Заттардың табиғаты туралы поэманың авторы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 199 бет
Таңдаулыға:

Философияның пайда болуы
Философияның алғышарттары б.д.д. 4-3 мыңжылдықтардағы ежелгі Мысырдағы алғыфилософия (предфилософия), ежелгі Шумердегі арғыфилософия (протофилософия) ретінде пайда болды. Бұл кезеңдегі философиялық ойлар әлі де мифтен арылмағандықтан философия тарихы 2,5 мың жылғы уақыттан басталады.
Осылайша, философия 2,5 мың жыл бұрын Антикалық Грекияда, Ежелгі Үнді мен Ежелгі Қытайда бір мезгілде пайда болған.
Философия адамзат білімі мен руханиятының ең ежелгі ізгі саласы. Табиғатқа кіріптарлықтан арылған адамзат енді табиғатқа құры бейімделмей, қайта табиғатты өзіне ыңғайлап игере бастайды. Осылай, өңделген екінші табиғатты қалыптастыра бастайды. Осындай жасампаздықтан туындаған жасанды дүниемен қатар мәдениет те пайда болады. Бұл екеуі де адамның жасағаны болғандықтан физикадан (грекше физис, фюзис), яғни табиғаттан бөлек қаралып адамның рухани әлеміне қатысты алынады.
Осылармен қатар физикадан кейінгі, физикадан тыс жатқан феномен метафизика да қалыптасады. Міне осы табиғаттан бөлек, биік тұрған ілімді бастапқыда ежелгі гректер (Аристотель т.б.) метафизика сөзімен белгілеп философиямен бір мәнде қолданған.
Бұл сөздердің орыс тіліндегі мәніне тоқталсақ, искусство, искусственный сөздерінен сәйкесінше: өнер және жасалған, жасанды, қолдан жасалған деген мағынаны аңғарамыз. Ал культура (латынша: cultura, французша, ағылшынша: culture) сөзі біріншіден мәдениетті білдірсе, екіншіден сұрыпталған дақылдарды білдіреді. Культивация сөзін алсақ жер өңдеу, қопсыту т.б. мағынаны білдіреді. Бұл жерде адами, қолға үйретілген, жабайы емес деген мән көрініп бұлардың табиғаттан бөлектеніп тұрғанын аңғарамыз. Демек, өнер, мәдениет, философия шартты түрде алғанда бір мезгілде пайда болған деуімізге болады.
Алғаш рет философ, философия сөзін әйгілі ойшыл әрі математик Пифагор қолданды. Ал ол сөзді мәні бойынша дамытып, мағына берген грек философы Платон болатын. Міне осындай таң қалудан, даналыққа ұмтылудан, дүниенің сырын, табиғат құпиясын, ондағы адамның болмысын, өмірі мен оның мәнін білуге ынтызарлықтан туындаған философия бастапқыда шын мәнінде ғылымдардың ғылымы, бастауы, ғылымдардың атасы болды.
Философия бәйтеректің тамыры болғандықтан қандай нәрсені болсын кеңінен, тереңнен, түбінен, түбірінен, тамырынан бастап қарауға құрылған. Ең алғаш философия бүкіл жаратылыстың түпнегізін іздеуден басталған. Бір сөзбен айтқанда сол кезде философия бүкіл, барлығы туралы ілім ретінде, оның қарастырмайтын нәрсесі жоқ болды. Қазіргі ғылым мен техниканың қарыштап дамыған заманында философияға қатысты барлығы туралы ілім деп айта алмағанымызбен, философия өз бойында ғылыми жетістіктердің бүкіл мәйегін, экстрактісін, маңызын қамтып келеді десек қателеспейміз.
Философия ғылымының мәнін жән мақсатын анықтау үшін философия туралы философия тарихында айтылған анықтамаларды қарастырып көрейік.
К.Ясперс: философиялық пайымдау дегеніміз философия тарихына үңілу.
Сократ: "Философия - ойлау арқылы ақиқатқа, білімге жету".
Геродот: "Философия - білімді, ақылдылықты сүю".
Аристотель: "Философия - ғылымдар негізі".
Августин: "Философия - ақылдылыққа құштарлық ".
Декарт: "Философия - даналық, адам танып-біле алатын заттар туралы егжей-тегжейлі, жан-жақты білім" - дейді.
Осыларға сүйене отырып, философиялық білім және оның негізгі белгілері туралы тұжырымдар жасасақ:
Философия термині грек тілінен аударғанда phileo - сүйемін, sophia - даналық дегенді білдіреді. Яғни, философияның мәні даналыққа ұмтылу, даналақты сүю, даналыққа құштарлық болып саналады.
Философия сөзін алғаш қолданған грек ойшылы әрі математигі Пифагор.
Демек:
1) Философия әрқашан даналықпен, ақыл-оймен байланысты.
2) Философия таңданудан, таң қалудан басталады. Сократ "Менің білетінім - ештеңе білмейтінім" деген. Таңданған адам заттың, құбылыстың себебіне тереңдеп үңіледі, философиялық пайымдау жасауға ұмтылады.
3) Философиялық білімге еркіндік, тәуелсіздік тән.
4) Философия ақылды ойлау мәдениетін қалыптастырады.
Философия - барлығын тұтас, элементтерімен қоса бір-бірімен тығыз байланысты түрде қарастыратын, бәрінің даму заңдылықтарын зерттейтін ғылым.
Философияның өзіндік ерекшелігі
Әлемді тұтас концептуалдық түрде, категориялық деңгейде қарайды;
Маңызды және мәнді проблемаларды қарастырады;
Қиын және күрделі проблемаларды қарайды;
Жалпы проблемаларды қарайды;
Негізгі, фундаменталдық мәселелерді қарастырады;
Адамзатқа ортақ мәселелерді қарайды;
Өзекті мәселелерді қарайды;
Интегративті, синтетикалық, әмбебап сипатта;
Тұтас, жан-жақты, тереңнен қарауға ұмтылады;
Нақты ғылымдарға бағыт-бағдар нұсқайды.
Философия дүниетанымның негізгі жетілген тарихи типінің бірі, қоғамдық сананың маңызды бір формасы. Сонымен қатар философия ғылым. Бірақ басқа ғылымдардан өзгеше, айрықша және ерекше ғылым. Философияның басты өзгешелігі оның саламен шектелмейтін әмбебап ғылым екендігінде. Жеке ғылымдарға методологиялық, ұсыныстық көмек беріп қана қоймай, олардың дамуын айқындайтын интегративті коррелятивті ғылым екендігінде.
Философияның келесі ерекшелігі тарихы бай ең ежелгі ғылым екенінде. Философияда ғылымдардағыдай жүйелілік, құрылымдылық, дәлелділік, рационалдылық, негізділік, тиісті әдістер мен ұғымдық-категориялық аппарат бар болғаны былай тұрсын, осының барлығы осы философия ауқымында қалыптасып, басқа ғылымдарға көшті.
Философия алғаш түпнегіз іздеуден, ғарышты ұғынудан қалыптасты.
Онтологияның негізгі ұғымдары: Космос - ежелгі грек тілінен аударғанда тәртіп деген мағынаны білдіреді. Космология - ғарыш және дүние құрылысы туралы ілім. Космогония - дүниенің шығу, қалыптасу, қазіргі жағдайға дейнгі даму процесі туралы ілім.
Философия ғылымдардың ғылымы, ғылымдардың атасы, анасы, бастауы.
Барлығы да философиядан басталған. Ешбір ғылым болмай тұрғанда алғаш философия пайда болған. Кейіннен ғана ғылымдар пайда болып философиядан астрономия, математика, механика, физика, медицина, биология, социология, экономика және көптеген салалар бөлініп шығады.
Егер ғылымдар өсіп тұрған бәйтеректің бұтақтары болса, сол бәйтеректің өзегі және тамыры философия болып табылады.
ФИЛОСОФИЯ ешқандай да саламен шектелмейді. Философияны шектегеннің өзінде де ол таным, білім, ғылымды тұтас қамтитын салалардың саласы болып табылады.
Философияның әмбебаптығы оның барлық ғылымның мәнін қамтып синтездейтінінен, барлық күрделі жүйенің өзегіне бойлап, тамырына жетіп өзінде олардың бүкіл мәйегін, нәрін, экстрактін тұндырып тұрғанынан көрінеді.
Философтардың ой-көзқарастары негізінде дүниетанымдық мәселелер алға қойылып, оларға жауап ізделді. Мұндай мәселелерді түсіндіру адамдар үшін өмірдің маңызды мағынасы, негізгі мәні болып табылады.
Философия пәні, мәселелері
Философия дүние мен адам туралы тұтас ілім ретінде өзіне мәнді, маңызды мәселелердің жиынтығын қоса қарастырады. Философия адамзат қоғамының басты құндылықтарының жағымды және жағымсыз қатынастарын анықтайды. Философиялық білімнің негізгі мәнісі оның екі жақтылығында:
1. Оның ғылыми біліммен ұқсастықтары өте көп, мысалы - пәні, әдістері, логикалық - түсініктік ойлау аппараты.
2. Бір жағынан философия таза күйдегі ғылыми білім емес, интеграциялық білім.
Философияның басқа ғылымдардан басты айырмашылығы -- ол
философия адамдармен жалпы игерілген білімнің теоретикалық дүниетанымы болып табылады.
Сөйтіп, философия дүниеге көзқарастың жоғарғы деңгейі мен түрі, оған рационалдық, жүйелілік, логикалық пен теориялық зерделеу тән.
Философия пәні, құрылымы
Философия пәні мынадай негізгі бөлімдерден құралады:
1. Онтология (болмыс туралы ілім);
2. Гносеология (таным туралы ілім);
3. Антропология (адам туралы ілім);
4. Аксиология (құндылықтар туралы ілім)
5. Этика (мораль туралы ілім)
6. Логика (ойлау заңдары туралы ілім)
7. Эстетика (сұлулықтың заңдары мен канондары туралы ілім)
Философияның негізгі сұрағы
Философияның негізгі сұрағы. Философияның дәстүрлі негізгі сұрағы деп - ойлаудың болмысқа, болмыстың - ойлауға (санаға) қатынасы мәселесін айтады.
Сұрақтың негізгі болуының мәні, маңыздылығы: адмның (философияның басты міндеті болып табылатынын) қоршаған дүние және ондағы адам орны туралы тұтас білім жинақтаулы, қандай сипаттағы жүйе құруын - дәл осы сұраққа беретін жауабына тікелей байланыстылығында.
Материя және сана (рух) - болмыстың қарама-қарсы және ажырамас екі сипаты. Осыған байланысты философияның негізгі сұрағынан оның екі - онтологиялық және гносеологиялық жақтары туындайды.
Философияның негізгі сұрағының онтологиялық (болмыстық) жағы: не бірінші: материя ма, әлде, сана ма? деген сұрақпен беріледі.
Философияның негізгі сұрағының гносеологиялық (танымдық) жағының мәні - Дүние таныла ма, әлде, танымнан тыс па? Таным процесінде не бірінші? - деген сұрақ.
Философияның негізгі сұрағына беретін жауаптарына қарай адамдар материалистерге және идеалистерге бөлінеді.
Философияның негізгі сұрағының гносеологиялық жағына қатысты мынадай бағыттар туындайды:
Сенсуализм - (латынның sensus - сезім) - таным көзі және ақиқат өлшемі - сезімдер (түйсіктер) екені мойындалатын философиялық ағым.
Эмипиризм (эмпирио - сезімдік тәжірибе) - біліміздің қайнар көзі - сезімдік тәжірибе деп түсінетін философиялық бағыт.
Рационализмнің (латынның ratio-ақыл сөзінен) негізін қалаушы Р. Декарт деп саналады. Рационализмнің басты идеясы - ақиқат білім тек ақылдан, тікелей ақылдан алынады және сезім мен тәжірибеге тәуелсіз.
Философияның даму тарихында философиялық зерттеулердің іске асуына құрал ретінде пайдалынылған және пайдаланылатын әдістер қалыптасқан. Философияның әдістері, философиялық зерттеулердің көмегімен жүзеге асады. Философия ғылымының негізгі әдістері:
Диалектика - бұл әдісте заттар, құбылыстар, ішкі қарама-қайшылықтар, өзгерістер, даму, себеп пен салдар, қарама қарсылардың бірлігі мен күресі есебінде қарастырылады.
Метафизика - диалектикаға қарама-қарсы әдіс, мұнда объектілер өздігінен, статикалық және біржақты қарастырылады.
Догматизм - қоршаған ортаны догмалар, яғни дәлелденбейтін және абсолютті сипаттар арқылы қабылдау.
Эклектика- бұл әдісте фактілер, түсініктер мен концепциялардың біртұтас шығармашылық бастамасы болмайды, соның нәтижесінде сырттай шындыққа ұқсас қорытындылар алынады.
Софистика - айтыс-тартыста өз қарсыласын жеңу үшін әдейі ақты қара деп, қараны ақ деп көрсетуге жүгінетін әдісті айтады. Бұл әдісте ақиқатты тану емес, тек қарсыласын айтыста жеңу мақсат етіледі.
Герменевтика - мәтіннің мәнін, оның объективтік және субъективтік негіздерін түсіндірудің теориясы мен өнері.
Әрі әдіс әрі бағыт болатындар:
Сонымен қатар, философиялық әдіс, әрі философиялық бағыт болып табылатындар:
- материализм;
- идеализм;
- эмпиризм;
- рационализм.
Материалистік әдісте материя алғашқы субстанция ретінде, ал сана оның модусы, материяның көрінісі деп қарастырылады.
Идеалистік әдістің мәні - керісінше, идеяны алғашқы бастама, ал материя идеяның туындысы деп ұғыну.
Эмпиризм - көбінесе тәжірибеге сүйенетін, сезімдік таным нәтижесін таным процесінің негізі деп санайтын әдіс және бағыт.
Рационализм - шынайы абсолютті білімге тәжірибе мен түйсіктің ықпалынсыз тек қана ақыл-ойдың көмегімен жетуге болады деп есептейтін философиялық бағыт және әдіс.
Негізгі бағыттар және ілімдер:
Материализм, идеализм, объективті идеализм, субъективті идеализм әдіс қана емес бағыт деп саналады..
Гилозоизм - тірі және өлі табиғаттың жандылығын насихаттайтын философиялық ілім.
Пантеизм - Құдай (идеалды бастама) және табиғат (материалды бастама) теңестірілетін философиялық ағым:
Монизм - болмыста бір ғана бастапқы негіздің болуы мойындалатын философиялық ілім.
Деизм - болмыста екі бастапқы негіздің болуы мойындалатын философиялық ілім. Құдай - дүниені жаратушы деп, бірақ дүниені жаратып және оның заңдарын қоса шығарып бергенмен Құдай одан кейінгі пәнилік істерге араласпайды, бұл дүние өз заңдарымен дамиды деп санайды.
Плюрализм - болмыста екіден көп бастапқы негіздердің болуы мойындалатын философиялық ілім.
Философиядағы ағымдар мен бағыттар
Агностицизм - дүниенің танылмайтындығын тұжырымдайтын философиялық ағым. Агностицизм ең ежелгі, европалық формаларына софистика мен скептицизмді жатқызуға болады. Релятивизм - (латынның relativus - салыстырмалы) - кез-келген білімнің салыстырмалылығын, шарттылығы мен толық еместігін және соның негізінде объективті ақиқатқа жетудің қандай да болмасын мүмкіндігін терістейтін философиялық бағыт.
Рационализм - (латынның ratio - разум - ақыл-ой) - ақыл-таным негізі, танымның басты құралы және ақиқат өлшемі ретінде қарастырылатын философиялық бағыт.
Иррационализм - (латынның irrationalis - бей ақыл, бейсана) - ақылдың танымдық қабілет-күші шектелетін немесе терістелетін, ал болмыс мәні ақылдан өзгеше және ақылға берілмейтін құбылыс, нәрсе ретінде түсінілетін философиялық бағыт.
Философияның негізгі функциялары
Философия функциясы- философия мақсатын, міндетін, тағлымын жүзеге асырудағы философияның атқаратын қызметі. Философияның негізгі функциялары:
- дүниетанымдық;
- методологиялық:
- теориялық;
- гносеологиялық;
- сыншылдық;
- аксиологиялық;
- әлеуметтік;
- тәрбиелік-гуманитарлық;
- эвристикалық.
Дүниетанымдық функция- дүниенің біртұтастық бейнесін жасау, оның құрылымы жөнінде, дүниедегі адам орны, оның қоршаған ортамен байланысы туралы көзқарасты қалыптастыру.
Методологиялық функция- философия коршаған дүниені, шындықты, ақиқатты танудың негізгі әдістерін жасайды.
Теориялық функция- философия бүкіл дүниені, құбылыстарды ұғынуды мейлінше жалпылайды, концептуалды - логикалық жүйелер жасайды, теориялық тұжырымдар түзейді.
Гносеологиялық функция - философия қоршаған дүниені, шындықты, дұрыс әрі айқын тануды (таным тетігін) мақсат етеді.
Сыншылдық функция - философия кез келген теорияны, білім қағидаларын сыни ойлаудан өткізіп, ондағы қайшылықтарды анықтап, мәнді тұстарын айқындайды. Бұл функцияның міндеті - догмаларды әшкерелеу, білімнің дәйектілігін пысықтау және таным шеңберін мейлінше кеңейту.
Аксиологиялық функция - философия заттар мен құбылыстарды бағалағанда оларды моральдік-әдептілік, этикалық, әлеуметтік, идеологиялық, мәдени, рухани және т.б. құндылықтар жағынан қарастырады.
Әлеуметтік функция - философия қоғамды зерттегенде, оның пайда болу себептерін, дамуын, құрылымын, қозғаушы күштерін, қоғамда болатын қайшылықтарды айқындап, оны шешу жолдарын, жетілдіру мәселелерін карастырады.
Тәрбиелік функция - философия гуманистік құндылықтар мен мұраттарды адам, адамзат пен қоғам игілігіне жаратуды көздейді. Философия - тарих қойнауындағы барлық адмгершілік ізгіліктердің тәрбиелік мәнін ашып көрсетеді.
Эвристикалық функция - философиялану, яғни философияны оқып-үйрену процесінде адам дүниеге, бүкіл болмысқа жаңаша көзқараспен қарайды, оны бейне бір құлшыныс, шабыт сезімі, инсайт билейді. Ой кешуде, тылсым дүниенің інжу - маржанын тапқанда ойшыл адам сыр мен кемел сезімге бөленеді.

Философияның жүйесі мен құрылымы
Философияның жүйесі мен құрылымы тарихи және географиялық тұрғыдан алғанда әрқалай қалыптасқан. Ағылшын-саксондық елдер мен құрылықтық елдер философиясының өзіндік құрылымы бар. Құрылықтық болғанмен де батыстық және шығыстық философияның, зайырлы елдер мен мұсылман елдері философиясының да өзгешеліктері жетерлік.
Дүниетанымның тарихи типтері
Дүниетаным дүние мен ондағы адамның орны туралы жалпы түсініктердің жүйесі. Дүниеианымның негізгі аясына дүниені түсіну және дүниені түйсіну жатады. Дүниені түсіну дүниені рационалдық, интеллектуалдық деңгейде себепті байланыстарымен ұғыну. Дүниені түйсіну дүниені әсерлер мен эмоциялар арқылы сезімдік-психикалық сезіну. Дүниетанымның негізгі құрылымдық деңгейлері: білімдерден, құндылықтардан, мұраттардан, нормалардан, сенімдерден тұрады.
Дүниетаным - дүние және ондағы адам орны туралы тұтас көзқарас.

Дүниетанымының үш тарихи түрі
Дүниеге көзқарас - объективтік дүниеге, болмысқа, адамға және тіршілікке деген неғұрлым жинақталған, қорытылған біртұтас көзқарастар мен қағидалар.
Тарих дамуында адамзат
дүниетанымының үш
тарихи түрі қалыптасты:
Мифология;
Дін;
Философия;
Мифология (гректің миф - аңыз сөзінен ) - қоршаған дүние туралы реалды түсінікпен қатар фантастикалық қиялдың қосындысынан тұратын ежелгі қоғам дүниетанымы, қоғамдық сананың формасы.
Алғашқы қауымдық қоғамға тән дүние туралы қиял-ғажайып, танымдық қоғами сана формасы.Әдетте, миф мына негізгі мәселелерге көңіл аударады:
Әлем, жер және адамның пайда болуы;
Табиғи құбылыстарды ұғыну.
Дін дегеніміз - дүниедегі түрлі табиғи және әлеуметтік құбылыстарды ең жоғарғы жаратылыстан тыс күш иесі - жаратушы құдайдың құдіреті арқылы түсіндіретін қоғамдық сананың ерекше формасы.
Дін - жаратылыстан, адам мен адамзаттан тыс трансцендентальдық, құдіретті күшке сенуге негізделген дәстүрлі қоғамдық сана формасы.
Дін мына мәселелерді қарастырады:
- Құдайдың бар екеніне шек келтірмеу;
- Табиғат құбылыстарын өздігінше ұғыну;
- Әлемнің, адамның, фәни мен бақидағы өмірдің, барлық тіршіліктің пайда болуы, жаратылуы.
Философия - дүниетанымының ғылыми-теориялық түрі. Философиялық дүниетанымының діни және мифологиялық дүниетанымдардан айырмашылығы:
1.Нақты ұғымдармен категориялардан құралады;
2. Қиялға, сенімге емес, білімге сүйенеді;
3. Рефлексивті (ойдың өз-өзіне бағытталуы);
4. Логикалылығы (ішкі тұтастық пен жүйелілікке негізделеді.)
Философия дүниеге көзқарас тұрғысында өзінің эволюциялық дамуы жағынан үш кезеңнен өтті.
- космоцентризм;
- теоцентризм;
- антропоцентризм;
Кезеңдер
Космоцентризм - Әлем, табиғат құбылыстары - сыртқы күштердің - Космостың күшімен, әсерімен, шексіздігімен түсіндірілетін, бүкіл тіршіліктің космостық циклдарға тәуелділігін тұжырымдайтын философиялық дүниетаным (Ежелгі Үнді, Ежелгі Қытай, т.б шығыс елдерінде және Ежелгі Грецияға тән).
Теоцентризм - бүкіл болмыс, тіршілік - тек қана құдіреттің, Құдайдың үстемдігімен түсіндірілетін пікірге сүйенетін философиялық дүниетаным түрі (Орта ғасырлық Еуропаға тән).
Антропоцентризм - орталығында адам мәселесі тұрған философиялық дүниетаным түрі (Қайта Өрлеу дәуіндегі Еуропаға, Жаңа заманға, қазіргі заманға философиялық мектептерге тән.) Философиялық білімнің басты ерекшелігі - оның екіқұдайлылығында. Ол ғылыми бөлімге жақын: пәні, әдістері, логикалық - ұғымдық аппараты ғылыммен ортақ.
Философияны білу мынадай дағдыларды орнықтырады, мына құзыреттілікті қалыптастырады деп жауап беруге де болар еді. Алайда олар арнайы бағдарламада, силлабуста, пәннің оқу-әдістемелік кешенінде егжей-тегжейлі қарастырылғандықтан қайталауға ұрынбай бұл қажеттілікті басқа мәнде көрсеткен жөн болар. Сонымен философияны оқу не үшін қажет?
Философияны оқып-білу ең алдымен адам болып қалыптасу үшін қажет. Маман болудан да, адам болу қиын демекші адамдықтың туын ұстаған әрбір жан өмірді білгісі келсе, өмірдің мәнін ұққысы келсе философияны білуі керек.
Философияны біліп қана қоймай күнделікті өмірін философиямен өруі керек.
Философия адамды ойлауға үйретеді, дұрыс жүріс-тұрысқа бағыттайды. Басқа адамдармен қарым-қатынас жасауға көмектеседі
Ішкі қуат көздері мен рухани қайнарларды ашады.
Потенциялдық мүмкіндікті іс жүзіне асыруға септеседі.
Мақсат қойып, мұраттарға ұмтылуға жетелейді, құндылықтарды қалыптастырады.
Философия алдымен білімді болуға, сосын ақылды болуға көмектеседі.
Бәрің білгің келсе - барлық білім береді, дүниетанымыңа сай өзіңе не қажет, соны білгің келсе дәл сол қажетіңді тауып береді. Бәрі өзіңнің таңдауыңа қарай.
Білдіріп қана қоймай ойлауға да үйретеді. Ойыңды материалдандырып ойыңдағы арманыңды, шындыққа - дәл алдыңа әкелуге қауқарлы. Философия өміріңді өзгертуі де бек мүмкін.
Өмірің өзгермегенімен де философиямен танысқаннан кейін көзқарасың өзгеруі мүмкін.
Философия досың, серігің, ақылшың, ұстазың. Өмірдің дауылдарында жел үп еткенде ұшып кететін, ұшқалақтық пен күйгелектікті тежеп, сабырлы қалып пен салқынқандылық дарытады.
Мінезіңді шыңдайды, тұлғалығыңды сомдайды. Асып, тасып бара жатсаң сабаңа түсіреді, жасық, ынжық, жуас болсаң ойшылдардың отты сөздерімен қайрайды.
Ойыңмен оңаша қалдырып кетпей, ерік-жігеріңді жаниды, тәуекелден тұлпар мінгізіп әрекетке бастайды.
Философияны, оның мәнін түсінсең, алған білімдерің негізінде сенімділік қалыптасады.
Ештеңеден жалтақтамайсың.
Тау қопарар күш беріп, намысыңды асқақтатады.
Осылайша, философия тіршілік етуге, күнелтуге емес жалындап, жасындай жарқ етіп өмір сүруге үйретеді.
Өмір күрес болса философия күреске, жеңілмеуге үйретеді. Жеңілсең де ұнжырғаңды түсірмей жатқан жеріңнен жұлқа тұрғызып алады. Бойыңдағы сараңдық, енжарлық, жалқаулық, қорқақтық секілді арам шөптерді отап, жаныңа жүректілік, табандылық, айбындылық, адуындылық, паңдық, өрлік пен ерлік, батылдық пен батырлық дәнін себеді. Тәніңнің ғана емес жаныңның да бағбаны өзге емес өзің болуға мүмкіндік береді.
Философия әрбір сәтті сезінуге, бағалауға үйретеді. Философиядан ақ-зерліні көріп, лазерліні естіп, гүл жұпарын сезетін сезімдерің ұшталып қана қоймай, көкірек көзің де ашылады. Сезімің сергелдеңге түспей сергек болады.
Ежелгі шығыс философиясы
Пайда болуы
Біздің дәуірімізге дейінгі үшінші мыңжылдықтарда Ежелгі Үндіде қауымдық қоғам ыдырап, оның орнына құлдық қоғам орнай бастады. Бұл кезде Үнді қоғамы үлкен төрт кастаға (варнаға) бөлінген болатын. Әрбір каста тұйықталған әлеуметтік топ болды және әрбірінің статусы мен қызмет түрлері белгіленді. Варна сөзі түс, түр, топ ұғымдарын білдіргендіктен әрбір варна, яғни каста өзіндік түстермен сипатталды. Үнді қоғамында бала балиғат жасына толғанда өз кастасына сай түстегі белдік тағу рәсімі қалыптасқан.
Каста (варна)
Варналар:
Брахмандар - ақтар кастасы. Абыздардан құралды. Бұл жоғарғы каста болды және ой еңбегімен, діни істермен, ел басқарумен айналысты.
Кшатрийлер - қызылдар кастасы. Әскерилерден, шенділерден, ақсүйектерден, раджалардан құралды. Жауынгерлікпен айналысты.
Вайшилер - сарылар кастасы. Басы бос ерікті шаруалардан құралды. Егін егумен, мал бағумен, өзге де шаруашылықпен, қолөнермен, саудамен айналысты.
Шудралар - еркі жоқ қара тобырдан құралды. Бұл ең төменгі каста саналды және құлдық жағдайда болды. Ауыр, қара жұмыстармен айналысты.
Каста: Бір қызығы шудралар үнді жеріндегі ең байырғы тұрғындар болғанына қарамастан ең төменгі каста саналады. Бұқара халықтың дені шудралардан тұрды. Алдыңғы үш каста негізінен Орта Азиядан, Еділ бойынан келген арий тектестерден құралған. Әрбір кастаның өзіндік ереже-қағидалары болды. Бір кастадан басқа кастаға ауысуға болмайды, кастааралық некеге жол берілмейді, брахман болса жұмыс істеуге болмайды, басқа кастадан сый алуға болмайды т.б.
Каста: Үнді қоғамыныда мұндай бөлініс пен басқа да мәселелер мифологиялық-философиялық сипаттағы ведалық жинақтармен реттеліп тұрды. Касталық жағдайдың ведалық (веда - білімдер) түрде реттелуі әсіресе жоғарғы кастадағылар үшін тиімді еді. Мифтерді пайдаланған олар төменгі кастаны қалай пайда болғанын бетіне салық етіп әркез сабасына түсіріп, алдарқатып отырған.
Пуруша: Бұған, мысалы Пуруша туралы мифті жатқызсақ болады. Мыңбасты, мыңкөзді, мың қолы мен мың аяғы бар Пурушаның басынан ай мен аспан, көзінен күн, демінен жел, аяғынан жер пайда болыпты, аузы мен құлағынан брахмандар, иығы мен қолынан кшатрийлер, белі мен қабырғасынан (кейбір мәліметтерде жамбасынан, санынан, асқазанынан т.б.) вайшилер, ал табанынан шудралар түскен екен.
Гректердегі секілді үнділерде де құдайлар көп болған.
Үнді мифологиясындағы негізгі Құдайлар мен негізгі ұғымдар:
Индра - найзағайдың, күн-күркіреудің Құдайы;
Митра - күн Құдайы;
Варуна - аспан Құдайы;
Агни - от Құдайы;
Яма - өлім Құдайы;
Тапас - дене іңкәрі, жылылық;
Рита - ғарыштағы тәртіп;
Пуруша - ғарыш адамы, рух, жан;
Карма - адамның тағдырын құрайтын жан-дүние;
Сансара - ғарыштағы қысылған, күйзелген жан-дүние әлемі;
Мокша - бұл дүниедегі азаптан құтылып, дүниежүзілік рухқа қосылуға мүмкіншілік алу;
Дхарма - заң мен әділет Құдайы.
Қалыптасуы: Алайда ғасырлар бойы брахмандық догмаға иланып, мойынсұнып келген Үнді қоғамы бірте бірте рационалдыққа қадам басады. Осылайша, біріншіден ведалық мифология мен білімдер негізінде, екіншіден брахмандыққа қарсылықтан Ежелгі Үнді философиясы қалыптаса бастайды
Ведалар: Діни-философиялық трактаттар - ведалар, Үнді мәдениетінің тарихи ескерткіші және негізгі қайнар көздері саналады. Ведалардың төрт түрі белгілі.
1) Ригведа.
2) Самаведа.
3) Яджурведа.
4) Атхарваведа.
Ведалық жинақтар самхит, брахман, араньякта, упанишад аталатын төрт бөлімнен құралды. Самхит - құдайларға арналған гимндер жинағынан құралды. Брахман - самхитты түсіндіретін әр түрлі мифологиялық әңгімелер мен ритуалдардан құралды. Араньякта - орман кітаптары деп аталды. Құдайларға деген мадақтау мен сый-құрметтен тұратын көзқарастардан құралды. Упанишад - тура мағынасында ұстаз қасында отырып дәріс тыңдау дегенді білдіреді.
Ежелгі Үнді философиясы мынадай үш кезеңге бөлінеді:
Ведалық кезең: б.д.д. ХV - б.д.д. VІ ғасырлар аралығы.
Ведалар б.д.д II-мыңжылдықтың екінші жартысында - I-мыңжылдықтың бас кезінде қалыптасып, бастапқыда ауызша таралды. (Жазу өнері Үндіде б.д.д I-мыңжылдықтың ортасында ғана пайда болды, яғни көптеген ғасырлар бойына Ведалар ауызша түрде тіршілік етіп, ғасырдан-ғасырға беріліп отырды).
Эпикалық кезең: б.д.д. VІ - б.д.д ІІ ғасырлар аралығы.
Ежелгі Үнді философиясындағы екінші (эпикалық) кезеңнің (б.д.д VI-II ғ.ғ.) әйгілі поэзиялық деректері Махабхарата және Рамаяна эпостарында сол дәуірдің көптеген философиялық мәселелері қарастырылады.
Сутралық кезең: б.д.д. ІІ - б.д. VІІ ғасырлар аралығы.
Ежелгі Үнді философиясының кезеңдері сутралық кезеңмен (б.д.д II - б.д VII ғ.ғ.) - жеке мәселелерді қарастыратын нақты тақырыпқа арналған қысқа философиялық трактаттар кезеңімен аяқталады.
Үнді гносеологиясының (таным туралы ілімінің) ерекшелігі - заттар мен құбылыстардың сыртқы, көрінетін белгілерін (европалық таным түрінің сипатын) емес, сананың нәрселер-құбылыстар дүниесімен қатынасы барысындағы процестерін зерттеу. Осыған байланысты үнді философиясында сана үш түрге жіктеледі:
пракрити - материалды сана;
пуруша - таза сана (әлем және адамдар пайда болған бастапқы энергия);
майя - түстер, елестер.
Үнді философиясында жан екі бастамадан тұрады:
1) атман;
2) манас.
Атман - Брахманнан адам бойына берілетін бөлшек, ұшқын. Атман бірінші, тұрақты, мәңгі.
Манас - өмір барысында қалыптасатын адам жаны. Манас адам тәртібі мен әрекетіне, тәжірибесіне, тағдырына байланысты жоғарылап, жетіледі немесе төмендеп, нашарлауы да мүмкін.
Сансара - жанның тән мен космостық Брахман (Құдай) арасындағы тоқтаусыз, мәңгілік қозғалысы.
Карма - адамнаң келесі өмірде қандай бейнеде туылуы осы өмірдегі іс-әрекетіне байланыстылығы. Адам өмірлік сынақтар арқылы өз жанын жетілдіріп, жоғары адамшылық дамуға - мокшаға жетуге ұмтылуы тиіс. (Бұл мақсат жолында жан ондаған, жүздеген өмірлер сүруі мүмкін).
Мокша - карма тоқтайтын, жан эволюциясы, космостық Брахман мен жердегі тіршілік арасындағы үздіксіз қозғалыс аяқталатын адамшылық жетілудің жоғарғы шыңы. Мокшаға жету кез келген жанның мақсаты. Мокшаға жеткен жандар шексіз өмірлер тізбегінен босап, махатмаға - Ұлы жандарға айналады.
Ахимса - жер бетіндегі тіршілік формаларының (адамның, жануарлардың және табиғаттың) өзара байланыстылығы, біртұтастығы. Ахимсаның басты қағидасы - Кіші бауырларға, тірі табиғатқа қиянат жасамау.
Рита - ғарыш тәртiбi, заң мен заттардағы заңдылық барысы. Рита - сезiмдiк дүниенiң алдында пайда болды, денелiк заттар тек қана ританың көрiнiсi. Рита - бұл тек физикалық заң ғана емес, оған барлық тiршiлiк иелерi бағынатын моральдық та болып саналады.
Б.д.д. VI-ғасыр шамасында Ежелгі философияның дамуы, түрлі бағыттарының, Ежелгі Үнді философиялық мектептерінің қалыптасу процесі басталды.
Ведалық түсініктерді мойындау-мойындамауына байланысты Ежелгі Үнді философиясының мектептері (даршандар) екі топқа бөлінеді:
1) Астика, ортодоксалды, негізгі, ведалық - Ведалық ілімді жалғастырушы мектептер.
2) Настика, бейортодоксалды, бейведалық - Ведалық ілімге оппозициялық мектептер.
Веданта(б.д.д. IV-II ғ. ) - Вьяса, Бадараяна
Вайшешика(б.д.д. VI-V ғ.) - Кананда
Миманса(б.д.д. VI ғ.) - Джаймини
Санкхья(б.д.д. VI ғ.) - Капила
Ньяя (б.д.д III ғ.) -Готам
Йога(б.д.д. II ғ.) - Патанджали
Жайнизм( б.д.д. VI ғ.) - Махавира
Буддизм (б.д.д. VII-VIғ.) - Будда
Чарвака - локаята - Брихаспати
Адживика - Макхали Госали

Бейортодоксалды (бейведалық) мектептер
Бейортодоксалды (бейведалық) мектептер деп Ежелгі Үнді философиясының Ведаларды қасиетті кітап деп санамайтын және басқа деректерге сүйенетін ілімдерін (чарвака, буддизм, жайнизм) атайды.
Ортодоксалды немесе ведалық мектептер - Ведаларды қасиетті деп танитын және оларға сүйенетін бағыттар. Ортодоксалды ведалық мектептерге миманса, веданта және ведалармен қатар басқа білім деректерін де мойындайтын ньяя, вайшешика, санкхья, йога жатады.
Веданта - дербес мектеп ретінде басқа ортодоксалды мектептерден кешірек - (б.д. VII-VIII ғасырларда, яғни ортағасырлық дәуірде қалыптасты. Ал Ежелгі Дүниеде ведантаның алғышарттары (Упанишадтар мәтіндері, Бхагавадгита, т.б) ғана болғаны туралы айтуға болады.
Буддизм - талап - тілектен бас тарту жолы арқылы қасіреттен, азаптан арылып, нирванаға (мәңгілік рахат) жетуді көздейтін діни - философиялық ілім. Үндістанда б.д.д. 6-5ғ.ғ. дүниеге келді. Қазіргі кезде Цейлонда, Жапонияда, Қытайда, Непалда, Бирмада, Тибетте және т.б. елдерде ресми дін ретінде таралған. Негізін салушы Будда (нұрланған) деген атаққа ие болған Сидхартха Гаутама.
1) өмір - азап;
2) азап біздің нәпсі, тілектерімізден туады (даңғойлық, дүниеқұмарлық, рахат күйге ұмтылу, т.б.);
3) азаптан құтылудың жолы бар. Азаптан ұтылу үшін тілектерден, құмарлықтан арылу қажет;
4) бұл дүниелік тілектерден құтылудың, нирванаға (Ұлы Азаттыққа) жетудің және жетілудің 8 жолы бар.
8 жол:
1) дұрыс көру: өмірлік бағытын буддизм ақиқаттары тұрғысынан анықтау;
2) дұрыс ойлау: адам өмірінің сапасы - сол адамның ойларының сапасына байланысты; нашар ойларды ізгі ниеттерге алмастырғанда өмір де жақсарады;
3) дұрыс сөз: адам сөзі оның жанына, мінезіне әсер етеді, сондықтан сөз мәдениеті қадағалануы тиіс;
4) дұрыс әрекет: өзгеге қиянат жасамау, басқалармен және ең бастысы, өзіңмен үйлестікте гармонияда өмір сүру;
5) дұрыс өмір салт: әрбір әрекетте буддалық қағидаларды сақтау;
6) дұрыс білік: еңбекқорлық, ыждағаттылық, тыңғылықтылық;
7) дұрыс зейін: өмір - ойға негізделгендіктен, ой жүйесін бақылау;
8) дұрыс назар - Космоспен байланысты жүйелейтін медитацияларды үзбей жалғастыру.
сегіздік жолдың келесі бір нұсқасы төмендегідей:
1) шынайы көзқарас;
2) шын ниет;
3) шын сөз;
4) шынайы іс-әрекет (ахимса - тірі жанға зиян келтірмеу);
5) шынайы өмір сүру тәсілі;
6) шынайы талпыныс (hарам ниеттен таза болу);
7) есте сақтау (барлығы өткінші екенін естен шығармау);
8) шынайы зейін қою, ойды жинақтау (ойға бату, рухани үңілу, өмірдің мәніне көз жеткізу).
Аталған сегіз жолды дұрыс игерген адам архат деп аталады, яғни қайта туу тоталады. Архат - әулие деген мағынаны білдіреді.
Буддизмнің негізгі екі бағыты бар, олар: Хинаяна және Махаяна.
Махаяна - адамды азаптан құтқарудың кең және еркін жолдарын уағыздады. Басты қағидасы - кез - келген адам Нирванаға жете алады, яғни өзін құтқара алады.
Хинаяна - Нирванаға тек әдіс пен данагөй әрекет қана жеткізеді деп тұжырымдайтын талабы қатал бағыт. Ақиқаттың жоғарғы жолы әдіс пен даналық шеңберінде, бағытында.
Махаяна Үнді жерінің солтүстігінде, Хинаяна оңтүстік және оңтүстік - шығысында басымырақ таралған.
Будданың 5 қағидасы:
1) өлтірме!;
2) ұрлама!;
3) ізгілікті, иманды бол;
4) өтірік айтпа!;
5) естен адастыратын, масайтатын нәрселерді қабылдама.
Буддизмнің шығуы - касталық жүйенің төменгі әлеуметтік сатысындағылардың брахмандардың үстемдік етуіне наразылық білдіруінің көрінісі болды.
Өмір дегеніміз - азап: туылу дегеніміз - азап, аурулар мен өлім азап,сүйгеніңнен айырылу азап, сүймегенге қосылу - азап. Өмірдегінің бәрі - азап
Азаптың қайнар көзі -біздің өз тілектеріміз: Азаптардың басты себебі - бізге әрдайым бірдеменің керек болуынан және біздің өз қалауымызға еш қол жеткізе алмауымыздан
Азаптан құтылу үшін тілектерден арылу қажет: Тілектерден арылсақ, олардың орындалуынан азап шекпейміз
Тілектерден арылу үшін, Буддалық Құтылудың сегіз жолын ұстану қажет: Адам өзін-өзі үгіттеп, молшылықтан бас тартқанмен, тамақ ішу, жеу, жүріп-тұру т.б тілектер сарқылмайды. Өйткені бұл тілектер өмір сүруге деген ұмтылыспен тығыз байланысты
Жайнизм: Ежелгі Үндіде б.д.д VI-V ғасырларда пайда болып, қазірге дейін тіршілік етіп келе жатқан діни-философиялық ілім.
Негізін қалаушы - Вардхамана (б.д.д VI-V ғ) деп саналады. Вардхамана көбіне Махавира (Ұлы батыр) және Джина (Жеңімпаз) деп те аталады. Жеңімпаз, Ұлы батыр есімдері - оның өз құштарлығын жеңіп, рух азаттығына жетуі құрметіне берілген.
Жайнизм өз ішінде екі негізгі бағытқа бөлінеді: шветамбарлар (ақ кигендер) және дигамбарлар (жалаңаштанғандар, ауаны киім еткендер). Екі бағыт та бірдей философиялық көзқарасты ұстанады, олардың арасындағы айырмашылық діни әрекеттің кейбір сұрақтарына ғана байланысты.
Негізгі еңбектері. б.д.д VI- ғасырда жазылған Шветамбарлар каноны - (бұл кітапқа Махавираның еңбектері де енген). Дигамбарлар бұл канонның ең ежелгі бөлімдерін ғана мойындайды.
Философиялық көзқарастары. Жайнистер құдайдың бар екеніне сенбейді. Олардың ілімінде Бірегей жан немесе Құдай жоқ: дүниеде тірі мәнге айналдырылған немесе айналдырылмаған орасан көп және өзгермейтін жан бар. Жанды да, материяны да ешкім жасамаған, олар мәңгі, әуелден бар және әрқашан болады. Жан - барлық заттар мен құбылыстарға ене алатын, тани алатын, бәрінен құдіретті болуы тиіс, әйтсе де жанның мүмкіндігі өзі өмір сүретін денемен шектелген.
Олaр сыртқы дүниені және ондағы объектілердің реалды тіршілігін мойындайды. Жайнистер ілімі бойынша, екі мәңгілік бастама және мән бар: жаратылмаған және жойылмайтын тірі джива (жан) және өлі аджива (материя, кеңістік, уақыт, эфир).
Жайнизм - үнді философиясындағы ортодоксальды емес жүйелердің бірі. Б. д. д. 6ғ. шамасында пайда болған. Негізін салушы - Вардхамана (Махавира - кейінгі атауы Ұлы тұлға). Кейде Джина деп те аталады (Жеңімпаз).
Вардхамана (шамамен б.д.д. 599 - 527ж.ж.) кшатрия ортасынан шыққан, 28 жасынан ел кезген аскетке айналып, 12 жылғы үнемі діни жаттығулардан кейін жоғары шындыққа жетеді. Өмірінің басым көпшілігін өз монахтарының қауымдастығы қалыптастырған көзқарастарды уағыздаумен өтеді.
Ол жаңа діни философияны 24 тирханкалармен (жолды ашушылармен) бірге жасайды.
Жайнизм ілімі үшін адам өмірінің негізгі мақсаты - босатылу. Жайнистер дүниедегі заттардың барлығы жанды деп есептейді.
Жайнизмнің негізінде таттвалар - мән туралы ілім жатыр. Ола дүниені құрайтын негізгі материалдар, сонымен қатар білім құраушы ақиқат. Ең басты екі таттва - негізгі қасиеті, ерекшелігі таным болып табылатын джива (жан) және аджива (материалдық заттар). Материя - аңғаруға болатын түс, иіс, дыбыс және дәм сынды қасиеттері бар адживаның бір түрі. Ол атомдардан тұрады, сезім мүшелеріне әсер етеді, өзгерістерге ұшырайды, бастау мен соңы болмайды және оны құдай да жаратпаған
Жайнизм философиясында 9 ұғым бар.
тірі (джива),
өлі (аджива),
ізгі,
күнә,
жанның бұзылуы (ашрава),
самвара - жанның тазалануы,
тәуелділік,
карманы бұзу - нирджара,
жанның денеден құтылуы - босау.
Жайнизмдегі басқа да ұғымдар
Жайнизм философиясының негізгі ұғымдарының бірі - святвада (свят - белгілі бір жағдайда). әрбір заттың шексіз әртүрлі қасиеттері мен белгілері бар. Уақыттың шеңберінде олардың бәрі өзгеріп отырады. Сондықтан, бірде-бір затты толығынан танып-білу мүмкін емес. Зат жөніндегі біздің тұжырымдарымыз шектелген болу керек. Джайнизмнің "үш маржаны², - ол - дұрыс сенім,
дұрыс білім,
дұрыс жүріс-тұрыс.
Адам өз-өзін жеңуі үшін бірнеше қағидаларды ұстауы керек. Олар: Апариграха - дүниедегі заттарға қызықпау, байланбау, самарқау қарау;
Сатья - әрқашанда ол қандай қиын болса да шындықты айту;
Астея - ұрламау, өлейін деп жатсаң да ешнәрсені рұқсатсыз алмау, сұрап қана алу;
Ахимса - ешнәрсеге зәбірлік жасамау, өйткені барлық тіршіліктің жаны бар. Тарихта мыңдаған жылдар өтсе де, джайнизмнің адам алдына қойған талабына әлі де болса қазіргі өркениет жеткен жоқ.
Чарвака-локаята: Локаята - Веда ілімдерін жоққа шығарады. Чарвака негізін салған Локаяттардың пікірінше, барлық денелер махабхут деп аталатын төрт түпнегізден тұрады: ауа (ваю), от (агни), су (ап) және жер (кшита). Махабхуттар белсенді және әрекетшіл келеді. Олар өзіне тән күштің, белсенділіктің арқасында өзара байланысқа түсіп, бірігіп, ыңғайы келгенде, бұрын өздерінде жоқ қасиет - санаға ие болады. Ал денелер өлгенде, олар қайта бөлшектеніп, махабхуттармен бірге сана да жойылады.
Локаяттар өмірдің мәні бақытта, ал бақыт - ләззат деп түсінген. Табиғатты, әлеуметтік құбылыстарды танып білуде ақылдан тыс, сырт күш туралы ілімдерден, белсенділіктен еш пайда жоқ, білімді тек сезім мүшелері арқылы ғана ала аламыз дейді. Кейіннен келе Локаяттар суйшикши (нәзік) және дхурта (дөрекі) деп аталатын екі салаға бөлініп кетті.
Ортодоксалдық мектептер: Ортодоксалдық негiзiнен Веда iлiмiн қолдап, ары қарай дамытуға тырысты:
1.Веданта брахманды әлемнiң абсолюттiк рухани негiзi ретiнде мойындайды. Жеке жандар (атмандар) тану немесе құдайға деген сүйiспеншiлiк арқылы құдаймен қосылады. Қайта туу айналымынан шығу және жоғарғы ақиқат бойынша барлық тiршiлiктi бiрлiкте қарауды қорытындылайды: адамды қоршаған сыртқы әлем - бұл сағым (иллюзорлық) әлемi, ал нағыз өзгермейтiн нақтылық - брахман, онымен атман теңестiрiледi. Упанишад мәтiндерiне сүйене отырып, бiр ғана жан Брахман бар дейдi. Бардың бәрi Құдай, Жан да - Құдай. Құдай бiр ғана ақырғы нақтылық. Осы ақиқат бiлiмге жетудiң негiзгi жолы - әдептiлiк қағидасын сақтау және медитация. Олай болса, бұл Веда мәселелерiн қарқынды ойлаудың маңыздылығын бiлдiредi. Бiлiмсiздiк адам жанын езедi, оның ләззатқа ұмтылуын күшейтедi. Ведантаны оқып бiлу, оның жанының босануының негiзгi құралы болады.
2.Миманса - (толғану, ойлау), құрбандық шалу туралы веда мәтелдерiн зерттеу. Миманса мектебi пiкiрiнше Веда мәңгi және өз бетiмен өмiр сүредi, олар кейде адамдарға қолайлы пайғамбарлар арқылы өзiн табуға мүмкiндiк бередi. Миманса - веданың салт-жораларын түсiндiруге тиiстi. Веда iлiмі дхарма-парыз идеясымен толық байланысты, оның парызын орындау барысында қармадан босану, қайта тууды тоқтату, әрі азаптан құтылуға жеткiзедi.
4.Йога (зорлану, күштену, терең толғану). Негiзiн қалаушы Патаджами (б.з.д. II ғ). Йога - бұл философия және практика. Ол медитациялық сананың әдiсiн жасайды. Йога жүйесiнде құдайға сену - теориялық көзқарастың элемент пен практикалық iс-әрекеттің шарты ретiнде қаралды. Йога - адам миының жасырын мүмкiндiктерi туралы ойды қалыптастырып, экстрасенсорлық қабiлеттiң әдiс жүйесiн ойлап тапты, яғни адамның тынысын, демiн, тамақтануын реттеу ережесiн жасады. Йогамен шұғылданушылар екi түрге бөлiнедi: 1. өмiрден безу; 2. этикалық қатаң тәртiпке жүгiнiп, өзiн қыспақта ұстау. Йоганың этикалық қағидалары жоғарғы өнегелi тұлғаның қалыптасуымен байланысты болды.
5.Вайшешика (саскр. вишеша - ерекшелiк). Негiзiн қалаушы Канада (б.з.б VI-V ғ). Алғашқы кезде бұл жүйеде материалистiк сәттер көрiндi. әлемнiң атомдық құрылымы туралы ойды дамытты. Барлық заттар әрдайым өзгередi, бiрақ оларда тұрақты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.