Аймақтық бюджет табысын қалыптастырудағы меншікке салынатын салықтын ролі
1.Меншікке салынатын салықтар: экономикалық мәні, аймақтық бюджет табысын қалыптастырудағы ролі
1.1. Меншікке салынатын салықтар негізі, қалыптасуы мен дамуы
Салықтар - ол мемлекет пайда болған кезден бастап қатар дамып келе жатқан экономикалық қатынастың бір бөлігі.
Салықтың экономикадағы мәні - шаруашылық субъектілері, жеке және заңды тұлағалардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бірі болып табылады. Салықтың белгілі бір бөлігін нақты жарна ретінде мемлекет өз пайдасына алып қалады. Салық мемлекеттің өмір сүруінің мен дамуының негізі болып табылады. Мемлекеттің экономикасын ұстау үшін халықтың ақшалай төлейтін жарналары қажет. Адамзаттың даму тарихына байланысты салық салудың нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымы мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырайды.
Салықтардың қолданысы тауар - ақша қатынастарынан тыс. Салықтардың мөлшері мен түрі нақты аймақтық жағдайларға бағынады. Салықтар жайлы экономикалық әдебиеттерде әртүрлі анықтама мен түсініктеме берілген. Мысалы, Салық Кодексінде Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлем деп атап көрсетілген.
Салықтар - заңдылық актілерге сай салық төлеушілермен жүзеге асырылатын бюджетке төленетін міндетті төлемі. Салық - белгілі бір объектілерден белгілі бір субъектілер үшін төленетін төлем.
Салық дегеніміз - белгіленген мерзімде және белгіленген көлемде алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Салық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі. Мемлекеттік аппарат өз тарапынан мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндіре алмайды. Сол себепті , мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы өндіріп алады. Мұндай іс - әрекеттің экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты белгілеп және өндіріп алу арқылы, өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдыруы болып табылады. Бұл жерде салық қатынасы бөлуші сипатта болады:[1]
cалық ақшалай түрде төленеді. Заттық нысандада төленуі мүмкін. Мысалы, ауыл шаруашылығы саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді. Дегенмен, салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген;
салық - қайтарымсыз төлем болып табылады. Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекет есебіне бағытталады. Мұның қайтарымды төлемдерден айырмашылығын атап өтсек :
oo салық төлемі салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
oo кері қайтарылады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге бағытталады.
Ал, қайтарымсыз төлем дегеніміз - ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни ол соманың қашан қайтатыны белгісіз болады;
салық - баламасыз сипатта болады. салық құнының ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды, тауар түріндегі салық төлемінде болса қозғалыс болмайды. Яғни, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынатындығын көрсетеді;
салықты төлеген кезде меншік нысаны анықталады. Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына немесе материалдық құндылықтарға байланысты жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығара отырып , меншік иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық төлемдерінің меншік құқықтарын өзгертеді;
салық - тұрақты экономикалық қатынастадан тұрады. Салықты белгілеу кезінде тұрақты салық қатынастары қалыптастырылады. Салықтар жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен белгіленетін болғандықтан, оның тұрақтылығын көрстетеді. Мысалы, жеке тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болған жағдайда, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып есептеледі.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлем түріне айналмауы тиіс. Яғни, кейде кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке төлемдік сипатта болады немесе кенеттен салық төлеу сипаты пайда болған жағдайда.
Кез келген мемлекеттің экономикасына тікелей әсер ететін экономикалық тетіктердің арасында, салық жүйесі ерекше орын алады. Нарықтық экономика талабына сай, әрбір мемлекет салықтық саясатты нарықтың жағымсыз құбылыстарына белгілі бір санатта реттеуіш ретінде қолданады. [2]
Мемлекет құрылу сәтінен бастап салық қоғамдағы экономикалық қарым - қатынастардың қажетті буыны болып табылады. Мемлекет құрылымының дамуы мен өзгеріс формалары әрдайым салық салу жүйесін қайта құрумен сүйемелденеді.Қазіргі дамыған қоғамда салық - мемлекет табысының негізгі формасы. Салықтың экономикалық мәні мемлекетпен заңды және жеке тұлғалардың арасындағы ақшалай қарым - қатынасынан қалыптасады.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өткен кезеңінен бастап, экономикада бірталай өзгерістер орнады. Оның ішінде көптеген объектілердің жеке меншікке берілуі, осы уақытқа дейінгі орталықтан басқару жүйесіне бейімделген қоғамның, заңды және жеке тұлғалардың меншікке деген көзқарасын өзгертті. 2000 жылдардан бастап, бірталай өзгеріске ұшырап, қарқынды жұмыс істеп келе жатқан салық жүйесінің артықшылықтары орын алуда. Салық мемлекеттің реттеу құралы, экономиканың тұрақты өсуіне әсер ететін, бюджеттің тұрақты түсім көзі болып, халықты әлеуметтік - экономикалық жағынан қамтамасыз ететін негізгі фактор болып табылады. Нарықтағы меншіктің көптүрлілігі мен өтпелі кезеңдегі меншік қатынастарының орынының маңыздылығы жайында бірталай әдебиеттерде аталып өткен, сонымен қатар жекешелендіру кезеңіндегі кемшіліктер мен жетістіктер туралы да біраз мәселелер қозғалып жүр. Меншік түрінің нағыз өз иесін тауып, өндіріске қосылуы басты жетістіктердің бірі. Мүліктің жеке меншікке өтіп, оны тиімді пайдалану, одан түсетін салық қорының ұлғаюы халыққа да, мемлекетке де тиімді.
Сонымен, жекешелендірудің даму негізінде, меншік объектілері жер, мүлік және басқада иелік ету құралдарына салынатын салықтар басқа да салықтар сияқты мән мағынаға ие. Жалпы меншікке салынатын салықтың мақсаты меншікті тиімді пайдалануға ынталандырылады, себебі меншіктің көлемі мен сапасына қарай салықтың мөлшері анықталады. Жер салығы, мүлік салығы қоғам алдында салық жауапкершілігін көтеретін нақты салыққа жатады. Салықтың әрқайсысының көлемі, мөлшерлемелері, есептеу әдістері, төлеу мерзімдері жағынан өзгеше болғанымен, бір құрылымдық топқа біріктіруге болады:
салық салу объектісіне қарай тікелей салыққа жатады, себебі белгіленген мөлшерлемелері негізінде, салық мүліктің құнына салынады;
пайдалану негізіне қарай жалпы салық түріне жатады, яғни салық сомасы мемлекет қорына түсіп, пайдалану барысына негізделеді;
салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты нақты салыққа жатады, нақты салық мүліктің сыртқы белгісіне байланысты, нақты табыстың түсуін есептемей салынады;
меншікке салынатын салық салық салу әдістерінің декларациялық және кадастрлық түрімен алынып, аймақтық бюджетке түседі;
меншік салығы аймақтық бюджетке қайтарымсыз түседі;
меншік салығы жеке немесе заңды тұлғаның атқаратын қызмет түріне тәуелсіз, міндетті салыққа жатады.
Меншік салығына жататын салықтардың әрбіріне толықтай тоқталып, айырмашылықтары мен ерекшеліктерін атап өтелік;
Жер салығы меншікке салынатын салықтардың даму тарихы бойынша ертеден келе жатқан негізгі салық түрі болып табылады. Себебі, меншік қатынастары жерге қатысты пайда болған. Ертеден жер салығы жерді иеленуші мен осы жерден түсетін табыстың бір бөлігін беру болып табылады. Объектісі - жер, субъектісі - меншік иесі болып табылады. Жер рентасы немесе жерден түсетін пайда салық көзі болып табылады. Өнеркәсіп және тауар нарығы дамымаған кезде Европа елдерінде нақты және тікелей мақсатта алынатын салық - жер салығы болған. [3]
Зерттеуші Кулишер жер бойынша салынатын салықтар тура , нақты салықтар болып табылады және жүйені анық көрсетуші салық деп санайды. Жер салығының аз немесе көп болуы жердің сапасына байланысты және оның саяси, экономикалық негізі де сол салаға байланысты. Осыған орай біз білетініміздей, жер қымбаттау қасиетіне ие, фискалды көзқарас бойынша жер меншік иесінің төлем қабілеттілігін көрсетеді. Пайданың басқа түрін есептегеннен, жерді меншіктенуден түскен табысты есептеу оңай.
Жалпылай тәртіпке сәйкес жер салығы жерден алынатын таза табысқа салынады. Жерден алынатын табысты анықтау әр мемлекетте, әр уақытта әртүрлі болған. Көне әдістер бойынша жерді өлшеу және жердің саны бойынша салық салынған. Уақыт өте келе, жердің санына қарай салық салу әділетсіз деп есептеліп, оның өнімділігіне қарай бөлу әдістері қолданылды.
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық - салық төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады. Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін міндеттеме. Салық құқығы - мемлекеттің салықтық әрекеті үрдісінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын немесе салық төлеушілердің мемлекетке бекітуі тиіс белгілі бір заттардың санын білдіреді. Сонымен салықтардың мазмұны мынадай: [5]
oo материалдық категория жағынан - бұл белгілі бір ақша сомасы балса;
oo экономикалық категория ретінде - бұл мемлекеттің табысы;
oo заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме болып табылады;
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға болады:
oo cалық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
oo cалық - ақшалай нысанда төленеді;
oo cалық - қайтарылмайтын төлем болып табылады;
oo cалық баламасыз сипатта болады;
oo cалық - салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
oo cалық - тұрақты экономикалық қатынас ткғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
Салық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі. Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан, мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет малықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық қатынасы бөлуші сипатта болады:
cалық ақшалай нысанда төленеді. Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді. Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген;
салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекетке бағытталады. Мұның қайтарымды төлемдерден айырмашылығы:
oo ақша салық төлеушілерден мемлекетке қозғалады;
oo кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге бағытталады.
Ал қайтарымсыздық дегеніміз - ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни ол соманың қашан қайтатыны белгісіз;
салық - баламасыз сипатта болады. салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды, төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді;
салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады. Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына немесе материалдық құндалақтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады;
салық - тұрақты экономикалық қатынас туғызады. Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке төлемдік сипатта болады немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады.
