлауы іс-әрекет пен мінез-құлықтың нақты субьектісіне қатысты агрессия мәселесін маңызды әлеуметтік қажеттілік ретінде зерттеуді қажет етеді.
Жасөспірімдердің агрессивті дамуын түсіндіруді бірінші әрекеттері психоаналитикалық бағытта қабылданған. А.Фрейд сексуалды және агрессивті инстинктердің қарсы тұру, өз әкесінің көзқарастарына қосылып, либидті фазаларға сәйкес агрессивті дамудағы бірнеше фазаларды көрсетеді: дөрекі агрессивтілік, садизм және т.б. Жасөспірімдер психоанализімен шұғылданған А.Фрейд, агрессияны Мен инстанциясының қорғау механизмдерінің бірі ретінде қарастырады. Осыған сәйкес ол агрессия Мен өтіп кеткен шамаланған оқиғаларда басынан өткізген үрей мен қорқыныштың көрінуі. Агрессия балаға деген нақты және минималды қауіп-қатер көрінгенде пайда болады. Агрессияға жүгінген бала үрей барысында өзін-өзі ұстауға тырысады. А.Фрейд пікірі бойынша, мұндай мінез-құлық механизмі болып агрессормен теңестіру көрінеді, бала оның атрибуттарын қабылдай, кімді қорқытатынын кім қорқатын түрге ене алады. Баланың агрессивті ұмтылуы үрей объектісіне қатысты алдын ала қимылдайтын мінез-құлықта болады.
Жасөспірімдер агрессиясының негізінде үрей жатады деген ойды көптеген психоаналитиктер бөліседі. К.Бютнер жасөспірімдер жасындағы агрессияның едәуір жиі кездесетін екі себебін атайды: Біріншіден, бұл -зақымдану, өкпелеу, қорқыныш, шабуылға тап болу. Екіншіден, бұл - бастан өткізілген зәбір, зақым немесе өзіне шабуыл.
Әлеуметтік үйрету теориясында агрессия жасөспірімдік шақта әлеуметтік ескертілген мінез-құлық жетістігі болып табылады деп көрсетілген. Скиннер мінез-құлық детерменделген, алдын ала болжалған және қоршаған ортамен бақыланады деп бекіткен. Үйрету теориясы аумағындағы жетістік себептік талдау фокусын ішкі гипотезалық іс қоршаған орта әсеріне ауыстырды.
Агрессияны қалыптастыру механизмдері:
Агрессивті мінез-құлықты басқа адамдар жағынан нығайту;
Бақылау арқылы үйрету;
Өзін қуаттау.
Агрессивті мінез-құлық үлгілері ретінде ата-аналар, басқа адамдар, құрбылармен қатар ақпарат құралдары (теледидар, жарнама т.б.) ұсынған символдық үлгілер бола алады.
Гуманистік психология термині 1960 жылдардың басында А.Маслоу жетекшілігімен психоанализ және бихевиоризм деп аталатын психологиядағы екі едәуір маңызды интеллектуалды ағымдарға өмірге икемді альтернатива тудыру мақсатында бірікті. Гуманистік бағыттың едәуір белгілі жолын ұстаушылар Э.Фромм, К.Роджерс, Р.Мэй т.б. болып табылады. А.Маслоу және т.б. адамның барлық қажеттіліктері туа біткен немесе инстинктивті деп жобалады:
Физиологиялық қажеттіліктер;
Қауіпсіздік және қорғаныш қажеттіліктері;
Бұйым және махаббат қажеттіліктері;
Өзін-өзі сыйлау қажеттіліктері;
Өзін актуализациялау қажеттіліктері.
Жасөспірімдер агрессиясына келетін болсақ, жасөспірімдердегі физиологиялық қауіпсіздік, қорғану қажеттіліктері мен махаббат қажеттіліктерін қанағаттандыруды талап етуден және пайда болудан бұрын қанағаттандырылуы керек. Егер бұл іске асырылса, жасөспірімдердің агрессивті мінез-құлық түрінде қорғану реакциясы өнделеді және осыдан жасөспірім өзінің қажеттіліктерінің бір бөлігін іске асыра алады, мысалы, көңіл бөлуде, махаббат және т.б.
Жасөспірімдік шақ жаста невроздардың дамуын зерттеуге арналған жұмыстарда агрессия қиын жағдайларда әсер етудің адекватты емес тәсілі қарастырылады.
Жасөспірімдер агрессивтілігі проблемасын жасөспірімдер психиатриясы және патопсихология мамандар қарайды. Психикалық бұзылулар барысында агрессивтіліктің дамуы тұлғаның конституционалды ерекшеліктерімен ғана анықталмайды, сонымен қатар әлеуметтік-психологиялық факторлармен де анықталады. Жасөспірімдік шақта агрессивтіліктің қалыптасуы көптеген факторларға негізделген. Жасөспірім жасындағы агрессивтілікке мыналар әсерін тигізеді: жанұяда қарым-қатынастардың ерекшелігі, отбасылық тәрбиелеу стилі, сонымен қатар үлкендер, құрбылар көрсететін агрессивті мінез-құлықтың үлгілері.
Сонымен қатар, қазіргі заман балаларының көпшілігі агрессивті мазмұны бар компьютерлік ойындармен әуестенетіндігін атап кеткен жөн. Фильмдерге қарағанда ойындар процеске қатысушы мүмкіндігін береді. Онда жасөспірімдер өзін-өзі іске асыра алады, суррогат бейнесімен өзін танытады. Тіршіліктің әртүрлі шарттарын есепке алып, жасөспірім агрессивтілігінің дамуына әсер ететінін анықтайтын фактор сапасында көріне алмайды. Теледидарды балалардың және жасөспірімдердің агрессивтілігінің өсуіне ықпалын тигізеді деп кінәлау - бұл бала өмірін ұйымдастыруға жауапкершілігін арту.
2. Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлық мәселелерін іс-тәжірибеде психологиялық түзету жолдары
2.1 Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқын түзету жұмыстарының ерекшеліктері
Психоанализде түзету мақсаты - жасөспірімнің Менінің күшеюімен анықталады. Жасөспірім проблемаларының қайнар көзі өткен тәжірибесінде көрінеді, сондықтан жасөспірімнің спонтанды бұзып өтетін агрессивті әрекеттерде жасырынған терапевт жігері санасыз мотивацияны түсіндірулеріне фокусталады. Терапия процесі проблемалар жасырынған өзінің жағдайын еркін көрсете алатындай етіп ұйымдастырылады. Негізгі көңіл жасөспірім ментерапевт арасындағы осында және қазір эмоционалды қатынастарға бөлінеді. Мұндай директивті емес терапияның мақсаты - жасөспірім өзін тану және басқару тәжірибесін алады, тұлға ретінде едәуір адекватты болады және ағымдағы, келешектегі проблемаларды жеңіп шығады. Терапияның бұл түрі баланың проблемасынан гөрі тұлғасына шоғырланады. Жасөспірім терапия жүргізумен қатар терапевтикалық процеске жағдай жасауға шақырылған ата-аналарда кеңес (көмек) беру ұйымдастырылады. Жасөспірім әке-шешелік қатынастардың тренингі жанұядағы балалармен қатынасты жеңілдетуге, балалармен өзара әрекеттестік дағдыларын дарытуға, оларда сенситивті түсінікті дамытуға алынған.
Жасөспірім агрессивтілігін түзету сұрағы бойынша едәуір маңызды табулар мінез-құлықтық амал шегінде қол жеткізілген. Агрессияны мінез-құлықтың тауып алған түрі ретінде қарастыратын әлеуметтік үйрету теориясына сәйкес түзету жұмысы жасөспірімнің мінез-құлқының модификациясына бағытталған болуы керек - агрессиялы көрінулерінің бірте-бірте азаюы, сөнуімен бір уақытта жаңа әлеуметтік қажетті мінез-құлықтың құрылуымен.
Түзетудің мінез-құлықтық үлгісі әртүрлі тренингтерде, әлеуметтік іскерліктерде іске асырылады. Түзету бағдарламасы кімге бағытталғанына байланысты тренингтер жасөспірімдердің өздеріне, ата-аналарға, мүғалімдерге бағытталған, сонымен қатар, балалар және олардың ата-аналарымен жұмысқа бірге қатысуға есептелген бағдарламалар да бар. Жасөспірімді өзара әрекеттестіктің конструктивті тәсілдеріне үйрету қатынас жағдайында агрессияның көрінуін жояды. Әлеуметтік іскерлік тренингі шағын (4-6 адам) топ балаларымен ұйымдастырылады және де оларды әлеуметтік өзара қатынас дағдыларының альтернативті агрессияларына үйретуге бағытталған
Оқытудың нақты әдістері келесі тәсілдерге әкеледі:
үлгілеу және қабылдауға болатын мінез-құлық үлгілерін демонстрациялау, ауызша символды түрде игерілетін нәрсені түсіндіру;
жаңа реакцияларды табу және бекіту үшін қажетті жаттығулар (әдетте, рөлдік ойындарды пайдаланады - тіршілік шарттарына жақын жағдайларды ойнау және қажетті қабілеттіліктерді таратуды болжайтын ойындар);
мінез-құлыққа реакция түрінде кері байланысты орнату, қажетті әлеуметтік мінез-құлықты қолдау және адекватты емес мінез-құлықты нығайту;
5. әлеуметтік әрекеттестіктің нақты жағдайларында игерілген дағдыларды тасымалдау (12 аптаға дейін).
Мұндай міне-құлықты тренингтер нәтижесінде жасөспірімдердің мінез-құлқында өзгерістер байқалады, әрекеттердің мөлщері фрустрациялық қысым айналасындағылармен конструктивті қатынасты бекіту жоғарылайды.
Негізгі проблема нақты жағдайларға тренинг барысында алынған дағдылар мен іскерліктерді тасымалдау қиындығында болады.
Агрессияның когнитивті үлгісін жақтаушылар агрессиялық мінез-құлықты түзетудегі шешуші мағынаны әке-шешелердің балаларымен өзара әрекеттестік стереотиптерін жеңуге көңіл бөледі.
Психотерапиядағы әртүрлі бағыттардың шегіндегі түзетудің нәтижелілігіне келетін болсақ, бұзу мінез-құлқына және құрылымға үлкен дәрежеде сай амал болып табылады.
Агрессиялы мінез-құлықты жасөспірімдер үшін қажетті мінез-құлықтық дағдыларды қалыптастыруға бағытталған мінез-құлықтық амал жақын келеді. Әдебиетте көрсетілген амалдарды жалпылай келе, жасөспірімдік агрессивтілігін жеңу және сақтандыру жұмысы келесі шарттарға бағытталуы керек:
1. айналасындағылармен (құрдастарымен, үлкендермен) қатынастардың оптимизациясы мен үйлесімділігі;
2. жасөспірімнің өз тұлғасының дамуы.
Оның қажеттілігін қанағаттандыру, адекватты тәсілдермен қамтамасыз ету маңызды болып табылады.
Психологиялық көмек агрессиялық көрінулерді жеңуге ғана емес, сонымен қатар мінез-құлықтың жаңа нақты түрлерін бекіту мен қалыптастыруға бағытталады. Бұл келесі өзара байланыстағы бағыттардағы түзету және сақтандыру жұмысын ұйымдастыруды болжайды:
1. үлкендерді психологиялық хабардар ету;
2. балалық жаста агрессивтіліктің даму және қалыптасу механизмдері мен себептері туралы мұғалімдер мен ата-аналарды ақпараттау;
жасөспірімнің тұлғалық дамуына агрессивтіліктің даму әсері;
агрессиясы әртүрлі типтегі жасөспірімдердің бастан өткізетін қиындықтары;
5. үлкендерді жасөспірімдермен конструктивті өзара қатынас дағдыларына үйрету;
6.сәйкес мотивтерді және мінез-құлық түрлерінің жаңа, альтернативті агрессияны өндіруге лайықты жасөспірімдермен жұмыс жасау;
Әртүрлі типтегі агрессиясы бар жасөспірімдерге тән жеке тұлғалық осалдылық аймақтарын және бұзу жүйесін есепке алу жұмысы іске асырылуы қажет.
Сонымен қатар, жасөспірімдер агрессивтілігін түзету кезеңдерінің бірі -құрдастарымен қатынас болып табылады, өйткені кейде өзара қатынас дискомфорттың, жағымсыз уайымдардың қайнар көзі бола алады. Құрдастарымен қатынасты реттеу жасөспірімдер агрессивтілігі профилактикасының міндеттерінің бірі болып табылады.
Тұтас алғанда, біздің жұмыс келесі бағыттарға бағытталуы қажет:
жасөспірімдермен қатынасты бекіте алуды дамыту;
әлеуметтік әрекеттегі қиын жағдайлардағы конструктивті шешімдерді табаалу;
өз сезімін білдіре алу және қатынас дағдыларын жетілдіру;
өзі және өзінің мүмкіншіліктері туралы ұсынуларды толық дамыту;
өзінің қылығы үшін өзіне жауапкершілікте ала алуын дамыту;
өзіне деген позитивті қатынасты дамыту, өзін-өзі қабылдау және сыйлау;
өзіне және өзінің тәжірибесіне сену, жаны ашу мен эмпатияның дамуы.
Қазіргі кезде жаңа тестік жүйені қолдану арқылы жоғары сынып оқушыларын мамандық таңдауға даярлануы қажеттілігін ескере отырып, олардың шығармашылық қабілетін, біліммеңгерудегі дербестік дәрежесін арттыруға аса маңызберу қажет болып отыр. Арнайы қабілеттердең қалыптасуы оқытудың сипаты мен қатар психологиялық түзету-дамыту жұмыстарымен де тығыз байланысты. Сондықтан психологтің келесі міндеті - орта сынып оқушыларының интеллектуалдық дамуына ықпал жасау. Осы аталған, тағыда баланың жас ерекшеліктеріне, өмір талабына байланысты туып отырған міндеттерді басшылыққа ала отырып, әр психолог жеткіншектермен жүргізетін қызметінің мазмұнын анықтайды.
2.2 Жасөспірімдердің агрессиялық мінез-құлқының тәжірибелік зерттелуі
Бақылауды қажет ететін агрессивті оқушыларды психологиялық сүйемелдеу жұмыстарының жоспары
Мақсаты: жасөспірім жасындағы балалардың агрессивтілігінің психологиялық ерекшеліктерін анықтау және оны түзету, оқушылардың мінез-құлқын ретке келтіру.
Міндеттері: 1. Агрессивті оқушылардың мінез-құлық ерекшеліктерін зерттеу;
2. Бала бойындағы агрессивтілікті жою;
3. Оқушыға, ата-анаға психологиялық қолдау көрсету;
рс
Жүргізілетін жұмыстар
Сағат саны
Жауапты
Диагностикалық жұмыстар
1
Қарым-қатынастағы агрессивтілікті бағалауға арналған А.Ассингер әдістемесі
1
Психолог
2
Басса-Даркидің агрессия күйін анықтауға арналған сауалнамасы
1
Психолог
3
Әлемде жоқ жануар әдістемесі
1
Психолог
4
Карта толтыру: Оқушы экраны
1
Психолог
5
Тест: Өзін-өзі бағалау
1
Психолог
6
Қарым қатынаста мен қандаймын? тесті
1
Психолог
7
Сауалнама: Оқушының оқуға деген қызығушылығын анықтау
1
Психолог
8
Кактус проективті әдістемесі
1
Психолог
9
Отбасылық қобалжуды анықтау сұрақнамасы
1
Психолог
Ағартушылық жұмыстар
1
Баяндама: Қиын бала психологиясы (ата-аналар)
1
Психолог
2
Агрессивті мінез-құлықтағы балаларды анықтауға арналған психологиялық тренингтер
2
Психолог
3
Эссе: Менің және досымның мінезі
1
Психолог
4
Қарым-қатынасты жақсартуға бағытталған жаттығулар
2
Психолог
5
Дөңгелек үстел: Агрессия жоқ, деп айтайық! (оқушылар)
2
Психолог
Түзету-дамытушылық жұмыстар
1
Психологиялық тренинг: Мен және менің ортам
2
Психолог
2
Семинар-тренинг: Агрессиялы балаларға өзара тиімді әсер ету
1
Психолог
3
Рөлдік ойын: Менің балам өте агрессияшыл проблемасын жою жолдарында
1
Психолог
4
Психологиялық тренинг: Өтпелі кезеңдегі тұлғаның жас және жеке ерекшеліктеріне сәйкес кездесетін психологиялық сәтсіздіктерді болдырмау
2
Психолог
5
Ойын: Конфликт
1
Психолог
6
Психологиялық сағат: Өмір менен басталады
2
Психолог
7
Тренинг: Агрессиясыз өмір сүру
2
Психолог
Кеңес беру
1
Тәрбиеге қиындық келтіретін балалар мен ата-аналарына, мұғалімдерге кеңестер беру
2
Психолог
2
Диагностикалық жұмыстардың нәтижелерімен таныстыру, және кеңестер беру
2
Психолог
3
Ата-аналарға психологиялық кеңес
Тақырыбы: Бала тәрбиесіндегі ата-ананың рөлі
2
Психолог
4
Ата-аналарға психологиялық кеңес
Тақырыбы: Тәрбиелі ұрпақ тәрбиелеу - ата-ананың басты міндеті
2
Психолог
Барлығы
36 сағат
Жұмысымның басында диагностикалық материал жинадым, яғни ол жасөспірімдердің агрессивтілігін анықтауға мүмкіндік береді. Баланың агрессиясын анықтағанда бір әдістемені қолданып, сол бойынша қорытынды жасауға болмайды. Міндетті түрде проективтік әдістемелердің нәтижесімен салыстырып анықтау қажет. Осыған сәйкес зерттеу жұмысымда бірнеше әдістемелерді қолдандым:
Бірінші әдіс - Әлемде жоқ жануар тесті. Бұл жеке тұлғаны зерттеу әдістемесін 1985 жылы М.З.Друзкевич ұсынды. Бұл әдісте сыналушыға таза қағазда қарындашпен әлемде жоқ жануарды салу ұсынылады және жоқ атпен ат қою керек.
1. Әлемде жоқ жануар әдістемесі. Бұл жеке тұлғаны зерттеу әдістемесін 1985 жылы М.З. Друзкевич ұсынды.
Мақсаты: балалардың қиялы мен жанама түрде бейнелеу қабілетін дамыту.
Ереже: Балаларға бір парақ А4 форматындағы қағаз және түрлі түсті қарындаштар беріледі.
Бұл әдісте сыналушыға таза қағазда қарындашпен әлемде жоқ жануарды салу ұсынылады және жоқ атпен ат қою керек. Қаламмен, фламастермен салуға болмайды.
Барысы: Әлемде жоқ жануарды салып, оған әлемде жоқ есімді тағайындайды.
Суреттің қағаз бетінде орналасуы: Қалыпты жағдайда сурет стандартты көлденең беттің орта сызығында орналасады. Егер сурет қағаз бетінің жоғары жағында орналасса,онда өзіндік бағалау жоғары және социумдағы өзіндік орнына көңілінің толмауын, қоршаған орта тарапынан мойындаудың жетіспеушілігін көрсетеді. Суреттің төмен бөлігінде орналасуы кері көрсеткіштер: өз-өзіне сенімсіздік, өзін бағалауы төмен, қажу, шешімсіздік.Өзіне-өзі сендіру тенденциясының жоқтығы. Фигураның орталық мағынасының бөлігі. Бас және соның орнындағы детальдар. Оң жаққа бұралған бас әрекетке тұрақтылық тенденциясы, ойлаған немесе жоспарлаған нәрселердің барлығы орындалады, не соңына дейін жетпесе де орындала бастайды. Солға бұрылған бас-рефлексивті тенденция, ойлану.Ойланған нәрсенің аз ғана бөлігі жүзеге аса бастайды. Жиірек қорқыныш, сенімсіздік, үрей, белсенді әрекет алдындағы үрей және қорқыныш. Басты суретшіге бағыттап салса бұл - эгоцентризмді көрсетеді. Сезім мүшелеріне (құлақ, ауыз, көз) сәйкес басында белгілі бір деталь орнатылады. Басты көңіл көзге бөлінеді. Адамға негізделген қорқыныштың символы кірпіктің бар - жоғына көңіл бөлу керек. Кірпік - сыртқы көзге көрінетін инстинкті қылық. Ер адам үшін мінездің нәзік белгісі, көз айналасы мен қарашығын салумен сәйкес келеді. Кірпік - ішкі әдемілігі мен киіну мәнеріне таң қалушылығы болып табылады. Құлақ - детальдың мағынасына тура: ақпаратқа деген қызығушылық. Өзі үшін қоршаған орта пікірінің қызығушылығы, қуаныш, реніш, мұңаю сезімдерін қосымша көрсеткіш арқылы анықтау. Ауыз - былайша бағалауға болады.Тілмен жартылай ашық ауыз-сөзшең; ерінмен бірге бейнеленуі - сезімталдықты білдіреді. Кейде екеуі бірге бейнеленеді. Тіл мен ерінсіз ашылған ауыз, әсіресе сызылған-қорқыныш, сезімталдықтың пайда болу жеңілдігін көрсетеді. бейнеленсе - вербальды агрессия, қорқыныш, қорғаныштық. Балалар мен жасөспірімдер үшін дөңгелек пішінді ауыз - мазасызданған, қорқынышты білдіреді. Фигураға қатысты бас формасының үлкендігі тиімді бастауды бағалайды, өзін және қоршаған адамдардың эрудиттілігін көрсетеді. Баста қосымша детальдардың орналасуы (мүйіз - қорқыныш, агрессияның басқа белгілерімен тырнақ, қыл, ине) сәйкестендіріледі. Бұл агрессияның сипаты спонтанды және қорқыныш - жауапты. Қауырсын - өзін-өзі анықтауға, өзін-өзі әсемдеуге деген тенденция. Шашқа тән-жал, жүн-сезімталдық, өз жынысын нақтылау, жыныстық рөлге бағыттау игура бөлігін алып жүруші. Тіреу, аяқ, қол, ірге тас. Бұл бөліктің түгел фигураға мөлшері және формасы бойынша қарастырылады. Негізінен ойлағаннан жүзеге асуын - шешім қабылдаудағы тиімділік, мәнді және мағыналық ақпараттарды тіркеу. Аяқтың болмауы-шешім қабылдау кезіндегі қызбалық. Мұнда басты назарды аяқ пен дененің қосындысына аудару керек. Аяқтың - әлсіз, ұқыпсыз, қосылмауы шешім қабылдаудағы сенімсіздікті көрсетеді. Бұл детальдардың әртүрлі жағдайы ерекшелікті, қадірлілікті көрсетеді. Форманың айрықша сипатта болуы - шығармашылқ бастауды көрсетеді. Фигура деңгейінен көтеріліп тұратын бөліктер. Фигура үстінде орналасқан әлемдер әшекейлік және қызметтік болуы мүмкін. Қанат, қосымша аяқ, қысқыш, қауырсын, гүл болуы екі жағдаймен түсіндіріледі:
1. Энергия, өзіне сенімділік, күмәндану, әуестік,түрлі іс-шараға қатысу,өзіне лайықты орынды иеленуі өз шығармашылығна әуестену.
2. Қыр көрсету,өзіне назар аудартуға ұмтылу, манерлік.
Құйрық-іс-әрекетке, қылықтарына, шешімдеріне деген қарым-қатынас. Құйрықтың оңға және солға бағытталуынан осы қарым қатынас түрін анықтаймыз. Құйрықтың жоғары жаққа бағытталуы - сенімділік, дұрыс баға, сергектік. Төменге бағытталуы - өзіне деген наразылықты көрсетеді, мұңаю, шаршау және өкіну. Оңға бағытталса - өзіндік әрекетке, қылыққа байланысты, солға бағытталса - өзінің шешімсіздігіне байланысты. Фигураның контуры. Шығынқы жердің жоқ не бар болуы өте мыңызды. Тікен, сауыт, ине қорқыныштық. Егер сурет өткір түстермен боялса-мазасыздық, қорқыныштық, күмәндану белгілерін көрсетеді. Шығыңқы жердің жоғары бағытталуы - үлкендерден қорғану жағдайын көрсетеді. Ал, төменге бағытталуы - мойындамау және күлкі болудан қорғану шартын, төменгі бағалу, беделінің жоқтығын білдіреді. Агрессивті қорқыныш егер сурет өткір ұштармен боялса, ал контур сызығы боялса қауіптену, егер қылқан қойылса кумәндануды көрсетеді. Бүйірдегі шығыңқы жер - қорқыныш, кез - келген сәттерден өзін - өзі қорғануға дайындық. Жалпы энергия. Энергия - белгіленген деталь санымен бағаланады. Жануарды түсіну үшін балық детальдар салынған ба, бояу немесе қосымша сызықтар бейнеленген бе, қосымша деталь бар ма соған назар аударылады, соныман қатар қосымша қиындықтар туғызатын детальарға да көңіл бөлінеді. Детальдардың көп болуы жоғарғы энергияны көрсетеді. Детальдардың аздығы, суреттің дұрыс боялмауы - әлсіздікті, төменгі энергияны көрсетеді. Түзу және сызық мына нәрсені сипаттайды. Астениялық жағдай - әлсіздік. Салынған сызықтар-мазасыздық деңгейін көрсетеді.
2. Қарым-қатынастағы агрессивтілікті бағалауға арналған А.Ассингер әдістемесі.
Мақсаты: Кез келген қолайсыз жағдай, жасөспірімдердің өздеріне және қоршаған адамдарға қатысты қауіпті жағдайға барулары олардың бойындағы агрессияның шамадан тыс шарықтап кетуіне байланысты. Бұл әдістеме жасөспірімдердің қоршаған ортаға және адамдарға деген агрессивтік қатынасының деңгейін анықтауға арналған.
Жұмыс барысында зерттелушілерге 20 сұрақтан тұратын және 3 нұсқаулы жауабымен беріледі. Зерттелушілердің мақсаты сол 3 нұсқаудың біреуін таңдап белгілеу. Нәтижені бағалау зерттелушінің жинаған ұпайына сәйкес сарапталынады және төмендегі өлшем аралықтары қолданылады:
45 тен жоғары - сіз аса агрессивтісіз өз өзіңізді қолыңызда ұстай алмайсыз, жағымсыз эмоциаларыңызды шығару үшін, басқа адамдарға дауыс көтеру кей кезде қол жұмсауға дейін баруыңыз мүмкін. Сондықтан адамдармен қарым-қатынасты қиын орнатасыз. Ойланбастан әрекет жасауға бейімсіз.
36-44 ке дейін - сіз орташа агрессивтісіз. Қарым-қатынасты адамдармен жеңіл орнатасыз, жағымсыз жағдайда өзіңізді қолда ұстауға тырысасыз, бірақ сізге дауыс көтерген жағдайда қайтара жауап бересіз. Ойланып әрекеттенесіз, өз-өзіңізге сенімдісіз.
35 - тен төмен - сіз өзіңіздің қабілетіңізге және күшіңізге сенімсізсіз. Өз ойыңызды білдіре алмайсыз, басқалардың көзқарасымен келісе бересіз. Дау-дамай жағдайын тудырмауға барлық жағдай жасайсыз.
3. Басса-Даркидің агрессия күйін анықтауға арналған сауалнамасы
Мақсаты: Басса - Дарки әдістемесі арқылы зерттеушілердің яғни 14-16 жас аралығындағы жасөспірімдердің агрессивтілік күйін анықтау.
Жұмыс барысы: Берілген 75 сұраққа Иә немесе жоқ деп жауап беру керек.
Жұмысымыздың анықтау бөлімінде жоғарыда көрсетілген әдістемелер бойынша жоғарғы сынып (9 А, 9 Б, 9 В сыныптары бойынша жалпы саны - 67 оқушы) оқушыларына зерттеу жүргіздім.
Жүргізілген әдістемелерге талдау жасасақ:
1. Әлемде жоқ жануар тесті бойынша салынған суреттерге интерпретация жасалынды. Суреттердің ішінен агрессиялық сипатты білдіретін мүйіз, тырнақ, қыл, тіс сияқты қосымша детальдары бары суреттер іріктеліп алынды.
2. А.Ассигердің қарым-қатынастағы агрессивтілік тесті. Оқушылар назарына ұсынылған әдістемеге жауап беру арқылы, әр оқушының қарым-қатынас барысындағы агрессивтілік жағы қаншалықты екендігі анықталып, әр оқушыға жеке-жеке сипаттама берілді. Алынған нәтижені сандық және сапалық көрсеткіштермен төмендегідей етіп көрсетуге болады және гистограммаға түсіреміз:
А.Ассингердің қарым-қатынастағы агрессивтілік тесті бойынша нәтиже
Қарым-қатынастағы агрессивтілік деңгейлері
1 кезең
Саны
Сапа
Жоғары
17
26%
Орташа
23
34 %
Төменгі
27
40%
А.Ассингердің қарым-қатынастағы агрессивтілік тесті бойынша диаграмма
А.Ассингердің қарым-қатынастағы агрессивтілік тесті бойынша 67 оқушының 17-сі жоғарғы деңгей, 23-і орта деңгей, ал қалған 27-сі төмен деңгей көрсетті.
3.Басса-Дарки әдістемесі бойынша мазасыздану деңгейін анықтау әдістемесі бойынша алынған нәтиже төмендегідей:
Мазасыздану түрлері
Жоғары
Орта
Төмен
Саны
Сапа %
Саны
Сапа %
Саны
Сапа %
Физикалық Агрессия
15
23
27
40
25
37
Жанама агрессия
14
21
22
33
31
46
Тітіркенушілік
18
27
17
26
32
47
Негативизм
20
30
21
32
26
38
Өкпелегіштік
20
29
21
32
26
39
Күдіктенушілік
20
30
16
24
31
46
Вербалды агрессия
23
34
15
22
29
44
Кінәні сезінуі
23
24
23
35
27
41
Басса-Дарки әдістемесі бойынша мазасыздану деңгейін анықтау әдістемесі бойынша диаграмма
Басса-Даркидің мазасыздану деңгейін анықтау әдістемесі бойынша зерттеу нәтижесі көрсеткендей жасөспірімдер арасында ең жоғары дамыған агрессияның түрі вербалдық агрессия болып отыр. Ол, әсіресе, ұл балаларға тән, олар балағат сөздерді көп қолданылатыны анықталды. Екінші орында күдіктенушілік пен негативизм көрсеткіштері болды.
Сонымен, жүргізілген әдістемелерді талдай отырып 67 оқушының ішінде 38 оқушы іріктеліп алынды. Келешекте нақтылау және салыстыру үшін агрессивтілік деңгейін қайта өлшеп, жиналған топты екіге бөлдім. Бірінші топпен, яғни 22 оқушымен өңделген әдістеме бойынша психологиялық кеңес өткіздім, ал екінші топпен, 16 оқушымен ешқандай сабақтар өткізілмеді.
Таңдалып алынған 22 оқушымен агрессивтілікті төмендету мақсатында ағартушылық, түзету-дамыту және кеңес беру бағыты бойынша төмендегідей жұмыстар жүргізілді:
Баяндама: Қиын бала психологиясы
(ата-аналар)
Кешегі иі жұмсақ ұл-қыздарымыз келмеске кеткен, қазіргі мектеп жасындағы балалардың психологиясы мүлде басқа. Айтқанға көнбейтін, айдағанға жүрмейтін, тізгінсіз кеткен балаларымыз көбейіп келеді. Қанымызға жат саналған, арымызға дақ салған мұндай құбылыстар қазір қоғамға кереғар фактор ретінде ресми атауға да ие: қиын балалар. ҚР Ішкі істер министрлігі мен ҚР Білім және ғылым министрлігі бірігіп, өткен жылы қиын балалар санын анықтай келе, арнайы мәліметтер базасын жасапты. Тізім 6000-ға жеткен.
Ал кәмелеттік жасқа толмағандарға арналған еліміздегі төрт колонияда 14 пен 18 жас аралығында 231 бала қылмыскер атанып, қамауда отыр. Бәрінен бұрын жасөспірімдер арасындағы суицид өзекті болып тұр. Өткен жылы 237 бала өзіне-өзі қол жұмсаған. Балаларымыздың жауқазын жасында осындай жан сыздатар әрекеттерге баратындары несі екен? Қазір баршамызды ойландырып, толғандырып отырған ортақ сауал - осы. Оның себебін әркім әртүрлі айтады. Бүгінгі күндері балаларға қатысты өзекті мәселелер Парламентте де талқыланып жүр. Депутат Жарасбай Сүлейменов жағдайдың ушығып кетуін профилактикалық шаралардың әлсіздігінен көрсе, Қазақстан психологтар қауымдастығының төрағасы Владимир Стеблянко бар жауапкершілікті ата-аналарға артады. Ұлы ақынымыз, философ Абай да ұрпақ тәрбиесіне айрықша көңіл бөлген. Ол өзінің отыз жетінші қарасөзінде: Мен, егер заң қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім, - дей келе, адам мінезінің қалыптасуы тәрбиеге, ортаға байланысты екендігін дәлелдеп берген-ді. Абайдан артық кім айтқан?! Бала тәрбиесіне айрықша мән берген қазақ ұғымында қиын бала деген мүлде болмаған.
Қиын бала дегеніміз қандай бала? Қиын бала - белгілі бір жұмысы жоқ, жағдайлары төмен немесе жұмыстан қолы тимейтін, баласына қарауға уақыты жоқ, қызметтегі ата-ана отбасынан шығады. Демек тәрбиенің осалдығынан, мінез ерекшеліктеріне қарай қиын бала туындайды.
Баланы жан-жақты етіп тәрбиелеу үшін оны жан-жақты білу керек. - деп белгілі К. Д. Ушинский айтқандай баланы қиын деп атау үшін оған тән жеке бастың қиындығын танытатын белгілерін таба білу керек.
Адамның әуелден тігінші болып тумайтыны сияқты қайырымдылық пен жаман қылық та адамға әуелден жаратылысынан дарымайды. Сол себептен қиындық туғызатын баланың белгілерін, қиындық туғызатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz