Кіші жүз хандығындағы көтерілістер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М. Х. ДУЛАТИ АТЫНДАҒЫ ТАРАЗ ӨҢІРЛІК УНИВЕРСИТЕТІ

Факультет институт: Ұстаз институты

Кафедра: Тарих,құқық және кәсіпкерлік

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Қазақстанның жаңа заман тарихы:пәні бойынша

Тақырыбы: Кіші жүздегі хандық биліктің жойылуы және оған қазақтардың қарсылығы

Студент: Әскербек Арайлым Болатқызы Тобы: Ист 18-1 ______________
Аты-жөні қолы
Жетекшісі: Джурсунбаев Бахытжан Абсаматович
лауазымы Т. А. Ә.
Қорғауға жіберілді"_____"_______________20__ __ж. ________________
қолы
Жұмыс қорғалған "_____"_______________20____ж. бағасы _____________
жазбаша
Комиссия мүшелері: ______________________________ _________________
Аты-жөні қолы
______________________ _________________
Аты-жөні қолы

Тараз 2021ж

МАЗМҰНЫ
1 Кіші жүздегі хандық биліктің жойылуы 4
1.1 Кіші жүздегі хандық биліктегі дағдарыс 4
1.2 Кіші жүздегі хандық биліктің жойылуы 5
2 Кіші жүз хандығындағы көтерілістер 9
2.1 Сырым Датұлы бастаған көтерілістің шығу себебі мен алғашқы кезеңі 9
2.2 Көтерілістің ақырғы кезеңі 11
Қорытынды 14
Пайдалынылған әдебиеттер 15

Кіріспе
Курстық жұмыстың сипаттамасы.Қазақтар белсенді қатысқан Е.И. Пугачевтің басшылығымен 1773-1775 жылдардағы шаруа соғысы басылғаннан кейін жеті жыл өткен соң, Кіші жүзде 1783 жылы шаруа көтерілісі қайтадан басталды. Көтерілісшілердің басында Сырым Датұлы руының старшинасы тұрды.
Курстық жұмыстың өзектілігі.Бұл қозғалыс антифеодальды және отаршылдыққа қарсы сипатта болды, 1773-1775 жылдардағы шаруа соғысының жалғасы болды, содан кейін қазақтар жер және су мәселелерін ішінара шеше алды. 1775 жылғы 7 қарашадағы жарлықпен Сыртқы істер коллегиясы қазақтарға қысқы уақытта Жайық пен Еділ өзендері аралығындағы, Каспий теңізі жағалауындағы, Ертіс, Орал өзендерінің оң жағалауындағы, Ембі, Сағыз өзендерінің аудандарындағы жайылымдарды пайдалануға рұқсат берді. Бірақ патша үкіметінің жеңілдіктері мәжбүр болды және аймақтағы позициялар күшейген сайын оларды жоюға немесе шектеуге тырысты. Орал казак әскері қазақтардың жер және су құқықтарын кеңейтуге белсенді қарсы болды. 1782 жылы 27 желтоқсанда жоғарыда аталған аудандарға қазақтарды жер жалдаған жағдайда ғана қысқы мал айдауға рұқсат беру туралы Үкіметтің жарлығы. Орал казактары казак жерлерін қазақтарға жалға беруге тыйым салып, бұл жарлықты өз пайдасына пайдаланды.
Пугачевтің шаруалар соғысына қазақтардың қатысуының маңызды салдары кіші және орта жүздерде вассальдық қатынастардың одан әрі ыдырауы болды. Кіші жүзде Нұралы хан мен сұлтандар көтерілісшілерден бірте-бірте бас тартып, патша үкіметіне қолдау көрсетті. Қазақ ақсүйектерінің арасындағы көтеріліске сенімсіздік пен дұшпандық өсті, бұл феодалдық бытыраңқылықты күшейтті. Пугачев көтерілісіне қазақ ақсүйектері мен рулық ақсүйектерінің әртүрлі қатынасы XVIII ғ. 80-ші жылдары ақсүйектер мен рулық старшиналар Одағының ыдырауына және XVIII ғ. 70-90-шы жылдардың аяғында хан билігінің дағдарысына алып келді. Кіші жүздегі Нұралы ханның ықпалы бірте-бірте төмендеп, оның саяси оқшаулануына, халық бұқарасының жаңа сөз сөйлеуіне және Кіші жүздегі хан билігін жоюдың бірінші әрекетіне алып келді.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Кіші жүз хандығының жойылуын, және қазақ халқының соған байланысты көтерілістерін зерттеу.
Кіші жүз хандығының жойылуының себептері мен жойылу кезін зерттеу;
Сол уақытта болған көтерілісті сипаттау.
Курстық жұмыстың хронологиялық шегі. Курстық жұмыстың хронологиялық шегі 1783-1839 жылдар аралығын қамтиды.
Курстық жұмыстың маңызы:Кіші жүз хандығының жойылуы және де қазақ халқының көтерілістері еліміздің тарихында ауқымды, ұмытылмастай орын алады.
1 Кіші жүздегі хандық биліктің жойылуы
1.1 Кіші жүздегі хандық биліктегі дағдарыс

1783-1797 жылдары Кіші жүзде Сырым Датұлының басшылығымен халық-азаттық қозғалысы өтті. Бұл көтеріліс-феодалдық және отарлық езгіге қарсы бағытталған қозғалыс. Кіші жүздің Ресейге қосылуы қазақ қоғамының шаруашылық және мәдени дамуында айтарлықтай тежеуші рөл атқарды. Сонымен қатар, Кіші жүз патша үкіметінің отаршылдық езгісінің күшеюіне ықпал етті. Феодалдық қатынастардың одан әрі дамуы таптық қайшылықтардың шиеленісуіне әкелді. Мұның бәрі жұмысшылардың наразылығын тудырды. Бұл әсіресе көшелді мал шаруашылығымен айналысатын қазақ қауымына аса қажетті жерлерді пайдалану мәселесінде көрініс тапты. Патша үкіметінің 1756 жылғы Жарлығымен Қазақ қауымдарына Оралдың оң жағалауындағы жерлерді пайдалануға тыйым салынды. Еділ мен Орал арасындағы едәуір аумақты қалмақтар 1771 жылға дейін мекендеді. Олардың Жоңғарияға көшуіне байланысты (1771) бұл жерлер босатылды. Бұл жерлерді қысқы жайылымдарға таптаған қазақ шонжарларының өтініштері патша өкіметінің қарамағында қалды. 1782 жылы патша үкіметі қазақтарға "ішке жаққа"құқық берді. Кіші жүздің ханы Нұралы мен оның туыстары елді мекендерге иелік ету құқығын пайдалана отырып, халықты жан-жақты қорлады.

1-сурет. Нұралы хан

Олар әр түтіннен 1 жылқы мен 1 қой алып, "ішке"жіберді. Орал казактары старшиналармен бірге тұрған орыстар болса, хандар мен сұлтандар төлемейтін ауылдарды тонап," Кишкина жағына"өтті. Ол Орал казактарының билеуші тобының-орыстардың, шекаралық әкімшілік орындардың және өзен ханының түктерінің тиімді ешкісі болды. Бұл отаршылдық пен феодалдық езгінің үйлесімін айқын көрсетеді. Мұның бәрі көтеріліске әкелді. Кіші жүзде жер мәселесінің шиеленісуімен қатар феодалдардың, шонжарлардың өз ішіндегі билік үшін күресі шиеленісе түсті. Ақсүйектер елдің арасындағы түктігінен тордағы билер мен батырлар ықпалының өсуіне қарсы болды. Патша үкіметіне бағынышты Кіші жүз хандары, Нұралы хан және батырлар олардың саяси өмірде атқарған жұмыстарынан бас тартуға тырысты. Осы мақсатта ол билер кеңесін шақырғысы келді, оларды санағысы келмеді. Өз кезегінде билер мен батырлар хандар мен сұлтандардың құқығы мен билігін шектеуге үміттенді. Бұл көтерілістің қозғаушы күші феодалдық және отаршылдық езгіге қарсы күрескен шаруа класы болды. Көтеріліске патриархалды-феодалдық шонжарлар-билер мен батырлар қатысты. Бірақ олар халық наразылығын өз мақсаттары үшін, дәлірек айтқанда хандар мен Соломондардың билігін шектеу үшін қолданды. Сондықтан көтерілістің негізгі қозғаушы күші шаруалар мен патриархалды-феодалдық топтардың мүдделері бір-біріне қайшы келді. Олардың арасындағы жанжал жойылады. Көтеріліс кең таралғанына қарамастан, ол шаварма соғысы дәрежесіне көтеріле алмады. Ол халық қозғалысының сипатына ие болды. Көтерілістің негізгі себептері жер мәселесінің шиеленісуі, патша үкіметінің Оралдан тыс "тереңдікке" өтуіне тыйым салуы, тайпалық көсемдердің құқықтарына қысым жасау, хандардың, сұлтандардың, Орал казак армиясының және патша әкімшілігінің ашық тонауы мен озбырлығы болды.

1.2 Кіші жүздегі хандық биліктің жойылуы

Қазақ жерін отарлауда Ресей үкіметі алдына басты мақсат-қазақ халқының мемлекеттік тәуелсіздігін жою қойды. Ол Қазақ хандығын басқару жүйесін реформалау жолымен жүзеге асырылды.
XVIII ғасырдың 80-ші жылдары Сырым Датұлы бастаған көтеріліс барысында Орынбор губернаторы О.Игельстром Кіші жүздің хан билігін құртуға әрекет жасайды. Ол "Бетбұрыс реформасы" деген атау алды. Бірақ ол жүзеге аспай қалды. Бұл саясат XIX ғасырдың 20-жылдарында қабылданып, өз нәтижелерін бере бастады. Мәселен, Қазақ жерін әкімшілік реформалаудың жаңа моделі Ресейдің әкімшілік-саяси басқару жүйесіне сәйкес әзірленді. Реформа орташа жүзден басталды.
Сібір генерал-губернаторы М. Сперанскийдің басшылығымен 1822 жылы қабылданған "Сібір қырғыздары (қазақтары) туралы Жарғы" жасалды. (Орыс әкімшілігі сол кезде қазақтарды қырғыз, ал қырғыздарды қара қырғыз деп атаған.) Бұл реформа бойынша Сібір екіге бөлінді-Шығыс және Батыс. Шығыс бөлігінің билігі Иркутскіде, ал батыс бөлігінің орталығы Тобольскіде, ал 1839 жылдан бастап Омбыда болды. Батыс Сібір бөлігіне Тобольск, Томск, Омбы облыстары және бір Орта жүз бен жүз кірді. Батыс бөлігі "Сібір облысы" деп аталды.
Жарғы бойынша "Сібір қазақтарының облысы" округтік-болыстық - ауылдық жүйе бойынша әкімшілік бөлінді. Округке 15-20 болыс, 10-12 болыс, 50-70 шаңырақ (үй) ауылдары кірді. Округ басшылығында округтік бұйрықтар болды. Округтік бұйрықтарды қазақтар дуандар деп атаған. Округті ресми түрде аға сұлтан басқарды. Болыстың басында округтік бұйрыққа бағынатын болыс Сұлтан тұрды. Ауылды аға сұлтан басқарды. Ағайынды сайланды тұрғындар үш жылда бір рет және бекітілген округтік кезінде. Хан билігі толығымен жойылды.
Реформада сот жүйесінде де үлкен өзгерістер болды. Онда қазақ жерінде Ресей заңнамасын енгізу мақсаты қойылды. Дәстүрлі билердің соты тайпалар арасындағы, ауыл ішіндегі дауларды шешу үшін ғана сақталды. Отанға опасыздық, кісі өлтіру, ұрлық, билікке бағынбау және т.б. сияқты қылмыстар империялық заң негізінде шешілді.
"Сібір қырғыздары туралы Жарғыда" Сібір қазақтарының көшпелі ауылдастарға жататыны, сондықтан олармен құқықтар теңестірілетіні атап көрсетіледі. "Қазақтардың қазіргі жағдайы желіде әр түрлі, олар бо-лыға, болыстар-ауылдарға бөлінген, кейбіреулері өздерінің қазіргі атауларын сақтап қалған" одан әрі былай делінген: Олар болыстық басқарудың қолайлығы үшін уездермен қосылған. Уездері жиі бір бөліктен қазірдің өзінде қалыптасқан түрі мен көрші болыстан. Әр округ өзіне тағайындалған орынға ие және басқа округтен келген адам жергілікті басшылықтың рұқсатынан өте алмайды
"Басқарма құрамы"бөлімінде: "ауылды старшиналар басқарады. Сұлтанов жаңа тағайындауды басқарды. Ауылдар мен болыстардағы сот мәселелерін талқылау кезінде ауыл ақсақалдары мен билер билікті сақтап қалады. Бүкіл округті басқару үшін волосттар аға сұлтанды сайлайды. Әр округте округтер ашылды".
Ал "сайлау тәртібі" бөлімінде: ауылдың бас қаруы үшін ағаман қазақтарының өздері сайланып, округтік бұйрықпен бекітілді. Бауырластарды сайлау әр үш жыл сайын өткізіледі, бір бауырлас қатарынан бірнеше рет сайлана алады. Бауырластарды сайлау ауылдық жерлерде ауызша өтті. Дауыстардың көпшілігін өздері шешті. Сұлтанлауазымы мұра болды. Аға сұлтанды тек сұлтандар сайлады, ал бұйрықбилер мен ағалар. Мұның бәрін облыс басшысы бекітті. Аға сұлтан үш жылға, мәжіліс екі жылға сайланады", - деп атап өтілген сайлау тәртібі. Сондай - ақ, жарғыда: "аға сұлтан-Земский шенеунік. Ол сайланғаннан кейін оған Ресей үкіметінің атынан жергілікті әкімшілікті басқару өкілеттігі беріледі. Ол барлық жұмысты аудандық бұйрық арқылы жүргізеді".
Жарғы бойынша қазақ халқы үшін "салықтар мен баждардың" мөлшері де белгіленді: "жасақ малмен өтеледі, жүз бастан біреуі алынады. Салық болыс бойынша қазақтардан алынады. Салық жылына бір рет жазғы күні жиналады"" жарғыдағы тағы бір маңызды мәселе "медициналық бөлімді"енгізу болды. Әр округке екі емдеу стационары бөлінді. "Діни және халық ағарту бөлімі туралы ережеде" білім беру жүйесін қалыптастыру бағыттары анықталған.
"Сібір қырғыздары туралы Жарғының" қабылдануы хан билігінің жойылуын және Орта жүздің Ресей империясының құрамына толық енгізілуін білдіреді.
1824 жылы 8 ақпанда патша өкіметінің жарлығымен алғашқы Қарқаралы Округ бұйрығы бекітілді. Оның басында аға сұлтан, подполковник Тұрсын Шыңғыс тұрды. Сол жылы Көкшетау округтік бұйрығы құрылды. Бұл бұйрықтар патша өкіметінің қазақтарды отарлауының маңызды әкімшілік ресурсына айналды.
1832 жылы Ақмола округтік бұйрығы ашылды. Экспедиция подполковник Ф.И. Шубинді мұқият тексергеннен кейін, Есіл өзенінің оң жағалауында Қараөткел ауданында Ақмола бекінісін салу нұсқасы таңдалды. Бұл Орта жүздің ірі руларының, жалпы қазақ жерінің қоныстану орталығы ретінде өте ұтымды стратегиялық орын болды.
Ақмола округтік бұйрығы қазақ жеріне біртіндеп кіру мүмкіндігін кеңейтті. 1851 жылы мұнда Ресейдің 1200 жауынгері мен офицерлері қазақ жеріне орналастырылып, ең ірі әскери орталыққа айналды.
1824 жылы Ресей үкіметі "Орынбор қырғыздары туралы Жарғыны" қабылдады. Ол Орынбор генерал-губернаторы П. Эссеннің басшылығымен салынған. Орта жүзде де, Кіші жүзде де хан билігі жойылды. Кіші жүзді басқаруды Орынбор шекара комиссиясы жүзеге асырды.
Жарғы бойынша Кіші жүз үш бөлікке бөлінді. Бұл бөлімдерді Орынбор губернаторы тағайындаған сұлтандар басқарды. Бұл бөліктер қашықтыққа бөлінді. Қашықтық бекіністер арасындағы жерді білдіреді. Қашықтықтар ауылдарға бөлінді. Қашықтықты қашықтық бастығы басқарды, ал ауылдарды ағайындылар басқарды. Мұның бәрін шекара комиссиясы тағайындады. Орынбор қазақтары үшін сайлау жүйесі енжар болған жоқ. Сондай-ақ Кіші жүзде әскери бекеттер бойындағы қазақтар үшін арнайы қамқоршы қызметі тағайындалды. Сот жүйесі "Сібір қырғыздары туралы жарғыдағы"ережелер сияқты жүргізілді. Ауыр қылмыстық істер әскери соттар мен шекара комиссиясының қарауында болды. Ал маңызды емес істерді жергілікті билер соты қарады. - Мен білмеймін, - деді ол.
Кіші және Орта жүздің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.