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті болады. бұл үрдіс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан айырылғанға дейін жалғасын таба береді. [6]
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
1) салықты тек мемлекет қана белгілейді. Мемлекеттік органның ешбір салықты бекітуге және енгізуге құқы жоқ. Салық - бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады. Салық - осы белгісі арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді. Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарында салықты былайша қарасьтырады:
oo салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте алады;
oo салықты белгілеу белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
oo осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес жүргізіледі;
2) салық құқықтық нысанда жүзеге асады. Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды. Мемлекеттің салықтық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі болып нормативті актілерді шығару табылады. Салықтың құқықтық негізі ретінде - мемлекет шығарған нормативті акт қабылданады. Салық элементтері және салық салудың шарттары осы құқықтық актіге сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады;
3) салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады. Салық ұлт және мемлекет арасындағы еркін түрде келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде салықтық егемендік жүзеге асырылады. Салықтық егемендік - мемлекеттің өзінің аймағындағы кейбір салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертүге және салық салу объектілерін белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар;
4) салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды. Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді. Салық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады. Белгіленген салық заңды салық міндеттемесін туғызады. Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне былайша түсініктеме берілген: Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған міндеттемесі, салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге;
5) салық мәжбүрлеме сипатта болады. Салықтың мәжбүрлеме сипаты үш кезеңде байқалады:
oo мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүолі түрде;
oo салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің бір бөлігінен мәжбүолі түрде айырылып отырады;
oo салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін орындамаған жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады;
6) салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады. Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді, ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта кету керек Салық - салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды.
Салықтың жиналатын орындары:
oo нарықтарда;
oo сатушы мен сатып алушылардан;
oo үй шаруашылығынан;
oo табыс көзінен, шығын статьяларынан.
Салықты реттеудің тетіктері:
oo салық түрлері;
oo салық ставкалары;
oo салық жеңілдіктері;
oo салық салу әдістері.
Салық төлеуден қашу себептері:
oo елеулі салық ауыртпалығы;
oo салық заңының айқынсыздығы;
oo субъектілердің саналы түрде алдын ала салық мөлшерін төлемеуге ұмтылуы;
oo салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүмкін.
Салық ауыртпалығы - салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен ұлттық өнімге қатынас ретінде анықталатын көрсеткіш.
Салықтың экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі: шаруашылық субъектілетімен азаматтық қарым - қатынас бір жағынан және мемлекет екінші жағынан қор құрастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың төрт көзі қолданылады:
oo салық салу;
oo облигацияларды сату;
oo шетелдік қарыздардың тегін көмектері;
oo ақша бірліктерін шығарудан түскен монополдық кіріс.
Салық салу - мемлекет қаржысын және табысты толықтыруды реттеу әдісі болып саналады, яғни мемлекет салық салу үрдісі арқылы өз қажеттіліктерін қанағаттандырады. Салық салу - мемлекеттің салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу жөніндегі қызметтерінің жиынтығы. Тең салық салу - бұл ретте әрбір салық төлеушіден бірдей мөлшерде салық алынады.
Салық салудың объективті факторы - салықтың пайда болуы объективті түрде мемлекет бюджетіне байланысты. Сонымен қатар, салық салу - кәсіпорындар, азаматтар және мемлекеттер арасында табыстарды үлестіру әдісі ретінде қолданылады. Салық салуда қолданылатын негізгі құжаттар:
oo декларация;
oo далық органдары жүргізген жеке тұлғалар қызметін тексеру материалдары;
oo табыс салығын төлеушілердің салықты төлегені туралы кәсіпорын ақпараты;
oo ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат.
Салық салуға қойылатын талаптар:
oo қаржы - қаражат жүйелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
oo мемлекеттік бюджеттің пайдалануын қамтиды;
oo әлеуметтік - әділеттілік болуы керек.
oo салықты - салық төлеушілерге бір қалыпты бөлуге мүмкіндік беру керек;
oo халықтың әлеуметтік кедей тобына арнайы жеңілдік жасау және әлеуметтік ақталмаған кірісті азайту. [7]
Активтерді және табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау мен жинау мәселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады. Салықты жоспарлау - салық міндеттемелерін заңды қысқарту әдістері. Салық теориясы - салықтың маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың рөлі. Салық несиесі - салықты төлеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік. Салық режимі - салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезінде салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Қорыта келгенде, салықтар көптеген елдерде әртүрлі аталғанымен, кейде оларға салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген заңды және жеке тұлғалар танылса, ал салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезеңде алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы және тағы басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділеттілік, теңдік және тұрақтылық тәрізді салық салу принциптері негізінде құрылған салық ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немес пайыз түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясаттың бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
Технологияның даму сатысына байланысты жерден алынатын таза табысты анықтаудың жаңа әдісі кадастр ойлап табылды. Ол мемлекеткеде, салық төлеушігеде тиімді әдістің бірі болды. Кадастр арқылы жер салығының мөлшерін дұрыс анықтауға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, кадастр арқылы жер иеленуші жерден түсетін пайданы көбейту үшін оның сапасын жақсартуға ұмтылды. Мемлекетімізде жер саласына қатысты өзгерістер Қазақстан Республикасының Жер Кодексінде және жер реформасы жөніндегі заңдарда қарастырылған. Қазақстан Республикасы заңдарында жер мемлекет меншігінде деп танылады, шаруашылық жүргізуші субъектілер жерді пайдаланғаны үшін салық төлейді.
Жерге салынатын салықтың негізгі мақсаты экономикалық тәсілдермен жерді пайдалануды қамтамасыз етіп, жерді сақтау, құнарлылығын арттыру мен аймақтың әлеуметтік дамуына қажетті шараларды жүзеге асыру арқылы бюджет табысын құрау. Жер салығының көлемі жердің орналасуына, құнарлылығына және сумен қамтамасыз етілуіне байланысты анықталады. Шет мемлекеттерге берілген жер көлемі үшін салық шарттары мен тәртібі Қазақстан Республикасының сол мемлекеттермен жасаған шарттарына сай белгіленеді. [8]
- Меншікке салынатын салықтардың ішіндегі негізгі салықтардың бірі мүлікке салынатын салық. Атап кеткеніміздей мүлікке салынатын салықтың мөлшері меншік көлеміне қарай белгіленуіне байланысты, оның негізгі мақсаты меншікті тиімді пайдалануға ынталандыру болып табылады. Осыған байланысты кәсіпорын қор қайтарымдылығын көтеру және капитал ресурсының айналымын тездетуге қатысты шараларды орындауға ынталандырылады. Мүлік салығының әлеуметтік маңыздылығы өнім өндіру жағынан жоғары көлемдегі кәсіпорындарға қарағанда, ондай өнім көлемін өндіруге мүмкіншілігі аз кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмек мемлекеттік бюджеттен қайта бөлу механизмі арқылы жүзеге асады.
- Көлік құралдарына салынатын салық мемлекет және көлік құралдары арасындағы экономикалық қатынасты реттейтін салық болып табылады. Көлік иегерлері көлік құралдарын иемдену кезінде республикалық көлік жолдарын пайдаланады. Сол жодарды жөндеу мен өңдеу жұмыстарына шығындар мемлекет бюджетінен қаржыландырылады. Сол себепті көлікке салынатын салық экономикалық маңызға ие. Салық салу органдары, салық төлеуші мен мемлекет арасындағы қатынасқа байланысты көлік құралдарына салынатын салық тікелей салыққа жатады. Объектісіне байланысты көлік құралжарының түрлері мен қуаттылығына қарай белгіленген мөлшерлемеге байланысты салық салынады. Көлік құралдарына салынған салықтың нақты салық болып есептелуі, ол нақты табыстың түсуі есептелінбей көліктің сыртқы белгісіне қарай салық салынады. Көлік құралдарынан түскен салық жергілікті бюджетке түсіп, жергілікті салық түріне жатқызылады.
- Меншікке салынатын салықтардың қатарыда бірыңғай жер салығы да бар. Оның жалпы жер салығынан айырмашылығы, оны белгілі мемлекетпен бекітілген категориялар шаруа қожалықтары ғана төлейді. Бұл салық түрі экономиканың өзекті маселелерінің бірі болып отырған шаруашылық қызметтеріне жеңілдіктер жасау негізінде, салық ауыртпалығын төмендетті. Бұл экономиканың шаруашылық саласын дамыту мақсатында енгізілген салықтың түрі болып табылады. [9]
1.2. Аймақтық бюджет табысын қалыптастырудағы меншікке салынатын салықтын ролі
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін өзінің жеке бюджет саясатын қалыптастыруды бастады. Алғашқы тәуелсіз мемлекетіміздің заңдарының бірі болып Бюджет жүйесі туралы заңы қабылданды. Мемлекеттегі бюджетаралық қатынастарды реттеу заңдылықтарының негізі осы заң болып табылды. Осы заңға сәйкес аймақтық бюджет республикалық бюджеттен тәуелсіз, сонымен қатар төменгі деңгейдегі бюджеттердің қалыптасу үрдісіне жоғарғы органдардың араласуына шектеу қойылған, жергілікті органдарға қолда бар қаражаттарын еркін пайдалануға құқық берілді.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттік үрдіс Бюджет жүйесі туралы Заңы үш рет өзгерістер мен түзетулер енгізілу арқылы 1991 жыл, 1996 жыл, 1999 жылдарда қабылданды. Соңғы қабылданған 1999 жылғы жаңа заң негізінде республикалық және аймақтық бюджеттерді әзірлеу, қарау, бекіту, орындау және бақылаудың жаңа тәртібі анықталды. Бекітілген заңға сай бюджет қаражаттарын қалыптастыру мен жұмсаудың қағидаларына өзгерістер енгізілді, атап айтатын болсақ:
- орталық және жергілікті билік органдарының функциялары бөлініп, республикалық және аймақтық бюджеттерден қаржыландырылатын бағдарламалардың тізімі айқындалды;
- аймақтар бюджетінің толықтылығын қамтамасыз ету үшін олардың орындайтын функцияларына сай бюджет деңгейлерінің арасында табыстарды бөлу белгіленді;
- бюджеттің кредиторлық қарыздарының өсуінің алдын алу жұмыстарының механизмдері жасалынды;
- барлық бюджеттен тыс қорлар қысқартылды.
Бұл заң қазіргі заманғы тенденцияларға жақын болғанмен де, бюджет үрдісін жеткілікті деңгейде реттеуге дәрменсіз болуы себебінен кемшіліктер туындады. Сонымен, 2004 жылдың 24 сәуірінде Бюджет Кодексі қабылданып 2005 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Енгізілген Кодекс бюджеттік және бюджет аралық қатынастарды реттейтін және бюджет жүйесіңің жұмыс істеуінің негізгі ережелерін, қағидалары мен механизмдерін, бюджет қаражатының құрылуы мен пайдаланылуын белгіледі. [10]
Бюджетаралық қатынастар -- бұл бюджет үрдісіндегі жоғары және төмен орналасқан бюджеттердің арасындағы қарым - қатынас. Бюджет мемлекеттің өз функцияларын орындауды қамтамасыз ету мен мемлекеттік саясат шараларын жүзеге асыру жөніндегі негізгі құралы болып табылады. Сондықтан мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін жүктелген функцияларын жүзеге асыру үшін жеткілікті қаржы кұралдарымен қамтамасыз ететіндей, өзара қарым-қатынастың тұрақтылығы мен айқындылығы қағидасына негізделген, сондай-ақ тиімді бюджет саясатын жүргізуге ынталаңдыратындай бюджетаралық қатынастардың оңтайлы моделін қалыптастыру талап етілді.
Бюджетаралық қатынастарды реформалау мемлекет пен экономиканың ілгерілеуі үшін қажет және осыған орай қазіргі кезеңдегі өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Қазақстанда Республикасында бюджетаралық қатынастарды, соның ішінде бюджет деңгейлері арасында табыстарды бөлуді реформалау 1998 жылы басталды. Бюджет табыстарды бөлу тұрғысында жетілдіру үрдісінің үш кезеңнен өтті.
1. Салықтар 1995 жылдың 1 шілдесінде қабылданған Салықтық Кодексте белгіленгендей мемлекеттік бюджет деңгейлеріне бөлінеді. Кодексте салықтарды бөлудің жылдар бойы өзгеріп отырған әр түрлі тәсілдері қолданылды. 1996 жылы жергілікті бюджеттерге мыналар жатады:
- акциздер;
- жалпы түсімдердің 100 пайызы;
- қосымша құн салығы -- 10 пайыздан 100 пайызға дейін;
- заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы барлық аймақтарда 40 пайыз мөлшерінде;
- жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы.
1997 жылдан бастап қосымша құн салығы толықтай республикалық бюджетке түсетін болды. 1997-1998 жылдары бюджетаралык реттеу заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы есебінен жүргізілді.
2. 1999 жылдан бастап барлық облыстар бойынша республикалық және жергілікті бюджеттер арасында табыстарды бөлудің бірыңғай нормативтері анықталды. Осы уақыттан бастап заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы мен ішімдік өнімдері бойынша акциздердің 50 пайызы, заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік салық -- 100 пайыз жергілікті бюджеттерге түсетін болды.
3. 2002 жылдан бастап бюджет деңгейлері арасында салықтың нақты түрін бөлшектеуді жүзеге асырмай, салықтардың түрлері бойынша республикалық және аймақтық бюджеттердің табыс көздері дәл белгіленді.
Бюджетаралық қатынастар мәселесін зерттеушілердің ойлары бойынша, орталықтандырылмаған бюджет жүйесі тиімді деп санайды. Себебі мұнда шешімдер біпнеше деңгейде қабылданады. Мұндай жүйеде салық салу деңгейі мен бюджеттік қызметтердің арасындағы қатынас біртіндеп сол жердегі тұрғындардың қажеттіліктері мен мүдделеріне сәйкестеніп келеді. Осыған орай, салықтың әрбір деңгейі жоғары қайтарымдылыққа ие болады, және ол үшін бірнеше шарттардың орындалуы талап етіледі. Атап айтатын болсам, азаматтық қоғамның болуы, аймақтардың өз ішінде инвестиция тарту, жұмыс орындары үшін өзара бәсекелестік жүргізуі, шығындық өкілеттіліктердің нақты түрде бөлініп берілуі және табыс көздері тұрақты түрде бекітіліп, бюджеттік теңестіру салықтық әлеует пен объективті қажеттіліктерге сай жасалуы керек. Сонымен бірге, республикалық бюджеттен бөлінетін трансферттер (субвенциялар, субсидиялар, мақсатты трансферттер) тұрақты әрі мақсатты болуы қажет. Бұл аймақтық бюджеттерді қаржылай қолдау механизмінің объективтілігі мен айқындылығын күшейте түседі. Түрлі бюджет деңгейлері арасындағы бюджетаралық қатынастар жүйесі бірлік пен дербестік қағидасына негізделеді. Бюджетаралық қатынастар жүйесі нәтижелі жұмыс істеу үшін жергілікті өкілетті және атқарушы органдардың қызметін күшейту керек. Сонымен, бюджетаралық қатынастарды реформалау, ең алдымен, жергілікті ортаның бюджет үрдісінің тазалығын, айқындығын қамтамасыз ететіндей ынталандыруды арттыруға бағытталуы қажет. [11]
Бюджет жүйесін ұйымдастыру келесідей негізгі қағидаларға сүйенеді: біртұтастық қағидасы -- ұйымдық - экономикалық орталықтандырылған бюджет жүйесін көрсетеді; толықтылық қағидасы -- үкіметтің барлық қаржылық операцияларының бюджетте жинақталған және барлық түсетін табыстар мен жұмсалған шығындарды білдіреді; нақтылық қағидасы -- қаржылық операциялардың бюджеттегі нақты көрінісін, бюджеттік бұрмалаушылықты болдырмау қажеттілігін қарастырады; жариялылық қағидасы бойынша бюджеттердің шығындары мен табыстары туралы мәліметтер баспасөз беттерінде жарияланады. Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінде осы қағидалар толық іске асып отыр деп тұжырымдай аламын.
Салық элементтері - салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу жағдайын анықтайтын құрамдас бөліктерінің жиынтығы. Салықтың бірнеше элементтері бар, атап айтқанда:
Салық субъектісі - заңды немесе жеке тұлға, яғни салықты төлеушілерді айтамыз. Салықты төлеушілер:
oo қызметкерлер - еңбегімен материалдық және материалдық емес игілік жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім алатындар, яғни жеке тұлғалар;
oo шаруашылық субъектілері - капитал иелері, яғни заңды тұлғалар.
Салық төлеуші - салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға. Жеке тұлға - Қазақстан Республикасының азаматы, шет мемлекеттің азаматы, азаматтығы жоқ адам. Заңды тұлға - Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттің заңдарына сәйкес азаматтық, оның ішінде шаруашылық құқықтар мен міндеттер субъектісі ретінде әрекет ететін ұйым немесе кәсіпорын. Шет мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған компания, ұйым немесе басқа да корпорациялық құрылым. Заңды тұлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп айырысу шот есебі болады. Салық кодексінің мақсаттары үшін олар құрылған шет мемлекеттің заңды тұлғасы мәртебесіне ие ме, жоқ па - оған қарамастан дербес заңды тұлғалар ретінде қарастырылады.
Салық объектісі - салық есептелетін база, яғни салық не үшін төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер. Осы аталғандардан салық төленеді.
Салық көзі - салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша қаражаттары, бұл - жалақы,кіріс, дивидендтер, яғни салық неден төленетіндігін анықтау.
Салық көзі - салық төлеуге арналған немесе қолданылатын ақша қаражаттары.
Салықтын займдық қаржылар көзі тек мәселенің қысқа мерзімде шешілуін көрсетеді.
Макроэкономикалық деңгейде салық төлеудің негізгі көзі ретінде - ұлттық табыс қатысады.
Салық төлеушілердің салық төлеу үшін негізінен 5 көзі бар:
Табыс - ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кәсіпорынға, мекеиеге немесе жеке тұлғаға түсетін ақшалай немесе материалдық ресурстар.
Салық төлеушілердің, яғни жеке және заңды тұлғалардың салық төлеу көздерінің айырмашылықтары бар.
Салық төлеушілердің табыстары, бұл кімнің табысы болып саналатына байланысты болады және бірнеше нысандары бар:
тауарды (жұмыс,қызмет) өткізуден түскен табыс;
дивидендтер, рента;
сыйақы, ұтыстар, роялти;
жалақы, стипендия, зейнетақы,сақтандыру төлемдері (бұларға табыс салығында толығырақ тоқталамыз).
Қор - мемлекеттің, кәсіпорынның немесе жеке тұлғаның әлде бір мақсатқа арналған ақша қаражаты немесе материалдық құндылықтар
Жинақ - кәсіпорындардың немесе жеке тұлғалардың банкілерге және мекемелеріне салынған, әдетте, талап ету мерзімі көрсетілмеген ақшалай қаражаттар.
Айналым қаражаттары - өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және үздіксіз процесін қамтамасызететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға авансыланған ақшалай қаражаттың жиынтығы.
Қарыз қаражаттары - бір жақ (қарыз беруші) екінші жаққа (қарыз алушыға) меншікті немесе оперативті басқаруды, ақшаны немесе түр-түсі белгіленген заттарды табыстайтын, ал қарыз алушы сол тектес және сапасы сондай затты немесе ақшаны қайтаруға міндеттелетін шартқа сәйкес берілетін қаражаттар.
Рента - алушыдан кәсіпкерлік қызметті талап етпейтін капиталдан, мүліктен немесе жерден ұдайы алынып отыратын табыс;
Көптеген капиталистік елдерде меншік иесінің мемлекеттік зайым облигациялары бойынша алатын табысы
Жалақы - біріншіден, әр бәр қызметкер жұмсалған қызметтің саны мен сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін ұлттық табыстың ақша тұріндегі табысы; екіншіден, еңбек үшін сыйақы.
Салық мөлшері - салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық сомасын білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып бөлінеді.
Салықтың шекті мөлшері - табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін үстеме салықты білдіреді, мәселен жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, жеке тұлғалардың мүлік салығы. [12]
Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі бір салық төлеушілерге әлеуметтік жағдайын ескере отырып, салық ставкалары бойынша жеңілдік жасайды (мәселен салық төлеу мерзімін ұзартады, мүгедектергк немесе жалғыз басты азаматтарға, көп балалы аналарға, мемлекетке еңбек сіңірген азаматтарға және басқа да).
Салықтың орташа мөлшері деп салық төлеушінің табыстарын орта есеппен алады да, сол сомадан салық төлейді. Мысал ретінде патентті алуға болады. Бюджетке түсетін салық түсімдерін есептеу үшін салықтың орташа мөлшері қолданылады. Ал, нөлдік салық мөлшері, бұл салық төлеуден босатылады (мысалы, қосылған құн салығында нөлдік ставка бойынша салық төлеушілер бар, бұл мәселеге кейін толығырақ тоқталамыз).
Салық жеңілдіктері - төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске қатысу және басқа да факторларды ескеріп заңмен қарастырылған жалпы ережеден шығару.
Салық жеңілдіктері - заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе салық төлеуден түгел босату.
Қазіргі кезеңдегі бюджет жүйесінің негізгі мәселелерінің бірі бюджетаралық қатынастардың жетілдірілмеуі болып табылады. Бұл мәселенің түпкі себебі -- орталық пен аймақтар арасындағы функциялардың нақты бөлініп, ажыратылмауында. Осыған байланысты мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді шектеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жоғары мәнге ие болып отыр.
Бюджетаралық қатынастар жинақталған салықтар мен табыстарды бөлу бойынша және оларды мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық нысандарда пайдалану бойынша билік органдарының арасындағы қатынастарды білдіреді.
Мемлекеттің бюджет жүйесін реформалаудың бірқатар оңды қадамдарына қарамастан, шешімін табуы тиіс мәселелер әлі де бірталай Сол мәселелердің бірі -- салықтық табыстарды аймақтар бойынша және әр түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында бөлу механизмі.
Бюджетті бекіту әдісі жалпы мемлекеттік реттеуші салықтар мен табыстардың әсер ету механизмін көздейді. Олар аймақтық бюджеттердің табыстары мен шығындарын теңестіру мақсатында сәйкес бюджетке белгіленген тәртіппен бекітілген нормативтер бойынша салықтар немесе басқа да төлемдерден пайыздық аударымдар түрінде түседі. Реттеу облыстарға, қалаларға, аудандарға жалпы мемлекеттік табыстар бөлігін жекелеген негізде беру есебінен қамтамасыз етіледі. Бұл табыстар көлемі алдағы тұрған шығындар негізіне қарай жасалатынын білдіреді.
Бюджет жүйесіндегі табыстарды бөлу біріншіден, тұрақты немесе ұзақ мерзімді негізде түрлі деңгейдегі бюджеттерге табыстардың белгіленген түрлерін бекіту, екіншіден, бюджеттік реттеу тәртібінде жүзеге асырылуында.
Бекітілген табыстар бюджеттердің табыс бөлігінің негізін қамтамасыз етеді. Одан басқа, бекіту негізінде бюджеттер арасында барлық табыстарды бөлу ретінде оларды жүзеге асыру бірқатар объективті жағдайларға байланысты мақсатқа лайық емес болып табылады. Әртүрлі табыс көздері бойынша түсімдердің теңсіздігі; аймақтардың экономикалық дамуындағы айырмашылықтар және т.б. болып табылады. Мұндай бекіту бюджет жүйесіндегі табыстар мен шығыстар арасындағы орынсыз теңсіздіктің күшеюіне әкеліп соқтыруы мүмкін
Аймақтардың өзіндік бюджеттерінің табыстарын құру қағидалары қатарына келесілерді жатқызуға болады:
- тиімділік және орындылық;
- аймақтық саясаттың жалпы мемлекеттік макроэкономикалық саясатқа сай болуы;
- салықтық баламалылығы
Салықтар белгілі бір билік деңгейіне бекітіліп бюджеттік қамтамасыздандыру деңгейлерінде теңсіздікке әкеліп, аймақтық бюджеттер жүйесін тұрақсыздандырады.
Бюджеттік реттеудің мұндай түрін қолдануы жергілікті билік органдарының мемлекеттік салық қызметіне қатысу мүмкіндігінен айырылып, мемлекет салықтарынан дайын түсімдердің белгілі бір бөлігін ғана алады. Осындай жүйе кезінде аймақтар мемлекеттің салық саясатының нәтижелеріне мүлдем мүдделі емес деп санауға болмайды. Керісінше, салықтық түсімдер өскен сайын, сол аумақтық бірлікке арналған абсолютті мөлшерлері де өседі. Бұл жағдайда мемлекет пен аймақтар арасындағы қатынастар икемсіз болып, аймақтар есебіне аударылған қаражаттарын алумен ғана шектеледі. [13]
Республикамызда 1996 жылдың аяғынан бастап жүргізіліп жатқан аймақтық саясат тұжырымадамасына сәйкес бюджеттер арасындағы бөлуге бірыңғай ұзақ мерзімді нормативтер негізі қарастырылған. Бірыңғай тәсіл бойынша барлық аумақтар үшін бірыңғай нормативтік аударымдарды белгілеуді емес бірыңғай әдістемені және оларды есептеудің бірдей қағидаларын қолдануға бағытталған. Мұндай тәсіл барлық аймақтардың ерекшеліктерінің қаржылық - ресурстық әлеуетін ескеруге мүмкіндік береді.
Жоғарыда көрсетілген себептерге сәйкес салықтарды бекіту әдісі аймақтық бюджеттердің дұрыс қызмет етуін қамтамасыз ете алмайды. Сол себепті де табыстық түсімдерді бөлу кезінде салықтарды бекіту әдісін салықтық үлестік бөлу әдісімен үйлестіре отырып қолдану дұрыс болып табылады.
Салықтарды үлестік бөлу әдісін қолдану мемлекеттік билік деңгейлері арасында бөлуге жарамды бюджеттік түсімдердің түрлерін дұрыс таңдауды талап етеді. Салықтарды үлестік бөлудің келесідей әдістері белгіленген. Бірінші әдіс - салықтар жиналған аймақтың аумағындағы әкімшілік бірліктің иелігінде болады. Осы әдістің артықшылығы -- оның қарапайымдылығы және жергілікті билік органдарына түсімдердің белгілі бір бөлігін алуға кепілдіктерінің болуы. Салықтық түсімдер үлесін алудың екінші әдісі бойынша аумақтарға жалпы мемлекеттік салықтарға қосымша салықтар салуға рұқсат етілген. Қосымша салықтың көлемі белгілі шекпен белгіленеді. Мұндай салықтар үстеме жүйе негізінде тиімді қызмет етеді. Әдетте, мұндай қосымша салықтарды жинау кезінде аймақтық билік органдары орталық үкіметтің одан да жетілдірілген әкімшілік механизмін қолданады. Үстемелер бюджет жүйесінің түрлі буындары арасындағы салықтық түсімдерді шектеудің тиімді нысандарының бірі болып табылады. Мемлекеттік салыққа салынатын үстемелер экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамып отырған мемлекеттерде кеңінен қолданылып отыр. Нарыққа өту кезеңінде жергілікті бюджеттердің табыстарын құрудың берілген әдісі жергілікті басқару органдарының қаржылық дербестігін нығайту индикаторларының қызметін атқарды.
Қазіргі жағдай негізінде, жергілікті басқару жүйесін реформалауға орай, жергілікті бюджеттердің табыстарын құрудың осындай әдісі тиімді болып табылады. Бұл әдісті тиімді пайдаланудың басты шарты -- мемлекеттік деңгейде үстемелердің шекті көлемдерін белгілеу болып табылады.
Меншікке салынатын салықтар аймақтық бюджетте өте маңызды рөл атқарады. Меншікке салынатын салықтардың түрлері, жоғарыда атап өткендей: мүлік салығы, жер салығы және көлік құралдарына салынатын салықтардан тұрады. Нақты тікелей салықтардың қатарына мүлік салығы жатады, ол толығымен аймақтық бюджетуке барып түсетін салық және оны төлеушінің табысына қарап емес, мүлкінің көлемі мен қарқынаны қарай анықталады.
Көптеген дамыған мемлекеттерде меншікке салынатын салықтың бірнеше топтары қарастырылған: әл - ауқат салығы, мұрагерлік пен сый - сияпат салығы, мүліктің нақты түрлеріне салынатын салықтар. [14]
- әл - ауқат салығы - ол мүлікке ие болған жеке тұлғалар мүлкіне тікелей сслаынатын салық. Мүлік құны нарық құны бойынша есептеледі. Патенттер, сақтандырулар мен аннуитттеттер, жиһаздар, өнер туындылары және көлік құралдары жатады.
- мұрагерлік салығы - ол мұраны алу құқығы бойынша иеленгеннен кейін мұрагердің мүлкіне салынатын салық. Сый - сияпат салығы - ол сыйға тартылған мүлікке сыйлаушыдан сыйға алушыға көшкеннен кейінгі салынатын салық. Оған жылжитын және жылжымайтын мүлік түрлері жатады. Кейбір мемлекеттерде бұл салық түрлері жекелей әрекет етеді, ал кей мемлекеттерде бір салық ретінде қарастырылады.
- мүлік нақты түрлеріне белгілі бір деңгейдегі құрылыс объектілері мен тұрғын үй салығы. Мемлекет аумағындағы барлық құрылыс объектілеріне жер салығы салынады. Қоғамдық ұжымдық меншіктегі объектілерге салық салынбайды, олардың қатарына мемлекет меншігіндегі объектілер мен ғимараттар, бірлестіктер мен ұйымдар жатады. Егерде өндірістік құрылыстар тұрғын үй құрылсының бір бөлігі болатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1. Меншікке салынатын салықтар негізі, қалыптасуы мен дамуы
Салықтар - ол мемлекет пайда болған кезден бастап қатар дамып келе жатқан экономикалық қатынастың бір бөлігі.
Салықтың экономикадағы мәні - шаруашылық субъектілері, жеке және заңды тұлағалардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бірі болып табылады. Салықтың белгілі бір бөлігін нақты жарна ретінде мемлекет өз пайдасына алып қалады. Салық мемлекеттің өмір сүруінің мен дамуының негізі болып табылады. Мемлекеттің экономикасын ұстау үшін халықтың ақшалай төлейтін жарналары қажет. Адамзаттың даму тарихына байланысты салық салудың нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымы мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырайды.
Салықтардың қолданысы тауар - ақша қатынастарынан тыс. Салықтардың мөлшері мен түрі нақты аймақтық жағдайларға бағынады. Салықтар жайлы экономикалық әдебиеттерде әртүрлі анықтама мен түсініктеме берілген. Мысалы, Салық Кодексінде Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлем деп атап көрсетілген.
Салықтар - заңдылық актілерге сай салық төлеушілермен жүзеге асырылатын бюджетке төленетін міндетті төлемі. Салық - белгілі бір объектілерден белгілі бір субъектілер үшін төленетін төлем.
Салық дегеніміз - белгіленген мерзімде және белгіленген көлемде алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Салық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі. Мемлекеттік аппарат өз тарапынан мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндіре алмайды. Сол себепті , мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы өндіріп алады. Мұндай іс - әрекеттің экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты белгілеп және өндіріп алу арқылы, өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдыруы болып табылады. Бұл жерде салық қатынасы бөлуші сипатта болады:[1]
cалық ақшалай түрде төленеді. Заттық нысандада төленуі мүмкін. Мысалы, ауыл шаруашылығы саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді. Дегенмен, салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген;
салық - қайтарымсыз төлем болып табылады. Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекет есебіне бағытталады. Мұның қайтарымды төлемдерден айырмашылығын атап өтсек :
oo салық төлемі салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
oo кері қайтарылады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге бағытталады.
Ал, қайтарымсыз төлем дегеніміз - ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни ол соманың қашан қайтатыны белгісіз болады;
салық - баламасыз сипатта болады. салық құнының ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды, тауар түріндегі салық төлемінде болса қозғалыс болмайды. Яғни, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынатындығын көрсетеді;
салықты төлеген кезде меншік нысаны анықталады. Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына немесе материалдық құндылықтарға байланысты жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығара отырып , меншік иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық төлемдерінің меншік құқықтарын өзгертеді;
салық - тұрақты экономикалық қатынастадан тұрады. Салықты белгілеу кезінде тұрақты салық қатынастары қалыптастырылады. Салықтар жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен белгіленетін болғандықтан, оның тұрақтылығын көрстетеді. Мысалы, жеке тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болған жағдайда, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып есептеледі.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлем түріне айналмауы тиіс. Яғни, кейде кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке төлемдік сипатта болады немесе кенеттен салық төлеу сипаты пайда болған жағдайда.
Кез келген мемлекеттің экономикасына тікелей әсер ететін экономикалық тетіктердің арасында, салық жүйесі ерекше орын алады. Нарықтық экономика талабына сай, әрбір мемлекет салықтық саясатты нарықтың жағымсыз құбылыстарына белгілі бір санатта реттеуіш ретінде қолданады. [2]
Мемлекет құрылу сәтінен бастап салық қоғамдағы экономикалық қарым - қатынастардың қажетті буыны болып табылады. Мемлекет құрылымының дамуы мен өзгеріс формалары әрдайым салық салу жүйесін қайта құрумен сүйемелденеді.Қазіргі дамыған қоғамда салық - мемлекет табысының негізгі формасы. Салықтың экономикалық мәні мемлекетпен заңды және жеке тұлғалардың арасындағы ақшалай қарым - қатынасынан қалыптасады.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өткен кезеңінен бастап, экономикада бірталай өзгерістер орнады. Оның ішінде көптеген объектілердің жеке меншікке берілуі, осы уақытқа дейінгі орталықтан басқару жүйесіне бейімделген қоғамның, заңды және жеке тұлғалардың меншікке деген көзқарасын өзгертті. 2000 жылдардан бастап, бірталай өзгеріске ұшырап, қарқынды жұмыс істеп келе жатқан салық жүйесінің артықшылықтары орын алуда. Салық мемлекеттің реттеу құралы, экономиканың тұрақты өсуіне әсер ететін, бюджеттің тұрақты түсім көзі болып, халықты әлеуметтік - экономикалық жағынан қамтамасыз ететін негізгі фактор болып табылады. Нарықтағы меншіктің көптүрлілігі мен өтпелі кезеңдегі меншік қатынастарының орынының маңыздылығы жайында бірталай әдебиеттерде аталып өткен, сонымен қатар жекешелендіру кезеңіндегі кемшіліктер мен жетістіктер туралы да біраз мәселелер қозғалып жүр. Меншік түрінің нағыз өз иесін тауып, өндіріске қосылуы басты жетістіктердің бірі. Мүліктің жеке меншікке өтіп, оны тиімді пайдалану, одан түсетін салық қорының ұлғаюы халыққа да, мемлекетке де тиімді.
Сонымен, жекешелендірудің даму негізінде, меншік объектілері жер, мүлік және басқада иелік ету құралдарына салынатын салықтар басқа да салықтар сияқты мән мағынаға ие. Жалпы меншікке салынатын салықтың мақсаты меншікті тиімді пайдалануға ынталандырылады, себебі меншіктің көлемі мен сапасына қарай салықтың мөлшері анықталады. Жер салығы, мүлік салығы қоғам алдында салық жауапкершілігін көтеретін нақты салыққа жатады. Салықтың әрқайсысының көлемі, мөлшерлемелері, есептеу әдістері, төлеу мерзімдері жағынан өзгеше болғанымен, бір құрылымдық топқа біріктіруге болады:
салық салу объектісіне қарай тікелей салыққа жатады, себебі белгіленген мөлшерлемелері негізінде, салық мүліктің құнына салынады;
пайдалану негізіне қарай жалпы салық түріне жатады, яғни салық сомасы мемлекет қорына түсіп, пайдалану барысына негізделеді;
салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты нақты салыққа жатады, нақты салық мүліктің сыртқы белгісіне байланысты, нақты табыстың түсуін есептемей салынады;
меншікке салынатын салық салық салу әдістерінің декларациялық және кадастрлық түрімен алынып, аймақтық бюджетке түседі;
меншік салығы аймақтық бюджетке қайтарымсыз түседі;
меншік салығы жеке немесе заңды тұлғаның атқаратын қызмет түріне тәуелсіз, міндетті салыққа жатады.
Меншік салығына жататын салықтардың әрбіріне толықтай тоқталып, айырмашылықтары мен ерекшеліктерін атап өтелік;
Жер салығы меншікке салынатын салықтардың даму тарихы бойынша ертеден келе жатқан негізгі салық түрі болып табылады. Себебі, меншік қатынастары жерге қатысты пайда болған. Ертеден жер салығы жерді иеленуші мен осы жерден түсетін табыстың бір бөлігін беру болып табылады. Объектісі - жер, субъектісі - меншік иесі болып табылады. Жер рентасы немесе жерден түсетін пайда салық көзі болып табылады. Өнеркәсіп және тауар нарығы дамымаған кезде Европа елдерінде нақты және тікелей мақсатта алынатын салық - жер салығы болған. [3]
Зерттеуші Кулишер жер бойынша салынатын салықтар тура , нақты салықтар болып табылады және жүйені анық көрсетуші салық деп санайды. Жер салығының аз немесе көп болуы жердің сапасына байланысты және оның саяси, экономикалық негізі де сол салаға байланысты. Осыған орай біз білетініміздей, жер қымбаттау қасиетіне ие, фискалды көзқарас бойынша жер меншік иесінің төлем қабілеттілігін көрсетеді. Пайданың басқа түрін есептегеннен, жерді меншіктенуден түскен табысты есептеу оңай.
Жалпылай тәртіпке сәйкес жер салығы жерден алынатын таза табысқа салынады. Жерден алынатын табысты анықтау әр мемлекетте, әр уақытта әртүрлі болған. Көне әдістер бойынша жерді өлшеу және жердің саны бойынша салық салынған. Уақыт өте келе, жердің санына қарай салық салу әділетсіз деп есептеліп, оның өнімділігіне қарай бөлу әдістері қолданылды.
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық - салық төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады. Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін міндеттеме. Салық құқығы - мемлекеттің салықтық әрекеті үрдісінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын немесе салық төлеушілердің мемлекетке бекітуі тиіс белгілі бір заттардың санын білдіреді. Сонымен салықтардың мазмұны мынадай: [5]
oo материалдық категория жағынан - бұл белгілі бір ақша сомасы балса;
oo экономикалық категория ретінде - бұл мемлекеттің табысы;
oo заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме болып табылады;
Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға болады:
oo cалық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
oo cалық - ақшалай нысанда төленеді;
oo cалық - қайтарылмайтын төлем болып табылады;
oo cалық баламасыз сипатта болады;
oo cалық - салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
oo cалық - тұрақты экономикалық қатынас ткғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
Салық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі. Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан, мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет малықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық қатынасы бөлуші сипатта болады:
cалық ақшалай нысанда төленеді. Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді. Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген;
салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекетке бағытталады. Мұның қайтарымды төлемдерден айырмашылығы:
oo ақша салық төлеушілерден мемлекетке қозғалады;
oo кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге бағытталады.
Ал қайтарымсыздық дегеніміз - ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни ол соманың қашан қайтатыны белгісіз;
салық - баламасыз сипатта болады. салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды, төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді;
салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады. Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына немесе материалдық құндалақтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады;
салық - тұрақты экономикалық қатынас туғызады. Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке төлемдік сипатта болады немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады.
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген салықтарымен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті болады. бұл үрдіс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан айырылғанға дейін жалғасын таба береді. [6]
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
1) салықты тек мемлекет қана белгілейді. Мемлекеттік органның ешбір салықты бекітуге және енгізуге құқы жоқ. Салық - бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады. Салық - осы белгісі арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді. Сондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарында салықты былайша қарасьтырады:
oo салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіте алады;
oo салықты белгілеу белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
oo осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес жүргізіледі;
2) салық құқықтық нысанда жүзеге асады. Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды. Мемлекеттің салықтық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі болып нормативті актілерді шығару табылады. Салықтың құқықтық негізі ретінде - мемлекет шығарған нормативті акт қабылданады. Салық элементтері және салық салудың шарттары осы құқықтық актіге сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады;
3) салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады. Салық ұлт және мемлекет арасындағы еркін түрде келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде салықтық егемендік жүзеге асырылады. Салықтық егемендік - мемлекеттің өзінің аймағындағы кейбір салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертүге және салық салу объектілерін белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар;
4) салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды. Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді. Салық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады. Белгіленген салық заңды салық міндеттемесін туғызады. Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне былайша түсініктеме берілген: Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған міндеттемесі, салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге;
5) салық мәжбүрлеме сипатта болады. Салықтың мәжбүрлеме сипаты үш кезеңде байқалады:
oo мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүолі түрде;
oo салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің бір бөлігінен мәжбүолі түрде айырылып отырады;
oo салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін орындамаған жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады;
6) салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады. Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді, ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта кету керек Салық - салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды.
Салықтың жиналатын орындары:
oo нарықтарда;
oo сатушы мен сатып алушылардан;
oo үй шаруашылығынан;
oo табыс көзінен, шығын статьяларынан.
Салықты реттеудің тетіктері:
oo салық түрлері;
oo салық ставкалары;
oo салық жеңілдіктері;
oo салық салу әдістері.
Салық төлеуден қашу себептері:
oo елеулі салық ауыртпалығы;
oo салық заңының айқынсыздығы;
oo субъектілердің саналы түрде алдын ала салық мөлшерін төлемеуге ұмтылуы;
oo салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүмкін.
Салық ауыртпалығы - салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен ұлттық өнімге қатынас ретінде анықталатын көрсеткіш.
Салықтың экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі: шаруашылық субъектілетімен азаматтық қарым - қатынас бір жағынан және мемлекет екінші жағынан қор құрастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың төрт көзі қолданылады:
oo салық салу;
oo облигацияларды сату;
oo шетелдік қарыздардың тегін көмектері;
oo ақша бірліктерін шығарудан түскен монополдық кіріс.
Салық салу - мемлекет қаржысын және табысты толықтыруды реттеу әдісі болып саналады, яғни мемлекет салық салу үрдісі арқылы өз қажеттіліктерін қанағаттандырады. Салық салу - мемлекеттің салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу жөніндегі қызметтерінің жиынтығы. Тең салық салу - бұл ретте әрбір салық төлеушіден бірдей мөлшерде салық алынады.
Салық салудың объективті факторы - салықтың пайда болуы объективті түрде мемлекет бюджетіне байланысты. Сонымен қатар, салық салу - кәсіпорындар, азаматтар және мемлекеттер арасында табыстарды үлестіру әдісі ретінде қолданылады. Салық салуда қолданылатын негізгі құжаттар:
oo декларация;
oo далық органдары жүргізген жеке тұлғалар қызметін тексеру материалдары;
oo табыс салығын төлеушілердің салықты төлегені туралы кәсіпорын ақпараты;
oo ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат.
Салық салуға қойылатын талаптар:
oo қаржы - қаражат жүйелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
oo мемлекеттік бюджеттің пайдалануын қамтиды;
oo әлеуметтік - әділеттілік болуы керек.
oo салықты - салық төлеушілерге бір қалыпты бөлуге мүмкіндік беру керек;
oo халықтың әлеуметтік кедей тобына арнайы жеңілдік жасау және әлеуметтік ақталмаған кірісті азайту. [7]
Активтерді және табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау мен жинау мәселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады. Салықты жоспарлау - салық міндеттемелерін заңды қысқарту әдістері. Салық теориясы - салықтың маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім және ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың рөлі. Салық несиесі - салықты төлеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік. Салық режимі - салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттемелерін есептеу кезінде салық төлеуші қолданатын салық заңдары нормаларының жиынтығы.
Қорыта келгенде, салықтар көптеген елдерде әртүрлі аталғанымен, кейде оларға салық салу және алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген заңды және жеке тұлғалар танылса, ал салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезеңде алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы және тағы басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділеттілік, теңдік және тұрақтылық тәрізді салық салу принциптері негізінде құрылған салық ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немес пайыз түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі және кемімелі болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясаттың бағыттары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
Технологияның даму сатысына байланысты жерден алынатын таза табысты анықтаудың жаңа әдісі кадастр ойлап табылды. Ол мемлекеткеде, салық төлеушігеде тиімді әдістің бірі болды. Кадастр арқылы жер салығының мөлшерін дұрыс анықтауға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, кадастр арқылы жер иеленуші жерден түсетін пайданы көбейту үшін оның сапасын жақсартуға ұмтылды. Мемлекетімізде жер саласына қатысты өзгерістер Қазақстан Республикасының Жер Кодексінде және жер реформасы жөніндегі заңдарда қарастырылған. Қазақстан Республикасы заңдарында жер мемлекет меншігінде деп танылады, шаруашылық жүргізуші субъектілер жерді пайдаланғаны үшін салық төлейді.
Жерге салынатын салықтың негізгі мақсаты экономикалық тәсілдермен жерді пайдалануды қамтамасыз етіп, жерді сақтау, құнарлылығын арттыру мен аймақтың әлеуметтік дамуына қажетті шараларды жүзеге асыру арқылы бюджет табысын құрау. Жер салығының көлемі жердің орналасуына, құнарлылығына және сумен қамтамасыз етілуіне байланысты анықталады. Шет мемлекеттерге берілген жер көлемі үшін салық шарттары мен тәртібі Қазақстан Республикасының сол мемлекеттермен жасаған шарттарына сай белгіленеді. [8]
- Меншікке салынатын салықтардың ішіндегі негізгі салықтардың бірі мүлікке салынатын салық. Атап кеткеніміздей мүлікке салынатын салықтың мөлшері меншік көлеміне қарай белгіленуіне байланысты, оның негізгі мақсаты меншікті тиімді пайдалануға ынталандыру болып табылады. Осыған байланысты кәсіпорын қор қайтарымдылығын көтеру және капитал ресурсының айналымын тездетуге қатысты шараларды орындауға ынталандырылады. Мүлік салығының әлеуметтік маңыздылығы өнім өндіру жағынан жоғары көлемдегі кәсіпорындарға қарағанда, ондай өнім көлемін өндіруге мүмкіншілігі аз кәсіпорындарға мемлекет тарапынан көмек мемлекеттік бюджеттен қайта бөлу механизмі арқылы жүзеге асады.
- Көлік құралдарына салынатын салық мемлекет және көлік құралдары арасындағы экономикалық қатынасты реттейтін салық болып табылады. Көлік иегерлері көлік құралдарын иемдену кезінде республикалық көлік жолдарын пайдаланады. Сол жодарды жөндеу мен өңдеу жұмыстарына шығындар мемлекет бюджетінен қаржыландырылады. Сол себепті көлікке салынатын салық экономикалық маңызға ие. Салық салу органдары, салық төлеуші мен мемлекет арасындағы қатынасқа байланысты көлік құралдарына салынатын салық тікелей салыққа жатады. Объектісіне байланысты көлік құралжарының түрлері мен қуаттылығына қарай белгіленген мөлшерлемеге байланысты салық салынады. Көлік құралдарына салынған салықтың нақты салық болып есептелуі, ол нақты табыстың түсуі есептелінбей көліктің сыртқы белгісіне қарай салық салынады. Көлік құралдарынан түскен салық жергілікті бюджетке түсіп, жергілікті салық түріне жатқызылады.
- Меншікке салынатын салықтардың қатарыда бірыңғай жер салығы да бар. Оның жалпы жер салығынан айырмашылығы, оны белгілі мемлекетпен бекітілген категориялар шаруа қожалықтары ғана төлейді. Бұл салық түрі экономиканың өзекті маселелерінің бірі болып отырған шаруашылық қызметтеріне жеңілдіктер жасау негізінде, салық ауыртпалығын төмендетті. Бұл экономиканың шаруашылық саласын дамыту мақсатында енгізілген салықтың түрі болып табылады. [9]
1.2. Аймақтық бюджет табысын қалыптастырудағы меншікке салынатын салықтын ролі
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан кейін өзінің жеке бюджет саясатын қалыптастыруды бастады. Алғашқы тәуелсіз мемлекетіміздің заңдарының бірі болып Бюджет жүйесі туралы заңы қабылданды. Мемлекеттегі бюджетаралық қатынастарды реттеу заңдылықтарының негізі осы заң болып табылды. Осы заңға сәйкес аймақтық бюджет республикалық бюджеттен тәуелсіз, сонымен қатар төменгі деңгейдегі бюджеттердің қалыптасу үрдісіне жоғарғы органдардың араласуына шектеу қойылған, жергілікті органдарға қолда бар қаражаттарын еркін пайдалануға құқық берілді.
Қазақстан Республикасындағы бюджеттік үрдіс Бюджет жүйесі туралы Заңы үш рет өзгерістер мен түзетулер енгізілу арқылы 1991 жыл, 1996 жыл, 1999 жылдарда қабылданды. Соңғы қабылданған 1999 жылғы жаңа заң негізінде республикалық және аймақтық бюджеттерді әзірлеу, қарау, бекіту, орындау және бақылаудың жаңа тәртібі анықталды. Бекітілген заңға сай бюджет қаражаттарын қалыптастыру мен жұмсаудың қағидаларына өзгерістер енгізілді, атап айтатын болсақ:
- орталық және жергілікті билік органдарының функциялары бөлініп, республикалық және аймақтық бюджеттерден қаржыландырылатын бағдарламалардың тізімі айқындалды;
- аймақтар бюджетінің толықтылығын қамтамасыз ету үшін олардың орындайтын функцияларына сай бюджет деңгейлерінің арасында табыстарды бөлу белгіленді;
- бюджеттің кредиторлық қарыздарының өсуінің алдын алу жұмыстарының механизмдері жасалынды;
- барлық бюджеттен тыс қорлар қысқартылды.
Бұл заң қазіргі заманғы тенденцияларға жақын болғанмен де, бюджет үрдісін жеткілікті деңгейде реттеуге дәрменсіз болуы себебінен кемшіліктер туындады. Сонымен, 2004 жылдың 24 сәуірінде Бюджет Кодексі қабылданып 2005 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енді. Енгізілген Кодекс бюджеттік және бюджет аралық қатынастарды реттейтін және бюджет жүйесіңің жұмыс істеуінің негізгі ережелерін, қағидалары мен механизмдерін, бюджет қаражатының құрылуы мен пайдаланылуын белгіледі. [10]
Бюджетаралық қатынастар -- бұл бюджет үрдісіндегі жоғары және төмен орналасқан бюджеттердің арасындағы қарым - қатынас. Бюджет мемлекеттің өз функцияларын орындауды қамтамасыз ету мен мемлекеттік саясат шараларын жүзеге асыру жөніндегі негізгі құралы болып табылады. Сондықтан мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерін жүктелген функцияларын жүзеге асыру үшін жеткілікті қаржы кұралдарымен қамтамасыз ететіндей, өзара қарым-қатынастың тұрақтылығы мен айқындылығы қағидасына негізделген, сондай-ақ тиімді бюджет саясатын жүргізуге ынталаңдыратындай бюджетаралық қатынастардың оңтайлы моделін қалыптастыру талап етілді.
Бюджетаралық қатынастарды реформалау мемлекет пен экономиканың ілгерілеуі үшін қажет және осыған орай қазіргі кезеңдегі өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Қазақстанда Республикасында бюджетаралық қатынастарды, соның ішінде бюджет деңгейлері арасында табыстарды бөлуді реформалау 1998 жылы басталды. Бюджет табыстарды бөлу тұрғысында жетілдіру үрдісінің үш кезеңнен өтті.
1. Салықтар 1995 жылдың 1 шілдесінде қабылданған Салықтық Кодексте белгіленгендей мемлекеттік бюджет деңгейлеріне бөлінеді. Кодексте салықтарды бөлудің жылдар бойы өзгеріп отырған әр түрлі тәсілдері қолданылды. 1996 жылы жергілікті бюджеттерге мыналар жатады:
- акциздер;
- жалпы түсімдердің 100 пайызы;
- қосымша құн салығы -- 10 пайыздан 100 пайызға дейін;
- заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы барлық аймақтарда 40 пайыз мөлшерінде;
- жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы.
1997 жылдан бастап қосымша құн салығы толықтай республикалық бюджетке түсетін болды. 1997-1998 жылдары бюджетаралык реттеу заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы есебінен жүргізілді.
2. 1999 жылдан бастап барлық облыстар бойынша республикалық және жергілікті бюджеттер арасында табыстарды бөлудің бірыңғай нормативтері анықталды. Осы уақыттан бастап заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы мен ішімдік өнімдері бойынша акциздердің 50 пайызы, заңды тұлғалардан алынатын табыс салығы мен әлеуметтік салық -- 100 пайыз жергілікті бюджеттерге түсетін болды.
3. 2002 жылдан бастап бюджет деңгейлері арасында салықтың нақты түрін бөлшектеуді жүзеге асырмай, салықтардың түрлері бойынша республикалық және аймақтық бюджеттердің табыс көздері дәл белгіленді.
Бюджетаралық қатынастар мәселесін зерттеушілердің ойлары бойынша, орталықтандырылмаған бюджет жүйесі тиімді деп санайды. Себебі мұнда шешімдер біпнеше деңгейде қабылданады. Мұндай жүйеде салық салу деңгейі мен бюджеттік қызметтердің арасындағы қатынас біртіндеп сол жердегі тұрғындардың қажеттіліктері мен мүдделеріне сәйкестеніп келеді. Осыған орай, салықтың әрбір деңгейі жоғары қайтарымдылыққа ие болады, және ол үшін бірнеше шарттардың орындалуы талап етіледі. Атап айтатын болсам, азаматтық қоғамның болуы, аймақтардың өз ішінде инвестиция тарту, жұмыс орындары үшін өзара бәсекелестік жүргізуі, шығындық өкілеттіліктердің нақты түрде бөлініп берілуі және табыс көздері тұрақты түрде бекітіліп, бюджеттік теңестіру салықтық әлеует пен объективті қажеттіліктерге сай жасалуы керек. Сонымен бірге, республикалық бюджеттен бөлінетін трансферттер (субвенциялар, субсидиялар, мақсатты трансферттер) тұрақты әрі мақсатты болуы қажет. Бұл аймақтық бюджеттерді қаржылай қолдау механизмінің объективтілігі мен айқындылығын күшейте түседі. Түрлі бюджет деңгейлері арасындағы бюджетаралық қатынастар жүйесі бірлік пен дербестік қағидасына негізделеді. Бюджетаралық қатынастар жүйесі нәтижелі жұмыс істеу үшін жергілікті өкілетті және атқарушы органдардың қызметін күшейту керек. Сонымен, бюджетаралық қатынастарды реформалау, ең алдымен, жергілікті ортаның бюджет үрдісінің тазалығын, айқындығын қамтамасыз ететіндей ынталандыруды арттыруға бағытталуы қажет. [11]
Бюджет жүйесін ұйымдастыру келесідей негізгі қағидаларға сүйенеді: біртұтастық қағидасы -- ұйымдық - экономикалық орталықтандырылған бюджет жүйесін көрсетеді; толықтылық қағидасы -- үкіметтің барлық қаржылық операцияларының бюджетте жинақталған және барлық түсетін табыстар мен жұмсалған шығындарды білдіреді; нақтылық қағидасы -- қаржылық операциялардың бюджеттегі нақты көрінісін, бюджеттік бұрмалаушылықты болдырмау қажеттілігін қарастырады; жариялылық қағидасы бойынша бюджеттердің шығындары мен табыстары туралы мәліметтер баспасөз беттерінде жарияланады. Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының бюджет жүйесінде осы қағидалар толық іске асып отыр деп тұжырымдай аламын.
Салық элементтері - салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу жағдайын анықтайтын құрамдас бөліктерінің жиынтығы. Салықтың бірнеше элементтері бар, атап айтқанда:
Салық субъектісі - заңды немесе жеке тұлға, яғни салықты төлеушілерді айтамыз. Салықты төлеушілер:
oo қызметкерлер - еңбегімен материалдық және материалдық емес игілік жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім алатындар, яғни жеке тұлғалар;
oo шаруашылық субъектілері - капитал иелері, яғни заңды тұлғалар.
Салық төлеуші - салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға. Жеке тұлға - Қазақстан Республикасының азаматы, шет мемлекеттің азаматы, азаматтығы жоқ адам. Заңды тұлға - Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттің заңдарына сәйкес азаматтық, оның ішінде шаруашылық құқықтар мен міндеттер субъектісі ретінде әрекет ететін ұйым немесе кәсіпорын. Шет мемлекеттің заңдарына сәйкес құрылған компания, ұйым немесе басқа да корпорациялық құрылым. Заңды тұлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп айырысу шот есебі болады. Салық кодексінің мақсаттары үшін олар құрылған шет мемлекеттің заңды тұлғасы мәртебесіне ие ме, жоқ па - оған қарамастан дербес заңды тұлғалар ретінде қарастырылады.
Салық объектісі - салық есептелетін база, яғни салық не үшін төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер. Осы аталғандардан салық төленеді.
Салық көзі - салық төлеу үшін белгіленген және қолданылатын ақша қаражаттары, бұл - жалақы,кіріс, дивидендтер, яғни салық неден төленетіндігін анықтау.
Салық көзі - салық төлеуге арналған немесе қолданылатын ақша қаражаттары.
Салықтын займдық қаржылар көзі тек мәселенің қысқа мерзімде шешілуін көрсетеді.
Макроэкономикалық деңгейде салық төлеудің негізгі көзі ретінде - ұлттық табыс қатысады.
Салық төлеушілердің салық төлеу үшін негізінен 5 көзі бар:
Табыс - ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кәсіпорынға, мекеиеге немесе жеке тұлғаға түсетін ақшалай немесе материалдық ресурстар.
Салық төлеушілердің, яғни жеке және заңды тұлғалардың салық төлеу көздерінің айырмашылықтары бар.
Салық төлеушілердің табыстары, бұл кімнің табысы болып саналатына байланысты болады және бірнеше нысандары бар:
тауарды (жұмыс,қызмет) өткізуден түскен табыс;
дивидендтер, рента;
сыйақы, ұтыстар, роялти;
жалақы, стипендия, зейнетақы,сақтандыру төлемдері (бұларға табыс салығында толығырақ тоқталамыз).
Қор - мемлекеттің, кәсіпорынның немесе жеке тұлғаның әлде бір мақсатқа арналған ақша қаражаты немесе материалдық құндылықтар
Жинақ - кәсіпорындардың немесе жеке тұлғалардың банкілерге және мекемелеріне салынған, әдетте, талап ету мерзімі көрсетілмеген ақшалай қаражаттар.
Айналым қаражаттары - өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және үздіксіз процесін қамтамасызететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға авансыланған ақшалай қаражаттың жиынтығы.
Қарыз қаражаттары - бір жақ (қарыз беруші) екінші жаққа (қарыз алушыға) меншікті немесе оперативті басқаруды, ақшаны немесе түр-түсі белгіленген заттарды табыстайтын, ал қарыз алушы сол тектес және сапасы сондай затты немесе ақшаны қайтаруға міндеттелетін шартқа сәйкес берілетін қаражаттар.
Рента - алушыдан кәсіпкерлік қызметті талап етпейтін капиталдан, мүліктен немесе жерден ұдайы алынып отыратын табыс;
Көптеген капиталистік елдерде меншік иесінің мемлекеттік зайым облигациялары бойынша алатын табысы
Жалақы - біріншіден, әр бәр қызметкер жұмсалған қызметтің саны мен сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін ұлттық табыстың ақша тұріндегі табысы; екіншіден, еңбек үшін сыйақы.
Салық мөлшері - салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық сомасын білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып бөлінеді.
Салықтың шекті мөлшері - табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін үстеме салықты білдіреді, мәселен жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, жеке тұлғалардың мүлік салығы. [12]
Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі бір салық төлеушілерге әлеуметтік жағдайын ескере отырып, салық ставкалары бойынша жеңілдік жасайды (мәселен салық төлеу мерзімін ұзартады, мүгедектергк немесе жалғыз басты азаматтарға, көп балалы аналарға, мемлекетке еңбек сіңірген азаматтарға және басқа да).
Салықтың орташа мөлшері деп салық төлеушінің табыстарын орта есеппен алады да, сол сомадан салық төлейді. Мысал ретінде патентті алуға болады. Бюджетке түсетін салық түсімдерін есептеу үшін салықтың орташа мөлшері қолданылады. Ал, нөлдік салық мөлшері, бұл салық төлеуден босатылады (мысалы, қосылған құн салығында нөлдік ставка бойынша салық төлеушілер бар, бұл мәселеге кейін толығырақ тоқталамыз).
Салық жеңілдіктері - төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске қатысу және басқа да факторларды ескеріп заңмен қарастырылған жалпы ережеден шығару.
Салық жеңілдіктері - заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе салық төлеуден түгел босату.
Қазіргі кезеңдегі бюджет жүйесінің негізгі мәселелерінің бірі бюджетаралық қатынастардың жетілдірілмеуі болып табылады. Бұл мәселенің түпкі себебі -- орталық пен аймақтар арасындағы функциялардың нақты бөлініп, ажыратылмауында. Осыған байланысты мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді шектеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жоғары мәнге ие болып отыр.
Бюджетаралық қатынастар жинақталған салықтар мен табыстарды бөлу бойынша және оларды мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық нысандарда пайдалану бойынша билік органдарының арасындағы қатынастарды білдіреді.
Мемлекеттің бюджет жүйесін реформалаудың бірқатар оңды қадамдарына қарамастан, шешімін табуы тиіс мәселелер әлі де бірталай Сол мәселелердің бірі -- салықтық табыстарды аймақтар бойынша және әр түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында бөлу механизмі.
Бюджетті бекіту әдісі жалпы мемлекеттік реттеуші салықтар мен табыстардың әсер ету механизмін көздейді. Олар аймақтық бюджеттердің табыстары мен шығындарын теңестіру мақсатында сәйкес бюджетке белгіленген тәртіппен бекітілген нормативтер бойынша салықтар немесе басқа да төлемдерден пайыздық аударымдар түрінде түседі. Реттеу облыстарға, қалаларға, аудандарға жалпы мемлекеттік табыстар бөлігін жекелеген негізде беру есебінен қамтамасыз етіледі. Бұл табыстар көлемі алдағы тұрған шығындар негізіне қарай жасалатынын білдіреді.
Бюджет жүйесіндегі табыстарды бөлу біріншіден, тұрақты немесе ұзақ мерзімді негізде түрлі деңгейдегі бюджеттерге табыстардың белгіленген түрлерін бекіту, екіншіден, бюджеттік реттеу тәртібінде жүзеге асырылуында.
Бекітілген табыстар бюджеттердің табыс бөлігінің негізін қамтамасыз етеді. Одан басқа, бекіту негізінде бюджеттер арасында барлық табыстарды бөлу ретінде оларды жүзеге асыру бірқатар объективті жағдайларға байланысты мақсатқа лайық емес болып табылады. Әртүрлі табыс көздері бойынша түсімдердің теңсіздігі; аймақтардың экономикалық дамуындағы айырмашылықтар және т.б. болып табылады. Мұндай бекіту бюджет жүйесіндегі табыстар мен шығыстар арасындағы орынсыз теңсіздіктің күшеюіне әкеліп соқтыруы мүмкін
Аймақтардың өзіндік бюджеттерінің табыстарын құру қағидалары қатарына келесілерді жатқызуға болады:
- тиімділік және орындылық;
- аймақтық саясаттың жалпы мемлекеттік макроэкономикалық саясатқа сай болуы;
- салықтық баламалылығы
Салықтар белгілі бір билік деңгейіне бекітіліп бюджеттік қамтамасыздандыру деңгейлерінде теңсіздікке әкеліп, аймақтық бюджеттер жүйесін тұрақсыздандырады.
Бюджеттік реттеудің мұндай түрін қолдануы жергілікті билік органдарының мемлекеттік салық қызметіне қатысу мүмкіндігінен айырылып, мемлекет салықтарынан дайын түсімдердің белгілі бір бөлігін ғана алады. Осындай жүйе кезінде аймақтар мемлекеттің салық саясатының нәтижелеріне мүлдем мүдделі емес деп санауға болмайды. Керісінше, салықтық түсімдер өскен сайын, сол аумақтық бірлікке арналған абсолютті мөлшерлері де өседі. Бұл жағдайда мемлекет пен аймақтар арасындағы қатынастар икемсіз болып, аймақтар есебіне аударылған қаражаттарын алумен ғана шектеледі. [13]
Республикамызда 1996 жылдың аяғынан бастап жүргізіліп жатқан аймақтық саясат тұжырымадамасына сәйкес бюджеттер арасындағы бөлуге бірыңғай ұзақ мерзімді нормативтер негізі қарастырылған. Бірыңғай тәсіл бойынша барлық аумақтар үшін бірыңғай нормативтік аударымдарды белгілеуді емес бірыңғай әдістемені және оларды есептеудің бірдей қағидаларын қолдануға бағытталған. Мұндай тәсіл барлық аймақтардың ерекшеліктерінің қаржылық - ресурстық әлеуетін ескеруге мүмкіндік береді.
Жоғарыда көрсетілген себептерге сәйкес салықтарды бекіту әдісі аймақтық бюджеттердің дұрыс қызмет етуін қамтамасыз ете алмайды. Сол себепті де табыстық түсімдерді бөлу кезінде салықтарды бекіту әдісін салықтық үлестік бөлу әдісімен үйлестіре отырып қолдану дұрыс болып табылады.
Салықтарды үлестік бөлу әдісін қолдану мемлекеттік билік деңгейлері арасында бөлуге жарамды бюджеттік түсімдердің түрлерін дұрыс таңдауды талап етеді. Салықтарды үлестік бөлудің келесідей әдістері белгіленген. Бірінші әдіс - салықтар жиналған аймақтың аумағындағы әкімшілік бірліктің иелігінде болады. Осы әдістің артықшылығы -- оның қарапайымдылығы және жергілікті билік органдарына түсімдердің белгілі бір бөлігін алуға кепілдіктерінің болуы. Салықтық түсімдер үлесін алудың екінші әдісі бойынша аумақтарға жалпы мемлекеттік салықтарға қосымша салықтар салуға рұқсат етілген. Қосымша салықтың көлемі белгілі шекпен белгіленеді. Мұндай салықтар үстеме жүйе негізінде тиімді қызмет етеді. Әдетте, мұндай қосымша салықтарды жинау кезінде аймақтық билік органдары орталық үкіметтің одан да жетілдірілген әкімшілік механизмін қолданады. Үстемелер бюджет жүйесінің түрлі буындары арасындағы салықтық түсімдерді шектеудің тиімді нысандарының бірі болып табылады. Мемлекеттік салыққа салынатын үстемелер экономикасы нарықтық қатынастар негізінде дамып отырған мемлекеттерде кеңінен қолданылып отыр. Нарыққа өту кезеңінде жергілікті бюджеттердің табыстарын құрудың берілген әдісі жергілікті басқару органдарының қаржылық дербестігін нығайту индикаторларының қызметін атқарды.
Қазіргі жағдай негізінде, жергілікті басқару жүйесін реформалауға орай, жергілікті бюджеттердің табыстарын құрудың осындай әдісі тиімді болып табылады. Бұл әдісті тиімді пайдаланудың басты шарты -- мемлекеттік деңгейде үстемелердің шекті көлемдерін белгілеу болып табылады.
Меншікке салынатын салықтар аймақтық бюджетте өте маңызды рөл атқарады. Меншікке салынатын салықтардың түрлері, жоғарыда атап өткендей: мүлік салығы, жер салығы және көлік құралдарына салынатын салықтардан тұрады. Нақты тікелей салықтардың қатарына мүлік салығы жатады, ол толығымен аймақтық бюджетуке барып түсетін салық және оны төлеушінің табысына қарап емес, мүлкінің көлемі мен қарқынаны қарай анықталады.
Көптеген дамыған мемлекеттерде меншікке салынатын салықтың бірнеше топтары қарастырылған: әл - ауқат салығы, мұрагерлік пен сый - сияпат салығы, мүліктің нақты түрлеріне салынатын салықтар. [14]
- әл - ауқат салығы - ол мүлікке ие болған жеке тұлғалар мүлкіне тікелей сслаынатын салық. Мүлік құны нарық құны бойынша есептеледі. Патенттер, сақтандырулар мен аннуитттеттер, жиһаздар, өнер туындылары және көлік құралдары жатады.
- мұрагерлік салығы - ол мұраны алу құқығы бойынша иеленгеннен кейін мұрагердің мүлкіне салынатын салық. Сый - сияпат салығы - ол сыйға тартылған мүлікке сыйлаушыдан сыйға алушыға көшкеннен кейінгі салынатын салық. Оған жылжитын және жылжымайтын мүлік түрлері жатады. Кейбір мемлекеттерде бұл салық түрлері жекелей әрекет етеді, ал кей мемлекеттерде бір салық ретінде қарастырылады.
- мүлік нақты түрлеріне белгілі бір деңгейдегі құрылыс объектілері мен тұрғын үй салығы. Мемлекет аумағындағы барлық құрылыс объектілеріне жер салығы салынады. Қоғамдық ұжымдық меншіктегі объектілерге салық салынбайды, олардың қатарына мемлекет меншігіндегі объектілер мен ғимараттар, бірлестіктер мен ұйымдар жатады. Егерде өндірістік құрылыстар тұрғын үй құрылсының бір бөлігі болатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz